Өсімдіктердің тұзға төзімділігі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе . . .

Тарау 1 Зерттеу тақырыбы бойынша әдебиетке шолу.

Жоңышқаның биологиялық ерекшелілігі. . .
Өсімдіктердің тұзға төзімділігі . . . .
Жоңышқаның тұзға төзімділігі. . .

1. 4 Топырақта тұздардың жиналуының себептері . . .

1. 5 Сортаң топырақтың заңдылықтары . . .

1. 6 Фотопериодизм . . .

Тарау 2 Зерттеу жағдайы және әдістемесі.

2. 1 Табиғи - климаттық жағдайлар . . .

2. 2 Тәжірибе жүргізу 2001-2003 жылдардағы метеожағдайлар . . .

2. 3 Жоңышқа сортүлгілерінің тұзға төзімділігін анықтау әдісі . . .

2. 4 Жоңышқа сортүлгілерінің фотопериодтылығын анықтау тәсілдері . . . .

Тарау 3 Зерттеу нәтижелері және олардың талдаулары

3. 1 Жоңышқа сортүлгілерінің тұзға төзімділігі . . .

3. 2 Жоңышқа сортүлгілерінің фотопериодтылығы . . .

3. 3 Фенологиялық бақылау . . .

Тарау 4 Жоңышқаны пішенге өсірудің экономикалық тиімділігі

Тарау 5 Дипломдық жұмыстың экологиялық қауіпсіздігі

5. 1 Табиғатты қорғау . . .

5. 2 Еңбекті қорғау . . .

Қорытынды . . .

Пайдаланылған әдебиеттер . . .

Кіріспе

Солтүстік Қазақстанда мал азығын молайту негізінен далалық және шалғындық өндіріске негізделген. Жайылымдар мен шабындардың орасан зор - 156 млн. га көлеміне қарамай, олар мал шаруашылығында пайдаланатын жалпы жем азықтың 30 %-тін ғана береді.

Орта есеппен соңғы жылдары Солтүстік Қазастанның мал азығымен қамтамасыз етілуі 65-75 % тен аспайды, ол протеинмен 60-70 %. Өнім көрсеткіштері барынша жоғары, Солтүстік Қазақстан облысында орта есептеулер бойынша мал азықтық дақылдар әр гектардан төмендегідей өнім береді: жүгері (сүрлеммен есептегенде) - 21, 64 ц азықтық өлшем, көп жылдық шөптер (пішен) - 9, 6 ц, бір жылдық шөптер - 7, 6 ц, тамыр жемістер - 10, 8 ц.

Мал азығы өсірілетін жыртылған жерлердің қарқынды пайдалануын қамтамасыз ету айтарлықтай дәрәжеде дақылдармен қарқынды түрдегі сорттарды таңдап алуға байланысты, ал бұл қажетті қоректік заттармен жоғары тиімді өнімді әпереді, нәтижесінде аталған көрсеткіш қарқынды технологияның бір элементі болып табылады.

Мал азықтық дақылдар мынадай негізгі көрсеткіштермен бағаланады: көк балаусаның, қоректік заттардың, бір өлшем алқаптан жиналатын азықтық өлшеммен, сіңімді протеинмен қамтамасыз етілуі.

Көп жылдық шөптер тобына Солтүстік Қазақстанның аймақтарында барынша маңыздылары бұршақ тұқымдас шөптер - жонышқа, эспарцет, түйежонышқа. Қазақстандағы жоңышқаның шабылатын егістігі қазіргі кезде шамамен 1 млн. га тең, бірақ жем-шөп қорында ақуыз мәселесін тиімді шешу үшін жылдан жылға егіс көлемін көбейту керек. Соңғы жылдары республикамызда астық дақылдар танаптары азайып, мал азықтық дақылдары егісінің көлемі ұлғаюда. Өйткені аграрлық реформаның жаңа талаптарына сай жоңышқаның өнімді жаңа сорттарымен будандарын өндіріске еңгізу аса маңызды мақсаттардың бірі болып отыр. Бірақ сорттардың жетіспеушілігін және тұқым тапшылығынан жоңышқа егістігінің ұлғаю қарқыны нашар, әсіресе осы дақылды жаңа аудандарға тарату жұмыстары баяу дамыған. Осыған байланысты селекциялық жұмыстар жүргізу маңыздылығы туады. Өсімдіктермен селекциялық жұмыстар барысында жергілікті топырақтық-климаттық жағдайларды ескеру қажет. Біздің еліміздің территориясында сортаң топырақтар едәуір орын алуда. Осының салдарынан ауыл шаруашылық дақылдарының өнімділігі төмендегендіктен өсімдіктердің тұзға төзу деңгейінің бағасын анықтау қажеттілігі туады. Өсімдіктердің тұзға төзімділігінің белгісі болып қалыпты жерлердің өнімділігімен салыстырғанда, сортаңданған жерлерде өсімдіктің өнімділігінің төмендеу деңгейі байқалады. Әдетте сортаң топырақтарда тұқым өңгіштігі төмендейді.

Сонымен қатар өсімдіктің гүлдеуге көшу мерзіміне, тәулік жарығының ұзақтығы да күшті әсер етеді.

Менің дипломдық жұмысымның міндеті Солтүстік Қазақстан жағдайында жоңышқа селекциясына бастапқы материал іздеу.

Жұмыстың мақсаты: Селекциялық жұмыстың өнімділігін жоғарлататын негізгі факторлардың бірі болып бастапқы материал саналады. Ол неғұрлым көп және әртүрлі болса, соғұрлым ауыл шаруашылық өндірісінің барлық талаптарына жауап бере алатын бағалы қасиеттері мен ерекшеліктері бар будандар мен сорттарды өндіруге мүмкіндік көп болады.

Алғашқы материал арасынан тұзға орташа төзімділігі және фотопериод қасиеттеріне жауап беретін даналарды таңдау, таңдаған сортүлгілерді жоңышқа селекциясына ұсыну.

Тарау 1 Зерттеу тақырыбы бойынша ғылыми әдебиетке шолу

1. 1 Жоңышқаның биологиялық ерекшеліктері.

Жоңышқаның тұқымы 2-3 ⁰ С жылылықта өне бастайды, ал тіршілікке бейімді егін көгі 5-6 ⁰ С жылылықта пайда болады, қолайлы температура +18, +20 ⁰ С. Қыстап шыққаннан кейін жоңышқа орташа тәуліктік температура 7-9 ⁰ С-тан өткенде өне бастайды. Көктегеннен кейін немесе өсе бастаған жоңышқа -5-6 ⁰ бозқыраудан зақымданбайды, суыққа төзімді сорттары 6 үштік жапырақтар кезінде -9 ⁰ дейінгі бозқырауды көтереді. Жоңышқаның көгі көктемгі бозқырауды күзгіге қарағанда жеңіл көтереді. Жоңышқа - жаздық өсімдік, ерте көктемде себілгенде сол жылы көктеп, гүлдейді де тұқым береді. Өсе бастағаннан гүлдегенге дейін жоңышқаның әр түрлі сорттарына орта есеппен 800-890 ⁰ жиынтық температура қажет, тұқымның пісуіне дейін 1200-2200 ⁰ , тұқымның пайды болуына қажетті қолалы температура +25-28 ⁰ .

Жоңышқа - ыстыққа төзімді дақыл, күндізгі +35-40 ⁰ ыстықты көтереді. Солтүстік Қазақстан жағдайында топырақ бетіндегі температура күндізгі сағаттарда кейде 45-50 ⁰ -қа дейін жетеді, алайда дұрыс суарғанда оның қырғын салдары байқалмады.

Өсімдіктің жағдайына байланысты жоңышқа тамыр мойны орналасқан алаңда -15-20 ⁰ дейінгі суықтықты көтере алады. Солтүстік Қазақстанда аудандастырылған жоңышқа сорттары қар қабаты 10-15 см қанағаттанарлық дәрежеде қыстайды, қыс ортасындағы қар бетіндегі -30 ⁰ суықтықты көтереді, ал қар қабаты 20-40 см асқанда тіпті -40-50 ⁰ температураны жақсы көтереді.

Қысқа, аязға төзімділігі өсімдіктің тіршілік ұзақтығына байланысты. Қысқа төзімділігіне себу мерзімімен бірге шабу немесе мал жаю мерзімі де әсер етеді. Соңғы шабу мерзімін, немесе мал жаюды дұрыс жүргізбегенде жоңышқа 2-3 тіршілік жылында қатты селдіреп қалады.

Қуатты жапырақ бетін дамыта отырып жоңышқа суды көп буландырады, соның нәтижесінде бір өлшем құрғақ зат түзуге оның 700-900 өлшемі шығындалады.

Дақылдың ылғалға жоғары қажетсінуін ескере отырып оны жылына 300 мм жоғары ылғал түсетін аудандарда ғана суармасыз жағдайда өсіруге болатынын ескерген дұрыс, бірақ бұл ретте оны ылғалмен қамтамасыз етілген және жер асты сулары 2, 0-2, 5 м тереңдікте болатын учаскелерге орналастырады.

Рельефі төмен жер асты ағын булары бар учаскелерде жоңышқа жоғары өнім береді, сондықтан дақылдың потенциалын толық пайдалану үшін далалық және орманды-далалық аймақтарда жоңышқаны осындай алқаптарға орналастыру қажет. Жоңышқаның жақсы тұқым өнімін гүлдену кезеңіне дейін жақсы ылғал қалыптасқан жылдары алуға болады. Суармалы жағдайда мол өнім қалыптастыратын ең қолайлы суару режимі төмендегідей: бастапқы өсу кезеңінде 50-60, бүрлену-гүлдену кезеңінде - 60, гүлдені пісу кезеңінде - 50%, мал азығына өсіргенде ылғалдылық ТДЫ (толық далалық ылғалсыйымдылық) 70% дәрежесінде ұстау керек.

Жоңышқа - кәдімгі энтомофиль. Гүлдердің тозаңдануы, олардың ұрықтануы, жатынның пайда болуы сенімді түрде тозаңдатқыш - насекомдар іске асады.

Біздің еліміздің жоңышқа өсіретін көптеген аудандарында өсімдіктердің тозаңдатқыш-жәндіктермен қамтамасыз небары 5-15%, мұның өзі тұқым өнімінің төмендігінің негізгі себебі болып табылады. Жабайы тозаңдатқыш аралардың санын өсірудің үлкен практикалық маңызы бар.

1. 2 Өсімдіктің тұзға төзімділігі

Әлемде құрлықтың төрттен бір бөлігін сортаң топырақтар алып жатыр. Осы жердің жартысы біздің еліміздің үлесіне тиеді. Оның біразын Орта Азия, Қазақстан жерлері қамтиды. Бұл аймақтарда күн шұғыласының түсу дәрежесі жоғары, булануды күшейтіп, топырақтың жоғарғы тамыр орналасатын жер асты суларының тез еритін тұздарының жиналуына жағдай жасайды.

Топырақтың сортаңдануының негізгі иондары болып натрий катионы және хлор, сульфат, карбонат аниондары келеді.

Солтүстік Қазақстанда өсімдік шаруышылығына айтарлықтай зиянды топырақтың сортаңдығы келтіріп отыр, сондықтан өсімдіктің тұзға төзгіштігі жөніндегі мәселенің маңызы әсіресе, ауылшаруышылығында пайдаланып отырған жердің 15 млн. гектарын сортаң жер алып жатқан, аталынған аймақ үшін өте зор. Әлемде жердің көп бөлігі, тұздардың жоғары концентрациясымен сипатталады. Сонымен қатар, жыл сайын қолдан суландыру нәтижесінің әсерінен тұзды жерлер көлемі көбеюде. Сондықтан, көптеген ауыл шаруашылық дақылдарының, жоғары концентрациялы тұздарға төзімділігі туралы селекциялық сұрақтарға көңіл бөлінуде.

Солтүстік Қазақстан Қазақстанның негізгі бидай себетін аймағының бірі болып табылады, кейбір шаруашылықтарда көп жылдық бұршақ тұқымдас өсімдіктер егеді. Бұнда егістік жер көлемі 19 млн. га, ал 3, 3 млн. га комплексті сортаң жерлер. Аймақтық жерлерге қарағанда, мұндай жерлердің өнімділігі едәуір төмен, сондықтан бұл жерлерге тұзға төзімді көп жылдық шөптер мен арпа егу қажет.

Қазақстанның Солтүстігінде тереңдігі жарты метрдей болатын тұзды қабатты сор және жоғары сор-сортаң жерлері кеңінен таралған, ол тұздардың концентрациясының жоғарлығы, өсімдіктердің тамыр жүйесінің дамуына үлкен әсерін тигізеді. Қазіргі кезде мәдени әдіс, өсімдіктердің бағалы, бастапқы түрлерін, тұзға төзімділігін шығару мен ғана емес, сонымен бірге жасушалы деңгейде тұздардың механизмін зерттеуде. Артық тұзданған жағдайда өсімдіктерде - азот, күкірт заттарының алмасуы бұзылады, тамыр, жапырақ, сабақтың өсуі тежеледі, өнімділігі күрт төмендейді: әдетте бұл өсімдіктің өлуіне әкеледі. Жоғарыда айтылғандардың негізінде, тұздардың өсімдіктерге тигізетін әсері, бұрынғы тек ой жүгірту арқылы келген болжауға қарағанда, едәуір күрделі және әр алуан екені туралы қорытынды жасауға болады. Тұздардың өсімдіктерге улы әсерлерінің механизмі әлі күнге дейін толық зерттелмеген. Б. П. Строганов және басқа да зерттеушілер тұзды улану тұздың улы зат ретінде, тура емес нәтижелерінің әсері деп, ал улы өнімдерінің жиналуы, заттардың алмасуының өзгеруі ең алдымен азот метоболизмнің өзгеруімен деп түсіндіреді. Әр түрлі тұздардың бірдей әсер етпейтіндігі анықталды. Неғұрлым кері әсер тигізетін хлорлы натрий, яғни бұл тамыр жүйесінің метоболизм әрекетін басады, төмендетеді. Топырақта осы заттардың иондарының көп болуы, топырақ ерітіндісінің тепе-теңдігін бұзады. Бұл өз кезінде өсімдіктерге қажетті қоректік элементтердің келуін өзгертеді. Тұздану жағдайында өсімдіктердің фосформен қоректенуі бұзылып, калий және басқа да элементтердің сіңірілуі жүреді. Тұзға төзімділік өзгешелігі бойынша генетикалық белгі болып табылады. Сондықтан селекция процесінде, өсімдіктердің қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларына, тұзға төзімділігін жоғарлататын гендердің дәлдігін тудыруға болады.

1. 3 Жоңышқаның тұзға төзімділігі

Солтүстік Қазастанның жазық жерлерінде сортаң топырақпен оның комплекстері аймаққа кеңінен таралған. Шабындық сортаң жер ылғалдылығы төменгі өзен террасына, жайылма және алғашқы жайылмадан жоғары көл террасына, суға төзімді жақын мекені бар ежелгі науарлардың әлсіз құрғатылған жазық пен жыраларына тән. Аналық түрлері әртүрлі фациалды құрам тұнбаларымен көрсетілген, бірақ олардың ішінде карбонаттар және тұзды көлдер, көлді-аллювиальді жеңіл саздақ, орташа саздақ басымырақ. Топырақ әдетте карбонатталған және ғаныштанған. Тұздану өте жоғары. Ең кең таралған түрлері сортаң және жоғары сортаңданған жерлер. Сор, сортаң жерлерде тұздардың максимум жиналуы 12-48 см қабатта орналасқан. Мұндай жерлерде өсімдіктердің өсуі өте қиынға түседі, сондықтан тұзға төзімді өсімдіктерді егу қажет. Тұзға төзгіштікті түсінуде екі түрлі көзқарас бар. Биологиялық тұрғыдан, бұл өсімдік сортаңдықтың осы деңгейінде өзінің тіршілігін аяқтауы, сонымен қатар жалпы және өнімділігі қандай болғанына қарамастан өмір сүруге бейімді ұрпақ қалдыра алатындығы деп түсіну керек. Ал агрономиялық тұрғыдан, тұзға төзгіштік деп, өсімдік түрінің немесе сортының топырақтың сортаңдығының бір деңгейінде, сортаңсыз топырақтағы өнім мөлшерін сақтай алуын айтуымыз керек.

Тұзға төзгіштігіне қарай барлық өсімдіктер екі топқа бөлінеді: галофиттер және гликофиттер.

А. П. Генкельдің анықтауы бойынша, галофиттерге «эволюциялық үдерісте тіршілік жасау ортасының әсерінен өзінің онтогенезінде топырақтағы тұздың жоғары мөлшеріне оңай бейімделетін тұзды жердің өсімдіктері» жатады. Галофиттердің тұзды жерде өсуіне бейімделушілігі әр түрлі. Біреулерінде бұл бейімделушілік өздерінің ұлпаларында артық тұздар жинап, сол жинаудың есебінен осмостық қысымды 100-200 атм. жеткізу арқылы өтеді. Осы өсімдіктер өте жоғары сору күшінің арқасында, осмостық потенциалы жоғары сортаң жерлердің суын сіңіре алады. Басқалары протоплазманың тұзды өткізгіштігінің арқасында тұзды бөліп шығарады. Тұзды не арнаулы бөлгіш бездері арқылы немесе тұзға толған жапырақтарын түсіру арқылы бөліп шығарады. Негізінде галофиттер - зат алмасуы баяу жүретін өсімдіктер. Галофиттер ішінде мәдени өсімдіктер жоқтың қасы.

Гликофиттер - тұзға төзгіштігі шамалы дамыған, тұзды жердің өсімдіктері, себебі эволюциялық үдеріс кезеңдегі тіршілік жасаған ортасы бұл қасиеттің пайда болуына ықпал жасамаған (П. А. Генкель) .

Табиғатта осы екі топтан басқа аралық қасиеттерге ие өсімдіктер де бар. Бұл факультативті галофиттер. Бірақ бұл өсімдіктер тым сортаң жерде өздерінің өнімділігін күрт төмендетеді. Мәдени өсімдіктердің көпшілігі гликофиттерге жатады, бірақ олардың кейбіреулеріне, астық дақылдарының ішінде алдыменен, арпа, сосын азырақ шамадан сұлы және тары, көп жылдық бұршақ шөптердің арасынан кейбіреулері тұзға төзімділігімен сипатталады. Бұршақ тұқымдастардың ішінде тұзға төзімділігі ерекше жоғары түйе жонышқа, екінші орында тұзға төзімділігінің біршама жоғарылығымен жонышқа сипатталады. Бұл дақылдар тұзды аз топырақтарда үлкен жетістікпен өсіп-дами алады және де олардың кейбіреулері топыраққа мелиоративтік әсер етеді, яғни олардың тұзын азайтуға мүмкіншілік жасайды.

Тұздардың өсімдіктерге әсер ету механизмі жөніндегі мәселе ұзақ уақыт физиологтар арасында өткір пікір алысудың тақырыбы болып келеді. Ең ескі теориялардың бірі Шимпердің сортаң топырақтардың «физиологиялық құрғақшылығы» теориясы болып саналады. Бұл теория бойынша гликофиттердің сортаңдыққа шыдамауы тамыр жасушасының сусыздануымен, топырақ ерітіндісінің жоғары осмостық қысым тудыратын плазмолизімен түсіндіріледі, яғни өсімдіктің су тәртібінің ерекше бұзылуымен байланысты.

Қазіргі кездегі мәліметтер, өсімдік өнімінің төмендеуіне тек сортаң жерлердің осмостық потенциалы ғана кінәлі емес екенін көрсетіп отыр. Әрине, топырақта тұз концентрациясы артқан сайын өсімдіктердің су сіңіруінде әжептәуір қиыншылықтар тууы мүмкін, бірақ олар бұл жағдайда өзінің осмостық потенциалын біршама арттыра түсу арқылы едәуір тез бейімделінеді.

Топырақта бір немесе бірнеше иондардың жиналуы топырақ ерітіндісінің тұрақсыздығына апарады. Бұл өз ретімен өсімдіктерге керектік заттардың келіп түсуіне кедергі жасайды. Б. П. Строгановтың деректері бойынша сортаңдану жағдайында өсімдіктердің фосформен қоректенуі, калийді және тағы басқа элементтердің сіңірілуін бұзуы мүмкін. Соңғы жылдардың зерттеулері өсімдіктердің сортаңдыққа бейімделуіне цитоплазмалық мембраналардың маңызы өте зор екенін көрсетіп отыр. Соның ішінде, тұзға төзімді түрлердің цитоплазмасындағы натрий ионының концентрациясының тұрақтылығын плазмолеманың өткізбейтіндігісінің арқасында, сонымен қатар бұл компонентті галофиттің түріне қарай белсенді түрде не сыртқы ортаға немесе вакуольге ығыстырып шығару арқылы ұстауға болатынын көрсетті.

Ауыл шаруашылығы дақылдарының тұзға төзімділігін арттыруға болашағы зор бағыт, олардың тұқым шаруашылығын сортаң жерлерде жүргізу, көбейтілетін сорттың ішінен осы қолайсыз факторға төзімді өсімдіктер ұрпақтан-ұрпаққа бірте-бірте сұрыпталынады. Тиімділігі шамалы жолдардың бірі - тұқымды себер алдында тұздың ерітіндісіне шылау әрекеті болып саналады. П. А. Генкель ұсынған бұл тәсіл мақта мен жонышқа, және ағаш тұқымдастарымен жүргізілген тәжірибелерде жақсы нәтиже берген. Мұндайда шынықтырылған тұқымдардың өскен өсімдіктердің протоплазмасының өткізгіштігі төмендеген, содан барып олардың ұлпаларында тұздардың жиналуы кеміген. Ауыл шаруашылық дақылдарының тұзға төзімділігін агротехникалық шаралармен де біразырақ атқаруға болады. Соның ішінде микроэлементтерді (бор, марганец, мырыш, кобальт) аз мөлшерде топыраққа еңгізу немесе өсіп тұрған өсімдіктерді үстеп қоректендіру арқылы қолданған тәжірбиелерде жақсы нәтижелер алынған. Өсімдіктердің тұзға төзімділігін арттыруға кейбір жағдайларда, дұрыс әсерді минералдық қоректендірудің жалпы деңгейін жақсарту да бере алады, соның ішінде азоттық және фосфорлық тыңайтқыштардың мөлшерін көбейту арқылы арттыруға болады.

Өсімдіктердің әртүрлі қолайсыз жағдайларға икемделуінің ұқсастығы немесе бір түрлілігін П. А. Генкельдің зерттеулері дәлелдегендей тұқымды шынықтыру өсімдікті тек сусыздануға ғана емес, сонымен бірге жоғары температураға да төзімді етеді. Мұндай жалпы төзімділікті ғалым ілесетін не кездесетін деп атады.

Сор және сортаң жерлерде өсетін яғни тұзға төзімділігімен сипатталатын өсімдіктер ішінен, бұршақ тұқымдастардан жоңышқаны айтуға болады.

Жоңышқа сор және тұзға орташа төзімділігімен сипатталды. Оның қуатты кіндік тамыр жүйесі топырақты қопсытады, топырақтың тұзсыздануына әкеледі. Тамыр массасында кальций өте көп. Солтүстік Қазастанда сортаң жерде жоңышқаның өнімділігі жылдық ылғалға байланысты орташа шамамен 10 нан 25 ц/га ауытқиды.

Ауыл шаруашылық дақылдар сор және сортаң топырақтарда өнімділігін төмендеткендіктен осы жағдайларда өсімдіктердің тұзға төзгіштік дәрежесін бағалау қажеттілігі туады.

Негізінен өсімдіктер сортаңданған жерлерде, әсіресе сортаң да, қалыпты өсуіне және тамырдың газ алмасуына кедергі жасайтын, соңғының теріс физикалық қасиеттерінен зардап шегеді. Солтүстік Қазақстанда соңғы уақыттарда кең етек жайып келе жатқан жақсарту жұмыстары негізінде сортаң және сортаңдау жерлердің осы қолайсыз қасиеттерін кемітуге және аз мөлшерде олардағы еритін тұздардың концентрациясын азайтуға бағытталған. Сондықтан өсімдіктердің тұзға төзімділігін арттыру мәселері жақсартылған жерлерде де сақталады. Бұл мәселелерді шешудің тиімді жолдарының бірі, сортаңданудың белгілі бір түрлеріне төзімдірек дақылдарды таңдап алу, сонымен қатар тұзға төзімділігі жоғары соттарды шығару болып саналады.

1. 4 Топырақта тұздардың жиналуының себептері.

Сортаң деп - топырақтың тамыр мекендейтін, орналасатын қабатында улы, зиянды тұздардың артық мөлшерде болуын айтамыз, яғни бұл ауыл шаруашылық өсімдіктерінің дамуына үлкен әсерін тигізеді. Өсімдіктердің организміне зиян келтіретін улы тұздарға NaCl, CaCl ₂ , Na ₂ SO ₄ , MgSO ₄ , NaHCO ₃ , Na ₂ CO ₃ , жатады және улы емес тұздарға - Ca(HCO ₃ ) ₂ , CaSO ₄ , CaCO ₃ жатады. Орта Азия мен Қазақстанның оңтүстігінде суарылатын жерлерде, натрий және магниймен байланысқан хлор мен сульфаттардың аниондары едәуір зиянды улы болып келеді.

Тұз өсімдікке екі жағынан әсер етеді. Тұздың өсімдікке түсуі ол ондағы метаболидтік процестерді басады. Хлорофильдің қалыптасуымен көмірқышқыл газының сіңірілуі бұзылады. Өсімдіктердің тамырлары тұзды топырақтан суды сіңіре алмайды. Егер топырақтағы тұздардың концентрациясы, тамырдағы жасуша шырынының концентрациясынан асып түссе, онда өсімдік судың жетіспеушілігінен өліп қалады.

Өсімдіктердің тұзға төзімділігі көбінесе топырақтық - климаттық жағдайларға байланысты. Саз балшықты және саздақ ауыр топырақтарда және құрғақ, ыстық климаттық жағдайларда ол төмендейді. Керісінше ылғалды жағдайларда жеңіл топырақтарда ол жоғарылайды. Тұзбен уландырылған топырақ қатты өзгереді. Тұтас, борпылдақ жерлерді тұздар цементтеп бетонға айналдырады. Ол беткі қабатын мықты қабыққа айналдырады. Жіңішке қабатты осындай қабықтар, 0 ден 80 см тереңдікте гипстенген және тұзды жерлерде кездеседі. Натрий тұздары топырақты, биіктігі 1-1, 5 м болатын және көлденең қимасы 1, 0 х 1, 5 см болатындай өзара біріктіреді. Ең зұлымы сода болып табылады. Ылғалдылық жоғары болған кезде ол топырақты су өтпейтіндей кисель тәріздіге айналдырады. Оның беті кеуіп, тасқа айналады. Сортаңданудың сырқы белгілеріне - судың нашар өтуі, тұтас біріккен құрылымының микробиологиялық белсенділіктің болмауы жатады.

Сортаңданудың екі түрін айырады.

Топырақ ерітіндісінде немесе тамырдың орналасқан

қабатының қатты фазасында магний және натрий тұздары артық мөлшерде болатын сор және сортаң топырақтар.

Құрамында натрий мөлшерінің артық сіңірілуі

болатын сор және сортаң топырақтар. Олардың сор топырақтан айырмашылығы тұздары беткі қабатта жатпайды, олар беткі қабаттан едәуір төмен тереңдікте орналасқан. Бұл қабат төмен су өткізгіштігімен және жоғары тығыздылығымен сипатталады.

Сортаңдануды бірінші және екінші деп бөледі. Бастапқы қалыпта топырақта тұздардың болуын, яғни суландыруға дейін, көптеген факторлармен көрсетілген; бұл жер асты суларының тереңдігі және минерализациясы, механикалық құрамы, жер асты суларының деңгейіне дейінгі жердің құрылымы және қалпы, су алмасу жағдайы, климаттық жағдайлар және тағы басқалар.

Сортаңданудың екінші түрі суармалы аудандарда кеңінен таралған. Мұнда адам, ертеде сортаңданбаған, құнарлы топырақтың сортаңдану процесін өзі жеделдетті. Топырақтың сортаңдануы суландырудың мөлшерленбегенінен және жасанды немесе табиғи дренаждаудың болмағандығынан болады артық су мөлшері төмен қарай сіңіріліп, тұзды жер асты суын толықтырады. Судың деңгейі барған сайын көтеріліп, тұздар бірге көтеріледі.

Қазіргі кезде топырақтың екінші сортаңдану процесстері Амудария мен Сырдария атырауларында байқалады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.