Өсімдіктердің тұзға төзімділігі
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
Тарау 1 Зерттеу тақырыбы бойынша әдебиетке шолу.
1. Жоңышқаның биологиялық ерекшелілігі ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Өсімдіктердің тұзға төзімділігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Жоңышқаның тұзға төзімділігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4 Топырақта тұздардың жиналуының себептері ... ... ... ... ... ... ..
1.5 Сортаң топырақтың заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.6 Фотопериодизм
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Тарау 2 Зерттеу жағдайы және әдістемесі.
2.1 Табиғи – климаттық жағдайлар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Тәжірибе жүргізу 2001-2003 жылдардағы метеожағдайлар ... ...
2.3 Жоңышқа сортүлгілерінің тұзға төзімділігін анықтау әдісі ... ...
2.4 Жоңышқа сортүлгілерінің фотопериодтылығын анықтау тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
Тарау 3 Зерттеу нәтижелері және олардың талдаулары
3.1 Жоңышқа сортүлгілерінің тұзға төзімділігі
... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Жоңышқа сортүлгілерінің фотопериодтылығы ... ... ... ... ... ... ..
3.3 Фенологиялық бақылау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Тарау 4 Жоңышқаны пішенге өсірудің экономикалық тиімділігі
Тарау 5 Дипломдық жұмыстың экологиялық қауіпсіздігі
5.1 Табиғатты қорғау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.2 Еңбекті қорғау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Солтүстік Қазақстанда мал азығын молайту негізінен далалық және
шалғындық өндіріске негізделген. Жайылымдар мен шабындардың орасан зор -
156 млн. га көлеміне қарамай, олар мал шаруашылығында пайдаланатын жалпы
жем азықтың 30 %-тін ғана береді.
Орта есеппен соңғы жылдары Солтүстік Қазастанның мал азығымен
қамтамасыз етілуі 65-75 % тен аспайды, ол протеинмен 60-70 %. Өнім
көрсеткіштері барынша жоғары, Солтүстік Қазақстан облысында орта есептеулер
бойынша мал азықтық дақылдар әр гектардан төмендегідей өнім береді: жүгері
(сүрлеммен есептегенде) – 21,64 ц азықтық өлшем, көп жылдық шөптер (пішен)
– 9,6 ц, бір жылдық шөптер - 7,6 ц, тамыр жемістер - 10,8 ц.
Мал азығы өсірілетін жыртылған жерлердің қарқынды пайдалануын
қамтамасыз ету айтарлықтай дәрәжеде дақылдармен қарқынды түрдегі сорттарды
таңдап алуға байланысты, ал бұл қажетті қоректік заттармен жоғары тиімді
өнімді әпереді, нәтижесінде аталған көрсеткіш қарқынды технологияның бір
элементі болып табылады.
Мал азықтық дақылдар мынадай негізгі көрсеткіштермен бағаланады: көк
балаусаның, қоректік заттардың, бір өлшем алқаптан жиналатын азықтық
өлшеммен, сіңімді протеинмен қамтамасыз етілуі.
Көп жылдық шөптер тобына Солтүстік Қазақстанның аймақтарында барынша
маңыздылары бұршақ тұқымдас шөптер – жонышқа, эспарцет, түйежонышқа.
Қазақстандағы жоңышқаның шабылатын егістігі қазіргі кезде шамамен 1 млн.
га тең, бірақ жем-шөп қорында ақуыз мәселесін тиімді шешу үшін жылдан жылға
егіс көлемін көбейту керек. Соңғы жылдары республикамызда астық дақылдар
танаптары азайып, мал азықтық дақылдары егісінің көлемі ұлғаюда. Өйткені
аграрлық реформаның жаңа талаптарына сай жоңышқаның өнімді жаңа сорттарымен
будандарын өндіріске еңгізу аса маңызды мақсаттардың бірі болып отыр. Бірақ
сорттардың жетіспеушілігін және тұқым тапшылығынан жоңышқа егістігінің
ұлғаю қарқыны нашар, әсіресе осы дақылды жаңа аудандарға тарату жұмыстары
баяу дамыған. Осыған байланысты селекциялық жұмыстар жүргізу маңыздылығы
туады. Өсімдіктермен селекциялық жұмыстар барысында жергілікті топырақтық-
климаттық жағдайларды ескеру қажет. Біздің еліміздің территориясында
сортаң топырақтар едәуір орын алуда. Осының салдарынан ауыл шаруашылық
дақылдарының өнімділігі төмендегендіктен өсімдіктердің тұзға төзу
деңгейінің бағасын анықтау қажеттілігі туады. Өсімдіктердің тұзға
төзімділігінің белгісі болып қалыпты жерлердің өнімділігімен салыстырғанда,
сортаңданған жерлерде өсімдіктің өнімділігінің төмендеу деңгейі байқалады.
Әдетте сортаң топырақтарда тұқым өңгіштігі төмендейді.
Сонымен қатар өсімдіктің гүлдеуге көшу мерзіміне, тәулік жарығының
ұзақтығы да күшті әсер етеді.
Менің дипломдық жұмысымның міндеті Солтүстік Қазақстан жағдайында
жоңышқа селекциясына бастапқы материал іздеу.
Жұмыстың мақсаты: Селекциялық жұмыстың өнімділігін жоғарлататын
негізгі факторлардың бірі болып бастапқы материал саналады. Ол неғұрлым көп
және әртүрлі болса, соғұрлым ауыл шаруашылық өндірісінің барлық талаптарына
жауап бере алатын бағалы қасиеттері мен ерекшеліктері бар будандар мен
сорттарды өндіруге мүмкіндік көп болады.
Алғашқы материал арасынан тұзға орташа төзімділігі және фотопериод
қасиеттеріне жауап беретін даналарды таңдау, таңдаған сортүлгілерді
жоңышқа селекциясына ұсыну.
Тарау 1 Зерттеу тақырыбы бойынша ғылыми әдебиетке шолу
1.1 Жоңышқаның биологиялық ерекшеліктері.
Жоңышқаның тұқымы 2-30С жылылықта өне бастайды, ал тіршілікке бейімді
егін көгі 5-60С жылылықта пайда болады, қолайлы температура +18, +200С.
Қыстап шыққаннан кейін жоңышқа орташа тәуліктік температура 7-90С-тан
өткенде өне бастайды. Көктегеннен кейін немесе өсе бастаған жоңышқа –5-60
бозқыраудан зақымданбайды, суыққа төзімді сорттары 6 үштік жапырақтар
кезінде –90 дейінгі бозқырауды көтереді. Жоңышқаның көгі көктемгі
бозқырауды күзгіге қарағанда жеңіл көтереді. Жоңышқа – жаздық өсімдік, ерте
көктемде себілгенде сол жылы көктеп, гүлдейді де тұқым береді. Өсе
бастағаннан гүлдегенге дейін жоңышқаның әр түрлі сорттарына орта есеппен
800-8900 жиынтық температура қажет, тұқымның пісуіне дейін 1200-22000,
тұқымның пайды болуына қажетті қолалы температура +25-280.
Жоңышқа – ыстыққа төзімді дақыл, күндізгі +35-400 ыстықты көтереді.
Солтүстік Қазақстан жағдайында топырақ бетіндегі температура күндізгі
сағаттарда кейде 45-500-қа дейін жетеді, алайда дұрыс суарғанда оның қырғын
салдары байқалмады.
Өсімдіктің жағдайына байланысты жоңышқа тамыр мойны орналасқан алаңда
–15-200 дейінгі суықтықты көтере алады. Солтүстік Қазақстанда
аудандастырылған жоңышқа сорттары қар қабаты 10-15 см қанағаттанарлық
дәрежеде қыстайды, қыс ортасындағы қар бетіндегі –300 суықтықты көтереді,
ал қар қабаты 20-40 см асқанда тіпті –40-500 температураны жақсы көтереді.
Қысқа, аязға төзімділігі өсімдіктің тіршілік ұзақтығына байланысты.
Қысқа төзімділігіне себу мерзімімен бірге шабу немесе мал жаю мерзімі де
әсер етеді. Соңғы шабу мерзімін, немесе мал жаюды дұрыс жүргізбегенде
жоңышқа 2-3 тіршілік жылында қатты селдіреп қалады.
Қуатты жапырақ бетін дамыта отырып жоңышқа суды көп буландырады, соның
нәтижесінде бір өлшем құрғақ зат түзуге оның 700-900 өлшемі шығындалады.
Дақылдың ылғалға жоғары қажетсінуін ескере отырып оны жылына 300 мм
жоғары ылғал түсетін аудандарда ғана суармасыз жағдайда өсіруге болатынын
ескерген дұрыс, бірақ бұл ретте оны ылғалмен қамтамасыз етілген және жер
асты сулары 2,0-2,5 м тереңдікте болатын учаскелерге орналастырады.
Рельефі төмен жер асты ағын булары бар учаскелерде жоңышқа жоғары өнім
береді, сондықтан дақылдың потенциалын толық пайдалану үшін далалық және
орманды-далалық аймақтарда жоңышқаны осындай алқаптарға орналастыру қажет.
Жоңышқаның жақсы тұқым өнімін гүлдену кезеңіне дейін жақсы ылғал
қалыптасқан жылдары алуға болады. Суармалы жағдайда мол өнім
қалыптастыратын ең қолайлы суару режимі төмендегідей: бастапқы өсу
кезеңінде 50-60, бүрлену-гүлдену кезеңінде – 60, гүлдені пісу кезеңінде –
50%, мал азығына өсіргенде ылғалдылық ТДЫ (толық далалық ылғалсыйымдылық)
70% дәрежесінде ұстау керек.
Жоңышқа – кәдімгі энтомофиль. Гүлдердің тозаңдануы, олардың ұрықтануы,
жатынның пайда болуы сенімді түрде тозаңдатқыш – насекомдар іске асады.
Біздің еліміздің жоңышқа өсіретін көптеген аудандарында өсімдіктердің
тозаңдатқыш-жәндіктермен қамтамасыз небары 5-15%, мұның өзі тұқым өнімінің
төмендігінің негізгі себебі болып табылады. Жабайы тозаңдатқыш аралардың
санын өсірудің үлкен практикалық маңызы бар.
1.2 Өсімдіктің тұзға төзімділігі
Әлемде құрлықтың төрттен бір бөлігін сортаң топырақтар алып жатыр.
Осы жердің жартысы біздің еліміздің үлесіне тиеді. Оның біразын Орта Азия,
Қазақстан жерлері қамтиды. Бұл аймақтарда күн шұғыласының түсу дәрежесі
жоғары, булануды күшейтіп, топырақтың жоғарғы тамыр орналасатын жер асты
суларының тез еритін тұздарының жиналуына жағдай жасайды.
Топырақтың сортаңдануының негізгі иондары болып натрий катионы және
хлор, сульфат, карбонат аниондары келеді.
Солтүстік Қазақстанда өсімдік шаруышылығына айтарлықтай зиянды
топырақтың сортаңдығы келтіріп отыр, сондықтан өсімдіктің тұзға төзгіштігі
жөніндегі мәселенің маңызы әсіресе, ауылшаруышылығында пайдаланып отырған
жердің 15 млн. гектарын сортаң жер алып жатқан, аталынған аймақ үшін өте
зор. Әлемде жердің көп бөлігі, тұздардың жоғары концентрациясымен
сипатталады. Сонымен қатар, жыл сайын қолдан суландыру нәтижесінің әсерінен
тұзды жерлер көлемі көбеюде. Сондықтан, көптеген ауыл шаруашылық
дақылдарының, жоғары концентрациялы тұздарға төзімділігі туралы селекциялық
сұрақтарға көңіл бөлінуде.
Солтүстік Қазақстан Қазақстанның негізгі бидай себетін аймағының бірі
болып табылады, кейбір шаруашылықтарда көп жылдық бұршақ тұқымдас
өсімдіктер егеді. Бұнда егістік жер көлемі 19 млн. га, ал 3,3 млн. га
комплексті сортаң жерлер. Аймақтық жерлерге қарағанда, мұндай жерлердің
өнімділігі едәуір төмен, сондықтан бұл жерлерге тұзға төзімді көп жылдық
шөптер мен арпа егу қажет.
Қазақстанның Солтүстігінде тереңдігі жарты метрдей болатын тұзды
қабатты сор және жоғары сор-сортаң жерлері кеңінен таралған, ол тұздардың
концентрациясының жоғарлығы, өсімдіктердің тамыр жүйесінің дамуына үлкен
әсерін тигізеді. Қазіргі кезде мәдени әдіс, өсімдіктердің бағалы, бастапқы
түрлерін, тұзға төзімділігін шығару мен ғана емес, сонымен бірге жасушалы
деңгейде тұздардың механизмін зерттеуде. Артық тұзданған жағдайда
өсімдіктерде – азот, күкірт заттарының алмасуы бұзылады, тамыр, жапырақ,
сабақтың өсуі тежеледі, өнімділігі күрт төмендейді: әдетте бұл өсімдіктің
өлуіне әкеледі. Жоғарыда айтылғандардың негізінде, тұздардың өсімдіктерге
тигізетін әсері, бұрынғы тек ой жүгірту арқылы келген болжауға қарағанда,
едәуір күрделі және әр алуан екені туралы қорытынды жасауға болады.
Тұздардың өсімдіктерге улы әсерлерінің механизмі әлі күнге дейін толық
зерттелмеген. Б.П.Строганов және басқа да зерттеушілер тұзды улану тұздың
улы зат ретінде, тура емес нәтижелерінің әсері деп, ал улы өнімдерінің
жиналуы, заттардың алмасуының өзгеруі ең алдымен азот метоболизмнің
өзгеруімен деп түсіндіреді. Әр түрлі тұздардың бірдей әсер етпейтіндігі
анықталды. Неғұрлым кері әсер тигізетін хлорлы натрий, яғни бұл тамыр
жүйесінің метоболизм әрекетін басады, төмендетеді. Топырақта осы заттардың
иондарының көп болуы, топырақ ерітіндісінің тепе-теңдігін бұзады. Бұл өз
кезінде өсімдіктерге қажетті қоректік элементтердің келуін өзгертеді.
Тұздану жағдайында өсімдіктердің фосформен қоректенуі бұзылып, калий және
басқа да элементтердің сіңірілуі жүреді. Тұзға төзімділік өзгешелігі
бойынша генетикалық белгі болып табылады. Сондықтан селекция процесінде,
өсімдіктердің қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларына, тұзға төзімділігін
жоғарлататын гендердің дәлдігін тудыруға болады.
1.3 Жоңышқаның тұзға төзімділігі
Солтүстік Қазастанның жазық жерлерінде сортаң топырақпен оның
комплекстері аймаққа кеңінен таралған. Шабындық сортаң жер ылғалдылығы
төменгі өзен террасына, жайылма және алғашқы жайылмадан жоғары көл
террасына, суға төзімді жақын мекені бар ежелгі науарлардың әлсіз
құрғатылған жазық пен жыраларына тән. Аналық түрлері әртүрлі фациалды құрам
тұнбаларымен көрсетілген, бірақ олардың ішінде карбонаттар және тұзды
көлдер, көлді-аллювиальді жеңіл саздақ, орташа саздақ басымырақ. Топырақ
әдетте карбонатталған және ғаныштанған. Тұздану өте жоғары. Ең кең таралған
түрлері сортаң және жоғары сортаңданған жерлер. Сор, сортаң жерлерде
тұздардың максимум жиналуы 12-48 см қабатта орналасқан. Мұндай жерлерде
өсімдіктердің өсуі өте қиынға түседі, сондықтан тұзға төзімді өсімдіктерді
егу қажет. Тұзға төзгіштікті түсінуде екі түрлі көзқарас бар. Биологиялық
тұрғыдан, бұл өсімдік сортаңдықтың осы деңгейінде өзінің тіршілігін
аяқтауы, сонымен қатар жалпы және өнімділігі қандай болғанына қарамастан
өмір сүруге бейімді ұрпақ қалдыра алатындығы деп түсіну керек. Ал
агрономиялық тұрғыдан, тұзға төзгіштік деп, өсімдік түрінің немесе сортының
топырақтың сортаңдығының бір деңгейінде, сортаңсыз топырақтағы өнім
мөлшерін сақтай алуын айтуымыз керек.
Тұзға төзгіштігіне қарай барлық өсімдіктер екі топқа бөлінеді:
галофиттер және гликофиттер.
А.П.Генкельдің анықтауы бойынша, галофиттерге эволюциялық үдерісте
тіршілік жасау ортасының әсерінен өзінің онтогенезінде топырақтағы тұздың
жоғары мөлшеріне оңай бейімделетін тұзды жердің өсімдіктері жатады.
Галофиттердің тұзды жерде өсуіне бейімделушілігі әр түрлі. Біреулерінде бұл
бейімделушілік өздерінің ұлпаларында артық тұздар жинап, сол жинаудың
есебінен осмостық қысымды 100-200 атм. жеткізу арқылы өтеді. Осы өсімдіктер
өте жоғары сору күшінің арқасында, осмостық потенциалы жоғары сортаң
жерлердің суын сіңіре алады. Басқалары протоплазманың тұзды өткізгіштігінің
арқасында тұзды бөліп шығарады. Тұзды не арнаулы бөлгіш бездері арқылы
немесе тұзға толған жапырақтарын түсіру арқылы бөліп шығарады. Негізінде
галофиттер – зат алмасуы баяу жүретін өсімдіктер. Галофиттер ішінде мәдени
өсімдіктер жоқтың қасы.
Гликофиттер – тұзға төзгіштігі шамалы дамыған, тұзды жердің
өсімдіктері, себебі эволюциялық үдеріс кезеңдегі тіршілік жасаған ортасы
бұл қасиеттің пайда болуына ықпал жасамаған (П.А.Генкель).
Табиғатта осы екі топтан басқа аралық қасиеттерге ие өсімдіктер де
бар. Бұл факультативті галофиттер. Бірақ бұл өсімдіктер тым сортаң жерде
өздерінің өнімділігін күрт төмендетеді. Мәдени өсімдіктердің көпшілігі
гликофиттерге жатады, бірақ олардың кейбіреулеріне, астық дақылдарының
ішінде алдыменен, арпа, сосын азырақ шамадан сұлы және тары, көп жылдық
бұршақ шөптердің арасынан кейбіреулері тұзға төзімділігімен сипатталады.
Бұршақ тұқымдастардың ішінде тұзға төзімділігі ерекше жоғары түйе жонышқа,
екінші орында тұзға төзімділігінің біршама жоғарылығымен жонышқа
сипатталады. Бұл дақылдар тұзды аз топырақтарда үлкен жетістікпен өсіп-
дами алады және де олардың кейбіреулері топыраққа мелиоративтік әсер етеді,
яғни олардың тұзын азайтуға мүмкіншілік жасайды.
Тұздардың өсімдіктерге әсер ету механизмі жөніндегі мәселе ұзақ уақыт
физиологтар арасында өткір пікір алысудың тақырыбы болып келеді. Ең ескі
теориялардың бірі Шимпердің сортаң топырақтардың физиологиялық
құрғақшылығы теориясы болып саналады. Бұл теория бойынша гликофиттердің
сортаңдыққа шыдамауы тамыр жасушасының сусыздануымен, топырақ ерітіндісінің
жоғары осмостық қысым тудыратын плазмолизімен түсіндіріледі, яғни
өсімдіктің су тәртібінің ерекше бұзылуымен байланысты.
Қазіргі кездегі мәліметтер, өсімдік өнімінің төмендеуіне тек сортаң
жерлердің осмостық потенциалы ғана кінәлі емес екенін көрсетіп отыр. Әрине,
топырақта тұз концентрациясы артқан сайын өсімдіктердің су сіңіруінде
әжептәуір қиыншылықтар тууы мүмкін, бірақ олар бұл жағдайда өзінің осмостық
потенциалын біршама арттыра түсу арқылы едәуір тез бейімделінеді.
Топырақта бір немесе бірнеше иондардың жиналуы топырақ ерітіндісінің
тұрақсыздығына апарады. Бұл өз ретімен өсімдіктерге керектік заттардың
келіп түсуіне кедергі жасайды. Б.П.Строгановтың деректері бойынша
сортаңдану жағдайында өсімдіктердің фосформен қоректенуі, калийді және тағы
басқа элементтердің сіңірілуін бұзуы мүмкін. Соңғы жылдардың зерттеулері
өсімдіктердің сортаңдыққа бейімделуіне цитоплазмалық мембраналардың маңызы
өте зор екенін көрсетіп отыр. Соның ішінде, тұзға төзімді түрлердің
цитоплазмасындағы натрий ионының концентрациясының тұрақтылығын
плазмолеманың өткізбейтіндігісінің арқасында, сонымен қатар бұл компонентті
галофиттің түріне қарай белсенді түрде не сыртқы ортаға немесе вакуольге
ығыстырып шығару арқылы ұстауға болатынын көрсетті.
Ауыл шаруашылығы дақылдарының тұзға төзімділігін арттыруға болашағы
зор бағыт, олардың тұқым шаруашылығын сортаң жерлерде жүргізу, көбейтілетін
сорттың ішінен осы қолайсыз факторға төзімді өсімдіктер ұрпақтан-ұрпаққа
бірте-бірте сұрыпталынады. Тиімділігі шамалы жолдардың бірі – тұқымды себер
алдында тұздың ерітіндісіне шылау әрекеті болып саналады. П.А.Генкель
ұсынған бұл тәсіл мақта мен жонышқа, және ағаш тұқымдастарымен жүргізілген
тәжірибелерде жақсы нәтиже берген. Мұндайда шынықтырылған тұқымдардың өскен
өсімдіктердің протоплазмасының өткізгіштігі төмендеген, содан барып олардың
ұлпаларында тұздардың жиналуы кеміген. Ауыл шаруашылық дақылдарының тұзға
төзімділігін агротехникалық шаралармен де біразырақ атқаруға болады. Соның
ішінде микроэлементтерді (бор, марганец, мырыш, кобальт) аз мөлшерде
топыраққа еңгізу немесе өсіп тұрған өсімдіктерді үстеп қоректендіру арқылы
қолданған тәжірбиелерде жақсы нәтижелер алынған. Өсімдіктердің тұзға
төзімділігін арттыруға кейбір жағдайларда, дұрыс әсерді минералдық
қоректендірудің жалпы деңгейін жақсарту да бере алады, соның ішінде азоттық
және фосфорлық тыңайтқыштардың мөлшерін көбейту арқылы арттыруға болады.
Өсімдіктердің әртүрлі қолайсыз жағдайларға икемделуінің ұқсастығы
немесе бір түрлілігін П.А.Генкельдің зерттеулері дәлелдегендей тұқымды
шынықтыру өсімдікті тек сусыздануға ғана емес, сонымен бірге жоғары
температураға да төзімді етеді. Мұндай жалпы төзімділікті ғалым ілесетін не
кездесетін деп атады.
Сор және сортаң жерлерде өсетін яғни тұзға төзімділігімен
сипатталатын өсімдіктер ішінен, бұршақ тұқымдастардан жоңышқаны айтуға
болады.
Жоңышқа сор және тұзға орташа төзімділігімен сипатталды. Оның қуатты
кіндік тамыр жүйесі топырақты қопсытады, топырақтың тұзсыздануына әкеледі.
Тамыр массасында кальций өте көп. Солтүстік Қазастанда сортаң жерде
жоңышқаның өнімділігі жылдық ылғалға байланысты орташа шамамен 10 нан 25
цга ауытқиды.
Ауыл шаруашылық дақылдар сор және сортаң топырақтарда өнімділігін
төмендеткендіктен осы жағдайларда өсімдіктердің тұзға төзгіштік дәрежесін
бағалау қажеттілігі туады.
Негізінен өсімдіктер сортаңданған жерлерде, әсіресе сортаң да,
қалыпты өсуіне және тамырдың газ алмасуына кедергі жасайтын, соңғының теріс
физикалық қасиеттерінен зардап шегеді. Солтүстік Қазақстанда соңғы
уақыттарда кең етек жайып келе жатқан жақсарту жұмыстары негізінде сортаң
және сортаңдау жерлердің осы қолайсыз қасиеттерін кемітуге және аз мөлшерде
олардағы еритін тұздардың концентрациясын азайтуға бағытталған. Сондықтан
өсімдіктердің тұзға төзімділігін арттыру мәселері жақсартылған жерлерде де
сақталады. Бұл мәселелерді шешудің тиімді жолдарының бірі, сортаңданудың
белгілі бір түрлеріне төзімдірек дақылдарды таңдап алу, сонымен қатар тұзға
төзімділігі жоғары соттарды шығару болып саналады.
1.4 Топырақта тұздардың жиналуының себептері.
Сортаң деп - топырақтың тамыр мекендейтін, орналасатын қабатында улы,
зиянды тұздардың артық мөлшерде болуын айтамыз, яғни бұл ауыл шаруашылық
өсімдіктерінің дамуына үлкен әсерін тигізеді. Өсімдіктердің организміне
зиян келтіретін улы тұздарға NaCl, CaCl2, Na2SO4, MgSO4, NaHCO3, Na2CO3,
жатады және улы емес тұздарға – Ca(HCO3)2, CaSO4, CaCO3 жатады. Орта Азия
мен Қазақстанның оңтүстігінде суарылатын жерлерде, натрий және магниймен
байланысқан хлор мен сульфаттардың аниондары едәуір зиянды улы болып
келеді.
Тұз өсімдікке екі жағынан әсер етеді. Тұздың өсімдікке түсуі ол ондағы
метаболидтік процестерді басады. Хлорофильдің қалыптасуымен көмірқышқыл
газының сіңірілуі бұзылады. Өсімдіктердің тамырлары тұзды топырақтан суды
сіңіре алмайды. Егер топырақтағы тұздардың концентрациясы, тамырдағы жасуша
шырынының концентрациясынан асып түссе, онда өсімдік судың
жетіспеушілігінен өліп қалады.
Өсімдіктердің тұзға төзімділігі көбінесе топырақтық – климаттық
жағдайларға байланысты. Саз балшықты және саздақ ауыр топырақтарда және
құрғақ, ыстық климаттық жағдайларда ол төмендейді. Керісінше ылғалды
жағдайларда жеңіл топырақтарда ол жоғарылайды. Тұзбен уландырылған топырақ
қатты өзгереді. Тұтас, борпылдақ жерлерді тұздар цементтеп бетонға
айналдырады. Ол беткі қабатын мықты қабыққа айналдырады. Жіңішке қабатты
осындай қабықтар, 0 ден 80 см тереңдікте гипстенген және тұзды жерлерде
кездеседі. Натрий тұздары топырақты, биіктігі 1-1,5 м болатын және көлденең
қимасы 1,0 х 1,5 см болатындай өзара біріктіреді. Ең зұлымы сода болып
табылады. Ылғалдылық жоғары болған кезде ол топырақты су өтпейтіндей
кисель тәріздіге айналдырады. Оның беті кеуіп, тасқа айналады.
Сортаңданудың сырқы белгілеріне – судың нашар өтуі, тұтас біріккен
құрылымының микробиологиялық белсенділіктің болмауы жатады.
Сортаңданудың екі түрін айырады.
1. Топырақ ерітіндісінде немесе тамырдың орналасқан
қабатының қатты фазасында магний және натрий тұздары артық мөлшерде болатын
сор және сортаң топырақтар.
2. Құрамында натрий мөлшерінің артық сіңірілуі
болатын сор және сортаң топырақтар. Олардың сор топырақтан айырмашылығы
тұздары беткі қабатта жатпайды, олар беткі қабаттан едәуір төмен тереңдікте
орналасқан. Бұл қабат төмен су өткізгіштігімен және жоғары тығыздылығымен
сипатталады.
Сортаңдануды бірінші және екінші деп бөледі. Бастапқы қалыпта
топырақта тұздардың болуын, яғни суландыруға дейін, көптеген факторлармен
көрсетілген; бұл жер асты суларының тереңдігі және минерализациясы,
механикалық құрамы, жер асты суларының деңгейіне дейінгі жердің құрылымы
және қалпы, су алмасу жағдайы, климаттық жағдайлар және тағы басқалар.
Сортаңданудың екінші түрі суармалы аудандарда кеңінен таралған. Мұнда
адам, ертеде сортаңданбаған, құнарлы топырақтың сортаңдану процесін өзі
жеделдетті. Топырақтың сортаңдануы суландырудың мөлшерленбегенінен және
жасанды немесе табиғи дренаждаудың болмағандығынан болады артық су мөлшері
төмен қарай сіңіріліп, тұзды жер асты суын толықтырады. Судың деңгейі
барған сайын көтеріліп, тұздар бірге көтеріледі.
Қазіргі кезде топырақтың екінші сортаңдану процесстері Амудария мен
Сырдария атырауларында байқалады.
Арал теңізі мен оған құятын Амудария мен Сырдарияның атыраулары тез
еритін тұздар жиналатын кең терең ойпат жерде орналасқан. Бұған Сырдария
(1,5-2,0 г.л) мен Амударияның (1,5 гл) төменгі ағымындағы жоғары
тұздардың құрамы мүмкіндік түғызады. Амудария мен Сырдарияның
бассейндерінің жоғары және орташа ағымында жер суландыруға судың
айтарлықтай көлемі шығады. Судың бір бөлігі буға айналады, ал қалған бөлігі
жер астындағы минералды сумен араласады да, дренат (кәріз) науасы ретінде
өзен арнасында сүзгіден өтеді.
1.5 Сортаң топырақтарда тұздардың жиналуының заңдылықтары
Солтүстік Қазақстанның жазық жерлерінде сортаң топырақпен оның
комплекстері аймаққа кеңінен таралған. Шабындық сортаң жер ылғалдылығы
төменгі өзен террасына, жайылма және алғашқы жайылмадан жоғары көл
террасына, суға төзімді жақын мекені бар ежелгі науарлардың әлсіз
құрғатылған жазық пен жыраларына тән. Аналық түрлері әр түрлі фациалды
құрам тұнбаларымен көрсетілген, бірақ олардың ішінде карбонаттар және тұзды
көлдер және көлді – аллювиальді жеңіл саздақ, орташа саздақ басымырақ.
Топырақ әдетте карбонатталған және ғаныштанған (загипсованы). Тұздану өте
жоғары. Ең көп таралған түрлері сортаң және жоғары сортаңданған жерлер.
Сортаң сор жерлерде тұздардың максимум жиналуы 12-48 см қабатта орналасқан.
Онда тұздардың жиынтығы өте жоғары (1,3 % сирек 0,5-0,9 %). Тұздардың
мөлшері кеңінен өзгереді (0,1-1,7 %), құрамы көбінесе хлоридті, сульфатты-
хлоридті, және гидрокарбонатты-сульфатты (хлоридті). Тұзданбаған аймақ 4-16
см-ден аспайды. Жоғары сортаңданған топырақтарда, тұздардың максимум
жиналуы төмен түскен, оның жоғарғы шекарасы 29-42 см тереңдікте орналасқан.
Тұзданбаған аймақ 4-16 см-ден аспайды. Жоғары сортаңданған топырақтарда,
тұздардың максимум жиналуы төмен түскен, оның жоғарғы шекарасы 29-42 см
тереңдікте орналасқан. Тұздардың мөлшері 0,4-2% дейін өзгереді. Тұздану
түрі бейтарап: хлоридті-сульфатты, сирек кездесетін сульфатты-хлоридті.
Тұздану – тұщылану кезеңінің аймағы әдетте 0,3-0,7 % дейін жетеді,
кейде 1% асады, бірақ бұл сирек кездеседі. Тұздар тек қана сульфатпен және
хлоридтермен көрсетілген. Таза сульфатты және хлоридті тұздану сирек
кездеседі. Тұщы аймақтың қуаттылығы 9 дан 24 см дейін өзгереді. Сор, сортаң
топырақтарда тұздардың максимум жиналуы бірінші жарты метрден төмен
орналасқан. Тұздардың мөлшері көбінесе 1 % асады. Тұздану түрі - бейтарап
– сульфатты-хлоридті және хлоридті-сульфатты. Тұздану – тұщылану аймағы 10-
28 см тереңдікте орналасқан. Тұздану дәрежесі тұрақты емес (0,4 – 1,8%).
Шабындық сортаң беткі жер ылғалдылығы, жоғарыда айтылған топырақ
сияқты геморфологиялық элементтерімен таралған, бірақ оларға қарағанда, бұл
кері формалар арқылы дамиды. Фациалды және методологиялық құрамы бойынша
аналық түрлері мынадай ылғалды жерлерге ұқсас. Олардың ерекшелігі, тұздану
дәрежесі төмен (0,2-0,7%) және сульфатты-содалы, содалы-сульфатты массалық
пайда болуы, ал жеке жағдайларда таза содалық тұздану. Топырақ құрылымының
ерекшелігі екінші иллювиальді қабаттың дамуы және сортаң қабаттың
солодтылығы (осолодение – быршу, ашу). Топырақ құрлымының қуаттылығы орташа
есеппен 70-80 см дейін ауытқиды, ал қарашірік мөлшері 1,0-8,9 % шамасында.
Шабындық-жазықтық ылғалды сортаң топырақтары – аллювиальді жеңіл
саздақ көлдерде, орташа және ауыр саздақтарда, сонымен қатар егістік
саздақтарда дамыған. Тұздану дәрежесі мен химизмі әртүрлі.
Хлоридті және сульфатты құрамдарда тұздардың жиынтығы 0,5-1,3 (3,8 %)
шамасында ауытқиды, ал хлоридті сульфатты және сульфатты хлоридтерде орташа
есеппен 0,3-0,7 % шамасында. Тұзданудың гидрокарбонатты – хлоридті және
сульфатты – гидрокарбонатты түрлері сирек кездеседі. Топырақ құрлымы,
әсіресе оның беткі бөлігі генетикалық қабаты, дәстүрлі сортаң топырақтар
үшін жақсы дифференциалданған. Қарашірік құрылымының қуаттылығы 40-70 см
өзгереді, А-қабатында 8-17 см, кей жағдайларда 19 дан 22 см дейін өзгереді.
Тұздардың максималды аккумуляциялы қабатының жағдайына қарай сортаңданған,
жоғары сортаңданған және сор топырақтарды бөледі.
Біріншілері (сортаңданған және жоғары сортаңданған) дәрежесі (0,5-1,8
%) және осы қабаттың тұздану химизмі бойынша ұқсас, бірақ оның ерекшелігі
бойынша ажыратылады.
Біріншілерінде тұздану 14-26 см қабатта орналасқан, ал екіншісінде 31-
49 см дейін. Сортаң топырақтар кең таралған. Тұздардың максимум жиналуы
(1,0-1,4 %) 50-60 см-ден бақыланады. Құрамы хлоридті-сульфатты және
сульфатты.
Аймақты сілтісіздендіру 23-60 см қабатқа ұштастырылған. Тұздардың
мөлшері 0,2-0,6 % шамасында өзгереді, кей жағдайларда ғана 1,2-1,4 %
жетеді. Құрамы сульфатты, хлоридті-сульфатты және сульфатты-хлоридті.
Шабындық – жазықтық беткі сортаң жер
Ылғалдылығы – оқшауланып жабық түрде дамуда. Топырақтың қалыптасуы
көлді, көлді аллювиальді орташа және ауыр саздақтарда, жеңіл саздақтарда
және жамылғылы орман саздақтарда өтеді, олардың тұздану дәрежесі жақсы
өзгереді, химизм, керісінше тұрақты болады. Хлоридті – сульфатты (0,3-1,0
%) және сульфатты (0,6-2,2 %) тұздардың жиналу түрі басымырақ. Жер асты суы
3,5-5,1 м тереңдікте жатады. Ең көп таралғандары әлсіз сортаңданған (1,2-
2,2 гл) сульфатты және хлоридті гидрокарбонаттар, сортаңды (302-5,5 гл)
хлоридті-сульфатты және сульфатты хлоридтілер, хлоридті-сульфатты
гидрокарбонатты тұщы сулар сирек кездеседі және судың құрамында тұзды (12-
22 гл) хлоридті және сульфатты хлоридтілер болады.
Сор, сортаң топырақтар аз санды топтармен көрсетілген. Максимум
тұздардың жиналуы (1,26-1,96 %) 20-29 см–ден төменде шоғырланған. Құрамы
сульфатты, хлоридті сульфатты. Сілтісіздену аймағы әдетте 7-29 см-лік
қабатта орналастырылады. Ең көп көрсетілген жоғары сор және сортаң жерлер.
Бұларда тұздың жиналуы ең жоғары (0,7-2%) 34-46 см тереңдікте. Негізінен
тұздану түрі сульфатты. Тұздану дәрежесі тұрақты емес. Сульфатты және
сульфатты хлоридті тұздардың жиналуында ол орта есеппен 0,4-0,8 % құрайды,
ал хлоридті, гидрокарбонатты-сульфатты және сульфатты гидрокарбонатты
тұздануда 0,1-0,4 % шамасында болады.
Эллювиальді ылғалды шабындық жазық сортаң жерлер, алдындағы топырақтар
секілді рельефтің нақты элементтері арқылы таралған, бірақ оларға қарағанда
бұлар жер асты суының қатысынсыз дамиды. Фациалды және методологиялық
құрамы бойынша аналық түрлері, алдындағы топырақ түрлеріне ұқсас. Олардың
бір айырмашылығы тұздану дәрежесі төменірек. Тұздардың жиынтығы негізінен
0,2-0,6 % аспайды. Тұздар көбінесе сульфатты және хлоридті түрде
көрсетілген. Біз білетініміздей жер асты сулары 4,7-6,3 м тереңдікте жатыр.
Олардың минерализациялау дәрежесі кеңінен өзгереді. Әлсіз сортаң
гидрокарбонаттардан тұзды хлоридті-сульфатты және хлоридті суларға дейін
белгілі. Далалық сортаң жерлер суды бөлетін жазықтармен, шоқылардың
баурайларымен биіктіктері, атжал, жоғары өзен және көл террасалары арқылы
қалыптасады.
Ең кең таралған жоғары сортаңданған және сортаңданған топырақтар.
Біріншілерінде тұздардың ең көп жиналуы 30-47 см төменде, ал екіншілерінде
50-67 см дейін орналасқан. Тұздардың мөлшері орта есепке сәйкес 0,8-1,5
және 0,7-1,6 % болып қалады. Құрамы сульфатты, хлоридті-сульфатты және
сульфатты-хлоридті.
1.6 Фотопериодизм
Фотопериодизм – онтогенездің сыртқы ортаның өзгерістеріне
бейімделуімен байланысты өсімдіктердің өсуі және даму процесстерінің
өзгеруін тудыратын, өсімдіктің күн мен түн ұзақтығының ара қатынасының
реакциясы.
Фотопериодизмнің негізгі көрінулерінің бірі болып өсімдіктің гүлденуі
мен қалыптастыру мүшелерінің қалыптасуы болып табылады. Күн ұзақтығымен
өсімдіктің гүлдеуінің қатынасын, 1920 жылы күн ұзақтығының өсімдік
гүлдеуіне қатысты Фотопериодизм терминін еңгізген американ физиологтары
В.Гарнер мен Г.Аллард ашқан болатын. К.Линний уақытында мұндай құбылыстарға
орыс геогрофы А.И.Воейков өсімдіктің гүлденуі күн ұзақтығына байланысты деп
тұжырымдап, Жер шарының климаты деген жұмыста көңіл аударған.
К.А.Тимирязев Күн, өмір және хлорофилл деген жұмысында, оңтүстік аймаққа
қарағанда солтүстік аймағындағы өсімдіктердің дамуы үшін қысқа күн қажет
деп көрсетті. Әдетте бұл күн ұзақтығының көптігімен түсіндіріледі. Мысалы
оңтүстік өсімдігі кенеп шөпті, қысқа күн аймағында өсіру 1912 жылы
Францияда М.Турнуа мен белгілі болды.
Совет зерттеушілері өсімдіктердің даму этаптарымен температура және
тағы басқа байланысты, өсімдіктің күн ұзақтығына реакцияларының
заңдылықтарын ашты. Өсімдіктің күн ұзақтығына қатысты реакциялары бойынша
үш негізгі топтарға бөледі: ұзақ күнді, қысқа күнді және бейтарап.
Ұзақ күннің өсімдіктерінің гүлдеуі мен жеміс түзуі 12 сағаттан кем
болмайды. Бұған бірінші топтың күздік және жаздық дақылдары (бидай, сұлы,
арпа, қара бидай) және барлық капуста, бұршақ (үрме бұршақ), көк нәрләр,
қоңыраубас тұқымдастары және көптеген күнбағыс, картоп, қант қызылшасы,
зығыр жатады.
Қысқа күн топтарына күн жарығының қысқа кезінде гүлденуі тез өтетін
(12 сағаттан кем): екінші топ өсімдіктері (жүгері, тары, судан итқонақ),
көп мөлшерде бұршақ, мақта, кенеп шөптің оңтүстік сорттары, темекі, сиыр
бүлдіргеннің көптеген сорттары, жемістердің ішінен – қызыл бұрыш, тәтті
картоп, гүлділердің ішінен – ақкекіре тағы басқа жатады.
Бейтарап күн өсімдіктеріне фотопериод өзгешелігі жоқ және қандайда
болмасын күн ұзақтығында гүлдейтін өсімдіктер (қарақұмық, асбұршақ) жатады.
Сонымен қатар, гүлденуі орташа күн ұзақтығында болатын аралық
өсімдіктерді (мысалы, тропиктік өсімдіктер Micania Scandens): ең бірінші
қысқа, содан кейін ұзақ күн әсерінен тез гүлдейтін қысқа ұзақ күнді
өсімдіктерді (мысалы, қотырот): ең бірінші ұзақ, кейін қысқа күн әсерінен
гүлдейтін ұзақ қысқы күнді өсімдіктерді (мысалы, Cestrum nosturnum) айыруға
болады.
Б.С.Мошковтың пікірі бойынша фотопериодтың реакция өсімдіктердің
қалыптастыру мүшелерін ғана емес, барлық тіршілік әректтерін қамтиды.
Фотопериодизм ашылуы көптеген зерттеушілердің көңілін бөлді, соның
нәтижесінде әлемдік әдебиетте өте көп эксперименталдық мәліметтер жиналды.
Олардың барлығын толық қамтуға мүмкіншіліктің жоқтығынан, осы оқу құралында
біз тек басты нақтылықтары мен заңдылықтарына ғана тоқталмақпыз.
Алдыменен, қазіргі кезде өсімдіктердің күн мен түннің ұзақтығына
жауабының сипатына қарай оларды 3 емес, 6 топқа бөледі.
1. Бейтарап өсімдіктер, күннің ұзарып, қысқарғаны оларға
ешқандай әсер етпейді, егер ортаның басқа факторлары жеткілікті болса,
гүлдеуі аталған жағдайда өте береді. Бұл топқа бүлдіргеннің ремонтанттық
сорттарын, қалампыр гүлін және тағы басқа дақылдарды жатқызуға болады.
2. Ұзақ күннің өсімдіктері, күн ұзарған сайын гүлдеуге
тезірек өтеді. Бұл топқа астық дақылдар: бидай, арпа, сұлы, қара бидай,
бұршақ тұқымдастарының көбі, көптеген көп жылдық шөптер және басқа да
дақылдардың түрлері жатады.
3. Қысқа күнде гүлдейтін – қысқа күн өсімдіктері: жүгері,
тары және басқа тары түрлес дақылдар, сонымен бірге, темекі, май бұршақ,
лобияның кейбір түрлері және басқа дақылдар жатады.
4. Орташа күннің немесе стенофотоперидтық өсімдіктер
бұл өсімдіктердің дамуының тежелуі немесе вегетативтік күйде қалуы ұзақ та,
қысқа да күнде бола береді. Олардың дамуы үшін ең қолайлы фотопериодтық
аралық 12-14 сағаттық болып саналады. Бұларға лобияның кейбір түрлері,
тікенек гүл (Шпороцветик), посконник, сонымен қатар қызанақтың көптеген
сорттары жатады.
5. Ұзақ – қысқа күн өсімдіктері, бұлардың дамуының
алғашқы кезеңіне ұзақ күн, ал кейіннен қысқа күн қажет. Оларға астраның
кейбір сорттары жатады. Егер оларды өскін пайда болғаннан кейін 20 күндей
ұзақ күнде ұстап, сосын қысқа күнге ауыстырса, біздегідей күзде гүлдемей,
жаздыгүні гүлденер еді.
6. Қысқа – ұзақ күннің өсімдіктері. Олар алғашқы кезде
қысқа, кейіннен ұзақ күнде өсірсе тез гүлдейді. Бұл топқа қоңыраубастың,
бәденің кейбір түрлері, күздік бидайдың біраз сорттары жатады.
Фотопериодизм әсерін әр түрлі деңгейде өтетіні де қосылады.
Біреулерінде, міндетті түрде фотопериодизм индукциясы болу керек, онсыз
олар генеративтік мүшелерін қалыптастыра алмайды, ал басқаларында қолайсыз
фотопериодизм бұл үдерісті тежейді. Осыған байланысты фотопериодизм
реакциясының сапалық және сандық типін айырады, соңғысы өсімдік түрлерінің
басым көпшілігіне тән.
Өсімдіктер фотопериодтың қалыпты кезеңінің байқалу деңгейіне қарай
да, яғни ұзақ күнділіктер үшін фотопериодтың минималды және қысқа
күнділіктер үшін максимальды болғанды индукцияның өтуімен де ажыратылады.
Өсімдік әлемінің кейбір өкілдерінде ол өте анық білінеді: қалыпты
кезеңмен салыстырғанда күннің ұзақтығын 15-30 минут ғана өзгертіп,
гүлденуге өтуін не тежелеп, не болмаса бір жола өткізбей қоюға да болады.
Соңғы құбылыс хризантеманың кейбір сорттарына тән екені анықталды. Басқа
өсімдіктерде қалыпты кезең шамалы байқалады, немесе тіпті жоқ деуге де
болады. Олардың дамуының жеделдеуі немесе бәсеңдеуі күннің ұзақтығына қарай
салыстырмалы кең аумақта өзгере алады. Мұндай типті фотопериодизм реакиясы
көптеген астық тұқымдастарының және басқаларына алдымен ұзақ күннің
дақылдарына тән қасиет.
Өсімдіктің фотопериодизмнің әсеріне ықыластылығы көбінесе оларды жас
мөлшеріне байланысты. Бір өсімдіктер фотопериодтың индукциялық әсерін шыға
бастаған кезде қабылдаса, басқалары – белгілі кезеңді өткеннен кейін.
Сонымен бірге жасы ұлғайған сайын индуктивті кезеңнің ұзақтығы бірте –
бірте қысқара беретіні анықталынды. Мысалы: ақ қышанның жас өсімдігінің
генеративтік даму жасына түсуі үшін 7-10 күн қажет болса, 60-65 күндік
өсімдікке ұзақ бір күн жеткілікті.
Фотоперидизм реакция үшін тәуліктің қараңғы кезеңінің де белгілі рөлі
бар екені айқындалды. Бұл белгілі бір минималді 9 сағаттан кем шегінен
артық кеміткенде, немесе қараңғылықты аз уақытқа жарықтандырса, ол қысқа
күнділіктердің дамуын тежеп, ал ұзақ күнділіктердің гүлденуге өтуін
жеделдеткені тәжірибелерде дәлелденді. Жарық режимінің былайша өзгеруіне
аса сезімталы біріншілер болып шықты. Ал жарық кезеңін қысқартып немесе
қараңғылықпен бөлу екеуінің де даму қарқынына сезілетіндей әсер ете қойған
жоқ.
Фотопериодизмді зерттеуде фотопериодты индукцияның механизмін анықтау,
зерттеуде көп орын алды. Совет ғалымдары М.Х:Чайлахян мен Б.С.Мошковтың 30
жылдардағы жұмыстары өсімдіктердің көбінде фотопериодизм әсерін тікелей
жапырақтар қабылдайтынын көрсетіп берген еді. Бұл кейін көптеген
зерттеушілермен, әр түрлі объектілерде дәлелденген негізгі фактіден
шығатыны, фотопериодты реакция кезінде күннің белгілі бір ұзақтығын
қабылдау және сабақтың өсу нүктесінде немесе қалыптаса бастаған гүл
шоғырында өтетін морфогенез үдерісін реттеу, өзара қашықтыққа бөлінгені.
Сондықтан фотопериодим әсерін қабылдайтын мүшелерден, өсімдіктердің мүлде
басқа жағында, форма қалыптастыратын үдерістерінде өзгерушілік тудыра
алатын, әлдеқандай себептер болуы керек.
М.Х.Чайлахянның ұластыру әдісін кеңінен қолданып, одан әрі қарай
жүргізілген тәжірибелері, бұл себептердің бір фотопериодизм тобындағы әр
түрлі өсімдіктер үшін ғана емес, басқа да фотопериодизм топтарының өкілдері
үшін де әмбебап екенін көрсетіп берді. Мысалы, қысқа күнде өсіп тұрған
ұзақ күндік өсімдік, осы жағдайда гүлдеп тұрған қысқа күннің өсімдігіне
ұластырғанда, телінуші өсімдік ылғи өте қолайсыз фотопериодизм жағдайында
болса да, гүлдей бастаған.
Алынған деректерден шығатыны әмбебап әсері бар, бітісіп өскен немесе
тұтас өсімдіктің тірі ұлпалары арқылы жапырақтың сабақтық бүршіктерге жылжи
алатын, физиологиялық белсендігі өте жоғары әлдеқандай мамандандырылған зат
болу мүмкіндігі. Бұл 1936 жылы М.Х.Чайлахянға өсімдіктің горомоналдық даму
теориясын ұсынуына негіз болды. Жалпы жоғарыда айтылған және басқа да
зерттеулерге сүйеніп, қазіргі ғылымда фотопериодизм әсерінің екі кезеңдігі
туралы көзқарас туып және онда гормоналды заттардың қатысатыны әрі қарай
қолдау тапты. Осы көзқарастар бойынша жапырақтарда күннің қолайлы
ұзақтығының арқасында флориген деп аталынған гормоналды заттардың жинағы
түзіліп, флоэма бойымен сабақтың ұшына қарай ағады екен де, онда өсу
нүктесінің іс-әрекетінде өзгеріс тудыратыны көрінеді. Фотопериодизм
әсерінің жапырақты кезеңі өтуі үшін фотосинтез қажет, бірақ ол аса арнаулы
рөл атқармайды, негізінде тек субстратты және энергетикалық маңызы ғана
бар және ұзақ күннің өсімдіктерінде күштірек байқалады. Жапрықтарда гүлдеу
себепкерінің пайда болуының нақтылы механизмі және де анық емес. Оның
химиялық табиғатына келсек гормоналды жинақтың бірі, сірә гиббереллин болуы
мүмкін. Бұны қолайсыз фотопериодта кейбір ұзақ күннің ұсақ жапырақты
өсімдіктерін гиббереллинмен өңдеп, олардың сабақтануын және гүлденуін
тудыруға болатынын тәжірибелерден көруге болады. Бірақ, бұл тәсіл көптеген
басқа объектілерде оң нәтиже бермегендіктен, соның ішінде зерттелген қысқа
күннің өсімдіктерінде де, бұл жинақта гиббереллиннен басқа М.Х.Чайлахян
антезиндер деп атаған басқа да компоненттер бар деген болжам жасауға тура
келеді. Олардың химиялық табиғаты әлі де анықталған жоқ.
Сонымен қатар, кейбір өсімдіктердің дамуының соңғы кезеңдерінде
фотопериодтық әсерді жапырақтары ғана емес, басқа да мүшелері, сабақтары
және бүтеугүлінің жасыл гүл тостағаншаларының да қабылдайтыны анықталды.
Өсімдіктің жапырақтарында немесе басқа мүшелерінде пайда болған
гормоналдық әсері сабақтың өсу нүктесіне немесе ертерек пайда болған
генеративтік мүшелердің ұрығына жетіп, олардың жасушаларында морфогенездің
жаңа (кезекті) генетикалық бағдарламасын жалғастырады. Сонымен бірге,
генетикалық концепция бойынша, жүйесімен жүретін реакциялардың қарқындылығы
артуға тиіс: ДНК – хРНК – ақуыз – ақуыз функциясы – морфогенетикалық
әсер. Қолайлы фотопериодтың әсерімен апекстің құрастырушы ұлпаларында және
өсе бастаған гүл шоғырында нуклейн қышқылдарының мөлшері артады және жаңа
ақуыздар пайда болады деген мәліметтер әдебиетте бар. Бұл гормоналдық
индукцияның нәтижесінде форма құрастырушы үдерістің сипаты, бағыттылығы
сапалы өзгереді. Жалпы алғанда, жапырақтан баратын әсер сабақтың жоғары
ұшындағы меристем қызметіне тигізілетін ықпалының арқасында фотопериодизм
реакциясының сабақтық фазасы деген атақ алды.
Соңғы кезде, белгілі американ ғалымы А.Лангеннің сондай-ақ
М.Х.Чайлахянның және басқа да ғылымдардың зерттеулерінде, қолайсыз
фотопериодта жапырақтарда пайда болатын заттар сабақтың бүршіктеріне қарай
жылжып олардағы генеративтік мүшелердің ұрығына не тежегіш, не ингибиторлық
әсер ететіні анықталынған болатын. Бұл химиялық табиғатты белгісіз
А.Лангенің антифлориген деп атаған, әр түрлі фотопериодтық топтағы
өсімдіктер үшін тән ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
Тарау 1 Зерттеу тақырыбы бойынша әдебиетке шолу.
1. Жоңышқаның биологиялық ерекшелілігі ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Өсімдіктердің тұзға төзімділігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Жоңышқаның тұзға төзімділігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4 Топырақта тұздардың жиналуының себептері ... ... ... ... ... ... ..
1.5 Сортаң топырақтың заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.6 Фотопериодизм
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Тарау 2 Зерттеу жағдайы және әдістемесі.
2.1 Табиғи – климаттық жағдайлар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Тәжірибе жүргізу 2001-2003 жылдардағы метеожағдайлар ... ...
2.3 Жоңышқа сортүлгілерінің тұзға төзімділігін анықтау әдісі ... ...
2.4 Жоңышқа сортүлгілерінің фотопериодтылығын анықтау тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
Тарау 3 Зерттеу нәтижелері және олардың талдаулары
3.1 Жоңышқа сортүлгілерінің тұзға төзімділігі
... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Жоңышқа сортүлгілерінің фотопериодтылығы ... ... ... ... ... ... ..
3.3 Фенологиялық бақылау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Тарау 4 Жоңышқаны пішенге өсірудің экономикалық тиімділігі
Тарау 5 Дипломдық жұмыстың экологиялық қауіпсіздігі
5.1 Табиғатты қорғау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.2 Еңбекті қорғау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Солтүстік Қазақстанда мал азығын молайту негізінен далалық және
шалғындық өндіріске негізделген. Жайылымдар мен шабындардың орасан зор -
156 млн. га көлеміне қарамай, олар мал шаруашылығында пайдаланатын жалпы
жем азықтың 30 %-тін ғана береді.
Орта есеппен соңғы жылдары Солтүстік Қазастанның мал азығымен
қамтамасыз етілуі 65-75 % тен аспайды, ол протеинмен 60-70 %. Өнім
көрсеткіштері барынша жоғары, Солтүстік Қазақстан облысында орта есептеулер
бойынша мал азықтық дақылдар әр гектардан төмендегідей өнім береді: жүгері
(сүрлеммен есептегенде) – 21,64 ц азықтық өлшем, көп жылдық шөптер (пішен)
– 9,6 ц, бір жылдық шөптер - 7,6 ц, тамыр жемістер - 10,8 ц.
Мал азығы өсірілетін жыртылған жерлердің қарқынды пайдалануын
қамтамасыз ету айтарлықтай дәрәжеде дақылдармен қарқынды түрдегі сорттарды
таңдап алуға байланысты, ал бұл қажетті қоректік заттармен жоғары тиімді
өнімді әпереді, нәтижесінде аталған көрсеткіш қарқынды технологияның бір
элементі болып табылады.
Мал азықтық дақылдар мынадай негізгі көрсеткіштермен бағаланады: көк
балаусаның, қоректік заттардың, бір өлшем алқаптан жиналатын азықтық
өлшеммен, сіңімді протеинмен қамтамасыз етілуі.
Көп жылдық шөптер тобына Солтүстік Қазақстанның аймақтарында барынша
маңыздылары бұршақ тұқымдас шөптер – жонышқа, эспарцет, түйежонышқа.
Қазақстандағы жоңышқаның шабылатын егістігі қазіргі кезде шамамен 1 млн.
га тең, бірақ жем-шөп қорында ақуыз мәселесін тиімді шешу үшін жылдан жылға
егіс көлемін көбейту керек. Соңғы жылдары республикамызда астық дақылдар
танаптары азайып, мал азықтық дақылдары егісінің көлемі ұлғаюда. Өйткені
аграрлық реформаның жаңа талаптарына сай жоңышқаның өнімді жаңа сорттарымен
будандарын өндіріске еңгізу аса маңызды мақсаттардың бірі болып отыр. Бірақ
сорттардың жетіспеушілігін және тұқым тапшылығынан жоңышқа егістігінің
ұлғаю қарқыны нашар, әсіресе осы дақылды жаңа аудандарға тарату жұмыстары
баяу дамыған. Осыған байланысты селекциялық жұмыстар жүргізу маңыздылығы
туады. Өсімдіктермен селекциялық жұмыстар барысында жергілікті топырақтық-
климаттық жағдайларды ескеру қажет. Біздің еліміздің территориясында
сортаң топырақтар едәуір орын алуда. Осының салдарынан ауыл шаруашылық
дақылдарының өнімділігі төмендегендіктен өсімдіктердің тұзға төзу
деңгейінің бағасын анықтау қажеттілігі туады. Өсімдіктердің тұзға
төзімділігінің белгісі болып қалыпты жерлердің өнімділігімен салыстырғанда,
сортаңданған жерлерде өсімдіктің өнімділігінің төмендеу деңгейі байқалады.
Әдетте сортаң топырақтарда тұқым өңгіштігі төмендейді.
Сонымен қатар өсімдіктің гүлдеуге көшу мерзіміне, тәулік жарығының
ұзақтығы да күшті әсер етеді.
Менің дипломдық жұмысымның міндеті Солтүстік Қазақстан жағдайында
жоңышқа селекциясына бастапқы материал іздеу.
Жұмыстың мақсаты: Селекциялық жұмыстың өнімділігін жоғарлататын
негізгі факторлардың бірі болып бастапқы материал саналады. Ол неғұрлым көп
және әртүрлі болса, соғұрлым ауыл шаруашылық өндірісінің барлық талаптарына
жауап бере алатын бағалы қасиеттері мен ерекшеліктері бар будандар мен
сорттарды өндіруге мүмкіндік көп болады.
Алғашқы материал арасынан тұзға орташа төзімділігі және фотопериод
қасиеттеріне жауап беретін даналарды таңдау, таңдаған сортүлгілерді
жоңышқа селекциясына ұсыну.
Тарау 1 Зерттеу тақырыбы бойынша ғылыми әдебиетке шолу
1.1 Жоңышқаның биологиялық ерекшеліктері.
Жоңышқаның тұқымы 2-30С жылылықта өне бастайды, ал тіршілікке бейімді
егін көгі 5-60С жылылықта пайда болады, қолайлы температура +18, +200С.
Қыстап шыққаннан кейін жоңышқа орташа тәуліктік температура 7-90С-тан
өткенде өне бастайды. Көктегеннен кейін немесе өсе бастаған жоңышқа –5-60
бозқыраудан зақымданбайды, суыққа төзімді сорттары 6 үштік жапырақтар
кезінде –90 дейінгі бозқырауды көтереді. Жоңышқаның көгі көктемгі
бозқырауды күзгіге қарағанда жеңіл көтереді. Жоңышқа – жаздық өсімдік, ерте
көктемде себілгенде сол жылы көктеп, гүлдейді де тұқым береді. Өсе
бастағаннан гүлдегенге дейін жоңышқаның әр түрлі сорттарына орта есеппен
800-8900 жиынтық температура қажет, тұқымның пісуіне дейін 1200-22000,
тұқымның пайды болуына қажетті қолалы температура +25-280.
Жоңышқа – ыстыққа төзімді дақыл, күндізгі +35-400 ыстықты көтереді.
Солтүстік Қазақстан жағдайында топырақ бетіндегі температура күндізгі
сағаттарда кейде 45-500-қа дейін жетеді, алайда дұрыс суарғанда оның қырғын
салдары байқалмады.
Өсімдіктің жағдайына байланысты жоңышқа тамыр мойны орналасқан алаңда
–15-200 дейінгі суықтықты көтере алады. Солтүстік Қазақстанда
аудандастырылған жоңышқа сорттары қар қабаты 10-15 см қанағаттанарлық
дәрежеде қыстайды, қыс ортасындағы қар бетіндегі –300 суықтықты көтереді,
ал қар қабаты 20-40 см асқанда тіпті –40-500 температураны жақсы көтереді.
Қысқа, аязға төзімділігі өсімдіктің тіршілік ұзақтығына байланысты.
Қысқа төзімділігіне себу мерзімімен бірге шабу немесе мал жаю мерзімі де
әсер етеді. Соңғы шабу мерзімін, немесе мал жаюды дұрыс жүргізбегенде
жоңышқа 2-3 тіршілік жылында қатты селдіреп қалады.
Қуатты жапырақ бетін дамыта отырып жоңышқа суды көп буландырады, соның
нәтижесінде бір өлшем құрғақ зат түзуге оның 700-900 өлшемі шығындалады.
Дақылдың ылғалға жоғары қажетсінуін ескере отырып оны жылына 300 мм
жоғары ылғал түсетін аудандарда ғана суармасыз жағдайда өсіруге болатынын
ескерген дұрыс, бірақ бұл ретте оны ылғалмен қамтамасыз етілген және жер
асты сулары 2,0-2,5 м тереңдікте болатын учаскелерге орналастырады.
Рельефі төмен жер асты ағын булары бар учаскелерде жоңышқа жоғары өнім
береді, сондықтан дақылдың потенциалын толық пайдалану үшін далалық және
орманды-далалық аймақтарда жоңышқаны осындай алқаптарға орналастыру қажет.
Жоңышқаның жақсы тұқым өнімін гүлдену кезеңіне дейін жақсы ылғал
қалыптасқан жылдары алуға болады. Суармалы жағдайда мол өнім
қалыптастыратын ең қолайлы суару режимі төмендегідей: бастапқы өсу
кезеңінде 50-60, бүрлену-гүлдену кезеңінде – 60, гүлдені пісу кезеңінде –
50%, мал азығына өсіргенде ылғалдылық ТДЫ (толық далалық ылғалсыйымдылық)
70% дәрежесінде ұстау керек.
Жоңышқа – кәдімгі энтомофиль. Гүлдердің тозаңдануы, олардың ұрықтануы,
жатынның пайда болуы сенімді түрде тозаңдатқыш – насекомдар іске асады.
Біздің еліміздің жоңышқа өсіретін көптеген аудандарында өсімдіктердің
тозаңдатқыш-жәндіктермен қамтамасыз небары 5-15%, мұның өзі тұқым өнімінің
төмендігінің негізгі себебі болып табылады. Жабайы тозаңдатқыш аралардың
санын өсірудің үлкен практикалық маңызы бар.
1.2 Өсімдіктің тұзға төзімділігі
Әлемде құрлықтың төрттен бір бөлігін сортаң топырақтар алып жатыр.
Осы жердің жартысы біздің еліміздің үлесіне тиеді. Оның біразын Орта Азия,
Қазақстан жерлері қамтиды. Бұл аймақтарда күн шұғыласының түсу дәрежесі
жоғары, булануды күшейтіп, топырақтың жоғарғы тамыр орналасатын жер асты
суларының тез еритін тұздарының жиналуына жағдай жасайды.
Топырақтың сортаңдануының негізгі иондары болып натрий катионы және
хлор, сульфат, карбонат аниондары келеді.
Солтүстік Қазақстанда өсімдік шаруышылығына айтарлықтай зиянды
топырақтың сортаңдығы келтіріп отыр, сондықтан өсімдіктің тұзға төзгіштігі
жөніндегі мәселенің маңызы әсіресе, ауылшаруышылығында пайдаланып отырған
жердің 15 млн. гектарын сортаң жер алып жатқан, аталынған аймақ үшін өте
зор. Әлемде жердің көп бөлігі, тұздардың жоғары концентрациясымен
сипатталады. Сонымен қатар, жыл сайын қолдан суландыру нәтижесінің әсерінен
тұзды жерлер көлемі көбеюде. Сондықтан, көптеген ауыл шаруашылық
дақылдарының, жоғары концентрациялы тұздарға төзімділігі туралы селекциялық
сұрақтарға көңіл бөлінуде.
Солтүстік Қазақстан Қазақстанның негізгі бидай себетін аймағының бірі
болып табылады, кейбір шаруашылықтарда көп жылдық бұршақ тұқымдас
өсімдіктер егеді. Бұнда егістік жер көлемі 19 млн. га, ал 3,3 млн. га
комплексті сортаң жерлер. Аймақтық жерлерге қарағанда, мұндай жерлердің
өнімділігі едәуір төмен, сондықтан бұл жерлерге тұзға төзімді көп жылдық
шөптер мен арпа егу қажет.
Қазақстанның Солтүстігінде тереңдігі жарты метрдей болатын тұзды
қабатты сор және жоғары сор-сортаң жерлері кеңінен таралған, ол тұздардың
концентрациясының жоғарлығы, өсімдіктердің тамыр жүйесінің дамуына үлкен
әсерін тигізеді. Қазіргі кезде мәдени әдіс, өсімдіктердің бағалы, бастапқы
түрлерін, тұзға төзімділігін шығару мен ғана емес, сонымен бірге жасушалы
деңгейде тұздардың механизмін зерттеуде. Артық тұзданған жағдайда
өсімдіктерде – азот, күкірт заттарының алмасуы бұзылады, тамыр, жапырақ,
сабақтың өсуі тежеледі, өнімділігі күрт төмендейді: әдетте бұл өсімдіктің
өлуіне әкеледі. Жоғарыда айтылғандардың негізінде, тұздардың өсімдіктерге
тигізетін әсері, бұрынғы тек ой жүгірту арқылы келген болжауға қарағанда,
едәуір күрделі және әр алуан екені туралы қорытынды жасауға болады.
Тұздардың өсімдіктерге улы әсерлерінің механизмі әлі күнге дейін толық
зерттелмеген. Б.П.Строганов және басқа да зерттеушілер тұзды улану тұздың
улы зат ретінде, тура емес нәтижелерінің әсері деп, ал улы өнімдерінің
жиналуы, заттардың алмасуының өзгеруі ең алдымен азот метоболизмнің
өзгеруімен деп түсіндіреді. Әр түрлі тұздардың бірдей әсер етпейтіндігі
анықталды. Неғұрлым кері әсер тигізетін хлорлы натрий, яғни бұл тамыр
жүйесінің метоболизм әрекетін басады, төмендетеді. Топырақта осы заттардың
иондарының көп болуы, топырақ ерітіндісінің тепе-теңдігін бұзады. Бұл өз
кезінде өсімдіктерге қажетті қоректік элементтердің келуін өзгертеді.
Тұздану жағдайында өсімдіктердің фосформен қоректенуі бұзылып, калий және
басқа да элементтердің сіңірілуі жүреді. Тұзға төзімділік өзгешелігі
бойынша генетикалық белгі болып табылады. Сондықтан селекция процесінде,
өсімдіктердің қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларына, тұзға төзімділігін
жоғарлататын гендердің дәлдігін тудыруға болады.
1.3 Жоңышқаның тұзға төзімділігі
Солтүстік Қазастанның жазық жерлерінде сортаң топырақпен оның
комплекстері аймаққа кеңінен таралған. Шабындық сортаң жер ылғалдылығы
төменгі өзен террасына, жайылма және алғашқы жайылмадан жоғары көл
террасына, суға төзімді жақын мекені бар ежелгі науарлардың әлсіз
құрғатылған жазық пен жыраларына тән. Аналық түрлері әртүрлі фациалды құрам
тұнбаларымен көрсетілген, бірақ олардың ішінде карбонаттар және тұзды
көлдер, көлді-аллювиальді жеңіл саздақ, орташа саздақ басымырақ. Топырақ
әдетте карбонатталған және ғаныштанған. Тұздану өте жоғары. Ең кең таралған
түрлері сортаң және жоғары сортаңданған жерлер. Сор, сортаң жерлерде
тұздардың максимум жиналуы 12-48 см қабатта орналасқан. Мұндай жерлерде
өсімдіктердің өсуі өте қиынға түседі, сондықтан тұзға төзімді өсімдіктерді
егу қажет. Тұзға төзгіштікті түсінуде екі түрлі көзқарас бар. Биологиялық
тұрғыдан, бұл өсімдік сортаңдықтың осы деңгейінде өзінің тіршілігін
аяқтауы, сонымен қатар жалпы және өнімділігі қандай болғанына қарамастан
өмір сүруге бейімді ұрпақ қалдыра алатындығы деп түсіну керек. Ал
агрономиялық тұрғыдан, тұзға төзгіштік деп, өсімдік түрінің немесе сортының
топырақтың сортаңдығының бір деңгейінде, сортаңсыз топырақтағы өнім
мөлшерін сақтай алуын айтуымыз керек.
Тұзға төзгіштігіне қарай барлық өсімдіктер екі топқа бөлінеді:
галофиттер және гликофиттер.
А.П.Генкельдің анықтауы бойынша, галофиттерге эволюциялық үдерісте
тіршілік жасау ортасының әсерінен өзінің онтогенезінде топырақтағы тұздың
жоғары мөлшеріне оңай бейімделетін тұзды жердің өсімдіктері жатады.
Галофиттердің тұзды жерде өсуіне бейімделушілігі әр түрлі. Біреулерінде бұл
бейімделушілік өздерінің ұлпаларында артық тұздар жинап, сол жинаудың
есебінен осмостық қысымды 100-200 атм. жеткізу арқылы өтеді. Осы өсімдіктер
өте жоғары сору күшінің арқасында, осмостық потенциалы жоғары сортаң
жерлердің суын сіңіре алады. Басқалары протоплазманың тұзды өткізгіштігінің
арқасында тұзды бөліп шығарады. Тұзды не арнаулы бөлгіш бездері арқылы
немесе тұзға толған жапырақтарын түсіру арқылы бөліп шығарады. Негізінде
галофиттер – зат алмасуы баяу жүретін өсімдіктер. Галофиттер ішінде мәдени
өсімдіктер жоқтың қасы.
Гликофиттер – тұзға төзгіштігі шамалы дамыған, тұзды жердің
өсімдіктері, себебі эволюциялық үдеріс кезеңдегі тіршілік жасаған ортасы
бұл қасиеттің пайда болуына ықпал жасамаған (П.А.Генкель).
Табиғатта осы екі топтан басқа аралық қасиеттерге ие өсімдіктер де
бар. Бұл факультативті галофиттер. Бірақ бұл өсімдіктер тым сортаң жерде
өздерінің өнімділігін күрт төмендетеді. Мәдени өсімдіктердің көпшілігі
гликофиттерге жатады, бірақ олардың кейбіреулеріне, астық дақылдарының
ішінде алдыменен, арпа, сосын азырақ шамадан сұлы және тары, көп жылдық
бұршақ шөптердің арасынан кейбіреулері тұзға төзімділігімен сипатталады.
Бұршақ тұқымдастардың ішінде тұзға төзімділігі ерекше жоғары түйе жонышқа,
екінші орында тұзға төзімділігінің біршама жоғарылығымен жонышқа
сипатталады. Бұл дақылдар тұзды аз топырақтарда үлкен жетістікпен өсіп-
дами алады және де олардың кейбіреулері топыраққа мелиоративтік әсер етеді,
яғни олардың тұзын азайтуға мүмкіншілік жасайды.
Тұздардың өсімдіктерге әсер ету механизмі жөніндегі мәселе ұзақ уақыт
физиологтар арасында өткір пікір алысудың тақырыбы болып келеді. Ең ескі
теориялардың бірі Шимпердің сортаң топырақтардың физиологиялық
құрғақшылығы теориясы болып саналады. Бұл теория бойынша гликофиттердің
сортаңдыққа шыдамауы тамыр жасушасының сусыздануымен, топырақ ерітіндісінің
жоғары осмостық қысым тудыратын плазмолизімен түсіндіріледі, яғни
өсімдіктің су тәртібінің ерекше бұзылуымен байланысты.
Қазіргі кездегі мәліметтер, өсімдік өнімінің төмендеуіне тек сортаң
жерлердің осмостық потенциалы ғана кінәлі емес екенін көрсетіп отыр. Әрине,
топырақта тұз концентрациясы артқан сайын өсімдіктердің су сіңіруінде
әжептәуір қиыншылықтар тууы мүмкін, бірақ олар бұл жағдайда өзінің осмостық
потенциалын біршама арттыра түсу арқылы едәуір тез бейімделінеді.
Топырақта бір немесе бірнеше иондардың жиналуы топырақ ерітіндісінің
тұрақсыздығына апарады. Бұл өз ретімен өсімдіктерге керектік заттардың
келіп түсуіне кедергі жасайды. Б.П.Строгановтың деректері бойынша
сортаңдану жағдайында өсімдіктердің фосформен қоректенуі, калийді және тағы
басқа элементтердің сіңірілуін бұзуы мүмкін. Соңғы жылдардың зерттеулері
өсімдіктердің сортаңдыққа бейімделуіне цитоплазмалық мембраналардың маңызы
өте зор екенін көрсетіп отыр. Соның ішінде, тұзға төзімді түрлердің
цитоплазмасындағы натрий ионының концентрациясының тұрақтылығын
плазмолеманың өткізбейтіндігісінің арқасында, сонымен қатар бұл компонентті
галофиттің түріне қарай белсенді түрде не сыртқы ортаға немесе вакуольге
ығыстырып шығару арқылы ұстауға болатынын көрсетті.
Ауыл шаруашылығы дақылдарының тұзға төзімділігін арттыруға болашағы
зор бағыт, олардың тұқым шаруашылығын сортаң жерлерде жүргізу, көбейтілетін
сорттың ішінен осы қолайсыз факторға төзімді өсімдіктер ұрпақтан-ұрпаққа
бірте-бірте сұрыпталынады. Тиімділігі шамалы жолдардың бірі – тұқымды себер
алдында тұздың ерітіндісіне шылау әрекеті болып саналады. П.А.Генкель
ұсынған бұл тәсіл мақта мен жонышқа, және ағаш тұқымдастарымен жүргізілген
тәжірибелерде жақсы нәтиже берген. Мұндайда шынықтырылған тұқымдардың өскен
өсімдіктердің протоплазмасының өткізгіштігі төмендеген, содан барып олардың
ұлпаларында тұздардың жиналуы кеміген. Ауыл шаруашылық дақылдарының тұзға
төзімділігін агротехникалық шаралармен де біразырақ атқаруға болады. Соның
ішінде микроэлементтерді (бор, марганец, мырыш, кобальт) аз мөлшерде
топыраққа еңгізу немесе өсіп тұрған өсімдіктерді үстеп қоректендіру арқылы
қолданған тәжірбиелерде жақсы нәтижелер алынған. Өсімдіктердің тұзға
төзімділігін арттыруға кейбір жағдайларда, дұрыс әсерді минералдық
қоректендірудің жалпы деңгейін жақсарту да бере алады, соның ішінде азоттық
және фосфорлық тыңайтқыштардың мөлшерін көбейту арқылы арттыруға болады.
Өсімдіктердің әртүрлі қолайсыз жағдайларға икемделуінің ұқсастығы
немесе бір түрлілігін П.А.Генкельдің зерттеулері дәлелдегендей тұқымды
шынықтыру өсімдікті тек сусыздануға ғана емес, сонымен бірге жоғары
температураға да төзімді етеді. Мұндай жалпы төзімділікті ғалым ілесетін не
кездесетін деп атады.
Сор және сортаң жерлерде өсетін яғни тұзға төзімділігімен
сипатталатын өсімдіктер ішінен, бұршақ тұқымдастардан жоңышқаны айтуға
болады.
Жоңышқа сор және тұзға орташа төзімділігімен сипатталды. Оның қуатты
кіндік тамыр жүйесі топырақты қопсытады, топырақтың тұзсыздануына әкеледі.
Тамыр массасында кальций өте көп. Солтүстік Қазастанда сортаң жерде
жоңышқаның өнімділігі жылдық ылғалға байланысты орташа шамамен 10 нан 25
цга ауытқиды.
Ауыл шаруашылық дақылдар сор және сортаң топырақтарда өнімділігін
төмендеткендіктен осы жағдайларда өсімдіктердің тұзға төзгіштік дәрежесін
бағалау қажеттілігі туады.
Негізінен өсімдіктер сортаңданған жерлерде, әсіресе сортаң да,
қалыпты өсуіне және тамырдың газ алмасуына кедергі жасайтын, соңғының теріс
физикалық қасиеттерінен зардап шегеді. Солтүстік Қазақстанда соңғы
уақыттарда кең етек жайып келе жатқан жақсарту жұмыстары негізінде сортаң
және сортаңдау жерлердің осы қолайсыз қасиеттерін кемітуге және аз мөлшерде
олардағы еритін тұздардың концентрациясын азайтуға бағытталған. Сондықтан
өсімдіктердің тұзға төзімділігін арттыру мәселері жақсартылған жерлерде де
сақталады. Бұл мәселелерді шешудің тиімді жолдарының бірі, сортаңданудың
белгілі бір түрлеріне төзімдірек дақылдарды таңдап алу, сонымен қатар тұзға
төзімділігі жоғары соттарды шығару болып саналады.
1.4 Топырақта тұздардың жиналуының себептері.
Сортаң деп - топырақтың тамыр мекендейтін, орналасатын қабатында улы,
зиянды тұздардың артық мөлшерде болуын айтамыз, яғни бұл ауыл шаруашылық
өсімдіктерінің дамуына үлкен әсерін тигізеді. Өсімдіктердің организміне
зиян келтіретін улы тұздарға NaCl, CaCl2, Na2SO4, MgSO4, NaHCO3, Na2CO3,
жатады және улы емес тұздарға – Ca(HCO3)2, CaSO4, CaCO3 жатады. Орта Азия
мен Қазақстанның оңтүстігінде суарылатын жерлерде, натрий және магниймен
байланысқан хлор мен сульфаттардың аниондары едәуір зиянды улы болып
келеді.
Тұз өсімдікке екі жағынан әсер етеді. Тұздың өсімдікке түсуі ол ондағы
метаболидтік процестерді басады. Хлорофильдің қалыптасуымен көмірқышқыл
газының сіңірілуі бұзылады. Өсімдіктердің тамырлары тұзды топырақтан суды
сіңіре алмайды. Егер топырақтағы тұздардың концентрациясы, тамырдағы жасуша
шырынының концентрациясынан асып түссе, онда өсімдік судың
жетіспеушілігінен өліп қалады.
Өсімдіктердің тұзға төзімділігі көбінесе топырақтық – климаттық
жағдайларға байланысты. Саз балшықты және саздақ ауыр топырақтарда және
құрғақ, ыстық климаттық жағдайларда ол төмендейді. Керісінше ылғалды
жағдайларда жеңіл топырақтарда ол жоғарылайды. Тұзбен уландырылған топырақ
қатты өзгереді. Тұтас, борпылдақ жерлерді тұздар цементтеп бетонға
айналдырады. Ол беткі қабатын мықты қабыққа айналдырады. Жіңішке қабатты
осындай қабықтар, 0 ден 80 см тереңдікте гипстенген және тұзды жерлерде
кездеседі. Натрий тұздары топырақты, биіктігі 1-1,5 м болатын және көлденең
қимасы 1,0 х 1,5 см болатындай өзара біріктіреді. Ең зұлымы сода болып
табылады. Ылғалдылық жоғары болған кезде ол топырақты су өтпейтіндей
кисель тәріздіге айналдырады. Оның беті кеуіп, тасқа айналады.
Сортаңданудың сырқы белгілеріне – судың нашар өтуі, тұтас біріккен
құрылымының микробиологиялық белсенділіктің болмауы жатады.
Сортаңданудың екі түрін айырады.
1. Топырақ ерітіндісінде немесе тамырдың орналасқан
қабатының қатты фазасында магний және натрий тұздары артық мөлшерде болатын
сор және сортаң топырақтар.
2. Құрамында натрий мөлшерінің артық сіңірілуі
болатын сор және сортаң топырақтар. Олардың сор топырақтан айырмашылығы
тұздары беткі қабатта жатпайды, олар беткі қабаттан едәуір төмен тереңдікте
орналасқан. Бұл қабат төмен су өткізгіштігімен және жоғары тығыздылығымен
сипатталады.
Сортаңдануды бірінші және екінші деп бөледі. Бастапқы қалыпта
топырақта тұздардың болуын, яғни суландыруға дейін, көптеген факторлармен
көрсетілген; бұл жер асты суларының тереңдігі және минерализациясы,
механикалық құрамы, жер асты суларының деңгейіне дейінгі жердің құрылымы
және қалпы, су алмасу жағдайы, климаттық жағдайлар және тағы басқалар.
Сортаңданудың екінші түрі суармалы аудандарда кеңінен таралған. Мұнда
адам, ертеде сортаңданбаған, құнарлы топырақтың сортаңдану процесін өзі
жеделдетті. Топырақтың сортаңдануы суландырудың мөлшерленбегенінен және
жасанды немесе табиғи дренаждаудың болмағандығынан болады артық су мөлшері
төмен қарай сіңіріліп, тұзды жер асты суын толықтырады. Судың деңгейі
барған сайын көтеріліп, тұздар бірге көтеріледі.
Қазіргі кезде топырақтың екінші сортаңдану процесстері Амудария мен
Сырдария атырауларында байқалады.
Арал теңізі мен оған құятын Амудария мен Сырдарияның атыраулары тез
еритін тұздар жиналатын кең терең ойпат жерде орналасқан. Бұған Сырдария
(1,5-2,0 г.л) мен Амударияның (1,5 гл) төменгі ағымындағы жоғары
тұздардың құрамы мүмкіндік түғызады. Амудария мен Сырдарияның
бассейндерінің жоғары және орташа ағымында жер суландыруға судың
айтарлықтай көлемі шығады. Судың бір бөлігі буға айналады, ал қалған бөлігі
жер астындағы минералды сумен араласады да, дренат (кәріз) науасы ретінде
өзен арнасында сүзгіден өтеді.
1.5 Сортаң топырақтарда тұздардың жиналуының заңдылықтары
Солтүстік Қазақстанның жазық жерлерінде сортаң топырақпен оның
комплекстері аймаққа кеңінен таралған. Шабындық сортаң жер ылғалдылығы
төменгі өзен террасына, жайылма және алғашқы жайылмадан жоғары көл
террасына, суға төзімді жақын мекені бар ежелгі науарлардың әлсіз
құрғатылған жазық пен жыраларына тән. Аналық түрлері әр түрлі фациалды
құрам тұнбаларымен көрсетілген, бірақ олардың ішінде карбонаттар және тұзды
көлдер және көлді – аллювиальді жеңіл саздақ, орташа саздақ басымырақ.
Топырақ әдетте карбонатталған және ғаныштанған (загипсованы). Тұздану өте
жоғары. Ең көп таралған түрлері сортаң және жоғары сортаңданған жерлер.
Сортаң сор жерлерде тұздардың максимум жиналуы 12-48 см қабатта орналасқан.
Онда тұздардың жиынтығы өте жоғары (1,3 % сирек 0,5-0,9 %). Тұздардың
мөлшері кеңінен өзгереді (0,1-1,7 %), құрамы көбінесе хлоридті, сульфатты-
хлоридті, және гидрокарбонатты-сульфатты (хлоридті). Тұзданбаған аймақ 4-16
см-ден аспайды. Жоғары сортаңданған топырақтарда, тұздардың максимум
жиналуы төмен түскен, оның жоғарғы шекарасы 29-42 см тереңдікте орналасқан.
Тұзданбаған аймақ 4-16 см-ден аспайды. Жоғары сортаңданған топырақтарда,
тұздардың максимум жиналуы төмен түскен, оның жоғарғы шекарасы 29-42 см
тереңдікте орналасқан. Тұздардың мөлшері 0,4-2% дейін өзгереді. Тұздану
түрі бейтарап: хлоридті-сульфатты, сирек кездесетін сульфатты-хлоридті.
Тұздану – тұщылану кезеңінің аймағы әдетте 0,3-0,7 % дейін жетеді,
кейде 1% асады, бірақ бұл сирек кездеседі. Тұздар тек қана сульфатпен және
хлоридтермен көрсетілген. Таза сульфатты және хлоридті тұздану сирек
кездеседі. Тұщы аймақтың қуаттылығы 9 дан 24 см дейін өзгереді. Сор, сортаң
топырақтарда тұздардың максимум жиналуы бірінші жарты метрден төмен
орналасқан. Тұздардың мөлшері көбінесе 1 % асады. Тұздану түрі - бейтарап
– сульфатты-хлоридті және хлоридті-сульфатты. Тұздану – тұщылану аймағы 10-
28 см тереңдікте орналасқан. Тұздану дәрежесі тұрақты емес (0,4 – 1,8%).
Шабындық сортаң беткі жер ылғалдылығы, жоғарыда айтылған топырақ
сияқты геморфологиялық элементтерімен таралған, бірақ оларға қарағанда, бұл
кері формалар арқылы дамиды. Фациалды және методологиялық құрамы бойынша
аналық түрлері мынадай ылғалды жерлерге ұқсас. Олардың ерекшелігі, тұздану
дәрежесі төмен (0,2-0,7%) және сульфатты-содалы, содалы-сульфатты массалық
пайда болуы, ал жеке жағдайларда таза содалық тұздану. Топырақ құрылымының
ерекшелігі екінші иллювиальді қабаттың дамуы және сортаң қабаттың
солодтылығы (осолодение – быршу, ашу). Топырақ құрлымының қуаттылығы орташа
есеппен 70-80 см дейін ауытқиды, ал қарашірік мөлшері 1,0-8,9 % шамасында.
Шабындық-жазықтық ылғалды сортаң топырақтары – аллювиальді жеңіл
саздақ көлдерде, орташа және ауыр саздақтарда, сонымен қатар егістік
саздақтарда дамыған. Тұздану дәрежесі мен химизмі әртүрлі.
Хлоридті және сульфатты құрамдарда тұздардың жиынтығы 0,5-1,3 (3,8 %)
шамасында ауытқиды, ал хлоридті сульфатты және сульфатты хлоридтерде орташа
есеппен 0,3-0,7 % шамасында. Тұзданудың гидрокарбонатты – хлоридті және
сульфатты – гидрокарбонатты түрлері сирек кездеседі. Топырақ құрлымы,
әсіресе оның беткі бөлігі генетикалық қабаты, дәстүрлі сортаң топырақтар
үшін жақсы дифференциалданған. Қарашірік құрылымының қуаттылығы 40-70 см
өзгереді, А-қабатында 8-17 см, кей жағдайларда 19 дан 22 см дейін өзгереді.
Тұздардың максималды аккумуляциялы қабатының жағдайына қарай сортаңданған,
жоғары сортаңданған және сор топырақтарды бөледі.
Біріншілері (сортаңданған және жоғары сортаңданған) дәрежесі (0,5-1,8
%) және осы қабаттың тұздану химизмі бойынша ұқсас, бірақ оның ерекшелігі
бойынша ажыратылады.
Біріншілерінде тұздану 14-26 см қабатта орналасқан, ал екіншісінде 31-
49 см дейін. Сортаң топырақтар кең таралған. Тұздардың максимум жиналуы
(1,0-1,4 %) 50-60 см-ден бақыланады. Құрамы хлоридті-сульфатты және
сульфатты.
Аймақты сілтісіздендіру 23-60 см қабатқа ұштастырылған. Тұздардың
мөлшері 0,2-0,6 % шамасында өзгереді, кей жағдайларда ғана 1,2-1,4 %
жетеді. Құрамы сульфатты, хлоридті-сульфатты және сульфатты-хлоридті.
Шабындық – жазықтық беткі сортаң жер
Ылғалдылығы – оқшауланып жабық түрде дамуда. Топырақтың қалыптасуы
көлді, көлді аллювиальді орташа және ауыр саздақтарда, жеңіл саздақтарда
және жамылғылы орман саздақтарда өтеді, олардың тұздану дәрежесі жақсы
өзгереді, химизм, керісінше тұрақты болады. Хлоридті – сульфатты (0,3-1,0
%) және сульфатты (0,6-2,2 %) тұздардың жиналу түрі басымырақ. Жер асты суы
3,5-5,1 м тереңдікте жатады. Ең көп таралғандары әлсіз сортаңданған (1,2-
2,2 гл) сульфатты және хлоридті гидрокарбонаттар, сортаңды (302-5,5 гл)
хлоридті-сульфатты және сульфатты хлоридтілер, хлоридті-сульфатты
гидрокарбонатты тұщы сулар сирек кездеседі және судың құрамында тұзды (12-
22 гл) хлоридті және сульфатты хлоридтілер болады.
Сор, сортаң топырақтар аз санды топтармен көрсетілген. Максимум
тұздардың жиналуы (1,26-1,96 %) 20-29 см–ден төменде шоғырланған. Құрамы
сульфатты, хлоридті сульфатты. Сілтісіздену аймағы әдетте 7-29 см-лік
қабатта орналастырылады. Ең көп көрсетілген жоғары сор және сортаң жерлер.
Бұларда тұздың жиналуы ең жоғары (0,7-2%) 34-46 см тереңдікте. Негізінен
тұздану түрі сульфатты. Тұздану дәрежесі тұрақты емес. Сульфатты және
сульфатты хлоридті тұздардың жиналуында ол орта есеппен 0,4-0,8 % құрайды,
ал хлоридті, гидрокарбонатты-сульфатты және сульфатты гидрокарбонатты
тұздануда 0,1-0,4 % шамасында болады.
Эллювиальді ылғалды шабындық жазық сортаң жерлер, алдындағы топырақтар
секілді рельефтің нақты элементтері арқылы таралған, бірақ оларға қарағанда
бұлар жер асты суының қатысынсыз дамиды. Фациалды және методологиялық
құрамы бойынша аналық түрлері, алдындағы топырақ түрлеріне ұқсас. Олардың
бір айырмашылығы тұздану дәрежесі төменірек. Тұздардың жиынтығы негізінен
0,2-0,6 % аспайды. Тұздар көбінесе сульфатты және хлоридті түрде
көрсетілген. Біз білетініміздей жер асты сулары 4,7-6,3 м тереңдікте жатыр.
Олардың минерализациялау дәрежесі кеңінен өзгереді. Әлсіз сортаң
гидрокарбонаттардан тұзды хлоридті-сульфатты және хлоридті суларға дейін
белгілі. Далалық сортаң жерлер суды бөлетін жазықтармен, шоқылардың
баурайларымен биіктіктері, атжал, жоғары өзен және көл террасалары арқылы
қалыптасады.
Ең кең таралған жоғары сортаңданған және сортаңданған топырақтар.
Біріншілерінде тұздардың ең көп жиналуы 30-47 см төменде, ал екіншілерінде
50-67 см дейін орналасқан. Тұздардың мөлшері орта есепке сәйкес 0,8-1,5
және 0,7-1,6 % болып қалады. Құрамы сульфатты, хлоридті-сульфатты және
сульфатты-хлоридті.
1.6 Фотопериодизм
Фотопериодизм – онтогенездің сыртқы ортаның өзгерістеріне
бейімделуімен байланысты өсімдіктердің өсуі және даму процесстерінің
өзгеруін тудыратын, өсімдіктің күн мен түн ұзақтығының ара қатынасының
реакциясы.
Фотопериодизмнің негізгі көрінулерінің бірі болып өсімдіктің гүлденуі
мен қалыптастыру мүшелерінің қалыптасуы болып табылады. Күн ұзақтығымен
өсімдіктің гүлдеуінің қатынасын, 1920 жылы күн ұзақтығының өсімдік
гүлдеуіне қатысты Фотопериодизм терминін еңгізген американ физиологтары
В.Гарнер мен Г.Аллард ашқан болатын. К.Линний уақытында мұндай құбылыстарға
орыс геогрофы А.И.Воейков өсімдіктің гүлденуі күн ұзақтығына байланысты деп
тұжырымдап, Жер шарының климаты деген жұмыста көңіл аударған.
К.А.Тимирязев Күн, өмір және хлорофилл деген жұмысында, оңтүстік аймаққа
қарағанда солтүстік аймағындағы өсімдіктердің дамуы үшін қысқа күн қажет
деп көрсетті. Әдетте бұл күн ұзақтығының көптігімен түсіндіріледі. Мысалы
оңтүстік өсімдігі кенеп шөпті, қысқа күн аймағында өсіру 1912 жылы
Францияда М.Турнуа мен белгілі болды.
Совет зерттеушілері өсімдіктердің даму этаптарымен температура және
тағы басқа байланысты, өсімдіктің күн ұзақтығына реакцияларының
заңдылықтарын ашты. Өсімдіктің күн ұзақтығына қатысты реакциялары бойынша
үш негізгі топтарға бөледі: ұзақ күнді, қысқа күнді және бейтарап.
Ұзақ күннің өсімдіктерінің гүлдеуі мен жеміс түзуі 12 сағаттан кем
болмайды. Бұған бірінші топтың күздік және жаздық дақылдары (бидай, сұлы,
арпа, қара бидай) және барлық капуста, бұршақ (үрме бұршақ), көк нәрләр,
қоңыраубас тұқымдастары және көптеген күнбағыс, картоп, қант қызылшасы,
зығыр жатады.
Қысқа күн топтарына күн жарығының қысқа кезінде гүлденуі тез өтетін
(12 сағаттан кем): екінші топ өсімдіктері (жүгері, тары, судан итқонақ),
көп мөлшерде бұршақ, мақта, кенеп шөптің оңтүстік сорттары, темекі, сиыр
бүлдіргеннің көптеген сорттары, жемістердің ішінен – қызыл бұрыш, тәтті
картоп, гүлділердің ішінен – ақкекіре тағы басқа жатады.
Бейтарап күн өсімдіктеріне фотопериод өзгешелігі жоқ және қандайда
болмасын күн ұзақтығында гүлдейтін өсімдіктер (қарақұмық, асбұршақ) жатады.
Сонымен қатар, гүлденуі орташа күн ұзақтығында болатын аралық
өсімдіктерді (мысалы, тропиктік өсімдіктер Micania Scandens): ең бірінші
қысқа, содан кейін ұзақ күн әсерінен тез гүлдейтін қысқа ұзақ күнді
өсімдіктерді (мысалы, қотырот): ең бірінші ұзақ, кейін қысқа күн әсерінен
гүлдейтін ұзақ қысқы күнді өсімдіктерді (мысалы, Cestrum nosturnum) айыруға
болады.
Б.С.Мошковтың пікірі бойынша фотопериодтың реакция өсімдіктердің
қалыптастыру мүшелерін ғана емес, барлық тіршілік әректтерін қамтиды.
Фотопериодизм ашылуы көптеген зерттеушілердің көңілін бөлді, соның
нәтижесінде әлемдік әдебиетте өте көп эксперименталдық мәліметтер жиналды.
Олардың барлығын толық қамтуға мүмкіншіліктің жоқтығынан, осы оқу құралында
біз тек басты нақтылықтары мен заңдылықтарына ғана тоқталмақпыз.
Алдыменен, қазіргі кезде өсімдіктердің күн мен түннің ұзақтығына
жауабының сипатына қарай оларды 3 емес, 6 топқа бөледі.
1. Бейтарап өсімдіктер, күннің ұзарып, қысқарғаны оларға
ешқандай әсер етпейді, егер ортаның басқа факторлары жеткілікті болса,
гүлдеуі аталған жағдайда өте береді. Бұл топқа бүлдіргеннің ремонтанттық
сорттарын, қалампыр гүлін және тағы басқа дақылдарды жатқызуға болады.
2. Ұзақ күннің өсімдіктері, күн ұзарған сайын гүлдеуге
тезірек өтеді. Бұл топқа астық дақылдар: бидай, арпа, сұлы, қара бидай,
бұршақ тұқымдастарының көбі, көптеген көп жылдық шөптер және басқа да
дақылдардың түрлері жатады.
3. Қысқа күнде гүлдейтін – қысқа күн өсімдіктері: жүгері,
тары және басқа тары түрлес дақылдар, сонымен бірге, темекі, май бұршақ,
лобияның кейбір түрлері және басқа дақылдар жатады.
4. Орташа күннің немесе стенофотоперидтық өсімдіктер
бұл өсімдіктердің дамуының тежелуі немесе вегетативтік күйде қалуы ұзақ та,
қысқа да күнде бола береді. Олардың дамуы үшін ең қолайлы фотопериодтық
аралық 12-14 сағаттық болып саналады. Бұларға лобияның кейбір түрлері,
тікенек гүл (Шпороцветик), посконник, сонымен қатар қызанақтың көптеген
сорттары жатады.
5. Ұзақ – қысқа күн өсімдіктері, бұлардың дамуының
алғашқы кезеңіне ұзақ күн, ал кейіннен қысқа күн қажет. Оларға астраның
кейбір сорттары жатады. Егер оларды өскін пайда болғаннан кейін 20 күндей
ұзақ күнде ұстап, сосын қысқа күнге ауыстырса, біздегідей күзде гүлдемей,
жаздыгүні гүлденер еді.
6. Қысқа – ұзақ күннің өсімдіктері. Олар алғашқы кезде
қысқа, кейіннен ұзақ күнде өсірсе тез гүлдейді. Бұл топқа қоңыраубастың,
бәденің кейбір түрлері, күздік бидайдың біраз сорттары жатады.
Фотопериодизм әсерін әр түрлі деңгейде өтетіні де қосылады.
Біреулерінде, міндетті түрде фотопериодизм индукциясы болу керек, онсыз
олар генеративтік мүшелерін қалыптастыра алмайды, ал басқаларында қолайсыз
фотопериодизм бұл үдерісті тежейді. Осыған байланысты фотопериодизм
реакциясының сапалық және сандық типін айырады, соңғысы өсімдік түрлерінің
басым көпшілігіне тән.
Өсімдіктер фотопериодтың қалыпты кезеңінің байқалу деңгейіне қарай
да, яғни ұзақ күнділіктер үшін фотопериодтың минималды және қысқа
күнділіктер үшін максимальды болғанды индукцияның өтуімен де ажыратылады.
Өсімдік әлемінің кейбір өкілдерінде ол өте анық білінеді: қалыпты
кезеңмен салыстырғанда күннің ұзақтығын 15-30 минут ғана өзгертіп,
гүлденуге өтуін не тежелеп, не болмаса бір жола өткізбей қоюға да болады.
Соңғы құбылыс хризантеманың кейбір сорттарына тән екені анықталды. Басқа
өсімдіктерде қалыпты кезең шамалы байқалады, немесе тіпті жоқ деуге де
болады. Олардың дамуының жеделдеуі немесе бәсеңдеуі күннің ұзақтығына қарай
салыстырмалы кең аумақта өзгере алады. Мұндай типті фотопериодизм реакиясы
көптеген астық тұқымдастарының және басқаларына алдымен ұзақ күннің
дақылдарына тән қасиет.
Өсімдіктің фотопериодизмнің әсеріне ықыластылығы көбінесе оларды жас
мөлшеріне байланысты. Бір өсімдіктер фотопериодтың индукциялық әсерін шыға
бастаған кезде қабылдаса, басқалары – белгілі кезеңді өткеннен кейін.
Сонымен бірге жасы ұлғайған сайын индуктивті кезеңнің ұзақтығы бірте –
бірте қысқара беретіні анықталынды. Мысалы: ақ қышанның жас өсімдігінің
генеративтік даму жасына түсуі үшін 7-10 күн қажет болса, 60-65 күндік
өсімдікке ұзақ бір күн жеткілікті.
Фотоперидизм реакция үшін тәуліктің қараңғы кезеңінің де белгілі рөлі
бар екені айқындалды. Бұл белгілі бір минималді 9 сағаттан кем шегінен
артық кеміткенде, немесе қараңғылықты аз уақытқа жарықтандырса, ол қысқа
күнділіктердің дамуын тежеп, ал ұзақ күнділіктердің гүлденуге өтуін
жеделдеткені тәжірибелерде дәлелденді. Жарық режимінің былайша өзгеруіне
аса сезімталы біріншілер болып шықты. Ал жарық кезеңін қысқартып немесе
қараңғылықпен бөлу екеуінің де даму қарқынына сезілетіндей әсер ете қойған
жоқ.
Фотопериодизмді зерттеуде фотопериодты индукцияның механизмін анықтау,
зерттеуде көп орын алды. Совет ғалымдары М.Х:Чайлахян мен Б.С.Мошковтың 30
жылдардағы жұмыстары өсімдіктердің көбінде фотопериодизм әсерін тікелей
жапырақтар қабылдайтынын көрсетіп берген еді. Бұл кейін көптеген
зерттеушілермен, әр түрлі объектілерде дәлелденген негізгі фактіден
шығатыны, фотопериодты реакция кезінде күннің белгілі бір ұзақтығын
қабылдау және сабақтың өсу нүктесінде немесе қалыптаса бастаған гүл
шоғырында өтетін морфогенез үдерісін реттеу, өзара қашықтыққа бөлінгені.
Сондықтан фотопериодим әсерін қабылдайтын мүшелерден, өсімдіктердің мүлде
басқа жағында, форма қалыптастыратын үдерістерінде өзгерушілік тудыра
алатын, әлдеқандай себептер болуы керек.
М.Х.Чайлахянның ұластыру әдісін кеңінен қолданып, одан әрі қарай
жүргізілген тәжірибелері, бұл себептердің бір фотопериодизм тобындағы әр
түрлі өсімдіктер үшін ғана емес, басқа да фотопериодизм топтарының өкілдері
үшін де әмбебап екенін көрсетіп берді. Мысалы, қысқа күнде өсіп тұрған
ұзақ күндік өсімдік, осы жағдайда гүлдеп тұрған қысқа күннің өсімдігіне
ұластырғанда, телінуші өсімдік ылғи өте қолайсыз фотопериодизм жағдайында
болса да, гүлдей бастаған.
Алынған деректерден шығатыны әмбебап әсері бар, бітісіп өскен немесе
тұтас өсімдіктің тірі ұлпалары арқылы жапырақтың сабақтық бүршіктерге жылжи
алатын, физиологиялық белсендігі өте жоғары әлдеқандай мамандандырылған зат
болу мүмкіндігі. Бұл 1936 жылы М.Х.Чайлахянға өсімдіктің горомоналдық даму
теориясын ұсынуына негіз болды. Жалпы жоғарыда айтылған және басқа да
зерттеулерге сүйеніп, қазіргі ғылымда фотопериодизм әсерінің екі кезеңдігі
туралы көзқарас туып және онда гормоналды заттардың қатысатыны әрі қарай
қолдау тапты. Осы көзқарастар бойынша жапырақтарда күннің қолайлы
ұзақтығының арқасында флориген деп аталынған гормоналды заттардың жинағы
түзіліп, флоэма бойымен сабақтың ұшына қарай ағады екен де, онда өсу
нүктесінің іс-әрекетінде өзгеріс тудыратыны көрінеді. Фотопериодизм
әсерінің жапырақты кезеңі өтуі үшін фотосинтез қажет, бірақ ол аса арнаулы
рөл атқармайды, негізінде тек субстратты және энергетикалық маңызы ғана
бар және ұзақ күннің өсімдіктерінде күштірек байқалады. Жапрықтарда гүлдеу
себепкерінің пайда болуының нақтылы механизмі және де анық емес. Оның
химиялық табиғатына келсек гормоналды жинақтың бірі, сірә гиббереллин болуы
мүмкін. Бұны қолайсыз фотопериодта кейбір ұзақ күннің ұсақ жапырақты
өсімдіктерін гиббереллинмен өңдеп, олардың сабақтануын және гүлденуін
тудыруға болатынын тәжірибелерден көруге болады. Бірақ, бұл тәсіл көптеген
басқа объектілерде оң нәтиже бермегендіктен, соның ішінде зерттелген қысқа
күннің өсімдіктерінде де, бұл жинақта гиббереллиннен басқа М.Х.Чайлахян
антезиндер деп атаған басқа да компоненттер бар деген болжам жасауға тура
келеді. Олардың химиялық табиғаты әлі де анықталған жоқ.
Сонымен қатар, кейбір өсімдіктердің дамуының соңғы кезеңдерінде
фотопериодтық әсерді жапырақтары ғана емес, басқа да мүшелері, сабақтары
және бүтеугүлінің жасыл гүл тостағаншаларының да қабылдайтыны анықталды.
Өсімдіктің жапырақтарында немесе басқа мүшелерінде пайда болған
гормоналдық әсері сабақтың өсу нүктесіне немесе ертерек пайда болған
генеративтік мүшелердің ұрығына жетіп, олардың жасушаларында морфогенездің
жаңа (кезекті) генетикалық бағдарламасын жалғастырады. Сонымен бірге,
генетикалық концепция бойынша, жүйесімен жүретін реакциялардың қарқындылығы
артуға тиіс: ДНК – хРНК – ақуыз – ақуыз функциясы – морфогенетикалық
әсер. Қолайлы фотопериодтың әсерімен апекстің құрастырушы ұлпаларында және
өсе бастаған гүл шоғырында нуклейн қышқылдарының мөлшері артады және жаңа
ақуыздар пайда болады деген мәліметтер әдебиетте бар. Бұл гормоналдық
индукцияның нәтижесінде форма құрастырушы үдерістің сипаты, бағыттылығы
сапалы өзгереді. Жалпы алғанда, жапырақтан баратын әсер сабақтың жоғары
ұшындағы меристем қызметіне тигізілетін ықпалының арқасында фотопериодизм
реакциясының сабақтық фазасы деген атақ алды.
Соңғы кезде, белгілі американ ғалымы А.Лангеннің сондай-ақ
М.Х.Чайлахянның және басқа да ғылымдардың зерттеулерінде, қолайсыз
фотопериодта жапырақтарда пайда болатын заттар сабақтың бүршіктеріне қарай
жылжып олардағы генеративтік мүшелердің ұрығына не тежегіш, не ингибиторлық
әсер ететіні анықталынған болатын. Бұл химиялық табиғатты белгісіз
А.Лангенің антифлориген деп атаған, әр түрлі фотопериодтық топтағы
өсімдіктер үшін тән ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz