Мемлекеттік тіл саясаты
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І тарау. Тіл – мәдени өрлеудің қуатты құралы.
1.1. Тіл - қарым-қатынас
құралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 7
1.2. Адам өміріндегі тілдің атқаратын
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.3.Қазақстандағы мемлекеттік тілдің
мәртебесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... .. 13
ІІ тарау. Тіл мәселесі – саясат сахнасында.
2.1. Қазақстан Республикасының тіл туралы
заңдары ... ... ... ... ... ... ... 18
2.2. Тіл мәселесі – тұнып тұрған
саясат ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 24
2.3. Тіл - идеологияның күрделі
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
ІІІ тарау. Тіл тағдыры – ел тағдыры.
3.1.Қазіргі таңдағы мемлекеттік тіл мәселесі тұрғысында
туындаған дау -
дамайлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 42
3.2. Ана тіліміздің келешегі - жастардың
қолында ... ... ... ... ... ... ... ... . 55
3.3. Мемлекеттік тілді дамыту
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... . 60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 64
Пайдаланылатын әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 68
Кіріспе
Өмірде алуан түрлі құбылыстар бар. Олар табиғат құбылыстары және
қоғамдық құбылыстар болып екі топқа бөлінеді. Тіл қоғамдық құбылыстардың
қатарынан орын алады. Ол - қыр-сыры мол, күрделі құбылыс. Тілдің табиғатын
(мәнін) танып білу үшін оның басты қасиетін айқындап алудың маңызы
айырықша. Тілдің табиғатын айқындайтын ең басты қасиеті делініп, әдетте,
оның қатынас құралы болу қызметі аталады. Тілдің қызметін түсінуде бұл
анықтаманың үлкен маңызы бар. Тіл - адам баласы қоғамында қатынас құралы,
сөйлесіп, пікір алысудың құралы ретінде пайда болады. Тарихта мұндай ұжым
алғашында ру, тайпа түрінде, кейінде халық тілі, ұлт болып өмір сүрді,
осыған орай ру тілі, тайпа тілі, халық тілі болды. Адамдар ұжымына - мейлі
ол ру немесе тайпа болсын, халық немесе ұлт болсын - осылардың бәріне де
тіл қатынас құралы ретінде қызмет атқаруы, оның табиғатын мәнін айқындайтын
басты қасиеті деуімізде осыдан.
Тіл мен қоғамның өзара тығыз байланысы - екі жақты байланыс.
Біріншіден, тілсіз ешбір қоғам өмір сүре алмайды. Тіл жоқ жерде адамдардың
қоғамда бірлесіп еңбек етуі, қоғамдық өндірісті ұйымдастыруы, оны дамытуы
мүмкін емес. Демек, қоғамның өмір сүруі, адамдардың бірлесіп еңбек етуі
үшін қатынас құралы, пікір алысудың құралы - тіл қажет. Тіл - адам баласы
қоғамының өмір сүруінің және дамуының қажетті шарты. Екіншіден, тіл коғам
бар жерде ғана өмір сүреді. Қоғам - тілдің өмір сүруінің шарты, қоғамнан
тыс, адамдардың ұжымынан тыс тіл жоқ. Қоғамның өмір сүруі үшін, адамдардың
бірлесіп еңбек етуі үшін тіл қаншалық қажет болса, тілдің өмір сүруі үшін
қоғам соншалықты қажет.
Сонымен, тілге анықтама беруде ең алдымен оның әлеуметтік қызметі, яғни
қоғамдағы адамдардың қатынас күралы болу қызметі, негізге алынады. Тіл
қатынас қүралы ғана емес, сонымен бірге ойлаудың, ойдың жарыққа шығуының да
қүралы. Адамның ойы тіл арқылы, тілдегі сөздер мен сөйлемдер арқылы
айтылып, белгілі бола алады. Ой және оның мазмүны тіл арқылы көрініп, сол
арқылы үғынылады. Демек, ойлау мен тіл бір-бірімен өз ара тығыз байланыста
болады (бүл жайында толығырақ мағлүматты келесі параграфтан қараңыз).
Осылай болғандықтан, тілдің табиғатын айқындауда оның (тілдің) қатынас
қүралы болу қызметімен бірге ойлаудың және ойды жүзеге асырудың қүралы,
ойдың материалдық формасы екендігі де ескерілуі қажет.
Тілдің қатынас құралы болу қызметі мен ойлаудың құралы болу қызметіне
қоса тағы бір қызметі бар: ол -экспрессивті қызмет. Тілдің экспрессивті
қызметі делініп, әдетте, оның (тілдің) адамның субьективті қатынасын,
сезімі мен эмоциясын білдіру қызметі аталады. Тілдің экспрессивті
қызметінің, ондағы эмоциальды-экспрессивті құралдар мен тәсілдерінің ойды
көркемдеп, әсерлеп жеткізуде, әсіресе көркем әдебиетте маңызы айырықша
күшті.
"Сөз - барлық фактілердің, барлық ойдың киімі" (М. Горький). Шынында
да, тіл - халықтың тарихы, шежіресі, халықтың күллі өмірінің жаңғырығы мен
ізі; онан сол тілді жасаушы халықтың арманы мен үміті, қайғысы мен қуанышы,
күллі рухани өмірінің үні естіліп тұрады. К. Д. Ушинский тілдің осы бір
қасиеттері жайында былай деп жазады: "Тілде бүкіл халықтың, оның бүкіл
елінің рухы көрінеді, онда халықтық рух творчества қуатымен ойға, суретке
айналады, отан аспанының даусы, оның ауасы, физикалық құбылыстар, оның
климаты, оның даласы, таулары мен жазықтары, оның ормандары мен өзендері,
оның дауылдары мен найжағайлары көрінеді... Халық тілінің айқын да тұнық
тереңіңде туған елдің жалғыз табиғаты ғана емес, сонымен бірге халықтың
рухани өмірінің бүкіл тарихы сәулеленіп көрінеді".
"Тіл - көркем әдебиеттің бірінші элементі" (М. Горький). Халық тілінің
байлығынан суарылған, оны творчестволықпен игере білген, оның күші мен
қуатын бойына сіңіре алған жазушы ғана нағыз көркем, нағыз әсерлі шығарма
жаза алады. Тіл — қуатты құрал. Оның куаты мен құдіреті ғажайып бейнелілігі
мен алмас қылыштай өткірлігі, әсіресе, көркем әдебиет пен публицистикада
көрінеді де, айырықша әсерлі күшке айналады. А.М.Горькийдің "Дауылпазының"
өткір тілі қаншама қуатты десеңізші! Жамбыл Жабаевтың пафос пен
патриотизмге толы "Ленинградтық өрендерімнің" ¥лы Отан соғысында кеңес
жауынгері мен халқына күш, жігер беріп, жауға қарсы аттандыруында еткен
әсері, әрбір сөзінің қуаты, дауылпаздай саңқылдаған дауысының құдіреті
баршамызға аян! Ол ешқашан да ұмытылмақ емес. Ол Кеңес Одағы халықтарының
¥лы Отан соғысы кезіндегі теңдесі жоқ ерлік істерінің шежіресінде жазулы
тұр!
Көркем сөздің баурап алатын күші ерлікке, Отанды сүюге, адамгершілікке
тәрбиелейді. Тілдің әсерлі күшке айналуы үшін оның ашық, айқын, әрі өткір,
әрі көркем болуы шарт: М. Горький: "Тілдің күші тәрізді әрекет ететін
шынайы әдемілігі дәлме-дәлдік, айқындылық, сөздің үнділігі арқылы жасалады"
дей келіп, тілдің тазалығы, дәлме-дәлдігі үшін күресу керек деген талап
қойды.
Айтайын дегеніңді дәлме-дәл, ашық, айқын және әсерлі түрде жеткізіп
беру әрқашан оңай бола бермейді. Ол үшін тілді, әсіресе оның байлығын,
көркемділгі мен үнділігін, сан сырлы мағынасы мен өткірлігін, эмоциональды
бояуы мен экспрессивті қызметін жан-жақты меңгеру үшін көптен-көп жаттыға
білу қажет.
Тамырын осылай тереңге таратқан қазақ тілі алып бәйтерек болғанымен,
замана дауылы әлсін-әлсін жұлқылап, тамырын шайқағаны белгілі. Қызыл жалау
солақай саясат қазақ тіліне төрден орын бермеді, қазақ тілі өз төрінде
пұшайман пақырда күй кешіп, жілік майы таусылар шақта еліміз тәуелсіздік
алып, тіліміз мемлекеттік тіл дәрежесіне көтерілді. Қазақстандағы тіл
саясаты – мемлекетімізді нығайтудың ел бірлігі мен ынтымағын сақтауға
негізделген басты бағыттарының бірі. Оның өзегі – елімізде мекендейтін
және өзінің Отаны деп білетін барша қазақстандықтардың өз ана тіліне
қатысты конституциялық құқықтарын еркін пайдалануына барынша жағдай жасау,
тоталитарлық жүйеде, негізінен, бір тілдің монополиясына арналған тілдік
кеңістікті демократияландыруға мүмкіндіктер туғызу, тілге байланысты
ешкімнің де заңды мүддесіне қиянат жасамауын қамтамасыз ету. Осы орайдағы
ең басты практикалық міндеттер тілдердің қолдануының құқықтық негіздерін
нығайту, оларды оқып-үйрену мен дамыту үшін қажетті ұйымдастырушылық,
материалдық және техникалық алғышарттар жасау, барлық тілге бірдей
құрметпен қарау ахуалын туғызу. Жалпы тіл туралы заңды жүзеге асыру
бағытындағы қазіргі кездегі атқарылатын шараларды бұрынғы жылдармен
салыстыра қарасақ, бұл жұмыстардың белгілі бір жүйеге түсе бастағанымен –
тіл мәселесі жөнінде толып жатқан жиындарда айтыс-тартыстар да жиі болып
тұрады.
Ұлт болудың басты шарты — өз тілінің болуы. Кеңес дәуірінің саясаты
орыс тілінің дәрежесін көтеріп, басқа ұлт тілдерінің халық арасында дамып-
таралуын тежеді.
Қазақстанның егемендік алып, өз алдына мемлекет болып қалыптасуы ұлт
тамырына балта шабатын осы қарама-қайшылықты жоюға жол ашты. Ұлттың
қалыптасуында тіл саясатының маңызды орын алатындығының бір айғағы - 2005
жылғы 4 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Президенті сайлауына
қатысқан Президентікке үміткерлердің қазақ тілін жетік білу деңгейін
аныктайтын арнайы сынақтан өтуі.
Қазақстан Республикасының 1997 жылдың 11 шілдесінде қабылданған "Тіл
туралы" Заңына сәйкес Үкімет, басқа да мемлекеттік жергілікті өкілетті және
атқарушы органдар мемлекеттік тілді жан-жақты дамытып, оның халықаралық
беделін көтеруге ат салысуға тиісті. Бұл ретте, Қазақстан Республикасы Бас
Прокуратурасы құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі
Комитетінің Ақмола облысы бойынша басқармасы да мемлекеттік тіл мәселесінен
шет қалып отырған жоқ.
І тарау. Тіл – мәдени өрлеудің қуатты құралы.
1.1.Тіл - қарым-қатынас құралы
Адамның адам болып тұлғаланып кемелденуінде тілдің атқаратын ролі баға
жеткісіз. Тіл - адам үшін тәрбие құралы, білім-білік, мәдениет, өнер
бастауы, түп-тұқиянынан бері жасалып, қорланып келе жатқан ақыл-ой
жәдігерлігі, әсемдік қазынасы1.
Сөйлей білу - үлкен өнер.Ол арымай-талмай шешендік сырын зерттеуді
жаттығуды, мол білімді, ой-өрісі мен қиял кеңістігін қажет етеді.
Ұлттардың өзіндік құнын, өмірлік бітімін, дәстүр мен әдет-ғұрыптарын,
сенімдерін ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырған, әлеуметтік және мәдени
құрылымдарын нұрландыратын ең негізгі түйін – тіл. Ұлтымыздың сезімдерін,
армандарын бейнелеуде, қорғауда, мұратын жанды ұстауда тіл – ең маңызды
фактор. Сол себепті тілді адамдардың ер жетуінде, ой әлемінің дамуында,
жерге мықты басып, тың қадаммен жүруіндегі ықпалын елеусіз қарауға
болмайды. Мысалы: Мұстафа Кемал Ататүрік: Ұлттық сезім мен тіл арасындағы
байланыс өте күшті. Тілдің ұлттық ерекшелікте және бай болуы ұлттық
сезімнің өркендеуіндегі басты әсер күші болып табылады. Түрік тілі –
тілдердің ең байы. Тек қана бұл тіл санамен қолданылсын. Елін, өскелең
тәуелсіздігін қорғай білген түрік ұлтын шет тілдердің мойын тұрағынан
құтқару керек - деген сөздерімен тілдің ұлттық өміріндегі орны жайлы
анықтама жасап, түрік ұлты үшін нысана белгілеген2. Өйткені, тіл ұлттардың
түпкі тамырынан қоректеніп, өскелең мұратына жетуіне мүмкіндік береді.
Түркі тілдес республикалармен арасындағы байланыс күштілімізге және тілмен
келген мәдениетімізге тәуелді. Сөйлемдер мен сөйлемдер бейнеленген
мағыналар түсіндірілгенде, тегіміздің бір тоғысқанын, ұлттық және халықтық
мінезіміздің ұқсас түйінінен туындағанын өте айқын түрде түсінуге болады.
Мәдени саладағы әрбір өзгеріс, тіпті азу да тілге әсерін тигізуде.
Тілдің дамуға ашық, азуға жабық болуы үшін осы салада қажетті шаралар
жасалып, қоғамдық сана ояндырылуы қажет. Глобалдену мен әлемдену атымен
өзгеше
және жаңа мәдениеттерге бет алу тілімізге әсерін тигізуде. Қалаларымызда,
көшелерде шет тілде жазылған көптеген маңдайшалар, тақтайшаларды көріп
жүрміз. Тілімізге кірген бұл сөздер басқа бір мәдениетті де бірге ала
келуде. Осы мәдениеттер мен әлеуметтік оқиғалардың әсері тілде өзін
көрсетуде. Ұлттардың ұлттық нысанаға біртұтастықпен ілгерілеуі үшін азудың
алдын алу, өскелең түрік арманына жету үшін де тілде бірлік керек екеніне
талас жүрмейтін ақиқат деп қабылдау керек.
Тіліміз ақылымыз бен рухымызды дамытқан, тоғыстырған, ортақ есту
алаңын жаратқан, бір күн болса да, сөз-сөйлем мен мағыналар жөніндегі
таласымыздың себебі мәдениетіміз қаламайтын өзгеріс емес пе?
Тілімізде азуға бет алған өзгерісті көру үшін қолданылған сөздердің
мағынасына қарап, зерттеу жеткілікті. Тереңде мағыналы сөздеріміз қалайша
келеке тақырыбына айналды? Әлеуметтік құндылықтарымыз бен байлық, билігіміз
қалай өзгерді немесе өзгертілді? Бұл кімнің пайдасына жарады? Мәдени әлемде
адамдардың өзге ұлттардың тілін үйренуі, әрине, қажет. Алайда, қазақ тілі
ерекшелігін қорғауы керек. Ортақ байлыққа ие азамат және қоғам ретінде бір-
бірімізді түсініп, тоғыстыратын тілімізді бұзылудан қорғауымыз керек.
Тілдің қасиетін елемегендіктен, сөйлемдер құраудағы сезімталдықтан айрылып
қалдық. Ал сөйлемдер болса, толығымен ұлтқа тән, аманат. Оны әшекейлеу,
келеке тақырыбына айналдыру ұлттық сезімі күшті адамдардың наразылығын
қозғап, оларды кемітуде. Ататүріктің Ұлттық сезім мен тіл арасындағы
тәуелділік өте күшті3 деген сөзі біздің көзқарасымызды қолдап, растауда.
Ғылыми техника саласындағы дамулардың өзіндік атау терминдерін тілімізге
ала келуі қажет, бұған қарсы келуге болмайды. Алайда өзгерістер мен
жаңалықтар біздің ойлау және есту дағдымызды, мәдениет пен ақылдылығымызды,
яғни ұлтымызды бейнелейтін тілімізді әсте бұзбауы, тегінен алыстатпауы
керек.
Конфуциядан сұраған екен: Бір ұлтты басқаруға ұсыныс естір болсаңыз
– ең әуелі жұмысты неден бастар едіңіз?.
Ұлы философ былай жауап беріпті: Күмәнсіз тілді көзден кешірумен
жұмысты бастар едім. Тіл кемшіл болса, сөйлемдер ойды жақсы түсіндіре
алмайды. Ой жақсы түсіндірілмесе, жұмыстар тура істелмейді. Тапсырмалар
қажетке сай орындалмаса, дәстүр мен мәдениет бұзылады. Дәстүр мен мәдениет
бұзылса, әділет теріс жолға таяды. Әділет жолдан шықса, алаңдауға түскен
халық не істеп, соңы не болатынын біле алмайды. Міне, осы тұрғыдан алғанда,
ешқандай нәрсе тілден маңызды емес4.
Өз тілімізді қорғай алмасақ, мәдени үзілістен қашып құтыла алмаймыз.
Өкінішке орай, діни, ұлттық, тарихи, әдеби еңбектерге толы кітапханаларымыз
бен мамандарымыздың зерттеулерінен тыс тілге қызығуымыз азайғандай
көрінеді. Бұл жағдай - өзімізге бөтенсуіміз және тіліміздің кедейленуі
мағынасына келеді.Осылай жалғасса, ұрпақтар арасындағы сезім тәуелділігін
зияндайды.
1.2.Адам өміріндегі тілдің атқаратын рөлі
Тілдерді дамытуға жағдай жасау мақсатындағы мемлекеттік саясат
мемлекеттік тілді дамытуға артықшылық беру бағытында қазіргі қолданылып
жүрген тілдер иерархиясына түзетулер енгізуді көздеуі тиіс. Бұл дегеніміз
мемлекеттік тілге және басқа тілдерге қатысты міндеттері әр түрлі болады
деген сөз.
Мемлекеттік тіл мәртебесін іске асыру үшін мемлекет барлық жағдайды
туғызуды міндетіне алады. Бұл үшін барша қажетті қаржылық, материалдық,
ұйымдастыру ресурстарын осы іске тартуы тиіс. Осы орайда жекелеген
азаматтардың немесе қоғамдық бірлестіктердің емес, мемлекеттік өзінің
ықпалы басым болуға тиіс, өйткені тек мемлекет қана мемлекеттің тілдің
қоғам өмірінің барлық саласында қолданылу мәселелерін шешуге қабілетті.
Мемлекеттік тіл саясатының басты бағыттарының бірі – мемлекеттік
тілді барлық азаматтардың арнайы белгіленген көлемде меңгеруі үшін жағдай
туғызу. Осы мақсатта халық топтарының этникалық, демографиялық кәсіби
ерекшеліктеріне сәйкес мемлекеттік тіпті міндетті және ақысыз оқыту
орталықтарын құру қажет5.
Мемлекеттік ақпарат құралдары: теледидар, радио, газеттер арқылы
мемлекеттік тілді үйрену жөнінде бағдарламалар, сабақтар жүргізуге, жаңа
айдарлар енгізуге тиіс.
Барлық мемлекеттік және мемлекеттік емесмектеп жасына дейінгі
мекемелерде, жалпы білім беретін мектептерде, арнаулы орта және жоғары оқу
орындарында мемлекеттік тілді оқытудың тиісті деңгейін қамтамасыз ету
керек, мұның өзі жеке адамдар арасындағы қарым-қатынасты және қазіргі
заманғы іс жүргізуді жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Мемлекеттік тілді халықтың меңгеруін, оны оқу орындарында оқып-
үйренуін оқулықтар мен оқу құралдарын пайдаланушы әр түрлі этникалық және
әлеуметтік топтарға бағдарланған ұғымға жеңіл және тиімді әдістемелерді,
көпшілік қолды өз бетінше оқып-үйрену құралдарын, сөздіктерді, тілашарларды
көптеп шығару арқылы нығайту қажет.
Тілді тиімді үйрету әдістемесін өндіру жөніндегі орталықтардың
жинақталған жұмыс тәжірибесі республиканың барлық оқу орындарының игілігіне
айналуы керек.
Мемлекеттік қызметшілер, сондай-ақ ғылым, мәдениет, білім беру,
денсаулық сақтау мен халыққа қызмет көрсету салаларының қызметкерлері үшін
мемлекеттік тілді меңгеру жөнінен тиісті талаптар белгілеу керек.
Мемлекеттік мекемелер мен қызметкерлерін материалдық көтермелеудің тиімді
жүйесін қарастырған жөн.
Мемлекеттік тілді мемлекетаралық қарым-қатынас практикасында қолдану
міндетті нормаға айналуы шарт. Ресми адамдар қатысатын барлық іс-шаралар
мемлекеттік тілде өткізілуге тиіс, қажет болған жағдайда басқа тілдерге
ілеспе аударма жасалуы керек. Заң актілерін, ресми адамдардың
баяндамаларын, қызмет құжаттарын мемлекеттік тілде дайындау заңдылыққа
айналға тиіс.
Мемлекеттік өкімет пен басқару орындарында тіларалық қатынасты
қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік тәржіме қызметін ұйымдастыру керек.
Барлық мемлекеттік мекемелердің штат кестелерінде мемлекеттік тілден
аударатын және мемлекеттік тілге аударатын аудармашылар қызметі көзделуге
тиіс. Жоғары оқу орындарында аудармашы мамандар даярлауды кеңейту қажет.
Еуразия университеті мен Қазақ мемлекеттік әлем тілдері университеті
аудармашылар даярлайтын орталықтардың бірі болуға тиіс, мұнда Қазақстан
этностарының мәдениеті мен тілдері жөніндегі мамандарды әзірлеуге арналған
факультеттер құруға болар еді.
Мемлекеттік тілдің беделін, оны білу әрбір азаматтың өмірлік қажетіне
айналатындай, қазақстандық патриотизмнің құрамды бөлігі болатындай деңгейге
көтеру қажет. Мемлекеттік тілге ресми қолдау көрсетумен қатар,
оған бүкіл қоғамның тарапынан қамқорлық жасау керек. Мемлекеттік,
кәсіпкерлік, банкі құрылымдарының, қоғамдық бірлестіктердің бірлескен күш-
жігерімен мемлекеттік тілді қолдау жөніндегі қайырымдылық қорын құрған жөн.
Ресми қолданыстағы тілді мемлекет тарапынан қолдау – оның басқару
органдарында мемлекеттік тілмен қатар қолданылуы үшін жағдай туғызу болып
табылады. Мұндай мәртебе заң актілері мен басқа да құжаттарды, қызметтік
хат-хабарды ресми түрде қолданылатын тілге аудару арқылы қамтамасыз
етіледі, екінші тіл ретінде осы тілде іс жүргізу арқылы жүзеге асырылады.
Орыс тілінің қызметі аясының сақталуы Қазақстанның интеграциялық
процестерге бет алуымен, ТМД елдерімен біртұтас мәдени және білім беру
кеңістігін сақтауы арқылы қамтамасыз етіледі.
Қазақстан халықтары тілдерінің дамуы үшін қажетті жағдайлардың іс
жүзінде қамтамасыз етілуі – ана тілін меңгеруге тілек білдірушілердің
барлығына арнап мүмкіндіктер туғызу деген сөз. Мұның өзі ана тілінде орта
білім беру немесе ана тілін міндетті пән ретінде оқыту, мұғалім кадрларын
дайындау, оқу және оқу-әдістемелік құралдар мен көркем әдебиет, газет-
журналдар шығаруға жәрдем жасау жолымен жүзеге асырылады.
Мұндай жұмыс этностардың мәдени-тілдік мүдделерін білдіре алатын
ұлттық-мәдени орталықтардың белсенді қатысуымен тиімді болады. Сонымен
қатар қазақстандағы этникалық диаспоралар этносының негізгі бөлігі тұратын
елдермен, саны аз халықтар тілдерінің Еуропалық бюросымен және басқа
халықаралық ұйымдармен өзара іс-қимылды жолдға қою қажет.
Шет тілдерін оқып-үйрену де мемлекеттік қолдауды қажет етеді. Шет
тілдерін меңгерген мемлекеттік қызметшілерді материалдық көтермелеуді
көздеген жөн болар еді. Сондай-ақ бұрын жұмыс істеп келген шет тілдерін
тереңдетіп оқытатын мамандандырылған мекиепиер жүйесінен бас тартуға да
болмайды.
Елдегі этностар тілдерінің жай-күйі мен жалпы тілдік ахуалға нақты
және ғылыми талдау жасалмайынша, тіл құрылысының табысты жүруі мүмкін емес.
Әлеуметнамалық және әлеуметті-лингвистикалық мониторинг тілдік процестердің
серпінділігі мен оның демографиялық, әлеуметтік, этникалық белгілері
бойынша аймақтық жіктелуін бейнелейтін тіл саясатына ұдайы түзету енгізіліп
отыруын қамтамасыз етуге тиіс6.
Мемлекеттік тіл мәртебесі тілдің әлеуметтік функцияларын кеңейте
түседі, тілдегі жаңа өзгерістерге байыпты ғылыми талдау жасауды талап
етеді. Қазақ тілінің бірізділігі мен тиісті стандартқа келтірілуін
қамтамасыз ететін орфографиялық, орфоэпиялық, тыныс белгілері ережелерін
жүйеге салу басты міндет болып отыр. Қазақ тілінің терминологиялық
лексикасының жиынтығын жасау аса қажт.
Тұжырымдаманы іске асыру оған заң актілері және ұйымдық шаралар
арқылы қолдау көрсетілген жағдайда ғана табысты болмақ. Тұжырымдамамен
бірге талқылауға Қазақстан Республикасындағы жаңа Тіл туралы Заңның
жобасы ұсынылмақ. Содан кейін Азаматтық кодекске, Әкімшілік құқық бұзушылық
туралы кодекске, ЕТЗК-ға және басқа заңдарға өзгертулер мен толықтырулар
енгізу қажет болады. Тіл саясатын іске асыру тетіктері, мемлекеттік тілді
дамытуға экономикалық қолдау жасау проблемелары үкімет тарапынан әзірленіп
жатқан қазақ және өзге де тілдерді дамыту жөніндегі мемлекеттік
бағдарламада көрініс табуға тиіс7.
1.3. Қазақстандағы мемлекеттік тілдің мәртебесі
Тілдік ахуал – бұл тілдің қоғамда нақты қолданылуының көрінісі. Оның
пайда болуы және одан әрі қалыптасуы түрлі жағдайларға, атап айтқанда,
тілдік және тілдік емес, факторлардың өзара әсеріне байланысты.
Қоғамның тіл өміріне саналы түрде араласуы, жеке адамнан бастап
мемлекетке дейінгі деңгейде сан-салалы ықпал жасаудың мүмкіндіктерін
қамтиды. Қазіргі Қазақстан қоғамында әлеуметтік-коммуникативтік жүйені
реттеу мен жетілдіру жүріп жатыр. Әркімнің өзі пайдаланатын ана тілін
қолдап, пікір білдіру мүмкіндіктері артты. Алайда көп жағдайда бұл қолдану
субъективті сипат алып, геосаяси ерекшеліктерді, мемлекеттік мүдделерді
және өзге де этностардың тілдік мүдделерін ескере бермейді. Сондықтан да
көп ұлтты қоғамда тілдік процестерді саясаттанушылардың,
әлеуметтанушылардың, заңгерлердің және тілшілердің талдап түсіндіріп отыруы
маңызды болмақ.
Пәрменді мемлекеттік тіл саясатын жасау нақты тілдік ахуалға сәйкес
келетін баға беруді көздейді.
Бүгінгі таңда Қазақстанда іс жүзінде тілдердің саналуандығы орын алып
отыр, мұнда жүзден астам тіл қолданылып жүр. Еліміздегі этникалық топтар
тілдері өздерінің атқаратын функцияларының көлемі жағынан да бірдей емес.
Қолданылып отырған шараларға қарамастан, қазақ тілінің мемлекеттік
мәртебесін толық іске асыру әлі мүмкін болмай отыр. Мұның негізгі себебі –
тіл мәртебесі тек ресми тұрғыдан жарияланғанмен, оның жер-жерде үйретілуі
мен қолданылуын жүзеге асырар тетік күні бүгінге дейін жеткілікті дәрежеде
іске қосылмай отыр. Мемлекеттік тілде іс жүргізу мен қызметтік қарым-
қатынас жасау қосалқы сипатта ғана.
Қазақ тілінің өзекті мәселелері оның шын мәнінде мемлекеттік тіл
мәртебесін иеленуімен шектелмейді. Ең алдымен, қазіргі қазақ тілінің
ахуалының өзі, оның дамуы мен баюына байланысты проблемалар ғалымдардың,
мамандардың, оқытушылардың айрықша көңіл бөлуін қажет ететін мәселе. Бұл
жерде әңгіме жаңа әлеуметтік-мәдени болмысты бейнелеуде өзге әлемдік
тілдермен қарым-қатынас жасау және тілдің ішкі әлеуетін пайдалану арқылы
оның мүмкіндіктерін кеңейту жөнінде болып отыр. Тілде орныққан кірме сөздер
мен халықаралық терминдерден бас тарту арқылы тіл тазалығын қамтамасыз
етуді күйттейтін күмәнді ниетке де немқұрайлы қарауға болмайды.
Сонымен қатар республикадағы өзге ұлттық топтардың тілдерін қолдануда
аса күрделі проблемалар бар.
Балаларға ана тілдерінде тәрбие беру және оқыту республиканың мектеп
жасына дейінгі балалар мекемелерінің бесеуінде, ал жалпы білім беретін
мектептердің жетеуінде жүзеге асырылуда. Ұлт өкілдері шоғарланған жерлерден
14 ана тілін мектеп оқушылары, 6 ана тілін мектеп жасына дейінгі балалар
үйренуде.
Сонымен қатар этникалық топтардың балаларын балалар бақшасында,
мектептерде ана тілінде тәрбиелеу қажеттіктері де толық дәрежеде
қанағаттандырылмай келеді. Оқулықтар, үй-жайлар, білікті мамандар
жетіспейді. Қазіргі таңда республиканың жоғары оқу орындарында неміс,
ұйғыр, поляк, түрік, корей, әзірбайжан және басқа тілдер бойынша мамандар
дайындалып жатқанына қарамастан, олар сан жағынан да, тіл жағынан да қажет
мөлшерге жете алмай отыр.
Қазақстандық этникалық топтардың негізгі бөлігі тұратын
мемлекеттермен білім беру саласындағы байланысты едәуір күшейту қажет.
Тиісті құқықтық базаның болмауы салдарынан тілдерді дамыту және
қолдау жөніндегі жұмыстарға жауап беретін мемлекеттік органдардың үйлестіру
жұмысына біртұтас негіз жасалынған жоқ.
Бүгінгі жағдай еліміздің әр түрлі аймақтарындағы тілдік процестерді
объективті түрде ғылыми зерттеу және тілдік орта жасау жөніндегі шаралар
жүйесін әзірлеу қажеттігін талап етеді. Бұл ретте тілдің іс жүзінде
таралуын
және оның қоғамдық функцияларын кеңейту жөніндегі нақтылы мүмкіндіктерді
ескеру қажет.
Кез келген көп этносты және көп тілді мемлекетте тілдер атқаратын
қызметіне, таралу деңгейіне, сол тілді тұтынушылардың санына, т.б. қарай
бөлінеді. Мемлекеттің қолайлы тілдік кеңістігін жасау тілдердің
функциональдық ара-қатысын дәл анықтауды талап етеді. Оның ішінде
мемлекеттік тіл лайықты орынға ие болуға тиісті8.
Мемлекеттік тіл мемлекеттік және қоғамдық өмірдегі неғұрлым маңызды
функцияларды атқарады.
Бұл, ең алдымен, осы мемлекеттің барлық заң актілері қабылданатын
тіл.Бұл – ресми шараларда, қызметтік хат-хабарда, іскерлік қарым-қатынаста
қолданылатын міндетті тіл. Азаматтардың өтініштеріне жауаптар да
мемлекеттік тілде беріледі.
Мемлекеттік тілде барлық мемлекеттік органдар мен ұйымдар, Қарулы
Күштер жұмыс істейді. Есеп-санақ, қаржылық және техникалық құжаттары
мемлекеттік тілде жүргізіледі.
Мемлекеттік тіл елдегі сот ісін жүргізудің негізгі тілі болып
табылады. Бұған қоса жеке және заңды тұлғалар арасындағы жазбаша түрде
мәмілелердің барлығы міндетті түрде мемлекеттік тілде жазылады.
Мемлекеттік тілде елдің дипломатиялық өкілдіктерінің қызметі жүзеге
асырылады, халықаралық шарттар жасалады, ресми қабылдаулар өткізіледі.
Мемлекеттік бұқаралық ақпарат және коммуникация құралдарында
мемлекеттік тілдің қолданылуы міндетті болып табылады. Қажетті тілдік
ортаны қалыптастыру мақсатында мемлекеттік арналар арқылы басқа тілдерде
берілетін хабарлардың көлемі уақыты жағынан мемлекеттік тілде берілетін
хабарлардың көлемінен асып кеипеуге тиіс.
Мемлекеттік тіл, сондай-ақ, төлқұжат, тууы туралы куәліктерді, білім
жөніндегі құжаттарды бергенде, тағы басқа ресми ұйымдардың атауларын
жазуда, олардың мөрлері мен штамптарында, сонымен қатар маңдайша жазулары
мен бланкілерінде, хабарландыруларда, жапсырмалар мен көріністі
ақпараттарда міндетті түрде қолданылады.
Мемлекеттік тілдің мәртебесі ол тілді барлық азаматтардың заңда
белгіленген көлемде білуі үшін жағдай туғызуды көздейді. Бұл ретте
мемлекеттік қызметке қабылдау, әдетте, міндетті түрде мемлекеттік тілде
қажетті мөлшерде білгенде ғана жүзеге асырылады.
Тілді қорғау тиісті құқықтық база құрылу арқылы мемлекеттік тілдің
мәртебесінің бұзылына немесе Тіл туралы Заңның орындалмауына кінәлі
адамдарды жауапқа тарту жолымен жүзеге асырылады. Мемлекеттік тілді басқа
тілге қарсы қоюға жол берілмейді.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес қазақ тілі
мемлекеттік тіл болып табылады, сондықтан жоғарыда баяндалған мемлекеттік
тіл мен оның мәртебесіне қойылған талаптар – қазақ тілі біртіндеп, әрі
дәйектілікпен жетілуге тиіс нұсқаның негізгі өлшемдеріне айналуы керек.
Барлық деңгейдегі мемлекеттік органдар мен оның басшылары қазақ
тілінің мемлекеттік мәртебесін іске асыруда негізгі жауапкершілікті өз
мойнына алады. Қазақ тілін білу оны қолдану мен насихаттау өкімет органдары
тарапынан көтермеленіп отыруға тиіс. Қазақ тілін меңгеру – қазақстандық
патриотизмнің құрамдас бөлігі.
Мемлекеттік ұйымдарда, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқару
органдарында мемлекеттік тілмен қатар орыс тілі ресми түрде қолданылады.
Бұл орыс тілінің бүгінгі таңда иеленіп отырған әлеуметтік функцияларының
толық көлемде сақталуына кепілдік береді. Келешекте ғылым мен техниканың
алуан саласы бойынша ақпарат алудың негізгі көзі, жақын және алыс
шетелдермен қарым-қатынас құралы болып қала бермек. Елдің экономикалық және
ғылыми-техникалық жаму мүдделері орыс тілінде алынған білік пен білімнің
қажетке асуын айқындап отыр.
Кез келген елдің тілдік кеңістігінде мемлекеттік тілден басқа, бір
жерге шоғырланған этникалық топтардың тілдері болады. Бұл тілдірдің
қолданылуы әдетте, отбасылық-тұрмыстық сала аясынан аспайды.
Ана тілін білу – ана тілін сақтаудың қажетті шарты. Сондықтан
Қазақстан халықтарының тілдерін оқытып-үйретуге және ол тілдердің
қолданыста болуына жағдай туғызуды мемлекет өз міндетіне алады9.
ІІ тарау. Тіл мәселесі – саясат сахнасында.
2.1. Қазақстан Республикасының Тіл туралы заңдары
Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет болғанына 15 жылдай уақыт
өтсе де, елдегі тілдік үрдістердегі осы қайшылық әлі де шешілмей келе
жатқан тәрізді. Мәселенің ерекешелігі оның үнемі қоғамдық пікірдің
назарында болды. Тәуелсіздік алысымен, мемлекеттік тілдік үрдістер мен тіл
саясатының бағыт-бағдарын айқындайтын 2 мемлекеттік заң, бірнеше арнаулы
мемлекеттік бағдарлама қабылданады. 1989 жылы қыркүйек айында қабылданған
алғашқы Тіл туралы заңды Қазақ КСР-індегі мемлекеттік тіл қазақ тілі деп
жарияланды10. Титулды этностық тілінің мемлекеттік мәртебесі Қазақстан
Республикасының Конституциясында бекітілді. Аталмыш заңның орындалу
міндеттері туралы Президент аппаратының Республика үкіметінің облыс және
аудан әкімшіліктерінің сансыз көп жиындары өтіп, тиісті қаулылар бүкіл елде
Қазақ тілі қоғамдары субъектілері мемлекеттік тілді қолдап, бетбұрыс
жасағандай ахуал қалыптасты. Ресми саясатта заң жүзінде қазақ тілінің
өркендеуіне зор мүмкіндіктер жасалғанымен, іс жүзінде қазақ тілі қоғамдары
құрылып, тіл комитеттері қызмет етті. Ресми саясатта заң жүзінде қазақ
тілінің қызмет өмірінің шешуші салаларын қазақ тілінде қызмет еткізуді сөз
жүзінде күн тәртібіне қойғанымен, нақты шараларға келгенде сәйкессіздік
көрсетті. Билік субъектілерінің мемлекеттік тілді дамытуға құлықсыздығына
елеулі орыс диаспорасын біршамасының қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесіне
қарсылығы қосылды. Ана тілін қолдауда кең қолтық қазақ жұрты үкіметтен
мемлекеттік тілді үнемі дамытуды талап етеді. Осындай құнсыздықтар
нәтижесінде Тіл туралы заңнан Конституциялық талаптар іске аспай қалды.
Тіл саясатында Ел президенті мен Үкімет қол қусырып отыр деу ағаттық.
90-жылдардың басында тәуелсіз еліміздің құқық базасын қалыптастыру мен
нығайту шаралары шеңберінде тіл саясатына қатысты құқықтық-нормативтік
келісімдер жасалды. Өзге салалардағыдай мұндай заң құжаттары да сол кездегі
иықтаған, заңдық басылымдарын, ұстанымдары мен реттеу тетіктерін барынша
қамтыған әрі нақтылаған толыққанды заң 1997 жылы дүниеге келді. Ол
Қазақстанның Тіл туралы Заңы еді. 1998 жылы заңда көзделген баптарды,
соның ішінде мемлекеттік тіл саясатын жүзеге асыру мақсатында көпшілікке
белгілі тілдерді қолдану мен дамытудың 1998-2000 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасы бойынша атқарылған жұмыстар Қазақстан
Республикасындағы Тіл туралы Заңын орындауындағы белгілі бір белеске
айналды11. Соның нәтижесінде бұл бағыттағы іс-қимылды саяси көпсөзділіктен
нақтылыққа, жөн-жосықсыз сыншылдықтан байыпты іскерлікке бұруға мүмкіндік
туды. Соңғы жылдары қоғамда мемлекеттік тілдің қолданылу өрісі біршама
кеңейе түсті. Бұл өзгеріс, әсіресе, білім беру, іс-қағаздарын жүргізу,
көрнекті ақпарат және халыққа қызмет көрсету салаларында анық байқалады.
Алғаш рет тіл туралы заңдылықтарды орндауға бақылау жасаудың нақты
тетіктері іске қосылды. Қазақ тілінде компьютерлік бағдарламалар жасалды.
Бұрындары жиі оқып-үйренуге қажетті оқу құралдары мен сөздіктері жоқ деген
сылтау жоққа шығарылды. Тұңғыш рет 31 томдық терминологиялық сөздік жарық
көрді. Ең бастысы – қазақ тілінің конституциялық мәртебесін қамтамасыз ету
бұрынғыдай қоғамдық ұйымдардың емес, мемлекеттің өзінің тікелей айналысатын
міндетіне айналғандығына елдің көзі жетті. Мұны тек психологиялық қана
емес, айтарлықтай саяси жеңіс деуге де әбден болады. Мемлекеттік
бағдарламаның Нормативтік-құқықтық базаны қалыптастыру бөлімінде
белгіленген міндеттерді орындау барысында мемлекеттік тіркеу кезінде қазақ
тілін қолдану мәселесі шешілді. Шетелден әкелінген тауарлардың белгілерін
қазақ тілінде жазуды талап ету жүзеге асты.
Сол сияқты мемлекеттік органдарда мемлекеттік тілдің қолданылу аясын
кеңейтудің тиімді әдістері тәжірибеге енгізілді, терминология қалыптастыру
және Ономастикалық кеңістікті жаңа талаптар тұрғысынан ретке келтіру
жұмыстары жүйеленді. Түйіндей айтқанда, тілдерді қолдану мен дамытудың 1998-
2000 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының басқа бөлімдерінде
қамтылған нақты іс-шаралар да жүргізіліп отырған тіл саясатына сай
Қазақстанда қолданылатын тілдерді сақтау мен дамытуға игі ықпал етті. Әр
түрлі себептерге орай толық орындалмаған кейбір шаралардың жүзеге асырылуы
2001-2010 жылдарға арналған жаңа бағдарламада ескерілген. Ал бүгінгі күні
еліміздегі мемлекеттік тіл саясатын жүзеге асыруда аса маңызды шара –
тілдерді қолдану мен дамытудың бағдарламасы қабылданды12. Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлығымен (07.2001.№550) бекітілген бұл
бағдарлама мәселенің бүгінгі таңдағы жай-күйіне талдау жасай, бұрынғы
бағдрламаны барынша сараптай отырып жасалынды. Қазақ тілінің әлеуметтік-
коммуникативтік қызметін кеңейту мен нығайту міндеттері алға қойылған. Тіл
саясатының бұл үштағаны – мемлекеттің қоғамдағы барлық ұлттардың үйлесімді
дамуын көздеген ұстанымына негізделген. Бағдарлама қоғамдағы саяси
тұрақтылық мүдделерін ескере отырып, жүргізіліп келе жатқан тіл саясатының
табиғи сабақтастығын қамтамасыз етеді және еліміздегі тіл саясатының жарқын
болашағына деген халық сенімін нығайта отырып, жұртты ортақ мақсатқа
жұмылдыруға қызмет етуі тиіс. Ол мемлекеттік деңгейде қабылданар құжаттың
құрылымдық талаптарына сай және тіл саясатына қатысты қамтылуы тиіс
мәселелерді толық қарастырды. Бағдарламада мемлекеттік тіл мәртебесіне
мейлінше мән беріліп, баса айтылуы - өмір шындығынан туған шарт. Ол туралы
Қазақстан Реғспубликасы Тіл саясатының тұжырымдамасында атап көрсетілген.
Яғни, мемлекеттік тіл мәртебесін нығайтуда жекелеген азаматтардың немесе
қоғамдық бірлестіктердің емес, мемлекеттің өзінің ықпалы басым болуға тиіс,
өйткені тек мемлекет қана мемлекеттік тілдің қоғам өмірінің барлық
саласында қолданылу мәселелерін
шешуге қабілетті. Бағдарламада тілдік дамудың басым бағыттары ннормативтік-
құқықтық қамтамасыз ету; мемлекеттік тілді жүргізу, іс қағаздары
салаларында, Қазақстан Республикасының Қарулы күштері мен басқа
құрылымдарда кеңінен пайдалану; тілдік дамуды ғылыми қамтамасыз ету;
мәдениет, бұқаралық ақпарат құралдары, денсаулық сақтау мен халыққа қызмет
көрсету салаларында тілдік даму мәселелері баса атап көрсетіліп отыр.
Жоғарыда айтылған нормативтік-құқықтық қамтамасыз ету тұрғысында соңғы екі
жылда Үкіметтің, мемлекеттік органдарда мемлекеттік тілдің қолданылу аясын
кеңейту туралы Тілдер туралы заңдардың сақталуына бақылау жасаудың тәртібі
туралы ереже, Тауарлардың зат таңбаларына мемлекеттік тілде ақпарат
енгізу жөніндегі талаптар туралы, мемлекеттік тілде құжат дайындаушы
әкімшілік қызметкерлерді ынталандыру туралы қаулылары қабылданды.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы № 2198 заң күші бар
Жарлығының 6-бабына өзгеріс енгізілді. Тілдік шектеуге қатысты
жауапкершілікке тарту жаңа қабылданған Қазақстан Республикасы әкімшілік
құқық бұзушылық туралы ҚР кодексінің 81-82-баптарында қазіргі қолданылып
жүрген заңдылықтарға, қоғамдағы өзгерістерге, уақыт үніне орай қажетті
толықтырулар мен өзгерістер енгізу, қажет болған жағдайда жаңа заң қабылдау
мүмкіндігі алдын-ала қамтамасыз етіліп отыр. Бүгінгі күні қандай
қажеттіліктердің барлығы да анықталынып келеді. Өмір бір орнында тұрмайды.
Сол сияқты тілдік қатынастарды реттейтін заңдарды жетілдіріп отыру
тілдердің дамуының қоғамдық ілгерілеуіне үлесін тигізеді. Мемлекеттік тілге
кезең-кезеңмен көшу кестелеріне сай орталық атқару орындарының жергілікті
құрылымдары қазақ тіліне көшірілуде. Қазіргі күні республиканың 62
ауданында іс жүргізу мемлекеттік тілде жүргізіледі. Алайда, осы жерде мына
бір жайға назар аудартқым келеді. Ол мемлекеттік тілге толық көшуге
мүмкіндігі әлдеқашан анықталған облыстармен құжаттық қарым-қатынастардың
жоғары органдар тарапынан әлі де болса орыс тілінде жүргізілуі: бұл
келешегі кең, көшелі ескі кедергі болып отырған бірден-бір себеп. Сондықтан
да қазіргі кезеңде бұл мәселеге барынша сергек қарауы, тиісті деңгейде
талап етуді қолға алу қажеттігі анық білінеді. Жекелеген болса да,
облыстардың қазақ тіліне толық көшуі мемлекеттің тілдің іскерлік қарым-
қатынастың негізгі тілі ретінде қалыптастыруын қамтамасыз етері анық және
де өз кезегінде Бағдарламада айтылғандай, аударма ісіне уақытша атқарылуы
тиіс шара ретінде қарай отырып, қазақ тілінің шын мәніндегі кеңсе тілі
болуына үлкен үлес қосады13. Тілдерді қолдану мен дамытуды қамтамасыз
етудегі ерекше маңызды міндет – ғылыми қамтамасыз ету. Яғни терең
зерделенген іргелі ғылыми зерттеу жұмыстарынсыз, қазіргі қазақ әдеби
тілінің нормаларының бірін қалау, терминологиялық шығармашылық
принциптерін, ғылыми негізінде жүйеге келтіру және басқа тіл ғылымы
салаларының нәтижелерін нақты іске асырусыз тілді дамыту мүмкін емес. Бұл
орайда тіл білімінің қыр-сырына қанықтырар, лингвистикалық ой-тұжырымды
орнықтырар орасан зор еңбек жасалуы тиіс. Және де ол тек бір тіл төңірегіне
ғана топтастырылмайды. Тіл тақырыбындағы күмәнді жайларға жете баға
беріліп, ол нақты ғылыми тұрғыдан талас тудырмас туралықпен дәлелденуі
тиіс. Сол себепті де ғалымдарымыз бен тіл мамандары тарапынан әр сөзді
көкпар салар сөз ұғарлық емес, салмақты, сындарлы байлам жасалған жөн.
Мұның барлығы тілді ғылыми шығармашылықпен дамытудың басты шарттары болып
табылатыны сөзсіз. Мемлекеттік тіл саясатының қабырғалы саласының бірі –
жер-су атауларына қатысты жұмыстарды жүргізу. Еліміз тәуелсіздігін
алғанынан кейінгі тарихи әділеттілікті қалпына келтіру мақсатында
республика бойынша 64 аудан, 8 қала, 400 елді мекен, 680 білім беру,
мәдениет ұйымдарының атауларын өзгерту туралы шешім қабылданды. Осы жерде
айта кетер жай – еліміздің солтүстік облыстарында бұл тұрғыдағы жұмыстар
әлі де жеткіліксіз, қанағатанғысыз жүргізіліп оытрғандығы. Мысалы:
Петропавловск қаласында 100-жылдық мерейтойы ЮНЕСКО аясында атап өткіліген
Ғ.Мүсіреповтің,
Павлодар қаласында Қ.Сәтпаевтың атына көше беру мәселелері шешімін тапқан
жоқ. Тіпті, шындап келгенде, осы қалалардың өздерінің аттарын өзгерту
қажеттігі жөнінде көп айтылып келеді. Жасырыатыны жоқ, осы айтылған
аймақтағы, қалалардағы көше аттары, аудан, жер-су аттары сол баяғы
социализм тұсындағы сірескен қалпы тұр. Мұның ішінде Көкшетау қаласы да
бар. Бұл орайда жергілікті мәслихаттар депутаттарының кей ұсыныстарға
қарсылық білдіруін қосқанмен, олар мен жалпы халық арасында түсінік
жұмыстарын кеңінен жүргізе отырып жүзеге асыруды ойластырған жөн. Әлде,
жергілікті халық атынан сайланған депутаттар халықтың талап-тілегіне теріс
қарай ма? Бұл іс - мемлекеттік тіл саясатының маңызды саласы. Сондықтан
депутаттар да мемлекеттік мүдде тұрғысынан ойлануы тиіс. Тағы бір назар
аударатын жай – жалпы мемлекеттік тіл саясатын жоғарғы деңгейде жүзеге
асыруда әлі де болса лайықты қолға алынбай келе жатқан жайдың бірі – тілді
дамыту шараларын салалық, аймақтық тұрғыдан қаржыландыру мәселесі. Тиімді
қаржыландыру тіл саясатының лайықты деңгейде жүргізілуінің басты
кепілділігінің бірі. Осы уақытқа дейін бұл бағыттағы көп жағдайда нысаналы,
жүйелі жүргізілмей келеді. Орталық және жергілікті атқару органдары белгілі
уақыттық науқандық сипаттағы шараларғ,а қатысты көзқарасты өзгерту
қажеттілігі анық байқалып отыр. Осы орайда аймақтық тілдерді қолдану мен
дамыту бағдарламаларын жүзеге асыру шараларын қаржыландыру мәселесіне
тиісті назар аударылып келе жатқаны аңғарылады.
Қорыта айтқанда, тілді дамыту мен қолданудың 2001-2010 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру үшін әрі екі жылдық іс-
шаралар жоспарында алдыңғы кезекте атқарылар шаралар бекітілді. Шындығында
да, әкімшіліктер тарапынан ұйымдастырылып жатқан шаралар аз емес. Облыстық
бағдарламалар жасалынып, іс-шаралар бекітілді. Тіл заңының жүзеге асырылу
мәселелері түрлі деңгейдегі жиындарда ұдайы көтеріліп келеді. Тексерулер
жүйелі жүргізілуде. Мемлекеттік тілге кезең-кезеңмен өтетін аудандар
анықталынды. Мына жағдайға басты назар аудару қажет. Ол осы қолға алынған
шаралардың тиімділігін арттыру және оның нәтижесін көруге, жалпақ жұртқа
таралуына қол жеткізу. Біздің ұйымдастырған жұмыстарымызсыз кейде бір басқа
бағынбай, әр түрлі әрекет етіп, жатқан қолдардың қимылына ұқсайды. Мүмкін
содан болар, жағдайдың барлық жасалуында, әрекет бар, алайда түпкілікті оң
нәтиже жеткіліксіз. Кез-келген жақсы ниеттің орындалуына ынта-жігер
жетпесе, оның нашар идея болып қалары анық. Сондықтан да, бағдарламаның
жүзеге асуы біздің бәрімізден белсенді іс-қимыл талап етеді. Ендігі міндет
болашағының негізі қаланған тіл саясатының сындарлы, салмақты, нәтижелі,
нақты жүргізілуін қамтамасыз ету.
2.2. Тіл мәселесі – тұнып тұрған саясат
Тілдің мемлекет саясатындағы алатын орны орасан зор. Қоғам мен тіл
өзара байланыстығына ғана емес, бір-біріне тәуелді қоғамда, әсіресе көп
ұлтты қоғамда өмір сүретін мемлекеттің өзіндік тіл саясаты болмаса, бір
қалыпты өмір сүре алмайды, сол тіл саясаты негізінде әр тіл мемлекетке,
мемлекеттік өкіметке сан алуан факторлардың әсерінен әр түрлі көлемде
қызмет етеді.
Қадым заманнан белгілі, кез-келген тәуелсіздік алған үлкенді-кішілі
мемлекет үшін өзінің ұстанатын ішкі, сыртқы саясатын белгілеу қандай керек
болса, екеуіне бірдей қатысты тіл саясатын айқындау да сондай қажет. Тіл
саясаты дегеніміз – мемлекеттің қоғамдағы тілдік жағдайды өзгерту немесе
тұрақтандыруға бағытталған саяси, әлеуметтік, лингвистикалық іс-шаралар
жүйесі14.
Әр қоғамның саяси жүйесі институттың сипатына сай, ұстанған ресми
тілдік бағыт-бағдары, жергілікті тілдік жағдайға орай әр түрлі болып
келеді.
Тілдің қоғамдық қызметімен тілдің мәні де, сәні де қолданыс арқылы
кіреді, сондықтан да ол алдымен адамдар қарым-қатынасының аса маңызды
құралы деп сипатталады. Кез-келген елдің игілікті тіл саясатының көздегені
– халықтың өзі жасаған қатынас құралының өзінің толық меңгерілуін
қамтамасыз ету, сол арқылы елдің тілдік өмірін реттеу. Тіл саясатын зерттеу
философиясы осы міндеттерден туындаса керек.
Қазақ халқының қалыптасу, даму процесінде ұстанған төл тіл саясаты,
өзіндік бағыт-бағдары болды ма деген мәселеге байланысты бірден кесіп айту
қиын, өйткені бұл жөнінде жинақталған, дайын тұрған нақты дерек жоқ.
Қазақтың дәстүрлі тіл саясатын, ұстанған бағыт-бағдарын анықтау үшін
алдымен зерттеу әдіс-тәсілдерін белгілеп алған жөн.
Байыбына барсақ, қазақ халқының этникалық даму процесінде берік
ұстанған тілдік бағдары, тіл саясаты болды деуде бес түрлі қисын ойға
оралады.
1. Этнопсихолингвистикалық, социолингвистикалық қисын.
Қазақ тілі – қазақтың рулық-тайпалық дәуірден бастап, ұлттық даму
процесінде біте қайнасқан бірден-бір төл тілі. Қазақ өзінің этникалық
даму жолын ғұмыр бойы көпэтносты, көптілдік жағдайда өткізіп келеді,
бірақ бірде-бір бой алдырмай, ана тілін ауыстырмай, төл тілін көзінің
қарашығындай сақтағанына бүгін біз куәміз.
Адамның өмір сүріп, қам-қарекет жүзеге асыруының бірден-бір құралы
– тіл. Сонымен қатар ол - адамның тіршілік әрекетінің құрамдас бөлігі,
аса маңызды түрі, адамның адамдық қасиетінің белгісі.
Халықтың бүкіл өмірін, күллі қызметін, жан дүниесін түгелдей жан-
жақты қамтитын бірден-бір әлеуметтік құбылыс – оның ана тілі. Міне, осы
тұрғыдан қарағанда, қазақ тілі дегеніміз – күллі тіл атауларынан ішкі
құрылыс ерекшелігімен дараланатын, қазақ халқымен нақты кеңістікте
тарихы бірге жасап, төл мәдениетін ұрпақтан-ұрпаққа үздіксіз ұластырушы
қазаққа (жас, жыныс, сенім, кәсіп, әлеуметтік жағдай айырмасына қарамай)
қатынас құралы. Қоғамдық өмір соншалықты күрделі болғанымен, оның күллі
қызметін қамтамасыз ететін – тіл. Ол – ол ма? Жүсіпбек Аймауытов
айтқандай, Ана тілі халық болып жасалғаннан бергі жан дүниенің мәңгі
айнасы: өсіп, өніп беретін мәңгі бәйтерегі. Жүректің терең сырларын,
басынан кешкен дәуірлерін, қысқасы, жанның барлық толқындарын тұқымнан
тұқымға жеткізіп, сақтап отыратын қазынасы – сол халықтың тілі15.
Көріп отырғанымыздай, тілді қолдану адамның жан дүниесі қызметінің
аясына да енеді. Қазақтың, сондай-ақ кез-келген этнос адамдарының жан
дүниесіндегі, мінез-құлық, сана-сезім мен әдет-ғұрпындағы өзіндік
ерекшеліктерді айқын бейнелейтін де, оны сақтап, әрі қарай дамуына ең
жақсы мүмкіндік туғызатын да кез-келген өзге тіл емес, қазақтың, нақты
этнос адамдарының төл тілі. Ұлттың өзіне тән, өзгеге жай-күйі мен ішкі
сезім дүниесін қаз-қалпында сыртқа шығаруда ешбір тіл ана тілімен
бәсекеге түсе алмайды.
2. Лингвистикалық қисын.
Қазақ халқы мекендейтін географиялық кеңістік қазірде ұлан-
байтақ болса, Қазақстанның Ресейге қосылғанынан бұрын одан да кең
болды, соған қарамастан, этникалық тегі мен тілі алуан түрлі
тайпалардан құралса да, қала берді үш жүзге бөлінгеннің өзінде тіл
жағынан біртұтас болып, өзге тілдердегідей (мысалы: қытай, араб
тілдеріндегідей) жергілікті (диалектілік) ерекшеліктерге бөлінбегені
– қазақтың тілдік дәстүрі, бағыт-бағдары, демек, тіл саясаты
болғандықтан, бұл тартыс лингвистикалық айғақты әдеби тілге деген
бағдар қазаққа өткен ғасырдың өзінде берік орныққан, оны шетел
ғалымдары да кезінде байқаған. Өткен ғасырда Ресей (Н.И.Илицкий,
П.М.Мелиоранский, В.В.Радлов т.б. шетел ғалымдары, Г.Ю.Клопорт,
А.Вамбрен т.б.) де атап көрсеткен.
3. Этникалық-әлеуметтік қисын.
1) Қазақ халқының өз тарихында (рулық, тайпалық, ұлыстық кезден
бастап, ұлт болып даму жолындағы аралықта) неше түрлі тілде
сөйлейтін түркі текті;
2) Монғол, қалмақ, араб және басқа да тілде сөйлейтін текті
этникалық қауымдастар өз құрамына сіңіріп алып, қазақиландырғаны
соншалық – олардың кейбіреулерінің ғана этникалық тегі қазаққа
тән руы қатарынан орын алады, ал тілдерінен жұрнақ та қалған
жоқ. Бұл қазақ халқы тілінің өз ортасында ұдайы ықпалды болғаны
мекендеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І тарау. Тіл – мәдени өрлеудің қуатты құралы.
1.1. Тіл - қарым-қатынас
құралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 7
1.2. Адам өміріндегі тілдің атқаратын
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.3.Қазақстандағы мемлекеттік тілдің
мәртебесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... .. 13
ІІ тарау. Тіл мәселесі – саясат сахнасында.
2.1. Қазақстан Республикасының тіл туралы
заңдары ... ... ... ... ... ... ... 18
2.2. Тіл мәселесі – тұнып тұрған
саясат ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 24
2.3. Тіл - идеологияның күрделі
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
ІІІ тарау. Тіл тағдыры – ел тағдыры.
3.1.Қазіргі таңдағы мемлекеттік тіл мәселесі тұрғысында
туындаған дау -
дамайлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 42
3.2. Ана тіліміздің келешегі - жастардың
қолында ... ... ... ... ... ... ... ... . 55
3.3. Мемлекеттік тілді дамыту
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... . 60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 64
Пайдаланылатын әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 68
Кіріспе
Өмірде алуан түрлі құбылыстар бар. Олар табиғат құбылыстары және
қоғамдық құбылыстар болып екі топқа бөлінеді. Тіл қоғамдық құбылыстардың
қатарынан орын алады. Ол - қыр-сыры мол, күрделі құбылыс. Тілдің табиғатын
(мәнін) танып білу үшін оның басты қасиетін айқындап алудың маңызы
айырықша. Тілдің табиғатын айқындайтын ең басты қасиеті делініп, әдетте,
оның қатынас құралы болу қызметі аталады. Тілдің қызметін түсінуде бұл
анықтаманың үлкен маңызы бар. Тіл - адам баласы қоғамында қатынас құралы,
сөйлесіп, пікір алысудың құралы ретінде пайда болады. Тарихта мұндай ұжым
алғашында ру, тайпа түрінде, кейінде халық тілі, ұлт болып өмір сүрді,
осыған орай ру тілі, тайпа тілі, халық тілі болды. Адамдар ұжымына - мейлі
ол ру немесе тайпа болсын, халық немесе ұлт болсын - осылардың бәріне де
тіл қатынас құралы ретінде қызмет атқаруы, оның табиғатын мәнін айқындайтын
басты қасиеті деуімізде осыдан.
Тіл мен қоғамның өзара тығыз байланысы - екі жақты байланыс.
Біріншіден, тілсіз ешбір қоғам өмір сүре алмайды. Тіл жоқ жерде адамдардың
қоғамда бірлесіп еңбек етуі, қоғамдық өндірісті ұйымдастыруы, оны дамытуы
мүмкін емес. Демек, қоғамның өмір сүруі, адамдардың бірлесіп еңбек етуі
үшін қатынас құралы, пікір алысудың құралы - тіл қажет. Тіл - адам баласы
қоғамының өмір сүруінің және дамуының қажетті шарты. Екіншіден, тіл коғам
бар жерде ғана өмір сүреді. Қоғам - тілдің өмір сүруінің шарты, қоғамнан
тыс, адамдардың ұжымынан тыс тіл жоқ. Қоғамның өмір сүруі үшін, адамдардың
бірлесіп еңбек етуі үшін тіл қаншалық қажет болса, тілдің өмір сүруі үшін
қоғам соншалықты қажет.
Сонымен, тілге анықтама беруде ең алдымен оның әлеуметтік қызметі, яғни
қоғамдағы адамдардың қатынас күралы болу қызметі, негізге алынады. Тіл
қатынас қүралы ғана емес, сонымен бірге ойлаудың, ойдың жарыққа шығуының да
қүралы. Адамның ойы тіл арқылы, тілдегі сөздер мен сөйлемдер арқылы
айтылып, белгілі бола алады. Ой және оның мазмүны тіл арқылы көрініп, сол
арқылы үғынылады. Демек, ойлау мен тіл бір-бірімен өз ара тығыз байланыста
болады (бүл жайында толығырақ мағлүматты келесі параграфтан қараңыз).
Осылай болғандықтан, тілдің табиғатын айқындауда оның (тілдің) қатынас
қүралы болу қызметімен бірге ойлаудың және ойды жүзеге асырудың қүралы,
ойдың материалдық формасы екендігі де ескерілуі қажет.
Тілдің қатынас құралы болу қызметі мен ойлаудың құралы болу қызметіне
қоса тағы бір қызметі бар: ол -экспрессивті қызмет. Тілдің экспрессивті
қызметі делініп, әдетте, оның (тілдің) адамның субьективті қатынасын,
сезімі мен эмоциясын білдіру қызметі аталады. Тілдің экспрессивті
қызметінің, ондағы эмоциальды-экспрессивті құралдар мен тәсілдерінің ойды
көркемдеп, әсерлеп жеткізуде, әсіресе көркем әдебиетте маңызы айырықша
күшті.
"Сөз - барлық фактілердің, барлық ойдың киімі" (М. Горький). Шынында
да, тіл - халықтың тарихы, шежіресі, халықтың күллі өмірінің жаңғырығы мен
ізі; онан сол тілді жасаушы халықтың арманы мен үміті, қайғысы мен қуанышы,
күллі рухани өмірінің үні естіліп тұрады. К. Д. Ушинский тілдің осы бір
қасиеттері жайында былай деп жазады: "Тілде бүкіл халықтың, оның бүкіл
елінің рухы көрінеді, онда халықтық рух творчества қуатымен ойға, суретке
айналады, отан аспанының даусы, оның ауасы, физикалық құбылыстар, оның
климаты, оның даласы, таулары мен жазықтары, оның ормандары мен өзендері,
оның дауылдары мен найжағайлары көрінеді... Халық тілінің айқын да тұнық
тереңіңде туған елдің жалғыз табиғаты ғана емес, сонымен бірге халықтың
рухани өмірінің бүкіл тарихы сәулеленіп көрінеді".
"Тіл - көркем әдебиеттің бірінші элементі" (М. Горький). Халық тілінің
байлығынан суарылған, оны творчестволықпен игере білген, оның күші мен
қуатын бойына сіңіре алған жазушы ғана нағыз көркем, нағыз әсерлі шығарма
жаза алады. Тіл — қуатты құрал. Оның куаты мен құдіреті ғажайып бейнелілігі
мен алмас қылыштай өткірлігі, әсіресе, көркем әдебиет пен публицистикада
көрінеді де, айырықша әсерлі күшке айналады. А.М.Горькийдің "Дауылпазының"
өткір тілі қаншама қуатты десеңізші! Жамбыл Жабаевтың пафос пен
патриотизмге толы "Ленинградтық өрендерімнің" ¥лы Отан соғысында кеңес
жауынгері мен халқына күш, жігер беріп, жауға қарсы аттандыруында еткен
әсері, әрбір сөзінің қуаты, дауылпаздай саңқылдаған дауысының құдіреті
баршамызға аян! Ол ешқашан да ұмытылмақ емес. Ол Кеңес Одағы халықтарының
¥лы Отан соғысы кезіндегі теңдесі жоқ ерлік істерінің шежіресінде жазулы
тұр!
Көркем сөздің баурап алатын күші ерлікке, Отанды сүюге, адамгершілікке
тәрбиелейді. Тілдің әсерлі күшке айналуы үшін оның ашық, айқын, әрі өткір,
әрі көркем болуы шарт: М. Горький: "Тілдің күші тәрізді әрекет ететін
шынайы әдемілігі дәлме-дәлдік, айқындылық, сөздің үнділігі арқылы жасалады"
дей келіп, тілдің тазалығы, дәлме-дәлдігі үшін күресу керек деген талап
қойды.
Айтайын дегеніңді дәлме-дәл, ашық, айқын және әсерлі түрде жеткізіп
беру әрқашан оңай бола бермейді. Ол үшін тілді, әсіресе оның байлығын,
көркемділгі мен үнділігін, сан сырлы мағынасы мен өткірлігін, эмоциональды
бояуы мен экспрессивті қызметін жан-жақты меңгеру үшін көптен-көп жаттыға
білу қажет.
Тамырын осылай тереңге таратқан қазақ тілі алып бәйтерек болғанымен,
замана дауылы әлсін-әлсін жұлқылап, тамырын шайқағаны белгілі. Қызыл жалау
солақай саясат қазақ тіліне төрден орын бермеді, қазақ тілі өз төрінде
пұшайман пақырда күй кешіп, жілік майы таусылар шақта еліміз тәуелсіздік
алып, тіліміз мемлекеттік тіл дәрежесіне көтерілді. Қазақстандағы тіл
саясаты – мемлекетімізді нығайтудың ел бірлігі мен ынтымағын сақтауға
негізделген басты бағыттарының бірі. Оның өзегі – елімізде мекендейтін
және өзінің Отаны деп білетін барша қазақстандықтардың өз ана тіліне
қатысты конституциялық құқықтарын еркін пайдалануына барынша жағдай жасау,
тоталитарлық жүйеде, негізінен, бір тілдің монополиясына арналған тілдік
кеңістікті демократияландыруға мүмкіндіктер туғызу, тілге байланысты
ешкімнің де заңды мүддесіне қиянат жасамауын қамтамасыз ету. Осы орайдағы
ең басты практикалық міндеттер тілдердің қолдануының құқықтық негіздерін
нығайту, оларды оқып-үйрену мен дамыту үшін қажетті ұйымдастырушылық,
материалдық және техникалық алғышарттар жасау, барлық тілге бірдей
құрметпен қарау ахуалын туғызу. Жалпы тіл туралы заңды жүзеге асыру
бағытындағы қазіргі кездегі атқарылатын шараларды бұрынғы жылдармен
салыстыра қарасақ, бұл жұмыстардың белгілі бір жүйеге түсе бастағанымен –
тіл мәселесі жөнінде толып жатқан жиындарда айтыс-тартыстар да жиі болып
тұрады.
Ұлт болудың басты шарты — өз тілінің болуы. Кеңес дәуірінің саясаты
орыс тілінің дәрежесін көтеріп, басқа ұлт тілдерінің халық арасында дамып-
таралуын тежеді.
Қазақстанның егемендік алып, өз алдына мемлекет болып қалыптасуы ұлт
тамырына балта шабатын осы қарама-қайшылықты жоюға жол ашты. Ұлттың
қалыптасуында тіл саясатының маңызды орын алатындығының бір айғағы - 2005
жылғы 4 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Президенті сайлауына
қатысқан Президентікке үміткерлердің қазақ тілін жетік білу деңгейін
аныктайтын арнайы сынақтан өтуі.
Қазақстан Республикасының 1997 жылдың 11 шілдесінде қабылданған "Тіл
туралы" Заңына сәйкес Үкімет, басқа да мемлекеттік жергілікті өкілетті және
атқарушы органдар мемлекеттік тілді жан-жақты дамытып, оның халықаралық
беделін көтеруге ат салысуға тиісті. Бұл ретте, Қазақстан Республикасы Бас
Прокуратурасы құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі
Комитетінің Ақмола облысы бойынша басқармасы да мемлекеттік тіл мәселесінен
шет қалып отырған жоқ.
І тарау. Тіл – мәдени өрлеудің қуатты құралы.
1.1.Тіл - қарым-қатынас құралы
Адамның адам болып тұлғаланып кемелденуінде тілдің атқаратын ролі баға
жеткісіз. Тіл - адам үшін тәрбие құралы, білім-білік, мәдениет, өнер
бастауы, түп-тұқиянынан бері жасалып, қорланып келе жатқан ақыл-ой
жәдігерлігі, әсемдік қазынасы1.
Сөйлей білу - үлкен өнер.Ол арымай-талмай шешендік сырын зерттеуді
жаттығуды, мол білімді, ой-өрісі мен қиял кеңістігін қажет етеді.
Ұлттардың өзіндік құнын, өмірлік бітімін, дәстүр мен әдет-ғұрыптарын,
сенімдерін ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырған, әлеуметтік және мәдени
құрылымдарын нұрландыратын ең негізгі түйін – тіл. Ұлтымыздың сезімдерін,
армандарын бейнелеуде, қорғауда, мұратын жанды ұстауда тіл – ең маңызды
фактор. Сол себепті тілді адамдардың ер жетуінде, ой әлемінің дамуында,
жерге мықты басып, тың қадаммен жүруіндегі ықпалын елеусіз қарауға
болмайды. Мысалы: Мұстафа Кемал Ататүрік: Ұлттық сезім мен тіл арасындағы
байланыс өте күшті. Тілдің ұлттық ерекшелікте және бай болуы ұлттық
сезімнің өркендеуіндегі басты әсер күші болып табылады. Түрік тілі –
тілдердің ең байы. Тек қана бұл тіл санамен қолданылсын. Елін, өскелең
тәуелсіздігін қорғай білген түрік ұлтын шет тілдердің мойын тұрағынан
құтқару керек - деген сөздерімен тілдің ұлттық өміріндегі орны жайлы
анықтама жасап, түрік ұлты үшін нысана белгілеген2. Өйткені, тіл ұлттардың
түпкі тамырынан қоректеніп, өскелең мұратына жетуіне мүмкіндік береді.
Түркі тілдес республикалармен арасындағы байланыс күштілімізге және тілмен
келген мәдениетімізге тәуелді. Сөйлемдер мен сөйлемдер бейнеленген
мағыналар түсіндірілгенде, тегіміздің бір тоғысқанын, ұлттық және халықтық
мінезіміздің ұқсас түйінінен туындағанын өте айқын түрде түсінуге болады.
Мәдени саладағы әрбір өзгеріс, тіпті азу да тілге әсерін тигізуде.
Тілдің дамуға ашық, азуға жабық болуы үшін осы салада қажетті шаралар
жасалып, қоғамдық сана ояндырылуы қажет. Глобалдену мен әлемдену атымен
өзгеше
және жаңа мәдениеттерге бет алу тілімізге әсерін тигізуде. Қалаларымызда,
көшелерде шет тілде жазылған көптеген маңдайшалар, тақтайшаларды көріп
жүрміз. Тілімізге кірген бұл сөздер басқа бір мәдениетті де бірге ала
келуде. Осы мәдениеттер мен әлеуметтік оқиғалардың әсері тілде өзін
көрсетуде. Ұлттардың ұлттық нысанаға біртұтастықпен ілгерілеуі үшін азудың
алдын алу, өскелең түрік арманына жету үшін де тілде бірлік керек екеніне
талас жүрмейтін ақиқат деп қабылдау керек.
Тіліміз ақылымыз бен рухымызды дамытқан, тоғыстырған, ортақ есту
алаңын жаратқан, бір күн болса да, сөз-сөйлем мен мағыналар жөніндегі
таласымыздың себебі мәдениетіміз қаламайтын өзгеріс емес пе?
Тілімізде азуға бет алған өзгерісті көру үшін қолданылған сөздердің
мағынасына қарап, зерттеу жеткілікті. Тереңде мағыналы сөздеріміз қалайша
келеке тақырыбына айналды? Әлеуметтік құндылықтарымыз бен байлық, билігіміз
қалай өзгерді немесе өзгертілді? Бұл кімнің пайдасына жарады? Мәдени әлемде
адамдардың өзге ұлттардың тілін үйренуі, әрине, қажет. Алайда, қазақ тілі
ерекшелігін қорғауы керек. Ортақ байлыққа ие азамат және қоғам ретінде бір-
бірімізді түсініп, тоғыстыратын тілімізді бұзылудан қорғауымыз керек.
Тілдің қасиетін елемегендіктен, сөйлемдер құраудағы сезімталдықтан айрылып
қалдық. Ал сөйлемдер болса, толығымен ұлтқа тән, аманат. Оны әшекейлеу,
келеке тақырыбына айналдыру ұлттық сезімі күшті адамдардың наразылығын
қозғап, оларды кемітуде. Ататүріктің Ұлттық сезім мен тіл арасындағы
тәуелділік өте күшті3 деген сөзі біздің көзқарасымызды қолдап, растауда.
Ғылыми техника саласындағы дамулардың өзіндік атау терминдерін тілімізге
ала келуі қажет, бұған қарсы келуге болмайды. Алайда өзгерістер мен
жаңалықтар біздің ойлау және есту дағдымызды, мәдениет пен ақылдылығымызды,
яғни ұлтымызды бейнелейтін тілімізді әсте бұзбауы, тегінен алыстатпауы
керек.
Конфуциядан сұраған екен: Бір ұлтты басқаруға ұсыныс естір болсаңыз
– ең әуелі жұмысты неден бастар едіңіз?.
Ұлы философ былай жауап беріпті: Күмәнсіз тілді көзден кешірумен
жұмысты бастар едім. Тіл кемшіл болса, сөйлемдер ойды жақсы түсіндіре
алмайды. Ой жақсы түсіндірілмесе, жұмыстар тура істелмейді. Тапсырмалар
қажетке сай орындалмаса, дәстүр мен мәдениет бұзылады. Дәстүр мен мәдениет
бұзылса, әділет теріс жолға таяды. Әділет жолдан шықса, алаңдауға түскен
халық не істеп, соңы не болатынын біле алмайды. Міне, осы тұрғыдан алғанда,
ешқандай нәрсе тілден маңызды емес4.
Өз тілімізді қорғай алмасақ, мәдени үзілістен қашып құтыла алмаймыз.
Өкінішке орай, діни, ұлттық, тарихи, әдеби еңбектерге толы кітапханаларымыз
бен мамандарымыздың зерттеулерінен тыс тілге қызығуымыз азайғандай
көрінеді. Бұл жағдай - өзімізге бөтенсуіміз және тіліміздің кедейленуі
мағынасына келеді.Осылай жалғасса, ұрпақтар арасындағы сезім тәуелділігін
зияндайды.
1.2.Адам өміріндегі тілдің атқаратын рөлі
Тілдерді дамытуға жағдай жасау мақсатындағы мемлекеттік саясат
мемлекеттік тілді дамытуға артықшылық беру бағытында қазіргі қолданылып
жүрген тілдер иерархиясына түзетулер енгізуді көздеуі тиіс. Бұл дегеніміз
мемлекеттік тілге және басқа тілдерге қатысты міндеттері әр түрлі болады
деген сөз.
Мемлекеттік тіл мәртебесін іске асыру үшін мемлекет барлық жағдайды
туғызуды міндетіне алады. Бұл үшін барша қажетті қаржылық, материалдық,
ұйымдастыру ресурстарын осы іске тартуы тиіс. Осы орайда жекелеген
азаматтардың немесе қоғамдық бірлестіктердің емес, мемлекеттік өзінің
ықпалы басым болуға тиіс, өйткені тек мемлекет қана мемлекеттің тілдің
қоғам өмірінің барлық саласында қолданылу мәселелерін шешуге қабілетті.
Мемлекеттік тіл саясатының басты бағыттарының бірі – мемлекеттік
тілді барлық азаматтардың арнайы белгіленген көлемде меңгеруі үшін жағдай
туғызу. Осы мақсатта халық топтарының этникалық, демографиялық кәсіби
ерекшеліктеріне сәйкес мемлекеттік тіпті міндетті және ақысыз оқыту
орталықтарын құру қажет5.
Мемлекеттік ақпарат құралдары: теледидар, радио, газеттер арқылы
мемлекеттік тілді үйрену жөнінде бағдарламалар, сабақтар жүргізуге, жаңа
айдарлар енгізуге тиіс.
Барлық мемлекеттік және мемлекеттік емесмектеп жасына дейінгі
мекемелерде, жалпы білім беретін мектептерде, арнаулы орта және жоғары оқу
орындарында мемлекеттік тілді оқытудың тиісті деңгейін қамтамасыз ету
керек, мұның өзі жеке адамдар арасындағы қарым-қатынасты және қазіргі
заманғы іс жүргізуді жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Мемлекеттік тілді халықтың меңгеруін, оны оқу орындарында оқып-
үйренуін оқулықтар мен оқу құралдарын пайдаланушы әр түрлі этникалық және
әлеуметтік топтарға бағдарланған ұғымға жеңіл және тиімді әдістемелерді,
көпшілік қолды өз бетінше оқып-үйрену құралдарын, сөздіктерді, тілашарларды
көптеп шығару арқылы нығайту қажет.
Тілді тиімді үйрету әдістемесін өндіру жөніндегі орталықтардың
жинақталған жұмыс тәжірибесі республиканың барлық оқу орындарының игілігіне
айналуы керек.
Мемлекеттік қызметшілер, сондай-ақ ғылым, мәдениет, білім беру,
денсаулық сақтау мен халыққа қызмет көрсету салаларының қызметкерлері үшін
мемлекеттік тілді меңгеру жөнінен тиісті талаптар белгілеу керек.
Мемлекеттік мекемелер мен қызметкерлерін материалдық көтермелеудің тиімді
жүйесін қарастырған жөн.
Мемлекеттік тілді мемлекетаралық қарым-қатынас практикасында қолдану
міндетті нормаға айналуы шарт. Ресми адамдар қатысатын барлық іс-шаралар
мемлекеттік тілде өткізілуге тиіс, қажет болған жағдайда басқа тілдерге
ілеспе аударма жасалуы керек. Заң актілерін, ресми адамдардың
баяндамаларын, қызмет құжаттарын мемлекеттік тілде дайындау заңдылыққа
айналға тиіс.
Мемлекеттік өкімет пен басқару орындарында тіларалық қатынасты
қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік тәржіме қызметін ұйымдастыру керек.
Барлық мемлекеттік мекемелердің штат кестелерінде мемлекеттік тілден
аударатын және мемлекеттік тілге аударатын аудармашылар қызметі көзделуге
тиіс. Жоғары оқу орындарында аудармашы мамандар даярлауды кеңейту қажет.
Еуразия университеті мен Қазақ мемлекеттік әлем тілдері университеті
аудармашылар даярлайтын орталықтардың бірі болуға тиіс, мұнда Қазақстан
этностарының мәдениеті мен тілдері жөніндегі мамандарды әзірлеуге арналған
факультеттер құруға болар еді.
Мемлекеттік тілдің беделін, оны білу әрбір азаматтың өмірлік қажетіне
айналатындай, қазақстандық патриотизмнің құрамды бөлігі болатындай деңгейге
көтеру қажет. Мемлекеттік тілге ресми қолдау көрсетумен қатар,
оған бүкіл қоғамның тарапынан қамқорлық жасау керек. Мемлекеттік,
кәсіпкерлік, банкі құрылымдарының, қоғамдық бірлестіктердің бірлескен күш-
жігерімен мемлекеттік тілді қолдау жөніндегі қайырымдылық қорын құрған жөн.
Ресми қолданыстағы тілді мемлекет тарапынан қолдау – оның басқару
органдарында мемлекеттік тілмен қатар қолданылуы үшін жағдай туғызу болып
табылады. Мұндай мәртебе заң актілері мен басқа да құжаттарды, қызметтік
хат-хабарды ресми түрде қолданылатын тілге аудару арқылы қамтамасыз
етіледі, екінші тіл ретінде осы тілде іс жүргізу арқылы жүзеге асырылады.
Орыс тілінің қызметі аясының сақталуы Қазақстанның интеграциялық
процестерге бет алуымен, ТМД елдерімен біртұтас мәдени және білім беру
кеңістігін сақтауы арқылы қамтамасыз етіледі.
Қазақстан халықтары тілдерінің дамуы үшін қажетті жағдайлардың іс
жүзінде қамтамасыз етілуі – ана тілін меңгеруге тілек білдірушілердің
барлығына арнап мүмкіндіктер туғызу деген сөз. Мұның өзі ана тілінде орта
білім беру немесе ана тілін міндетті пән ретінде оқыту, мұғалім кадрларын
дайындау, оқу және оқу-әдістемелік құралдар мен көркем әдебиет, газет-
журналдар шығаруға жәрдем жасау жолымен жүзеге асырылады.
Мұндай жұмыс этностардың мәдени-тілдік мүдделерін білдіре алатын
ұлттық-мәдени орталықтардың белсенді қатысуымен тиімді болады. Сонымен
қатар қазақстандағы этникалық диаспоралар этносының негізгі бөлігі тұратын
елдермен, саны аз халықтар тілдерінің Еуропалық бюросымен және басқа
халықаралық ұйымдармен өзара іс-қимылды жолдға қою қажет.
Шет тілдерін оқып-үйрену де мемлекеттік қолдауды қажет етеді. Шет
тілдерін меңгерген мемлекеттік қызметшілерді материалдық көтермелеуді
көздеген жөн болар еді. Сондай-ақ бұрын жұмыс істеп келген шет тілдерін
тереңдетіп оқытатын мамандандырылған мекиепиер жүйесінен бас тартуға да
болмайды.
Елдегі этностар тілдерінің жай-күйі мен жалпы тілдік ахуалға нақты
және ғылыми талдау жасалмайынша, тіл құрылысының табысты жүруі мүмкін емес.
Әлеуметнамалық және әлеуметті-лингвистикалық мониторинг тілдік процестердің
серпінділігі мен оның демографиялық, әлеуметтік, этникалық белгілері
бойынша аймақтық жіктелуін бейнелейтін тіл саясатына ұдайы түзету енгізіліп
отыруын қамтамасыз етуге тиіс6.
Мемлекеттік тіл мәртебесі тілдің әлеуметтік функцияларын кеңейте
түседі, тілдегі жаңа өзгерістерге байыпты ғылыми талдау жасауды талап
етеді. Қазақ тілінің бірізділігі мен тиісті стандартқа келтірілуін
қамтамасыз ететін орфографиялық, орфоэпиялық, тыныс белгілері ережелерін
жүйеге салу басты міндет болып отыр. Қазақ тілінің терминологиялық
лексикасының жиынтығын жасау аса қажт.
Тұжырымдаманы іске асыру оған заң актілері және ұйымдық шаралар
арқылы қолдау көрсетілген жағдайда ғана табысты болмақ. Тұжырымдамамен
бірге талқылауға Қазақстан Республикасындағы жаңа Тіл туралы Заңның
жобасы ұсынылмақ. Содан кейін Азаматтық кодекске, Әкімшілік құқық бұзушылық
туралы кодекске, ЕТЗК-ға және басқа заңдарға өзгертулер мен толықтырулар
енгізу қажет болады. Тіл саясатын іске асыру тетіктері, мемлекеттік тілді
дамытуға экономикалық қолдау жасау проблемелары үкімет тарапынан әзірленіп
жатқан қазақ және өзге де тілдерді дамыту жөніндегі мемлекеттік
бағдарламада көрініс табуға тиіс7.
1.3. Қазақстандағы мемлекеттік тілдің мәртебесі
Тілдік ахуал – бұл тілдің қоғамда нақты қолданылуының көрінісі. Оның
пайда болуы және одан әрі қалыптасуы түрлі жағдайларға, атап айтқанда,
тілдік және тілдік емес, факторлардың өзара әсеріне байланысты.
Қоғамның тіл өміріне саналы түрде араласуы, жеке адамнан бастап
мемлекетке дейінгі деңгейде сан-салалы ықпал жасаудың мүмкіндіктерін
қамтиды. Қазіргі Қазақстан қоғамында әлеуметтік-коммуникативтік жүйені
реттеу мен жетілдіру жүріп жатыр. Әркімнің өзі пайдаланатын ана тілін
қолдап, пікір білдіру мүмкіндіктері артты. Алайда көп жағдайда бұл қолдану
субъективті сипат алып, геосаяси ерекшеліктерді, мемлекеттік мүдделерді
және өзге де этностардың тілдік мүдделерін ескере бермейді. Сондықтан да
көп ұлтты қоғамда тілдік процестерді саясаттанушылардың,
әлеуметтанушылардың, заңгерлердің және тілшілердің талдап түсіндіріп отыруы
маңызды болмақ.
Пәрменді мемлекеттік тіл саясатын жасау нақты тілдік ахуалға сәйкес
келетін баға беруді көздейді.
Бүгінгі таңда Қазақстанда іс жүзінде тілдердің саналуандығы орын алып
отыр, мұнда жүзден астам тіл қолданылып жүр. Еліміздегі этникалық топтар
тілдері өздерінің атқаратын функцияларының көлемі жағынан да бірдей емес.
Қолданылып отырған шараларға қарамастан, қазақ тілінің мемлекеттік
мәртебесін толық іске асыру әлі мүмкін болмай отыр. Мұның негізгі себебі –
тіл мәртебесі тек ресми тұрғыдан жарияланғанмен, оның жер-жерде үйретілуі
мен қолданылуын жүзеге асырар тетік күні бүгінге дейін жеткілікті дәрежеде
іске қосылмай отыр. Мемлекеттік тілде іс жүргізу мен қызметтік қарым-
қатынас жасау қосалқы сипатта ғана.
Қазақ тілінің өзекті мәселелері оның шын мәнінде мемлекеттік тіл
мәртебесін иеленуімен шектелмейді. Ең алдымен, қазіргі қазақ тілінің
ахуалының өзі, оның дамуы мен баюына байланысты проблемалар ғалымдардың,
мамандардың, оқытушылардың айрықша көңіл бөлуін қажет ететін мәселе. Бұл
жерде әңгіме жаңа әлеуметтік-мәдени болмысты бейнелеуде өзге әлемдік
тілдермен қарым-қатынас жасау және тілдің ішкі әлеуетін пайдалану арқылы
оның мүмкіндіктерін кеңейту жөнінде болып отыр. Тілде орныққан кірме сөздер
мен халықаралық терминдерден бас тарту арқылы тіл тазалығын қамтамасыз
етуді күйттейтін күмәнді ниетке де немқұрайлы қарауға болмайды.
Сонымен қатар республикадағы өзге ұлттық топтардың тілдерін қолдануда
аса күрделі проблемалар бар.
Балаларға ана тілдерінде тәрбие беру және оқыту республиканың мектеп
жасына дейінгі балалар мекемелерінің бесеуінде, ал жалпы білім беретін
мектептердің жетеуінде жүзеге асырылуда. Ұлт өкілдері шоғарланған жерлерден
14 ана тілін мектеп оқушылары, 6 ана тілін мектеп жасына дейінгі балалар
үйренуде.
Сонымен қатар этникалық топтардың балаларын балалар бақшасында,
мектептерде ана тілінде тәрбиелеу қажеттіктері де толық дәрежеде
қанағаттандырылмай келеді. Оқулықтар, үй-жайлар, білікті мамандар
жетіспейді. Қазіргі таңда республиканың жоғары оқу орындарында неміс,
ұйғыр, поляк, түрік, корей, әзірбайжан және басқа тілдер бойынша мамандар
дайындалып жатқанына қарамастан, олар сан жағынан да, тіл жағынан да қажет
мөлшерге жете алмай отыр.
Қазақстандық этникалық топтардың негізгі бөлігі тұратын
мемлекеттермен білім беру саласындағы байланысты едәуір күшейту қажет.
Тиісті құқықтық базаның болмауы салдарынан тілдерді дамыту және
қолдау жөніндегі жұмыстарға жауап беретін мемлекеттік органдардың үйлестіру
жұмысына біртұтас негіз жасалынған жоқ.
Бүгінгі жағдай еліміздің әр түрлі аймақтарындағы тілдік процестерді
объективті түрде ғылыми зерттеу және тілдік орта жасау жөніндегі шаралар
жүйесін әзірлеу қажеттігін талап етеді. Бұл ретте тілдің іс жүзінде
таралуын
және оның қоғамдық функцияларын кеңейту жөніндегі нақтылы мүмкіндіктерді
ескеру қажет.
Кез келген көп этносты және көп тілді мемлекетте тілдер атқаратын
қызметіне, таралу деңгейіне, сол тілді тұтынушылардың санына, т.б. қарай
бөлінеді. Мемлекеттің қолайлы тілдік кеңістігін жасау тілдердің
функциональдық ара-қатысын дәл анықтауды талап етеді. Оның ішінде
мемлекеттік тіл лайықты орынға ие болуға тиісті8.
Мемлекеттік тіл мемлекеттік және қоғамдық өмірдегі неғұрлым маңызды
функцияларды атқарады.
Бұл, ең алдымен, осы мемлекеттің барлық заң актілері қабылданатын
тіл.Бұл – ресми шараларда, қызметтік хат-хабарда, іскерлік қарым-қатынаста
қолданылатын міндетті тіл. Азаматтардың өтініштеріне жауаптар да
мемлекеттік тілде беріледі.
Мемлекеттік тілде барлық мемлекеттік органдар мен ұйымдар, Қарулы
Күштер жұмыс істейді. Есеп-санақ, қаржылық және техникалық құжаттары
мемлекеттік тілде жүргізіледі.
Мемлекеттік тіл елдегі сот ісін жүргізудің негізгі тілі болып
табылады. Бұған қоса жеке және заңды тұлғалар арасындағы жазбаша түрде
мәмілелердің барлығы міндетті түрде мемлекеттік тілде жазылады.
Мемлекеттік тілде елдің дипломатиялық өкілдіктерінің қызметі жүзеге
асырылады, халықаралық шарттар жасалады, ресми қабылдаулар өткізіледі.
Мемлекеттік бұқаралық ақпарат және коммуникация құралдарында
мемлекеттік тілдің қолданылуы міндетті болып табылады. Қажетті тілдік
ортаны қалыптастыру мақсатында мемлекеттік арналар арқылы басқа тілдерде
берілетін хабарлардың көлемі уақыты жағынан мемлекеттік тілде берілетін
хабарлардың көлемінен асып кеипеуге тиіс.
Мемлекеттік тіл, сондай-ақ, төлқұжат, тууы туралы куәліктерді, білім
жөніндегі құжаттарды бергенде, тағы басқа ресми ұйымдардың атауларын
жазуда, олардың мөрлері мен штамптарында, сонымен қатар маңдайша жазулары
мен бланкілерінде, хабарландыруларда, жапсырмалар мен көріністі
ақпараттарда міндетті түрде қолданылады.
Мемлекеттік тілдің мәртебесі ол тілді барлық азаматтардың заңда
белгіленген көлемде білуі үшін жағдай туғызуды көздейді. Бұл ретте
мемлекеттік қызметке қабылдау, әдетте, міндетті түрде мемлекеттік тілде
қажетті мөлшерде білгенде ғана жүзеге асырылады.
Тілді қорғау тиісті құқықтық база құрылу арқылы мемлекеттік тілдің
мәртебесінің бұзылына немесе Тіл туралы Заңның орындалмауына кінәлі
адамдарды жауапқа тарту жолымен жүзеге асырылады. Мемлекеттік тілді басқа
тілге қарсы қоюға жол берілмейді.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес қазақ тілі
мемлекеттік тіл болып табылады, сондықтан жоғарыда баяндалған мемлекеттік
тіл мен оның мәртебесіне қойылған талаптар – қазақ тілі біртіндеп, әрі
дәйектілікпен жетілуге тиіс нұсқаның негізгі өлшемдеріне айналуы керек.
Барлық деңгейдегі мемлекеттік органдар мен оның басшылары қазақ
тілінің мемлекеттік мәртебесін іске асыруда негізгі жауапкершілікті өз
мойнына алады. Қазақ тілін білу оны қолдану мен насихаттау өкімет органдары
тарапынан көтермеленіп отыруға тиіс. Қазақ тілін меңгеру – қазақстандық
патриотизмнің құрамдас бөлігі.
Мемлекеттік ұйымдарда, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқару
органдарында мемлекеттік тілмен қатар орыс тілі ресми түрде қолданылады.
Бұл орыс тілінің бүгінгі таңда иеленіп отырған әлеуметтік функцияларының
толық көлемде сақталуына кепілдік береді. Келешекте ғылым мен техниканың
алуан саласы бойынша ақпарат алудың негізгі көзі, жақын және алыс
шетелдермен қарым-қатынас құралы болып қала бермек. Елдің экономикалық және
ғылыми-техникалық жаму мүдделері орыс тілінде алынған білік пен білімнің
қажетке асуын айқындап отыр.
Кез келген елдің тілдік кеңістігінде мемлекеттік тілден басқа, бір
жерге шоғырланған этникалық топтардың тілдері болады. Бұл тілдірдің
қолданылуы әдетте, отбасылық-тұрмыстық сала аясынан аспайды.
Ана тілін білу – ана тілін сақтаудың қажетті шарты. Сондықтан
Қазақстан халықтарының тілдерін оқытып-үйретуге және ол тілдердің
қолданыста болуына жағдай туғызуды мемлекет өз міндетіне алады9.
ІІ тарау. Тіл мәселесі – саясат сахнасында.
2.1. Қазақстан Республикасының Тіл туралы заңдары
Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет болғанына 15 жылдай уақыт
өтсе де, елдегі тілдік үрдістердегі осы қайшылық әлі де шешілмей келе
жатқан тәрізді. Мәселенің ерекешелігі оның үнемі қоғамдық пікірдің
назарында болды. Тәуелсіздік алысымен, мемлекеттік тілдік үрдістер мен тіл
саясатының бағыт-бағдарын айқындайтын 2 мемлекеттік заң, бірнеше арнаулы
мемлекеттік бағдарлама қабылданады. 1989 жылы қыркүйек айында қабылданған
алғашқы Тіл туралы заңды Қазақ КСР-індегі мемлекеттік тіл қазақ тілі деп
жарияланды10. Титулды этностық тілінің мемлекеттік мәртебесі Қазақстан
Республикасының Конституциясында бекітілді. Аталмыш заңның орындалу
міндеттері туралы Президент аппаратының Республика үкіметінің облыс және
аудан әкімшіліктерінің сансыз көп жиындары өтіп, тиісті қаулылар бүкіл елде
Қазақ тілі қоғамдары субъектілері мемлекеттік тілді қолдап, бетбұрыс
жасағандай ахуал қалыптасты. Ресми саясатта заң жүзінде қазақ тілінің
өркендеуіне зор мүмкіндіктер жасалғанымен, іс жүзінде қазақ тілі қоғамдары
құрылып, тіл комитеттері қызмет етті. Ресми саясатта заң жүзінде қазақ
тілінің қызмет өмірінің шешуші салаларын қазақ тілінде қызмет еткізуді сөз
жүзінде күн тәртібіне қойғанымен, нақты шараларға келгенде сәйкессіздік
көрсетті. Билік субъектілерінің мемлекеттік тілді дамытуға құлықсыздығына
елеулі орыс диаспорасын біршамасының қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесіне
қарсылығы қосылды. Ана тілін қолдауда кең қолтық қазақ жұрты үкіметтен
мемлекеттік тілді үнемі дамытуды талап етеді. Осындай құнсыздықтар
нәтижесінде Тіл туралы заңнан Конституциялық талаптар іске аспай қалды.
Тіл саясатында Ел президенті мен Үкімет қол қусырып отыр деу ағаттық.
90-жылдардың басында тәуелсіз еліміздің құқық базасын қалыптастыру мен
нығайту шаралары шеңберінде тіл саясатына қатысты құқықтық-нормативтік
келісімдер жасалды. Өзге салалардағыдай мұндай заң құжаттары да сол кездегі
иықтаған, заңдық басылымдарын, ұстанымдары мен реттеу тетіктерін барынша
қамтыған әрі нақтылаған толыққанды заң 1997 жылы дүниеге келді. Ол
Қазақстанның Тіл туралы Заңы еді. 1998 жылы заңда көзделген баптарды,
соның ішінде мемлекеттік тіл саясатын жүзеге асыру мақсатында көпшілікке
белгілі тілдерді қолдану мен дамытудың 1998-2000 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасы бойынша атқарылған жұмыстар Қазақстан
Республикасындағы Тіл туралы Заңын орындауындағы белгілі бір белеске
айналды11. Соның нәтижесінде бұл бағыттағы іс-қимылды саяси көпсөзділіктен
нақтылыққа, жөн-жосықсыз сыншылдықтан байыпты іскерлікке бұруға мүмкіндік
туды. Соңғы жылдары қоғамда мемлекеттік тілдің қолданылу өрісі біршама
кеңейе түсті. Бұл өзгеріс, әсіресе, білім беру, іс-қағаздарын жүргізу,
көрнекті ақпарат және халыққа қызмет көрсету салаларында анық байқалады.
Алғаш рет тіл туралы заңдылықтарды орндауға бақылау жасаудың нақты
тетіктері іске қосылды. Қазақ тілінде компьютерлік бағдарламалар жасалды.
Бұрындары жиі оқып-үйренуге қажетті оқу құралдары мен сөздіктері жоқ деген
сылтау жоққа шығарылды. Тұңғыш рет 31 томдық терминологиялық сөздік жарық
көрді. Ең бастысы – қазақ тілінің конституциялық мәртебесін қамтамасыз ету
бұрынғыдай қоғамдық ұйымдардың емес, мемлекеттің өзінің тікелей айналысатын
міндетіне айналғандығына елдің көзі жетті. Мұны тек психологиялық қана
емес, айтарлықтай саяси жеңіс деуге де әбден болады. Мемлекеттік
бағдарламаның Нормативтік-құқықтық базаны қалыптастыру бөлімінде
белгіленген міндеттерді орындау барысында мемлекеттік тіркеу кезінде қазақ
тілін қолдану мәселесі шешілді. Шетелден әкелінген тауарлардың белгілерін
қазақ тілінде жазуды талап ету жүзеге асты.
Сол сияқты мемлекеттік органдарда мемлекеттік тілдің қолданылу аясын
кеңейтудің тиімді әдістері тәжірибеге енгізілді, терминология қалыптастыру
және Ономастикалық кеңістікті жаңа талаптар тұрғысынан ретке келтіру
жұмыстары жүйеленді. Түйіндей айтқанда, тілдерді қолдану мен дамытудың 1998-
2000 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының басқа бөлімдерінде
қамтылған нақты іс-шаралар да жүргізіліп отырған тіл саясатына сай
Қазақстанда қолданылатын тілдерді сақтау мен дамытуға игі ықпал етті. Әр
түрлі себептерге орай толық орындалмаған кейбір шаралардың жүзеге асырылуы
2001-2010 жылдарға арналған жаңа бағдарламада ескерілген. Ал бүгінгі күні
еліміздегі мемлекеттік тіл саясатын жүзеге асыруда аса маңызды шара –
тілдерді қолдану мен дамытудың бағдарламасы қабылданды12. Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлығымен (07.2001.№550) бекітілген бұл
бағдарлама мәселенің бүгінгі таңдағы жай-күйіне талдау жасай, бұрынғы
бағдрламаны барынша сараптай отырып жасалынды. Қазақ тілінің әлеуметтік-
коммуникативтік қызметін кеңейту мен нығайту міндеттері алға қойылған. Тіл
саясатының бұл үштағаны – мемлекеттің қоғамдағы барлық ұлттардың үйлесімді
дамуын көздеген ұстанымына негізделген. Бағдарлама қоғамдағы саяси
тұрақтылық мүдделерін ескере отырып, жүргізіліп келе жатқан тіл саясатының
табиғи сабақтастығын қамтамасыз етеді және еліміздегі тіл саясатының жарқын
болашағына деген халық сенімін нығайта отырып, жұртты ортақ мақсатқа
жұмылдыруға қызмет етуі тиіс. Ол мемлекеттік деңгейде қабылданар құжаттың
құрылымдық талаптарына сай және тіл саясатына қатысты қамтылуы тиіс
мәселелерді толық қарастырды. Бағдарламада мемлекеттік тіл мәртебесіне
мейлінше мән беріліп, баса айтылуы - өмір шындығынан туған шарт. Ол туралы
Қазақстан Реғспубликасы Тіл саясатының тұжырымдамасында атап көрсетілген.
Яғни, мемлекеттік тіл мәртебесін нығайтуда жекелеген азаматтардың немесе
қоғамдық бірлестіктердің емес, мемлекеттің өзінің ықпалы басым болуға тиіс,
өйткені тек мемлекет қана мемлекеттік тілдің қоғам өмірінің барлық
саласында қолданылу мәселелерін
шешуге қабілетті. Бағдарламада тілдік дамудың басым бағыттары ннормативтік-
құқықтық қамтамасыз ету; мемлекеттік тілді жүргізу, іс қағаздары
салаларында, Қазақстан Республикасының Қарулы күштері мен басқа
құрылымдарда кеңінен пайдалану; тілдік дамуды ғылыми қамтамасыз ету;
мәдениет, бұқаралық ақпарат құралдары, денсаулық сақтау мен халыққа қызмет
көрсету салаларында тілдік даму мәселелері баса атап көрсетіліп отыр.
Жоғарыда айтылған нормативтік-құқықтық қамтамасыз ету тұрғысында соңғы екі
жылда Үкіметтің, мемлекеттік органдарда мемлекеттік тілдің қолданылу аясын
кеңейту туралы Тілдер туралы заңдардың сақталуына бақылау жасаудың тәртібі
туралы ереже, Тауарлардың зат таңбаларына мемлекеттік тілде ақпарат
енгізу жөніндегі талаптар туралы, мемлекеттік тілде құжат дайындаушы
әкімшілік қызметкерлерді ынталандыру туралы қаулылары қабылданды.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы № 2198 заң күші бар
Жарлығының 6-бабына өзгеріс енгізілді. Тілдік шектеуге қатысты
жауапкершілікке тарту жаңа қабылданған Қазақстан Республикасы әкімшілік
құқық бұзушылық туралы ҚР кодексінің 81-82-баптарында қазіргі қолданылып
жүрген заңдылықтарға, қоғамдағы өзгерістерге, уақыт үніне орай қажетті
толықтырулар мен өзгерістер енгізу, қажет болған жағдайда жаңа заң қабылдау
мүмкіндігі алдын-ала қамтамасыз етіліп отыр. Бүгінгі күні қандай
қажеттіліктердің барлығы да анықталынып келеді. Өмір бір орнында тұрмайды.
Сол сияқты тілдік қатынастарды реттейтін заңдарды жетілдіріп отыру
тілдердің дамуының қоғамдық ілгерілеуіне үлесін тигізеді. Мемлекеттік тілге
кезең-кезеңмен көшу кестелеріне сай орталық атқару орындарының жергілікті
құрылымдары қазақ тіліне көшірілуде. Қазіргі күні республиканың 62
ауданында іс жүргізу мемлекеттік тілде жүргізіледі. Алайда, осы жерде мына
бір жайға назар аудартқым келеді. Ол мемлекеттік тілге толық көшуге
мүмкіндігі әлдеқашан анықталған облыстармен құжаттық қарым-қатынастардың
жоғары органдар тарапынан әлі де болса орыс тілінде жүргізілуі: бұл
келешегі кең, көшелі ескі кедергі болып отырған бірден-бір себеп. Сондықтан
да қазіргі кезеңде бұл мәселеге барынша сергек қарауы, тиісті деңгейде
талап етуді қолға алу қажеттігі анық білінеді. Жекелеген болса да,
облыстардың қазақ тіліне толық көшуі мемлекеттің тілдің іскерлік қарым-
қатынастың негізгі тілі ретінде қалыптастыруын қамтамасыз етері анық және
де өз кезегінде Бағдарламада айтылғандай, аударма ісіне уақытша атқарылуы
тиіс шара ретінде қарай отырып, қазақ тілінің шын мәніндегі кеңсе тілі
болуына үлкен үлес қосады13. Тілдерді қолдану мен дамытуды қамтамасыз
етудегі ерекше маңызды міндет – ғылыми қамтамасыз ету. Яғни терең
зерделенген іргелі ғылыми зерттеу жұмыстарынсыз, қазіргі қазақ әдеби
тілінің нормаларының бірін қалау, терминологиялық шығармашылық
принциптерін, ғылыми негізінде жүйеге келтіру және басқа тіл ғылымы
салаларының нәтижелерін нақты іске асырусыз тілді дамыту мүмкін емес. Бұл
орайда тіл білімінің қыр-сырына қанықтырар, лингвистикалық ой-тұжырымды
орнықтырар орасан зор еңбек жасалуы тиіс. Және де ол тек бір тіл төңірегіне
ғана топтастырылмайды. Тіл тақырыбындағы күмәнді жайларға жете баға
беріліп, ол нақты ғылыми тұрғыдан талас тудырмас туралықпен дәлелденуі
тиіс. Сол себепті де ғалымдарымыз бен тіл мамандары тарапынан әр сөзді
көкпар салар сөз ұғарлық емес, салмақты, сындарлы байлам жасалған жөн.
Мұның барлығы тілді ғылыми шығармашылықпен дамытудың басты шарттары болып
табылатыны сөзсіз. Мемлекеттік тіл саясатының қабырғалы саласының бірі –
жер-су атауларына қатысты жұмыстарды жүргізу. Еліміз тәуелсіздігін
алғанынан кейінгі тарихи әділеттілікті қалпына келтіру мақсатында
республика бойынша 64 аудан, 8 қала, 400 елді мекен, 680 білім беру,
мәдениет ұйымдарының атауларын өзгерту туралы шешім қабылданды. Осы жерде
айта кетер жай – еліміздің солтүстік облыстарында бұл тұрғыдағы жұмыстар
әлі де жеткіліксіз, қанағатанғысыз жүргізіліп оытрғандығы. Мысалы:
Петропавловск қаласында 100-жылдық мерейтойы ЮНЕСКО аясында атап өткіліген
Ғ.Мүсіреповтің,
Павлодар қаласында Қ.Сәтпаевтың атына көше беру мәселелері шешімін тапқан
жоқ. Тіпті, шындап келгенде, осы қалалардың өздерінің аттарын өзгерту
қажеттігі жөнінде көп айтылып келеді. Жасырыатыны жоқ, осы айтылған
аймақтағы, қалалардағы көше аттары, аудан, жер-су аттары сол баяғы
социализм тұсындағы сірескен қалпы тұр. Мұның ішінде Көкшетау қаласы да
бар. Бұл орайда жергілікті мәслихаттар депутаттарының кей ұсыныстарға
қарсылық білдіруін қосқанмен, олар мен жалпы халық арасында түсінік
жұмыстарын кеңінен жүргізе отырып жүзеге асыруды ойластырған жөн. Әлде,
жергілікті халық атынан сайланған депутаттар халықтың талап-тілегіне теріс
қарай ма? Бұл іс - мемлекеттік тіл саясатының маңызды саласы. Сондықтан
депутаттар да мемлекеттік мүдде тұрғысынан ойлануы тиіс. Тағы бір назар
аударатын жай – жалпы мемлекеттік тіл саясатын жоғарғы деңгейде жүзеге
асыруда әлі де болса лайықты қолға алынбай келе жатқан жайдың бірі – тілді
дамыту шараларын салалық, аймақтық тұрғыдан қаржыландыру мәселесі. Тиімді
қаржыландыру тіл саясатының лайықты деңгейде жүргізілуінің басты
кепілділігінің бірі. Осы уақытқа дейін бұл бағыттағы көп жағдайда нысаналы,
жүйелі жүргізілмей келеді. Орталық және жергілікті атқару органдары белгілі
уақыттық науқандық сипаттағы шараларғ,а қатысты көзқарасты өзгерту
қажеттілігі анық байқалып отыр. Осы орайда аймақтық тілдерді қолдану мен
дамыту бағдарламаларын жүзеге асыру шараларын қаржыландыру мәселесіне
тиісті назар аударылып келе жатқаны аңғарылады.
Қорыта айтқанда, тілді дамыту мен қолданудың 2001-2010 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру үшін әрі екі жылдық іс-
шаралар жоспарында алдыңғы кезекте атқарылар шаралар бекітілді. Шындығында
да, әкімшіліктер тарапынан ұйымдастырылып жатқан шаралар аз емес. Облыстық
бағдарламалар жасалынып, іс-шаралар бекітілді. Тіл заңының жүзеге асырылу
мәселелері түрлі деңгейдегі жиындарда ұдайы көтеріліп келеді. Тексерулер
жүйелі жүргізілуде. Мемлекеттік тілге кезең-кезеңмен өтетін аудандар
анықталынды. Мына жағдайға басты назар аудару қажет. Ол осы қолға алынған
шаралардың тиімділігін арттыру және оның нәтижесін көруге, жалпақ жұртқа
таралуына қол жеткізу. Біздің ұйымдастырған жұмыстарымызсыз кейде бір басқа
бағынбай, әр түрлі әрекет етіп, жатқан қолдардың қимылына ұқсайды. Мүмкін
содан болар, жағдайдың барлық жасалуында, әрекет бар, алайда түпкілікті оң
нәтиже жеткіліксіз. Кез-келген жақсы ниеттің орындалуына ынта-жігер
жетпесе, оның нашар идея болып қалары анық. Сондықтан да, бағдарламаның
жүзеге асуы біздің бәрімізден белсенді іс-қимыл талап етеді. Ендігі міндет
болашағының негізі қаланған тіл саясатының сындарлы, салмақты, нәтижелі,
нақты жүргізілуін қамтамасыз ету.
2.2. Тіл мәселесі – тұнып тұрған саясат
Тілдің мемлекет саясатындағы алатын орны орасан зор. Қоғам мен тіл
өзара байланыстығына ғана емес, бір-біріне тәуелді қоғамда, әсіресе көп
ұлтты қоғамда өмір сүретін мемлекеттің өзіндік тіл саясаты болмаса, бір
қалыпты өмір сүре алмайды, сол тіл саясаты негізінде әр тіл мемлекетке,
мемлекеттік өкіметке сан алуан факторлардың әсерінен әр түрлі көлемде
қызмет етеді.
Қадым заманнан белгілі, кез-келген тәуелсіздік алған үлкенді-кішілі
мемлекет үшін өзінің ұстанатын ішкі, сыртқы саясатын белгілеу қандай керек
болса, екеуіне бірдей қатысты тіл саясатын айқындау да сондай қажет. Тіл
саясаты дегеніміз – мемлекеттің қоғамдағы тілдік жағдайды өзгерту немесе
тұрақтандыруға бағытталған саяси, әлеуметтік, лингвистикалық іс-шаралар
жүйесі14.
Әр қоғамның саяси жүйесі институттың сипатына сай, ұстанған ресми
тілдік бағыт-бағдары, жергілікті тілдік жағдайға орай әр түрлі болып
келеді.
Тілдің қоғамдық қызметімен тілдің мәні де, сәні де қолданыс арқылы
кіреді, сондықтан да ол алдымен адамдар қарым-қатынасының аса маңызды
құралы деп сипатталады. Кез-келген елдің игілікті тіл саясатының көздегені
– халықтың өзі жасаған қатынас құралының өзінің толық меңгерілуін
қамтамасыз ету, сол арқылы елдің тілдік өмірін реттеу. Тіл саясатын зерттеу
философиясы осы міндеттерден туындаса керек.
Қазақ халқының қалыптасу, даму процесінде ұстанған төл тіл саясаты,
өзіндік бағыт-бағдары болды ма деген мәселеге байланысты бірден кесіп айту
қиын, өйткені бұл жөнінде жинақталған, дайын тұрған нақты дерек жоқ.
Қазақтың дәстүрлі тіл саясатын, ұстанған бағыт-бағдарын анықтау үшін
алдымен зерттеу әдіс-тәсілдерін белгілеп алған жөн.
Байыбына барсақ, қазақ халқының этникалық даму процесінде берік
ұстанған тілдік бағдары, тіл саясаты болды деуде бес түрлі қисын ойға
оралады.
1. Этнопсихолингвистикалық, социолингвистикалық қисын.
Қазақ тілі – қазақтың рулық-тайпалық дәуірден бастап, ұлттық даму
процесінде біте қайнасқан бірден-бір төл тілі. Қазақ өзінің этникалық
даму жолын ғұмыр бойы көпэтносты, көптілдік жағдайда өткізіп келеді,
бірақ бірде-бір бой алдырмай, ана тілін ауыстырмай, төл тілін көзінің
қарашығындай сақтағанына бүгін біз куәміз.
Адамның өмір сүріп, қам-қарекет жүзеге асыруының бірден-бір құралы
– тіл. Сонымен қатар ол - адамның тіршілік әрекетінің құрамдас бөлігі,
аса маңызды түрі, адамның адамдық қасиетінің белгісі.
Халықтың бүкіл өмірін, күллі қызметін, жан дүниесін түгелдей жан-
жақты қамтитын бірден-бір әлеуметтік құбылыс – оның ана тілі. Міне, осы
тұрғыдан қарағанда, қазақ тілі дегеніміз – күллі тіл атауларынан ішкі
құрылыс ерекшелігімен дараланатын, қазақ халқымен нақты кеңістікте
тарихы бірге жасап, төл мәдениетін ұрпақтан-ұрпаққа үздіксіз ұластырушы
қазаққа (жас, жыныс, сенім, кәсіп, әлеуметтік жағдай айырмасына қарамай)
қатынас құралы. Қоғамдық өмір соншалықты күрделі болғанымен, оның күллі
қызметін қамтамасыз ететін – тіл. Ол – ол ма? Жүсіпбек Аймауытов
айтқандай, Ана тілі халық болып жасалғаннан бергі жан дүниенің мәңгі
айнасы: өсіп, өніп беретін мәңгі бәйтерегі. Жүректің терең сырларын,
басынан кешкен дәуірлерін, қысқасы, жанның барлық толқындарын тұқымнан
тұқымға жеткізіп, сақтап отыратын қазынасы – сол халықтың тілі15.
Көріп отырғанымыздай, тілді қолдану адамның жан дүниесі қызметінің
аясына да енеді. Қазақтың, сондай-ақ кез-келген этнос адамдарының жан
дүниесіндегі, мінез-құлық, сана-сезім мен әдет-ғұрпындағы өзіндік
ерекшеліктерді айқын бейнелейтін де, оны сақтап, әрі қарай дамуына ең
жақсы мүмкіндік туғызатын да кез-келген өзге тіл емес, қазақтың, нақты
этнос адамдарының төл тілі. Ұлттың өзіне тән, өзгеге жай-күйі мен ішкі
сезім дүниесін қаз-қалпында сыртқа шығаруда ешбір тіл ана тілімен
бәсекеге түсе алмайды.
2. Лингвистикалық қисын.
Қазақ халқы мекендейтін географиялық кеңістік қазірде ұлан-
байтақ болса, Қазақстанның Ресейге қосылғанынан бұрын одан да кең
болды, соған қарамастан, этникалық тегі мен тілі алуан түрлі
тайпалардан құралса да, қала берді үш жүзге бөлінгеннің өзінде тіл
жағынан біртұтас болып, өзге тілдердегідей (мысалы: қытай, араб
тілдеріндегідей) жергілікті (диалектілік) ерекшеліктерге бөлінбегені
– қазақтың тілдік дәстүрі, бағыт-бағдары, демек, тіл саясаты
болғандықтан, бұл тартыс лингвистикалық айғақты әдеби тілге деген
бағдар қазаққа өткен ғасырдың өзінде берік орныққан, оны шетел
ғалымдары да кезінде байқаған. Өткен ғасырда Ресей (Н.И.Илицкий,
П.М.Мелиоранский, В.В.Радлов т.б. шетел ғалымдары, Г.Ю.Клопорт,
А.Вамбрен т.б.) де атап көрсеткен.
3. Этникалық-әлеуметтік қисын.
1) Қазақ халқының өз тарихында (рулық, тайпалық, ұлыстық кезден
бастап, ұлт болып даму жолындағы аралықта) неше түрлі тілде
сөйлейтін түркі текті;
2) Монғол, қалмақ, араб және басқа да тілде сөйлейтін текті
этникалық қауымдастар өз құрамына сіңіріп алып, қазақиландырғаны
соншалық – олардың кейбіреулерінің ғана этникалық тегі қазаққа
тән руы қатарынан орын алады, ал тілдерінен жұрнақ та қалған
жоқ. Бұл қазақ халқы тілінің өз ортасында ұдайы ықпалды болғаны
мекендеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz