Жастар тәрбиелеудегі саяси элитаның ықпалы
Мазмұны
Кіріспе
1 тарау
1. Жастарды тәрбиелеудегі қазақ ұлттық саяси элитасының қалыптасуы.
2. Жастардың саяси бағдарламасының қалыптасуы.
3. Жастар тәрбиелеудегі саяси элитаның ықпалы.
2 тарау
1. Жастар жанарып жатқан қоғамда (бүгін, ертен).
2. Қазақстан жастарын саяси әлеуметтендіру.
3. Жастар енбек нарығында.
3 Қорытынды
Кіріспе.
XX ғ. басындағы қазақ ұлттық элитасы қызметінің көкірегі ояу жастарға
берер тәлім-тәрбиесі мен үлгісі орасан зор. Жастар қоғамның белсенді бөлігі
екені белгілі. Қазақстан Республикасындағы жастар саясаты қолға алынып
жатқан кезде, XX ғ. басындағы қазақ зиялы қауымының жүргізген жұмыстары мен
жазған еңбектерінің жастардың ғибрат алып, ұлтжанды, елжанды болуына өте
үлкен ықпалы тиеді деп ойлаймыз. Қазіргі кезде элитаға енген жастар көп.
Элита туралы саясаттану ғылымында әртүрлі пікір болса да (В.Парето,
Г.Моска, У.Т.Лассуелла, М.Вебер, А.Тойнби), олар элита қоғамдағы белсенді
адамдар екенін мойындайды. Элиталарды саяси элита, ғылыми элита, бизнес
элита, әскери элита, т.б. деп бөліп жүр. Элита — бұл әлеуметтік топ, ол
өзінің жекеленген қасиеттері болуына, әлеуметтік жағдайына байланысты
қоғамды басқару процесіне тікелей немесе жанама түрде ықпал етіп, қоғамда
даму стратегиясын жасап, жүзеге асыруға өз үлесін қосады. Халықтың қалың
бұқарасы қоғамдық-саяси іске араласпай, өзін енжар ұстап, саясаттан тыс
өмір сүргендіктен, элита қоғамда осындай рол атқарады.
Элиталар жөніндегі бірнеше тәсілдердің ішінен макиавеллистік, құндылық,
құрылыстық функционалдық және либералдық тәсілдерді кең тараған деп
пайымдауға болады. Макиавеллистік тәсіл өз бастауын Г. Моска мен В.
Паретоның элитарлық концепциясынан бастайды. Бұл тәсілде пассивті бұқара
мен билік ететін азшылық элита арасындағы айырмашылыққа мән беріледі.
Элитаның адамгершілігі мен қабілеті, оның билікке жету әдістері жоққа
шығарылады. Ең бастысы, элитаның басқару, әкімшілік қызметіне мән беріледі.
Бұл тәсілге қарағанда, құндылық тәсілдің айырмашылығы элитаны тек қана
ұйымдасқан басқарушы азшылық деп қарамай, қоғамның шығармашылық, зиялылық
адамгершілік қасиеті жоғары болігі деп қарайды. Бұл тәсілдің өкілдері испан
философы және әлеуметтанушы Хосе-Ортега-и-Гассет, орыс философы H. Бердяев
болды. Қоғамды элитарландыру мәселесінде құндылық тәсіл макиавеллистік
тәсіл сияқты қоғамдағы билік етуші элитаның ролін абсолюттендіргені үшін
сыналды. Ал биліктегі элитаның негізгі белгілері құрылыстық-функционалдық
тәсілді жақтаушылардың тұжырымдарындағы сипаттама бойынша, олар алғаш рет
билеу жүйесінде элитаның басты қызметі ретінде әлеуметтік мәртебесін бөліп
алды. Бұл тәсілдің өкілдері американдық саясаттанушылар Гарольд Лассуэл,
Сеймур Липсеттің айтуынша, қоғамда әлеуметтік жағдайы жоғары және қоғамдағы
маңызды институттар мен командалық позицияларды ұстап тұрған адамдардың
топтары мен жеке адамдар элитаға жатады. Себебі, олар коғамдағы басқару
қызметіне ие болып, қоғам дамуына мәнді салдары болатын шешімдерді жасап,
қабылдауға әсер етеді. Әрі ол элита білімді болып, қоғамда мәртебесі болуы
қажет деп есептейді. Жалпы құрылыстық-функционалды әдіске билеуші элитаны
кең әрі жұмсақ түрде бейнелеу тән.
Либералды тәсіл қоғамды элитарландыруда демократиялық пен классикалық
элита теориясының бірқатар қатаң тұжырымдарын жоққа шығарады. Бұл тәсілдің
белсенді өкілдері австриялық әлеуметтанушы Йозеф Алонс Шумпетер (1883-1950)
және американдық әлеуметтанушы-саясаттанушы Чарлз Райт Миллс (1916-1962).
Бұлар элитаны қоғамның мемлекеттік және экономикалық институттарында
стратегиялық позиция ұстап, көптеген адамдардың өміріне едәуір әсер етеді
деп пайымдайды.
Жас ұрпақтың азаматтық тұрғыда қалыптасуы мен элеуметтік өзін-өзі
жүзеге асыруы үшін құқықтық, әлеуметтік-экономикалық жэне үйымдастырушылық
жағдайлар жасау және нығайту — Ақмола облысының елдің түрақты дамушы өңірі
ретінде одан эрі дамуының аса маңызды шарттарының бірі.
Соңғы жылдары жастармен жүмыс айтарлықтай жандана түсті. Жастар
үйымдарының саны үлғаюда, жастар мен студенттік қү_рылыс жасақтары дамуда,
жастарды қолдау акциялары дэстүрге айналды, жастарға элеуметтік қолдау
көрсетудің түрлі нысандары енгізілуде.
Алайда, қоғамдағы осы заманғы тенденциялар, жас үрпақты тэрбиелеу мен
қалыптастыру проблемаларына қоғам жэне мемлекет тарапынан жоғары көңіл
бөлінуі облыстағы жастар саясатын жүзеге асырудың сапалы жаңа тэсілдерінің
жасалуын талап етіп отыр.
Осы Бағдарлама мемлекеттік органдардың, мекемелер мен қоғамдық
үйымдардың өзара тығыз эрекеттестігі мен ынтымақтастығының негізінде
мемлекеттік жастар саясатын жүзеге асыру жүйесін жасау мақсатында
эзірленген.
Бағдарлама Қазақстан Республикасы Конституциясының ережелеріне,
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жастар саясаты туралы Қазақстан
Республикасының Заңына, Қазақстан - 2030 ұзақ
мерзімдік даму Стратегиясының ережелеріне жауап береді.
Оны қабылдау мен іске асыру Ақмола облысындағы мемлекеттік жастар
саясатын неғүрлым тиімді жүзеге асыру үшін жағдай жасауға мүмкіндік береді.
Президенттің Қазақстан халқына "Бэсекеге қабілетті Қазақстан үшін,
бэсекеге қабілетті экономика үшін, бэсекеге қабілетті халық үшін" 2004
жылғы 19 наурыздағы Жолдауында, онда атап айтқанда: "Әлеуметтік сала мен
адам ресурстарын дамыту Қазақстан үшін шешуші үзақ мерзімді басымдық болып
табылады" деп айтылғаны - жастар қоғамды қалыптастырудағы неғүрлым қуатты
факторға айналып отыр. Сонымен бірге жастар халықтың ең бір осал топтары
болып табылады, ал олардың жағдайы ізгілікті проблема ретінде қаралады.
Экономика дамуының қазіргі заманғы кезеңінде жоғары білімді жэне
шығармашыл, бэсекеге қабілетті жас адамдардың саны барған сайын көбірек
болуы қажет. Мемлекеттік органдар мен жастар ұйымдары "Қазақстан
Республикасындағы мемлекеттік жастар саясаты туралы" 2004 жылы Қазақстан
Республикасының Заңы қабылданғаннан кейін мемлекет пен жастар қатынастарын
жетілдіруде жаңа қарқынға ие болды. Жастар саясатын іске асыру жөніндегі
уэкілетті органдар жас адамдардың қоғамға, экономикалық өзара қатынастар
жүйесіне енуі жағдайларын жақсарту жөнінде түрақты жүмыстарды жүзеге
асырады. Осы процесте экономиканың салаларын инновациялық дамытуға неғүрлым
икемділер ретінде нақ жастарға басты рөл беру қажет, бүл осы проблеманы
барынша тиімді тэсілдермен шешуді қамтамасыз етеді.
Қазіргі кезеңде жастар саясаты қол жеткен нэтижелерді баянды етуге
жэне оны одан әрі дамытуға бағытталған тетіктерді нығайтуға бағыт үстауы
тиіс. Бағдарлама шеңберінде жүзеге асыру қарастырылған неғұрлым маңызды іс-
шаралардың қатарында жас кэсіпкерлерді дамыту жэне қолдау тетіктерін жасау;
жастар мен жас отбасыларын баспанамен қамтамасыз ету; жастар үшін
элеуметтік қызметтер құру; ауыл жастарын дамыту, жас адамдардың жүмыспен
қамтылуын қамтамасыз ету үшін жағдайлар туғызу орын алып отыр. Сондай-ақ,
азаматтық пен патриотизмді дамыту, талантты жастарды қолдау, салауатты өмір
салтын қалыптастыру, жастар бірлестіктерінің қызметі жэне жандандыру үшін
жағдайлар туғызу, жасгар ортасындағы ахуалды зерделеу мақсатында мониторинг
жүргізу жөнінде де іс-шаралар қарастырылған.
Аталған Бағдарламаны іске асыру Ақмола облысында мемлекеттік жастар
саясатын жүзеге асыру жөніндегі жалпы қызметтің бір бөлігі болып табылады.
Жастарды тәрбиелеудегі қазақ ұлттық саяси элитасының
қалыптасуы.
XX ғасырдың басындағы қазақтың ұлттық кәсіби саяси элитасының
қалыптасуына байыппен қарар болсақ, онда отарлаушы мен отарланушының
арақатынасына тән мынадай өзгерістерді байқауға болар еді. Көп ұлтты
империяға айналған Ресей XVIII ғасырдан бастап-ақ жүйелі және мақсатты
түрде қазақ қоғамық қазақ елін мемлекеттік тұтастығынан айыру, сол арқылы
қазақ қоғамына, қазақ жеріне терең бойлап ену саясатын жүргізді. Қазақ
қоғамындағы феодалдық бытыраңқылық, түрлі саяси топтар арасындағы бітіспес
күрес орыс әкімшілігінің өз дегеніне шығынсыз, еппен жетуіне көмекші
факторлар болды. Қазақстандағы бұрыннан қалыптасып келе жатқан ішкі
мемлекеттік құрылымын жоя отырып, патша үкіметі XIX ғасыр-дың 20 және 60-
ж.ж. іске асырған саяси реформалары арқылы қазақ кәсіби саяси элитасынын
ішкі тарихи ерекшеліктері мен мүддесін ескеру негізінде емес, керісінше
өзіне колайлы, яғни Қазақстанда Ресей мүддесі тұрғысынан басқаруға қызмет
ететін отаршыл әскери-феодалдық мемлекеттік жүйені орнатты. Сонымен бірге
отаршыл әкімшілік ресейлік оқу орындарынан бірлі-жарым орынды қазақ
жастарына да бөлуге мәжбүр болған. Мұндай шараға ол жыл өткен сайын өсе
түскен басқару жүйесінің ұлттық кадрларға мұқтажын қанағаттандыру үшін
барды. Осы мақсатта генерал-губернаторлықтар кеңсесі жанынан қазақ
студенттеріне жылына 3-4 стипендия белгіленіп отырды. Міне, осы белгіленген
қаржыға сүйеніп, қазақ жастары Мәскеу, Петербург, Қазан,Орынбор, Омбы,
Варшава сияқты қалаларда түрлі мамандықтар бойынша білім алды.
XX ғасырдың басында қазақ мамандарын даярлауда Қазан қаласы айтарлықтай
үлкен орталыққа айналды. Мәселен, Қазан университетінде XIX ғасырдың
басында, 1916-1920 жылға дейінгі аралықта 26 қазақ жастары оқыған. Олардың
16-сы заң, қалғандары дәрігерлік факультетінде білім алды. Ал университетті
аяқтағандары — 14 [1].
Қазан университетін осы мезгілде аяқтаған жастардың арасында XX
ғасырдың алғашқы ширегіндегі қоғамдық-саяси оқиғаларға белсене араласқан
Ахмет Бірімжанов, Мұхамеджан Қарабаев, Әубәкір Алдияров, Садық Аманжолов,
Базарбай Мәметов, Иса Қашкынбаев, Шафкат Бекмұхамедов сияқты қайраткерлер
болды.
Қазақ жастары жиі есігін ашқан оқу орындарының бірі қазақ мұғалімдер
семинариясы еді. 3 Мұнда Қазан төңкерісіне дейінгі кезенде 17 қазақ
студенті оқып, олардың 13-і дипломға ие болған : [2]. Семинарияны
аяқтағандардың арасында С. І. Меңдешев, M. Тұнғашин, H. Залиев сияқты
кейінгі уақытта қоғамдық белсенділігімен танылған адамдар бар еді.
XX ғасырдың бас кезінде қазақ жастары білім алған ірі орталық әрине,
Петербург қаласы. Империяның саяси оқиғаларға толы астанасында бұл кезеңде
орман шаруашылығы институтында Ә. Бөкейханов, 1900—1905 ж.ж. темір жол
транспорты институтында М. Тынышбаев білім алды. Қазақ жастары үшін әсіресе
нағыз үлкен білім шаңырағына айналған Петербург университеті еді. Ресей
империясында ғана емес, бүкіл Еуропа мәдениеті мен ғылымында өзіне лайық
орны бар бұл оқу орнында өткен ғасырдың соңы және XX ғасырдың бас кезінде
(17 жылға дейін) 20-ға жуық қазақ студенті оқып, жоғары білім дипломын
иемденді. Олардың қатарында Бақытжан Қаратаев, Бақыткерей Құлманов,
Барлыбек Сыртанов, Жаһанша Сейдалин, Айдархан Тұрлыбаев, Жаһанша
Досмұхамедов, Мұстафа Шоқаев, Жақып Ақбаев, Райымжан Мәрсеков сияқты XX
ғасырдың басындағы қазақ қоғамы саяси өміріне белсенді араласкан
қайраткерлер, яғни қазақтың саяси элитасы топтасты.
XX ғасырдың алғашқы он жылдығында Петербург медицина академиясын
аяқтағандығы туралы дипломды Санжар Асфендияров, Сәдуәқас Шәлімбеков, Халел
Досмұхамедов және басқа бір топ қазақ иемденді.
Байтұрсынов А. Қазақтың өкпесі.
Архивтік құжаттар және сенімді деректердің негізінде жасалған Ғ.Ахмедов
ұсынған тізімнің көрсетулеріне қарағанда, Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде
120-ға жуық қазақ жоғары оқу орнын аяқтағандығы туралы диплом алған.
XX ғ. басында Ә.Бекейханов төңірегіне топтасқан қазақ зиялыларының
басым көпшілігі пантюркизм, панисламизмнен алыс болды. Соның бірі Міржақып
Дулатов, біріншіден, өзін казақпын деп, екіншіден, мұсылманмын деп,
үшіншіден, Ресей азаматымын деп санады. Қазақ қоғамын жаңарту идеологиясын
ол орыстық-еуропалық өркениеттен, содан соң мұсылмандықтан іздестірді.
Қазақты сынау мен оятудың Міржақып Дулатов уағыздаған идеяларына ұқсас,
сонымен сарындас дәл сол кезенде Ахмет Байтұрсынов та, Ә. Бөкейханов та,
яғни Алаш қозғалысын бастаған зиялылардың көпшілігі айтты. Мысалы, А.
Байтұрсынов 1911 ж. жазылған "Қазақтың өкпесі" атты мақаласында: "Жоқты
барға теңгеретін ғылым мен өнерді керек қылатын қазақ аз ..." - [3] деп
қынжылады. Осы кездегі қазақ зиялылары халықтың көкірегін оятып, халықты
тығырықтан шығарудың жолын іздеп, "Оян, қазақ!" ұраны астында да топтасты
деп пайымдауға болады.
Қазақ зиялылары халықтың қалың бұқарасын өлкені гүлдендіру ісінде
ұлттық газеттер мен журналдар, поэзиялық жинақтар мен көпшілікке арналған
әр алуан тақырыптар бойынша жинақтар шығарудың маңызын жақсы түсінді.
Сонымен, осы жердегі тағы бір тұжырымымыз: қазақ зиялылары баспасөз
төңірегінде топтасты.
Басқару аппаратын орыстандыру (кадр саясаты, орыс тілінің мемлекеттік
тілге айналуы, т.б.), қазақ қоғамы арасына христиан дінінің енуіне қажетті
қолайлы жағдайлар жасау империялық ұлы державалық саясаттың нақты
көріністері болатын. Ресей империясының Қазақстандағы отарлау саясаты
өзінің қаталдығы жағынан басқа еуропалық мемлекеттердің Азия мен Африка
елдерін жаулап алу саясатынан кем түскен жоқ ал қолданылған әдіс-айласының
жергілікті тұрмысқа бейімділігі жағынан, әрине, анағұрлым асып түскен еді
[4].
Бұл келтірілген фактілер мен тұжырымдар Ресей империясының құрамына ену
қазақ қоғамына ауыр зардапты болғандығын көрсетеді. Өз жеріне иелік
құқығына, табиғатына жат сырттан күшпен таңылған отаршыл басқару жүйесі
жағдайында өмір сүріп, өз ұлттық мемлекеттік жүйесін нығайту
мүмкіншілігінен айрылған қазақ елі өз үлттық мүддесін қорғау, өз ұлттық
ерекшеліктерін сақтау қабілетінен ада болу жолына түскен еді. Міне, осы
тарихи шындықты мойындау қазақ елінің Ресей құрамына енуінің прогресті
болғаны немесе болмағаны жөнінде айтысудың өзі қисынсыз екендігін
көрсетеді. Империя құрамына енудің қазақ кәсіби саяси элитасы үшін зиянды
болғаны даусыз шындық. Сондай-ақ XX ғасырдың басында терең дағдарыс
жағдайындағы қазақ кәсіби саяси элитасын өсіп-ену жолына алып шығуға
қабілетті әлеуметтік күш ұлттық зиялылар болатын.
Қосөкіметтілік өзінің дүниеге келуі арқылы ақпан төңкерісінің ішкі
қайшылықтарын бейнеледі, елдің қоғамдық-саяси өмірінің тұрақсыз екендігін
көрсетті. Мұндай жағдай ұзаққа бармайтын еді: ерте ме, кеш пе,
қосөкіметтілік жойылып, барлық билік империалистік буржуазия мен оның
одақтастарының мүддесін қорғайтын Уақытша үкіметтің немесе әлеуметтік және
ұлттық езгінің ауыртпалығын көтерген халықтың басым көпшілігі болған
жұмысшылар мен шаруалардың революцияшыл-демократиялық өкімет органы болған
кеңестердің қолына көшуге тиіс еді. 1917 жылғы көктем мен жаз айлары қазақ
кәсіби элитасының қоғамдық-саяси өмірінің барынша жанданған кезеңі болды.
Ол бірнеше бағытта: халық өкілдерінің Ақпан революциясынан кейін
мемлекеттік құрылысқа қатынасу, ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдар құру,
әлеуметтік-экономикалық реформалар бағдарламаларын жасау және елдің саяси
өміріне араласу бағыттарында көрініс тапты.
Біз жоғарыда қазақ ұлттық кәсіби саяси элитасының монархия құлағаннан
кейінгі Ресейдің саяси өміріне қатынасуы туралы ішінара тоқталған едік.
Әлихан Бокейханов, Мұхаметжан Тынышбаев, Мұстафа Шоқайұлы қазақ халқының
либералдық-демократиялық топтарының өкілдері ретінде В.И.Ленин
"қосөкіметтілік" деп анықтаған саяси симбиоздың уақытша "тұтастығына" жат
адамдар болған жоқ. Негізінен осы үш қайраткер Ақпан революциясы жеңісіне
жетісімен қазақ кәсіби саяси элитасы өкілдерінен кімдерді жаңа мемлекеттік
құрылымдардың қызметіне ұсыну мәселелерін шешуді өз міндеттеріне алды
немесе, қазіргі терминологияны қолдансақ олар басқару жүйесіндегі кадр
мәселесін айқындауға атсалысты. Олардың ұсыныстары бойынша Уақытша
үкіметтің жергілікті органдарының әртүрлі дәрежедегі басқару жүйесінің
чиновниктері болып Ахмет Бірімжанов, Ғалиасқар Қуанышев, Балға Құрметов,
Біләл Малдыбаев, Ахмет Кенесарин, Айдархан Тұрлыбаев, Мұхтар Саматов және
басқалар тағайындалды.
Мұхаметжан Тынышбаев пен Мұстафа Шоқайұлы Уақытша үкіметтің Түркістан
комитеті құрылып, өз қызметін бастаған алғашқы кезеңде бүкіл Түркістан
өлкесіндегі барлық басқару жүйесінің жұмысын жолға қойып, оны үйлестіру
ісімен тікелей шұғылданды. М. Тынышбаев 1917 жылғы 9-16 сәуір аралығында
Ташкентте мемлекеттік құрылыс процесін тездету мақсатымен Түркістан
өлкесіндегі (оның ішінде Сырдария мен Жетісу облыстарындағы) атқару
комитеттері делегаттарының съезін шақырып, оның алғашқы үш күндегі
мәжілісін басқарды. Съезге Түркістан өлкесі облыстары мен Бұқара хандығы
атқару комитеттерінің 171 делегаты қатынасты. Қатарларында Г. Бройдо,
Махмут Бекбуди, Губайдулла Ходжаев, Серәлі Лапин сияқты белгілі
қайраткерлер бар съезд делегаттары көпұлтты өлкенің демократияға өтуінің
күрделі мәселелерін жан-жақты қарастырды.
Жаңа мемлекеттің билеу-басқару органдарының төменгі — ауыл мен болыс
деңгейіндегі жүйесін құру ici айтарлықтай тез карқынмен жүрді. Бұл жүйені
құруда тағайындау мен сайлау принциптері қатар орын алды.
Бөкейханое Ә. Сайлау Бөкейханов Ә. Таңдамалы. А., 94-130 66.
Комиссары Әлихан Бөкейханов болған Торғай облысында жергілікті өкімет
органдарын құру сәуірдің екінші жартысында облыстык және уездік азаматтық
комитеттер құрылысы аяқталысымен тез қарқынмен өрістеді. Мәселен, Ақтөбе
уезінің Қобда болысының бас ауылында (№ 1,5) азаматтық комитеттер сәуірдің
және мамырдың 28-29-нда ұйымдасты. Осымен қатар болыстық азаматтық
комитеттерді сайлау жүргізілді. Олардың құрылуымен жергілікті атқару билігі
жүйесін құру процесі аяқталды.
Азаматтық комитеттердің ауылдағы атқару комитеттерінің құрамы
демократиялық жолмен сайланған 3-5 мүшеден тұрды. Олар таратылған
ауылнайлардың құқықтарына ие болды. Осыған ұқсас өкіметтік құрылымдар көшіп
келуші шаруалар селоларында да ұйымдасты.
Ә. Бөкейхановтың тікелей бастамасымен 1917 жылғы көктемде шақырылған
ауылдық, селолық, болыстық және уездік азаматтық комитеттер өкілдерінің
съезі Торғай облысындағы аса маңызды оқиға болды. Оған құрылтай съезі деген
дәреже - "статус" беру патшалық (монархиялық) басқару жүйесінен
демократиялық қоғамдық құрылысқа көшудің заңды құбылыс екендігін көрсету
мақсатынан туған еді.
Ұлтты топтастыруға, өзін өзі сол замандағы саяси мұраттар талабына
сәйкестендіру міндетін XX ғасырдың басындағы қазақтың ұлттық кәсіби саяси
элитасы мінсіз орындады. XX ғ. бірінші ширегіндегі Ресейде саяси тәртіптің
өзгеруі орасан зор кеңістікте түбегейлі өзгеріс жасауға алып келді. Үкімет
пирамидасы, мейлі ол патша тағы не партиялық орын болсын, әлеуметтік
басымдықты іс жүзінде ұстап тұруға қабілетсіз әкімшілік-бюрократтық жүйеге
карай өсіп жатты. Империяның шығыс аймақтары үшін революциялық төңкеріс ең
әуелі олардың Ресейге отар болып бағыну статусының трансформациясын
білдірді. Шығыс елдері үшін өркениетті рөл ойнауын одан әрі жалғастырғысы
келген орталық Ресейдің имиджін сақтауға мүдделі еді.
Осыған байланысты басқару жүйесін өзгерту мәселесі маңыз алды.
Отаршылық әкімшілікті Кеңестерді бетке ұстап, әуелі сайлау ұйымдарымен,
содан соң кейінгі оқиғалардың логикасы бойынша жергілікті жерлерде
өкілеттік ұйымдар оппозициялық көңіл күйді білдіргендіктен, саяси және
экономикалық билікті РКП(б) қолына шоғырландырумен алмастырды. Кеңестер
рәсімдік рөл ойнауын одан әрі жалғастырды, алайда электораттың мүддесін
қорғаған жоқ. Билікке тағайындау әрі наместниктік КСРО-ның саяси
мекемелерінің кайта құрылмағанын, тек бұрынғы саяси мекемелердің жалғасы
болғанын көрсетті. Сонымен қатар жаңа өкіметтің стратегиясы ұлт-азаттық
қозғалыстың өкілдерімен оларды 1921ж. "қандай да бір фракциялықты толық жою
керек" деген [5] тезистің болғанына қарамастан, партиялық-мемлекеттік
құрылысқа тарту арқылы ынтымақтасуға бағытталды.
Мәскеуден провинцияға дейінгі бірлікті сақтап, Республикаларды
бағындыру үкімет вертикалының параллелді механизмі жұмыс істеді, яғни
партияның бюрократиялық құрылысын мемлекет қызметінің негізгі салаларында
қайталады. Мұнымен бірге алғашқы кезеңде Шығысты одан әрі революцияландыру
мақсатымен басқару ұйымдарына қазақ халқының өкілдерін тарту науқаны жүрді.
Алаш қозғалысы Орталық Азия аймағындағы динамикалық және абыройлы
қозғалыс болды. Қазақтың зиялы жетекшілері жергілікті халықтың ұлтшылдығын
пролетарлық интернационализм идеяларымен біріктіруге тырысты. Алаш-орданың
қызметі мен саяси платформасы және қазақ партиялары, өлкеге статус бергісі
келмеген орталықтың әрекетіне қарамастан, Қазақавтономиясын құруға
талпынды.
Болып жатқан саяси үрдістердін мән-маңызын бұқараға түсіндіру, оқу-
ағарту жұмыстарын жүргізу, халықты жаңа мемлекет құруға жұмылдыру қазақ
зиялыларының басты мақсаттарына айналды. Бұқаралық саяси ұйым арқылы
халықтың саяси мүдделерін білдіруге болатындығын жете сезініп, "Алаш"
қозғалысының ұйтқы тобын құрды, оның құрамына Ә. Бөкейханов,
А. Байтұрсынов, М. Дулатов т.б. енді. Қалыптасқан саяси
жағдайлар ғана емес, сонымен бірге қазақтың кәсіби саяси элитасының өз
идеяларын іс жүзінде жүзеге асыруға тырысуынын өзі жаңа саяси ұйымның пайда
болуына қажетті алғышарттар жасады. Бүкілресейлік саяси өмірге Ә.
Бөкейхановтың, А. Байтұрсыновтың, М. Шоқайдың Б.
Қаратаев, Досмұхамедовтердің қатысуы жаңа дәуірдің кәсіби саяси жетекшілері
мен элитасын қалыптастырды.
Ел билеу, билік мәселесінде Ә. Бөкейханов "Сайлау" деген мақаласында
былай деп жазады: "Жұртқа әділ би пайдалы, көпке сүйенген, көп сөзін
тыңдаған, билігін орнына салатын, адам жемейтін, іс білетін, халық үшін
жаумен айтысатын болыс пайдалы" [7]. Әлиханның өзі де осындай болған деп
бекемдейміз. Ол билікке де араласқан саяси жетекші, мемлекет басқарушысы.
Уақытша үкімет құрыла салысымен Ә.Бөкейханов 1917 ж. наурыздың
3-інде оның Торғай облысындағы комиссары болып тағайындалды. Сонымен
қатар сол сәуірдің 7-сінде Уақытша үкіметтін Түркістан комитетінің мүшесі
болып бекітілді. Мұхаметжан Тынышбаев та үлкен қызметке тағайындалып,
Түркістан комитетінің құрамы на енгізілді. Мұхаметжан Тынышбаев жалпы
саясат мәселелері мен кадрлар таңдау мен тағайындауда Ә. Бөкейхановтың
пікірін әркез жоғары бағалаған. Өз кезегінде Ә. Бөкейханов та M. Тынышбаев
ұсыныстарымен келісіп отырған. Ә. Бөкейхановқа жазған хаттарының бірінде
оған өзін Түркістан комитетінің құрамына ұсынғаны үшін рахметін айта келіп,
осы комитеттің құрамын ішінара өзгерту жөніндегі пікірін де білдірген. Ең
алдымен, М. Тынышбаев Түріккомитеттің құрамына С. Максудовтың енгізілуіне
наразылық білдірген. М. Тынышбаевтың ойынша, Ресей мұсылмандарының Уақытша
Орталық бюросының мүшесі болған С. Максудов түрік халықтарының мәдени-
ағартушылық қозғалысының идеологтарының бірі ретінде әр халықтың өзіне тән
ерекшеліктерін мойындамайтын адам. Ә. Бөкейханов M.
Тынышбаевтың Түріккомитет мүшелігінен С. Мақсудовты шығару жөніндегі
пікірімен санасып, соңғының комитет мүшесінен босауына өз үлесін қосқан.
Заки Валиди Тоғанның бұрыннан келе жатқан жауы осы Максудов болған [8].
Өз тарапынан Заки Валиди де С Мақсудов саясатын әшкерелейді. Ал федерализм
идеясы жөнінде айтқанда, Заки Валиди түркі тілдес халықтар мекендеген Орта
Азия, Қазақстан, Башкортстанды есепке алған әрі өзі де башқұрт
интеллигенциясы мен халкының қалауына айналамын деп ойлаған жоқ. Өмірінің
соңына дейін Башкортстан мен Орта Азиядағы күрес идеясына берік болған.
Мұндай жағдай ұзаққа созылған жоқ. Көп кешікпей жер-жерлерде
буржуазияшыл уақытша үкіметтің органдары құрыла бастады. Бұлармен қатар
Ақпан төңкерісінің барысында жұмысшылар мен солдаттар өздерінің тікелей
революциялық өкімет органдары болып табылған Кеңестер жүйесін
ұйымдастырады.
Қазақстандағы ең революцияшыл болып есептелген Ақмола уездік Кеңестің
құрамына алашшыл Құсайын Қожамбердинді енгізген. Алашшыл зиялы қауым
өкілдері кеңестік билік ұйымдарына ене отырып, қазақ жұртының мүддесі үшін
қандай игі істер атқарды деген мәселеге тоқталғанда, жер мәселесі, Кеңес
басшыларының жеке-дара билігін шектеу, Кеңес билігін құлату бағытында
маңызды рөл атқарды.
Қазақ, зиялыларының Кеңестердің жер мәселесі жөніндегі ұстанған
саясатына қарсы шығуы қазақ жұртының талап-тілектерінен туындаған саяси
күресі еді. Саяси пікір таластарда Уақытша үкіметтің де, Кеңес билігінің де
жер мәселесі жөнінде ұстанған саясаты патшалық Ресейдің отарлық саясаты мен
сабақтасып жатқандығын қазақ зиялылары ресми биліктің мінбелерінен батыл
әшкереледі. Мәселен, 1918 жылы 12 наурыздағы шаруалардың, жұмысшы мен
солдат депутаттарының біріккен съезінде А. Қозыбағаров жер мәселесі
төңірегіндегі айтыста Қоныстандыру басқармасының қазақтарға қарсы саясат
жүргізіп отырғандығын және қоныс аударушылар көптеген жеңілдіктерге ие
екендігін айтып, ең бірінші, қазақ халқына жеңілдіктер жасауын талап етеді.
Ал И. Әкімбеков аталған съездерде сөйлеген сөзінде "Қоныстандыру басқармасы
бір халықты бақытсыздыққа ұшырата отырып, екінші халықты бақытты еткісі
келеді", - деп, алдыңғы кезекте қазақтардың мүддесі қорғалуы қажеттігін
дәлелдейді. Кеңестік басқару органдарында да ұлттық мүддеден туындаған
талаптар мен тілектерді жүзеге асыруда қазақ зиялылары білімділігін,
белсенділігін, әрекетшілігін іс жүзінде көрсетіп берді. Егер сол кезеңде
"большевиктер қазақ арасына жайылып кетпеген" болса, "қазақтың әуелі
басына, қала берсе, малына зияны тимеген" болса, осы Кеңес билігі
органдарына жауапты қызметтер атқарған ұлт зиялылары себепші болғанын
көреміз. Сонымен бірге, 1918 ж. маусымда Кеңес өкіметінің құлауына да зор
себепкер болған осы Кеңестік билік органдарында қызмет атқарған алашшыл
зиялылар болды.
Жалпы, ұлт зиялыларының саяси күрес жүргізудегі әдіс-тәсілдері мен
баспасөз бетіндегі саяси мәселелерге талдау жасалған және идеологиялық
бағытта жазған мақалаларына зер сала қарағанда, сол тарихи кезенде ұлттық
саясаттану мектебіне негіз қаланды деп тұжырымдауға болады.
Орталықтың өкілеттік және периферияның иерархиясы үш сатыға бағынды; ал
республикалық ұйымдардың құзыры денсаулық сақтау немесе әлеуметтік
қамтамасыз ету сияқты қосалқы позициямен шектелді. Тек тактикалық сипаттағы
шегініспен, билік пирамидасы Орталықтың нақты қойылған монополиясын
білдірді. Аппараттық әкімшілік дәстүрлі қазақ қоғамын қиратуды директивтік
нұскау арқылы кедейлердің өкілінен билікке тағайындады. Микрокосемдер
болған маргинал топтар ішкі автохтонды халық тарапынан әлеуметтік ауырлық
көріп жатқанын мазмұндады. Олар пролетарлық партиялық топтың вакуумы
сынағында болған еді.
20-ж. басында іс жүзінде "Ұлттардың өзін өзі билеу құқы" атты
большевиктік ереже өзекті болды. Бұл ынтымақпен топтасудың схемалық
үйлесімі еді. Ұлттық шет аймақтар артта қалған, даму деңгейі төмен деп
есептеп, Ресейлік мемлекеттің патронажы нақты мерзімге ұзартылды. Әуелі
ездігінен тұтастық принципі социализм үшін күрестің құрамы ретінде
түсіндірілсе, одан кейін "халықтар мен ұлттардың өзін өзі анықтауы емес, әр
ұлттың пролетариатын" анықтау сияқты қамқорлық болды. 20-ж. кадр саясатымен
бірге большевиктік тәртіп аумақтық реформаны да жүзеге асырмақшы болды.
Бұрын кәмпескеленген қазақ жерлерін қайтаруды "қоныс аударушылармен жақсы
көршілік қатынасты сақтау" деп бағдарламасында бекемдеген "Алаш" партиясы
жүзеге асырған болатын [9]. Большевиктердің одан айырмашылығы - люмпен-
лжебелсенділердің жетекшілігімен еуропалық тұрғындардың мал-жайын жаппай
тартып алды да, кезекті ірі этникааралық қақтығысқа әкеліп, халықты одан
сайын қайыршыландырды. Республикалар РСФСР заңдылығы шеңберінде жинақталды
әрі солтүстік облыстарды бөліп алу да көзделді. Т, Рысқұловтың Орталық
Азияда федеративтік негізде Түрік Республикасын құру туралы ұсынысы да
мәселені шиеленістірді [10]. Бұған қарсы большевиктік тәртіп пантүрктік
және панисламистік интеграцияға бұғау салу үшін бес ұлттық республика
бойынша түріктерді "балкандандыруды" жүзеге асырды. Басқаша айтқанда, Я.
Ройдың айтуынша, осы кезден бастап "Мәскеу үздіксіз тайпааралық және
мәдениаралық қарама-қайшылықты мәңгі дамытты" [11].
Шамамен екі ғасырға жуық мерзімде қалыптасқан басқару жүйесінде
жергілікті халықтың билікке тартылуы мемлекеттік аппараттың ең төменгі
буыны облыстық басқарумен шектелді. Бұл қазақ елін саяси биліктен алыстату
ғана емес, сонымен бірге қазақ кәсіби саяси элитасын іштей ірітуге жасалған
қадам да еді. Өйткені бұл жүйе, біріншіден, мемлекеттік басқарудан
аласталған халық санасында өзін өзі басқару туралы сенімді біржола жойып,
басқару аппараты, оның негізгі иесі ұлыдержавалық ұлттың билеуші топтары
алдында құлдық сана қалыптастыруға тиіс болатын. Екіншіден, бұдан былайғы
уақытта жергілікті халықтың күнделікті тіршілігінде туып отыратын
мәселелермен тікелей айналысатын ең төменгі әрі негізгі басқару буыны -
болыстық управитель қызметі мен оның көмекші орындары (би, старшин,
елубасы) отаршыл әкімшіліктің тікелей шебер қолдауымен түрлі топтар мен
күштердің арасындағы таусылмас талас объектісіне айналды. Бұл талас
қазақтардың өз арасында рулық негізде бөлініп-жарылуына тікелей жол ашып,
ұлттық тұтастыққа көшуіне үлкен нұқсан келтірді. Кезінде (1919, 1920
жылдары) Совет өкіметі Алаш қозғалысына қатынасқандардың барлығына кешірім
жасағанына қарамастан, Азамат соғысынан кейінгі 7-8 жылда Қазақстан
ғылымының, оқу-ағарту ісінің, әдебиеті мен өнерінің, халық шаруашылығының
дамуына қомақты үлес қосқан ұлттық-демократиялық интеллигенция өкілдері, ең
алдымен Алаш пен Алашордаға жетекшілік жасаған қайраткерлер, түгелге дерлік
жалған жаламен "халық жауы" аталып, сталиндік әкімшіл-әміршіл жүйенің
құрбандары болды.
Сонымен, XX ғасыр басындағы қазақтың ұлттық кәсіби саяси элитасы қазақ
еліне өркениетті қоғамдық даму бағдарламасын ұсына отырып, өздері атқарып
отырған істің тарихи мәнін жақсы түсінді. Ә. Бөкейханов 1917 жылдың жазында
жазған мақаласында: "Кейінгі үрім-бұтақ не алғыс, не қарғыс бере жүретін
алдымызда зор шарттар бар", - деді. Бірақ қазақ елі 1917 жылы олар ұсынған
жолға түсе алған жоқ. Ал большевиктер партиясы ұсынған даму жолы қазақ, елі
үшін азабы мол жол болды. Ол үшін қазақ саяси элитасының ешқандай да кінәсі
жок. Туған елінің бостандығы үшін соңғы деміне дейін күрескен оның өзі де
империялық зорлықтың құрбаны болғанын біздер, яғни бүгінгі ұрпақ жақсы
түсінеміз.
"Алаш" партиясының бағдарламасының V тарауы "Билік һәм сот" деп
аталады. Онда "әр жүрттың билік пен соты тұрмыс ыңғайына қарай болуы. Би
һәм судья жергілікті жұрттың тілін білу. Билік һәм сот жүзінде жұрт біткен
тең болуы" айтылған [12]. Яғни билік және сот мәселесінде әр халық өз
ерекшелігін, менталитетін ескеріп басқару жүйесін ұйымдастыру қажет деп
тұжырымдайды.
Саяси элитаның Қазақстандағы эволюциясына көз жіберсек, қазіргі
заманның өзінде қазақтардың модернизациялануы трансформацияланған дәстүрлі,
рулық-тайпалық әлеуметтік-мәдени құрылысымен үйлеседі деп, оны Өзбекстанға
да тән екі бөлікке бөле отырып, жоғары бөлігіне "еуропалық" өмір салтына
келетін қалалық секторды, төменгі бөлігіне ауылды жерде тұратын Орталық
Азия халықтарының дәстүрлі ұлттық әлемі жатады деп есептеліп, осы
бөліктерді казақтардын рулық-тайпалық құрылысы біріктіреді, ал тайпалардың
өзі конфедерацияға, яғни үш жүзге бөлінгені белгілі [13]. Ал Ә.
Бөкейхановтың әлеуметтік-саяси көзқарасында, жалпы саяси ұстаған бағытында
"еуропалық" нақыш басым, бірақ ол оны көшіруден аулақ, елді өз ерекшелігін
сақтай отырып өркениетті дамытуды ойлайды.
Сонымен, әлеуметтік тегі әркелкі қазақ кәсіби саяси элитасының 1917
жылғы революцияға дейінгі идеялық-саяси көзқарастарында айырмашылықтар
болмай қалған жоқ. Олардың басым көпшілігі орыс революциясы негізінде саяси
күрес аренасына шыққан либералды-демократиялық партиялар мен топтардың
жағында болумен қатар, сол уақытта қоғамдық-саяси қозғалыс ретінде пайда
болған ресейлік мұсылмандардың саяси қызметіне де тікелей араласа жүріп
топтасты.
Қазақ кәсіби саяси элитасының Ә.Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов
бастаған бөлігі "Қазақ" газетін шығарып, сонын төңірегіне топтасып, кейін
"Алаш" партиясының ұйтқысы болса, М. Сералин бастаған екінші бөлігі "Айқап"
журналының төңірегіне топтасты. Осы екі ұлттық басылым арқылы олар халықты
оқуға, мәдениетке, көшпелі шаруаларды отырықшылыққа шақыруда, шаруашылықты
жүргізудің прогрессивті түрлерін, әйел теңдігін насихаттауда оңды істер
тындырып, патша үкіметі тарапынан жүргізіліп отырылған отаршылдық саясатқа
қарсы қоғамдық пікір қалыптастыруда айтарлықтай жұмыстар атқарды. Ал Әліби
Жангелдин сияқты бірен-саран қазақ кәсіби саяси элитасының өкілдері 1917
жылға дейін-ақ өздерінің тағдырын социал-демократтар қозғалысымен, оның
солшыл (радикалдық) қанаты — большевиктермен байланыстырды.
Қорыта айтқанда, қазақтың ұлттық саяси элитасы қалтасы қалың қарабайыр
топ болған жоқ, керісінше, алдыңғы қатарлы білім алған, интеллектісі
жоғары, өз елінің қамын ойлаған нағыз зиялы қауым болды. Элитаға кіргісі
келетін әр жас адам әуелі XX ғ. басындағы ұлттық элитаның еңбектерімен
танысып, өмір жолдарын білсе, олар да сыбайлас жемқорлықтан, трайбализмнен
аулақ болар еді деп ойлаймыз.
Жастардың саяси бағдарының қалыптасуы
Жастардың саяси көзқарастары қоғамда ішкі сезімдер мен өмірлік мұрат
тұтар мүдделер, саяси теориялар мен платформалардың және нақты іс-әрекеттің
ықпалды әсерімен қалыптасады. Олар студенттерге саяси-әлеуметтік бағдар
беріп, өмірлік мәні бар сұрақтарға жауап іздеттіреді. Бұлардың қатарына
еліміздің Бас Заңы — Қазақстан Республикасының Конституциясының негізгі
баптары, азаматтық құқық, жеке бас пен ар-ождан бостандығы, саяси құқықтар
мен бостандықтар, меншік пен кәсіпкерлік мәселелері, қоғамдық құрылым
сипаттары, мемлекет, өкімет пен үкімет, саяси партиялар, бұқаралық
қозғалыстар мен қоғамдық бірлестіктер қызметі және т.с.с жатады. Бұл
орайда, оқу процесін барынша ізгілендіру мен гуманитарландыру принциптерін
басшылыққа ала отырып, жалпы оқу жүктемесіндегі гуманитарлық, әлеуметтік-
экономикалық циклдің пәндеріне берілген сағат санын көбейту, жаратылыстану-
математика пәндерінің мазмұнын ұлттық және жалпы әлемдік мәдениетпен,
рухани және жалпы адамзаттық құндылықтармен байыту проблемаларына да баса
назар аударылуы керек.
Студенттердің саяси бағдарларын қалыптастыруға ықпал ететін келесі
фактор — бүл оларды қоғамдық жұмыстарға көптеп тарту, орналастыру. Өйткені
студенттердің саяси бағдарлары оқыту мен тәрбиелеу процестерінде ғана емес,
сонымен бірге олардың қоғамдық жұмыстарға, оның ішінде қоғамдық
бірлестіктер мен саяси партиялардың жұмыстарына белсене қатысуы барысында
да қалыптасады. Студенттер бұл ұйымдарға қатыса отырып, қоғам өмірімен жете
танысады, оның жүрек соғысына, тыныс-тіршілігінің шамасын бағдарлайды.
Қоғамдық жұмыс студенттердің саяси ерік-жігерін қалыптастыруға және оны
білдіруге жәрдемдеседі. Олар түрлі қоғамдық ұйымдардың қызметіне араласа
жүріп, мемлекеттік істерді, мемлекеттік және жергілікті маңызы бар заңдар
мен шешімдерді талқылауға, қабылдауға қатысу жолдарын үйренеді.
Демек, студенттердің дүниеге көзқарасын, саяси бағдарын қалыптастыруда
үлкен рөл атқаратын тәрбие процесін екі жақты: мемлекет тарапынан арнайы
ұйымдастырылған тәрбие жүйесі және арнайы ұйымдастырылмаған, стихиялы түрде
қалыптасқан тәрбиелік орта ретінде қарауға болады. Мемлекет тарапынан
ұйымдастырылған тәрбие жүйесі макро және микродеңгейлі құрылым болып
бөлінеді. Макродеңгейлі құрылым жеке адамға насихат жүйелері мен бұқаралық
ақпарат құралдары арқылы ықпал ететін мемлекеттік басқару органдарынан
тұрады. Микродеңгейлі құрылымға халық арасында мақсатты тәрбие жұмысын
тікелей жүргізетін мекемелер жатады. Мысалы, жастарды, оқытып, тәрбиелеп
әлеуметтендіретін орта мектеп, жоғары оқу орны микродеңгейлі құрылым
санатына кіреді. Ал арнайы ұйымдастырылмаған тәрбие жүйесіне жатпайтын
әлеуметтік институттарға отбасы, жолдастар, бейресми топтар және т.б.
жатады. Демек, студенттердің саяси мәдениетін (бағдарын) қалыптастыруда
жалпылама түрде алғанда мынадай қоғамдық күштер: мемлекет, қоғамдық ұйымдар
мен партиялар, діни ұйымдар, бұқаралық-ақпарат құралдары: баспасөз, радио,
теледидар, бизнес әлемі және т.б. әсер етеді.
Мемлекет өз міндетін Заң шығару, атқару және сот органдары арқылы
жүзеге асырады. Мемлекет ұлттық саяси рәміздерін (Туын, Елтаңбасын,
Әнұранын, т.б.), адамның өзін өзі ұстау үлгілерін қалыптастырады. Бұдан
шығатын қорытынды: студенттерді әлеуметтендіруде елдің саяси өмірінің тамыр
соғысы, саяси процестің атқаратын қызметінің маңызы зор. Сондықтан,
студенттердің саяси іс-әрекетке тартылу ерекшеліктерін толығырақ танып білу
үшін саяси процестің мәні мен мазмұнын зерттеп білу оңай дүние емес. Бұл
орайда шешімін таппаған көп мәселенің жауабын табуға тура келеді. Әрі саяси
процесті түсіндіру және сипаттау барысында геосаяси кеңістікте жүріп жатқан
басқа да құбылыстарды естен шығаруға болмайды. Мәселен, Еуразиялық
экономикалық қауымдастықты құру талпынысы.
Сонымен бірге, КСРО-ның ыдырауы нәтижесінде пайда болған тәуелсіз
мемлекеттердің оқу жүйесіндегі түбегейлі өзгерістерді де назардан тыс
қалдырмау керек. Мәселен, белгілі бір мемлекет (Ресей, Литва, Беларусь,
Әзірбайжан, Қазақстан, Тәжікстан және т.б.) студенттерінің саяси
әлеуметтендіру деңгейін зерттеп білу үшін, ең алдымен, сол елдегі
процестердің өзіне тән ерекшеліктері туралы нақты түсінік қажет. Олар бір
деңгейде емес.
Біз саяси процестің студенттері әлеуметтендіруге әсер ықпалын
пайымдамас бұрын, ең алдымен, "саяси процесс" категориясы нақты нені
білдіреді, соны анықтап алмақпыз. Бұл үшін маңызды екі мәселені ескерген
жөн.
Біріншіден, саяси процесс саясаттану ұғымының негізгі категорияларының
бірі болып табылады, әрі біз зерттегелі отырған мәселеде шешуші рөл
атқарады. Екіншіден, ол ғылыми және публицистикалық әдебиеттерде әр қилы
мағынада өте жиі қолданылады [1], тіпті кейде кісі түсініп болмайтын
жағдайға дейін жетеді. Бұл ретте біз ұғымның мәнін айқындауға талпыныс
жасағанымызбен, оған нақты аныктама беруді мойынымызға алмаймыз. Біздің
басты мақсатымыз — бұл ұғымды өзіміз қолға алған зерттеуде қандай мағынада
пайдаланатынымызды көрсету. Өз тарапымыздан ұсынылып отырған саяси
процестің моделі, біздің ойымызша, бұрынғы КСРО территориясында қалыптасқан
тәуелсіз мемлекеттердің, оның ішінде Қазақстанның қазіргі жағдайы туралы
пайымдаулардың қалыптасуына көмегі болуы тиіс.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, "саяси процесс" категориясының нақты,
жалпыға бірдей түсінікті анықтамасы жоқ. Оны "саясат" ұғымына жақын ұғым,
кейде соның баламасы ретіңде, сонымен бірге "саяси өмір" және "саяси жүйе"
ұғымдарының орнына да қолданады [2]. Ол бұлардың барлығында жеке категория
ретінде пайдаланылғанымен, әртүрлі тұжырымдалып жүр.
Казахстанская политологическая энциклопедия. Адматы: ИРК, 1998. 448 с.
Мәселен, тар мағынасында - саяси шешімдердің дайындалу, қабылдану және
орындалуын қамтамасыз ететін операциялар сабақтастығы, кең мағынасында —
саяси қарым-қатынас субъектілерінің барлығының бірлескен іс-әрекеті [3].
Ал 1998 жылы Қазақстан даму институты шығарған саяси сөздікте "саяси
процесс" ұғымына мынадай анықтама берілген: "белгілі бір саяси мақсатты
көздеген әлеуметтік қауымдастықтың саяси ұйымдар мен топтардың жекелеген
адамның біртұтас іс-әрекеті; тар мағынасында — әлеуметтік субъектілердің
саяси шешімдерді жүзеге асырудағы қызметі" [4]. Біздің ойымызша, соңғы
анықтама ұғымның мәнін біршама ашып тұрған секілді.
Сірә, саяси процесті жалпылама түрде белгілі бір әлеуметтік топтың
саяси мүдделерін жүзеге асыруға бағытталған біртұтас қызметі деп анықтауға
болатын секілді. Саяси процесс ішкі-сыртқы әртүрлі факторлар арқылы жүзеге
асады. Ол күрделі құрылым, яғни әртүрлі деңгейде соған лайықты нақты
формада көрінеді, сондай-ақ жеке субпроцестердің жиынтық біртұтас бейнесі
бола алады. Сондықтан саяси процесс кешенді түрде қарастыруды қажет етеді.
Белгілі бір қоғамдағы саяси процестің жүру барысын талдау кезінде, ең
алдымен, талдау нысанының деңгейін анықтап алу қажет. Біздің ойымызша,
мынадай үш деңгейді бөліп алған жөн:
• макродеңгей (мұнда саяси процесс бүкіл қоғамдық ауқымда
қарастырылады);
• мезодеңгей (мұнда саяси процесс белгілі бір аймақ ауқымында
қарастырылады);
• микродеңгей (мұнда саяси процесс тар шеңбер шегінде ғана
қарастырылады).
Жастар саясатының 2003—2004 ж. арналған бағдарламасы туралы: ҚР
Үкіметінің қаулысы. 13 аклан 2003 ж. № 155. 7-8 б.
Саяси процесс бұл деңгейлердің әрбіреуінде өзін әртүрлі көрсетуі
мүмкін.
Ал жеке және біртұтас саяси процестің өзін бір-бірінен мазмұны мен
механизмі, яғни оның компоненттерінің өзара қарым-қатынасын қамтамасыз
ететін әдістері жағынан ерекшеленетін бірнеше сатыға бөлуге болады.
Л.С. Мамут мынадай сатыларды бөліп көрсеткен:
1) саяси жүйенің анықталуы;
2) саяси жүйенің белгілері мен компоненттерінің көшірмесі, көрінісі;
3) саяси шешімдердің қабылдануы мен орындалуы;
4) саяси жүйенің бағыты мен қызмет етуін бақылау.
Аталған сатылардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар. Олар
алмасады, кезектеседі және өзара ауысады, соның нәтижесінде саяси процесс
циклдері ауысып отырады. Демек, саяси процесс құрылымы тұрғысынан қарағанда
дәйекті түрдегі жәие циклдік кезеңнің қайталанатын көрінісі.
Сондай-ақ саяси процестің схемасын бас-аяғы жоқ дөңгелек шеңбер секілді
етіп көрсетуге де болады. Мемлекет белгілі бір саясатты бекітіп, оны жүзеге
асырғанмен, ол процесті аяқталды деп есептеуге болмайды. Нақтылы өмірде
үкіметтің бір саясаты екінші бір саясатты туғызуы мүмкін. Саяси процесс
үздіксіз болғандықтан, біз студенттердің саяси бағдарларының қалыптасу
ерекшеліктерін тексеруді мақсат тұтуымызға орай, КСРО кезеңінде қайта құру
басталған дәуірден қазіргі уакытқа дейінгі аралықты ғана бөліп
қарастырмақпыз. Әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынастар аясында радикалды
модернизациялау әртүрлі деңгейдегі топтардың құндылықтарға бағдары жүйесіне
елеулі өзгерістер туғызатыны белгілі. Мұнда тек әлеуметтік қарым-
қатынастардың сыртқы жағына ғана әсер етіп қоймай, сонымен бірге жеке
адамның ішкі жандүниесіне, құндылықтарға деген бағдарына да едәуір ықпалы
тиеді. Жеке тұлғаның қоршаған ортамен қарым-қатынасы, өзін өзі билеуі және
өзгерістерге сай бейімделу ерекшелігі де өзгереді. Біз елімізде өтіп жатқан
құбылыстарға студент жастардың қатысу, саяси қимыл көрсету ерекшелігін
саяси-әлеуметтік аяда, бірнеше кезеңге бөліп зерделемекпіз.
Бірінші кезең (1986-1990 жж.). Бұл кезең алып империяда қайта құрудың
қарқынды жүруімен, ел санасына серпіліс кіріп, жан-жағын бағдарлап,
пайымдауымен ерекшеленеді. Қазақ жастарының 1986 жылғы желтоқсандағы
толқуына байланысты ұлттық мүдде, ұлттық мақсат-мұрат мәселелері көтеріліп,
ол студенттердің қоғамдық-саяси белсенділіктерінің артуына, бұрынғы
қалыптасқан дағдылы құбылыстарға басқаша қарауға игі ықпал етті. КСРО
кеңістігіне басқа да шет мемлекеттердің әртүрлі саяси-мәдени, т.б.
құндылықтары ене бастады.
Екінші кезең (1991-1993). Бұл кезең әлемнің жартысын алып жатқан КСРО
империясының бөлшектенуі, жеке ұлттық мемлекеттердің бой көтеруі, бұрынғы
коммунизм елесінен арылу, ірі экономикалық қиындықтар мен дағдарыстардың
етек алуы, сондай-ақ ұлттық саяси және экономикалық элитаның жедел
қалыптасу процесінің өріс алуымен сипатталады. Студенттердің алғаш
ұйымдасып жатқан "Желтоқсан", "Алаш", "Азат" және т.б. осы секілді қоғамдық-
саяси партияларға мүше болып, саяси белсенділіктерінің артқан тұсы да осы
кез.
Үшінші кезеңді (1993-1995) жалпы Қазақстан халқының ұлттық және тілдік
ерекшеліктеріне карай жіктелу кезеңі деп қарастыруға болатын секілді. Бұған
Казақстанда мекендеген 100-ден астам ұлт өкілдерінің өз мәдени орталықтарын
құруын, өз баспасөзін, ұлттық мектептерін ұйымдастыруын, кейбір ұлттардың
(неміс, грек, т.б.) өздерінің тарихи отанына қоныс аудара бастауын айтуға
болады. Республикадағы мұндай процестердің студент-жастарға да әртүрлі
ықпалы болды.
Төртінші кезенді 1995 жылдың тамызынан бастаймыз. Бұл кезде Қазақстан
Республикасының қазіргі қолданыстағы Конституциясы қабылданып, онда жалпы
Қазақстан халқын біртұтастандыру мақсаты көзделді. Негізгі мақсат — елде
демократиялық қоғам, құқықтық мемлекет орнату, нарықтық экономиканы дамыту
деп айқындалды.
Қазақстанның өтпелі кезендегі саяси дамуы басқа жаңа тәуелсіз
мемлекеттердегі сияқты күрделі әрі қайшылыққа толы. Қайшылық, атап
айтқанда, бір жағынан, Қазақстанның бүгінгі саяси жүйесінің күні кешегі
тоталитарлық саяси жүйемен салыстырғанда демократиялы және толыққанды болып
табылатындығында. Екінші жағынан, Казақстанның саяси мәдениеті дәстүрлі
коғамдарға сай кері бағытта дамыды. Аталып еткен қайшылығы мол күрделі
кезендерге сай студент қауымының саяси бағдарларының қалыптасу ыңғайын
паймдау үшін, олардың субмәдениетінің құрамдас бөліктерін саралап көру
керек.
Студенттердің саяси субмәдениетінің тағы бір маңызды элементі осы
әлеуметтік топ үшін үйреншікті саяси қойылымдар (политическая установка)
болып табылады. Мұндай саяси қойылым — белгілі бір саяси объектілер мен
ахуалдарға субъектінің жалпы көзқарасын білдіретін әлеуметтік мұраттардың
бір түрі. Бұл оның нақты объекті мен ахуалға қатысты әлдебір іс-әрекет
жасауға дайындалып, бейімделуіне мүмкіндік туғызады. Бұл студенттердің
құндылықтарға бағдарының ерекшелігі және ол (саяси мұрат) студенттердің
саяси мінез-құлқын реттеп отырады. Субъектінің іс-әрекетіне байланысты
қойылымның мынандай түрлерін жіктеп көрсетуге болады: жинақтаушы саяси
қойылымдар, ол жалпы саяси құбылыс пен процеске жалпы бағдарларды
көрсетеді; ситуативті саяси қойылымдар, ол — белгілі бір саяси ахуалды
қабылдауға және соған орай шешім қабылдауға бейімділік.
Сонымен қатар субъектінің іс-әрекетінің бағыттылығына қарай қойылым
(мотиві, мақсаты, жағдай) мынандай түрлерге бөлінеді:
• мағыналық саяси қойылым, ол субъектінің өзі үшін мәнді болып табылатын
саяси объектіге қарым-қатынасын бейнелейді;
• мақсатты саяси қойылым, ол субъектінің белгілі бір саяси мақсатқа
үндеген ахуалға орай жасаған іс-әрекетінен туындаған мінез-құлқының
қалпын көрсетеді;
• операционалды саяси қойылым, ол — субъектінің қойылған саяси
міндеттерді шешуге бұрынғы осындай ахуалға байланысты қолданылған
тәжірибелер мен болжамдарға сүйеніп іс-әрекет етуі.
Индивидтің саяси қойылымдары негізінен саяси әлеуметтендіру барысында
қалыптасады. Бұның студенттің саяси мінез-құлқын реттеп отыруда маңызы
айрықша. Студенттердің іс-әрекеттері мен өмір сүру салтында ортақтықтар көп
болғандықтан, олардың баршасына тән белгілі саяси қойылымдар қалыптасады.
Студенттердің көпшілігіне ортақ саяси қойылымдар олардың саяси қызметі
барысында, негізінен, мынандай басты қызметтерді орындайды:
• атқару барысындағы қызметтің тұрақтылығын, орнықтылығын, мақсатылығын
айқындап, үнемі өзгерістегі ахуалға қарамастан, орнықты бағытын
қамтамасыз ету;
• оны арнаулы шешім қабылдау міндетінен босату және өтіп жатқан ахуалды
бақылау;
• оның селсоқтығы мен оралымсыздығына себепші болып, жаңа ахуалға
бейімделуін қиындатады.
Студент жастардың саяси субмәдениетінің бір элементі ретінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 тарау
1. Жастарды тәрбиелеудегі қазақ ұлттық саяси элитасының қалыптасуы.
2. Жастардың саяси бағдарламасының қалыптасуы.
3. Жастар тәрбиелеудегі саяси элитаның ықпалы.
2 тарау
1. Жастар жанарып жатқан қоғамда (бүгін, ертен).
2. Қазақстан жастарын саяси әлеуметтендіру.
3. Жастар енбек нарығында.
3 Қорытынды
Кіріспе.
XX ғ. басындағы қазақ ұлттық элитасы қызметінің көкірегі ояу жастарға
берер тәлім-тәрбиесі мен үлгісі орасан зор. Жастар қоғамның белсенді бөлігі
екені белгілі. Қазақстан Республикасындағы жастар саясаты қолға алынып
жатқан кезде, XX ғ. басындағы қазақ зиялы қауымының жүргізген жұмыстары мен
жазған еңбектерінің жастардың ғибрат алып, ұлтжанды, елжанды болуына өте
үлкен ықпалы тиеді деп ойлаймыз. Қазіргі кезде элитаға енген жастар көп.
Элита туралы саясаттану ғылымында әртүрлі пікір болса да (В.Парето,
Г.Моска, У.Т.Лассуелла, М.Вебер, А.Тойнби), олар элита қоғамдағы белсенді
адамдар екенін мойындайды. Элиталарды саяси элита, ғылыми элита, бизнес
элита, әскери элита, т.б. деп бөліп жүр. Элита — бұл әлеуметтік топ, ол
өзінің жекеленген қасиеттері болуына, әлеуметтік жағдайына байланысты
қоғамды басқару процесіне тікелей немесе жанама түрде ықпал етіп, қоғамда
даму стратегиясын жасап, жүзеге асыруға өз үлесін қосады. Халықтың қалың
бұқарасы қоғамдық-саяси іске араласпай, өзін енжар ұстап, саясаттан тыс
өмір сүргендіктен, элита қоғамда осындай рол атқарады.
Элиталар жөніндегі бірнеше тәсілдердің ішінен макиавеллистік, құндылық,
құрылыстық функционалдық және либералдық тәсілдерді кең тараған деп
пайымдауға болады. Макиавеллистік тәсіл өз бастауын Г. Моска мен В.
Паретоның элитарлық концепциясынан бастайды. Бұл тәсілде пассивті бұқара
мен билік ететін азшылық элита арасындағы айырмашылыққа мән беріледі.
Элитаның адамгершілігі мен қабілеті, оның билікке жету әдістері жоққа
шығарылады. Ең бастысы, элитаның басқару, әкімшілік қызметіне мән беріледі.
Бұл тәсілге қарағанда, құндылық тәсілдің айырмашылығы элитаны тек қана
ұйымдасқан басқарушы азшылық деп қарамай, қоғамның шығармашылық, зиялылық
адамгершілік қасиеті жоғары болігі деп қарайды. Бұл тәсілдің өкілдері испан
философы және әлеуметтанушы Хосе-Ортега-и-Гассет, орыс философы H. Бердяев
болды. Қоғамды элитарландыру мәселесінде құндылық тәсіл макиавеллистік
тәсіл сияқты қоғамдағы билік етуші элитаның ролін абсолюттендіргені үшін
сыналды. Ал биліктегі элитаның негізгі белгілері құрылыстық-функционалдық
тәсілді жақтаушылардың тұжырымдарындағы сипаттама бойынша, олар алғаш рет
билеу жүйесінде элитаның басты қызметі ретінде әлеуметтік мәртебесін бөліп
алды. Бұл тәсілдің өкілдері американдық саясаттанушылар Гарольд Лассуэл,
Сеймур Липсеттің айтуынша, қоғамда әлеуметтік жағдайы жоғары және қоғамдағы
маңызды институттар мен командалық позицияларды ұстап тұрған адамдардың
топтары мен жеке адамдар элитаға жатады. Себебі, олар коғамдағы басқару
қызметіне ие болып, қоғам дамуына мәнді салдары болатын шешімдерді жасап,
қабылдауға әсер етеді. Әрі ол элита білімді болып, қоғамда мәртебесі болуы
қажет деп есептейді. Жалпы құрылыстық-функционалды әдіске билеуші элитаны
кең әрі жұмсақ түрде бейнелеу тән.
Либералды тәсіл қоғамды элитарландыруда демократиялық пен классикалық
элита теориясының бірқатар қатаң тұжырымдарын жоққа шығарады. Бұл тәсілдің
белсенді өкілдері австриялық әлеуметтанушы Йозеф Алонс Шумпетер (1883-1950)
және американдық әлеуметтанушы-саясаттанушы Чарлз Райт Миллс (1916-1962).
Бұлар элитаны қоғамның мемлекеттік және экономикалық институттарында
стратегиялық позиция ұстап, көптеген адамдардың өміріне едәуір әсер етеді
деп пайымдайды.
Жас ұрпақтың азаматтық тұрғыда қалыптасуы мен элеуметтік өзін-өзі
жүзеге асыруы үшін құқықтық, әлеуметтік-экономикалық жэне үйымдастырушылық
жағдайлар жасау және нығайту — Ақмола облысының елдің түрақты дамушы өңірі
ретінде одан эрі дамуының аса маңызды шарттарының бірі.
Соңғы жылдары жастармен жүмыс айтарлықтай жандана түсті. Жастар
үйымдарының саны үлғаюда, жастар мен студенттік қү_рылыс жасақтары дамуда,
жастарды қолдау акциялары дэстүрге айналды, жастарға элеуметтік қолдау
көрсетудің түрлі нысандары енгізілуде.
Алайда, қоғамдағы осы заманғы тенденциялар, жас үрпақты тэрбиелеу мен
қалыптастыру проблемаларына қоғам жэне мемлекет тарапынан жоғары көңіл
бөлінуі облыстағы жастар саясатын жүзеге асырудың сапалы жаңа тэсілдерінің
жасалуын талап етіп отыр.
Осы Бағдарлама мемлекеттік органдардың, мекемелер мен қоғамдық
үйымдардың өзара тығыз эрекеттестігі мен ынтымақтастығының негізінде
мемлекеттік жастар саясатын жүзеге асыру жүйесін жасау мақсатында
эзірленген.
Бағдарлама Қазақстан Республикасы Конституциясының ережелеріне,
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жастар саясаты туралы Қазақстан
Республикасының Заңына, Қазақстан - 2030 ұзақ
мерзімдік даму Стратегиясының ережелеріне жауап береді.
Оны қабылдау мен іске асыру Ақмола облысындағы мемлекеттік жастар
саясатын неғүрлым тиімді жүзеге асыру үшін жағдай жасауға мүмкіндік береді.
Президенттің Қазақстан халқына "Бэсекеге қабілетті Қазақстан үшін,
бэсекеге қабілетті экономика үшін, бэсекеге қабілетті халық үшін" 2004
жылғы 19 наурыздағы Жолдауында, онда атап айтқанда: "Әлеуметтік сала мен
адам ресурстарын дамыту Қазақстан үшін шешуші үзақ мерзімді басымдық болып
табылады" деп айтылғаны - жастар қоғамды қалыптастырудағы неғүрлым қуатты
факторға айналып отыр. Сонымен бірге жастар халықтың ең бір осал топтары
болып табылады, ал олардың жағдайы ізгілікті проблема ретінде қаралады.
Экономика дамуының қазіргі заманғы кезеңінде жоғары білімді жэне
шығармашыл, бэсекеге қабілетті жас адамдардың саны барған сайын көбірек
болуы қажет. Мемлекеттік органдар мен жастар ұйымдары "Қазақстан
Республикасындағы мемлекеттік жастар саясаты туралы" 2004 жылы Қазақстан
Республикасының Заңы қабылданғаннан кейін мемлекет пен жастар қатынастарын
жетілдіруде жаңа қарқынға ие болды. Жастар саясатын іске асыру жөніндегі
уэкілетті органдар жас адамдардың қоғамға, экономикалық өзара қатынастар
жүйесіне енуі жағдайларын жақсарту жөнінде түрақты жүмыстарды жүзеге
асырады. Осы процесте экономиканың салаларын инновациялық дамытуға неғүрлым
икемділер ретінде нақ жастарға басты рөл беру қажет, бүл осы проблеманы
барынша тиімді тэсілдермен шешуді қамтамасыз етеді.
Қазіргі кезеңде жастар саясаты қол жеткен нэтижелерді баянды етуге
жэне оны одан әрі дамытуға бағытталған тетіктерді нығайтуға бағыт үстауы
тиіс. Бағдарлама шеңберінде жүзеге асыру қарастырылған неғұрлым маңызды іс-
шаралардың қатарында жас кэсіпкерлерді дамыту жэне қолдау тетіктерін жасау;
жастар мен жас отбасыларын баспанамен қамтамасыз ету; жастар үшін
элеуметтік қызметтер құру; ауыл жастарын дамыту, жас адамдардың жүмыспен
қамтылуын қамтамасыз ету үшін жағдайлар туғызу орын алып отыр. Сондай-ақ,
азаматтық пен патриотизмді дамыту, талантты жастарды қолдау, салауатты өмір
салтын қалыптастыру, жастар бірлестіктерінің қызметі жэне жандандыру үшін
жағдайлар туғызу, жасгар ортасындағы ахуалды зерделеу мақсатында мониторинг
жүргізу жөнінде де іс-шаралар қарастырылған.
Аталған Бағдарламаны іске асыру Ақмола облысында мемлекеттік жастар
саясатын жүзеге асыру жөніндегі жалпы қызметтің бір бөлігі болып табылады.
Жастарды тәрбиелеудегі қазақ ұлттық саяси элитасының
қалыптасуы.
XX ғасырдың басындағы қазақтың ұлттық кәсіби саяси элитасының
қалыптасуына байыппен қарар болсақ, онда отарлаушы мен отарланушының
арақатынасына тән мынадай өзгерістерді байқауға болар еді. Көп ұлтты
империяға айналған Ресей XVIII ғасырдан бастап-ақ жүйелі және мақсатты
түрде қазақ қоғамық қазақ елін мемлекеттік тұтастығынан айыру, сол арқылы
қазақ қоғамына, қазақ жеріне терең бойлап ену саясатын жүргізді. Қазақ
қоғамындағы феодалдық бытыраңқылық, түрлі саяси топтар арасындағы бітіспес
күрес орыс әкімшілігінің өз дегеніне шығынсыз, еппен жетуіне көмекші
факторлар болды. Қазақстандағы бұрыннан қалыптасып келе жатқан ішкі
мемлекеттік құрылымын жоя отырып, патша үкіметі XIX ғасыр-дың 20 және 60-
ж.ж. іске асырған саяси реформалары арқылы қазақ кәсіби саяси элитасынын
ішкі тарихи ерекшеліктері мен мүддесін ескеру негізінде емес, керісінше
өзіне колайлы, яғни Қазақстанда Ресей мүддесі тұрғысынан басқаруға қызмет
ететін отаршыл әскери-феодалдық мемлекеттік жүйені орнатты. Сонымен бірге
отаршыл әкімшілік ресейлік оқу орындарынан бірлі-жарым орынды қазақ
жастарына да бөлуге мәжбүр болған. Мұндай шараға ол жыл өткен сайын өсе
түскен басқару жүйесінің ұлттық кадрларға мұқтажын қанағаттандыру үшін
барды. Осы мақсатта генерал-губернаторлықтар кеңсесі жанынан қазақ
студенттеріне жылына 3-4 стипендия белгіленіп отырды. Міне, осы белгіленген
қаржыға сүйеніп, қазақ жастары Мәскеу, Петербург, Қазан,Орынбор, Омбы,
Варшава сияқты қалаларда түрлі мамандықтар бойынша білім алды.
XX ғасырдың басында қазақ мамандарын даярлауда Қазан қаласы айтарлықтай
үлкен орталыққа айналды. Мәселен, Қазан университетінде XIX ғасырдың
басында, 1916-1920 жылға дейінгі аралықта 26 қазақ жастары оқыған. Олардың
16-сы заң, қалғандары дәрігерлік факультетінде білім алды. Ал университетті
аяқтағандары — 14 [1].
Қазан университетін осы мезгілде аяқтаған жастардың арасында XX
ғасырдың алғашқы ширегіндегі қоғамдық-саяси оқиғаларға белсене араласқан
Ахмет Бірімжанов, Мұхамеджан Қарабаев, Әубәкір Алдияров, Садық Аманжолов,
Базарбай Мәметов, Иса Қашкынбаев, Шафкат Бекмұхамедов сияқты қайраткерлер
болды.
Қазақ жастары жиі есігін ашқан оқу орындарының бірі қазақ мұғалімдер
семинариясы еді. 3 Мұнда Қазан төңкерісіне дейінгі кезенде 17 қазақ
студенті оқып, олардың 13-і дипломға ие болған : [2]. Семинарияны
аяқтағандардың арасында С. І. Меңдешев, M. Тұнғашин, H. Залиев сияқты
кейінгі уақытта қоғамдық белсенділігімен танылған адамдар бар еді.
XX ғасырдың бас кезінде қазақ жастары білім алған ірі орталық әрине,
Петербург қаласы. Империяның саяси оқиғаларға толы астанасында бұл кезеңде
орман шаруашылығы институтында Ә. Бөкейханов, 1900—1905 ж.ж. темір жол
транспорты институтында М. Тынышбаев білім алды. Қазақ жастары үшін әсіресе
нағыз үлкен білім шаңырағына айналған Петербург университеті еді. Ресей
империясында ғана емес, бүкіл Еуропа мәдениеті мен ғылымында өзіне лайық
орны бар бұл оқу орнында өткен ғасырдың соңы және XX ғасырдың бас кезінде
(17 жылға дейін) 20-ға жуық қазақ студенті оқып, жоғары білім дипломын
иемденді. Олардың қатарында Бақытжан Қаратаев, Бақыткерей Құлманов,
Барлыбек Сыртанов, Жаһанша Сейдалин, Айдархан Тұрлыбаев, Жаһанша
Досмұхамедов, Мұстафа Шоқаев, Жақып Ақбаев, Райымжан Мәрсеков сияқты XX
ғасырдың басындағы қазақ қоғамы саяси өміріне белсенді араласкан
қайраткерлер, яғни қазақтың саяси элитасы топтасты.
XX ғасырдың алғашқы он жылдығында Петербург медицина академиясын
аяқтағандығы туралы дипломды Санжар Асфендияров, Сәдуәқас Шәлімбеков, Халел
Досмұхамедов және басқа бір топ қазақ иемденді.
Байтұрсынов А. Қазақтың өкпесі.
Архивтік құжаттар және сенімді деректердің негізінде жасалған Ғ.Ахмедов
ұсынған тізімнің көрсетулеріне қарағанда, Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде
120-ға жуық қазақ жоғары оқу орнын аяқтағандығы туралы диплом алған.
XX ғ. басында Ә.Бекейханов төңірегіне топтасқан қазақ зиялыларының
басым көпшілігі пантюркизм, панисламизмнен алыс болды. Соның бірі Міржақып
Дулатов, біріншіден, өзін казақпын деп, екіншіден, мұсылманмын деп,
үшіншіден, Ресей азаматымын деп санады. Қазақ қоғамын жаңарту идеологиясын
ол орыстық-еуропалық өркениеттен, содан соң мұсылмандықтан іздестірді.
Қазақты сынау мен оятудың Міржақып Дулатов уағыздаған идеяларына ұқсас,
сонымен сарындас дәл сол кезенде Ахмет Байтұрсынов та, Ә. Бөкейханов та,
яғни Алаш қозғалысын бастаған зиялылардың көпшілігі айтты. Мысалы, А.
Байтұрсынов 1911 ж. жазылған "Қазақтың өкпесі" атты мақаласында: "Жоқты
барға теңгеретін ғылым мен өнерді керек қылатын қазақ аз ..." - [3] деп
қынжылады. Осы кездегі қазақ зиялылары халықтың көкірегін оятып, халықты
тығырықтан шығарудың жолын іздеп, "Оян, қазақ!" ұраны астында да топтасты
деп пайымдауға болады.
Қазақ зиялылары халықтың қалың бұқарасын өлкені гүлдендіру ісінде
ұлттық газеттер мен журналдар, поэзиялық жинақтар мен көпшілікке арналған
әр алуан тақырыптар бойынша жинақтар шығарудың маңызын жақсы түсінді.
Сонымен, осы жердегі тағы бір тұжырымымыз: қазақ зиялылары баспасөз
төңірегінде топтасты.
Басқару аппаратын орыстандыру (кадр саясаты, орыс тілінің мемлекеттік
тілге айналуы, т.б.), қазақ қоғамы арасына христиан дінінің енуіне қажетті
қолайлы жағдайлар жасау империялық ұлы державалық саясаттың нақты
көріністері болатын. Ресей империясының Қазақстандағы отарлау саясаты
өзінің қаталдығы жағынан басқа еуропалық мемлекеттердің Азия мен Африка
елдерін жаулап алу саясатынан кем түскен жоқ ал қолданылған әдіс-айласының
жергілікті тұрмысқа бейімділігі жағынан, әрине, анағұрлым асып түскен еді
[4].
Бұл келтірілген фактілер мен тұжырымдар Ресей империясының құрамына ену
қазақ қоғамына ауыр зардапты болғандығын көрсетеді. Өз жеріне иелік
құқығына, табиғатына жат сырттан күшпен таңылған отаршыл басқару жүйесі
жағдайында өмір сүріп, өз ұлттық мемлекеттік жүйесін нығайту
мүмкіншілігінен айрылған қазақ елі өз үлттық мүддесін қорғау, өз ұлттық
ерекшеліктерін сақтау қабілетінен ада болу жолына түскен еді. Міне, осы
тарихи шындықты мойындау қазақ елінің Ресей құрамына енуінің прогресті
болғаны немесе болмағаны жөнінде айтысудың өзі қисынсыз екендігін
көрсетеді. Империя құрамына енудің қазақ кәсіби саяси элитасы үшін зиянды
болғаны даусыз шындық. Сондай-ақ XX ғасырдың басында терең дағдарыс
жағдайындағы қазақ кәсіби саяси элитасын өсіп-ену жолына алып шығуға
қабілетті әлеуметтік күш ұлттық зиялылар болатын.
Қосөкіметтілік өзінің дүниеге келуі арқылы ақпан төңкерісінің ішкі
қайшылықтарын бейнеледі, елдің қоғамдық-саяси өмірінің тұрақсыз екендігін
көрсетті. Мұндай жағдай ұзаққа бармайтын еді: ерте ме, кеш пе,
қосөкіметтілік жойылып, барлық билік империалистік буржуазия мен оның
одақтастарының мүддесін қорғайтын Уақытша үкіметтің немесе әлеуметтік және
ұлттық езгінің ауыртпалығын көтерген халықтың басым көпшілігі болған
жұмысшылар мен шаруалардың революцияшыл-демократиялық өкімет органы болған
кеңестердің қолына көшуге тиіс еді. 1917 жылғы көктем мен жаз айлары қазақ
кәсіби элитасының қоғамдық-саяси өмірінің барынша жанданған кезеңі болды.
Ол бірнеше бағытта: халық өкілдерінің Ақпан революциясынан кейін
мемлекеттік құрылысқа қатынасу, ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдар құру,
әлеуметтік-экономикалық реформалар бағдарламаларын жасау және елдің саяси
өміріне араласу бағыттарында көрініс тапты.
Біз жоғарыда қазақ ұлттық кәсіби саяси элитасының монархия құлағаннан
кейінгі Ресейдің саяси өміріне қатынасуы туралы ішінара тоқталған едік.
Әлихан Бокейханов, Мұхаметжан Тынышбаев, Мұстафа Шоқайұлы қазақ халқының
либералдық-демократиялық топтарының өкілдері ретінде В.И.Ленин
"қосөкіметтілік" деп анықтаған саяси симбиоздың уақытша "тұтастығына" жат
адамдар болған жоқ. Негізінен осы үш қайраткер Ақпан революциясы жеңісіне
жетісімен қазақ кәсіби саяси элитасы өкілдерінен кімдерді жаңа мемлекеттік
құрылымдардың қызметіне ұсыну мәселелерін шешуді өз міндеттеріне алды
немесе, қазіргі терминологияны қолдансақ олар басқару жүйесіндегі кадр
мәселесін айқындауға атсалысты. Олардың ұсыныстары бойынша Уақытша
үкіметтің жергілікті органдарының әртүрлі дәрежедегі басқару жүйесінің
чиновниктері болып Ахмет Бірімжанов, Ғалиасқар Қуанышев, Балға Құрметов,
Біләл Малдыбаев, Ахмет Кенесарин, Айдархан Тұрлыбаев, Мұхтар Саматов және
басқалар тағайындалды.
Мұхаметжан Тынышбаев пен Мұстафа Шоқайұлы Уақытша үкіметтің Түркістан
комитеті құрылып, өз қызметін бастаған алғашқы кезеңде бүкіл Түркістан
өлкесіндегі барлық басқару жүйесінің жұмысын жолға қойып, оны үйлестіру
ісімен тікелей шұғылданды. М. Тынышбаев 1917 жылғы 9-16 сәуір аралығында
Ташкентте мемлекеттік құрылыс процесін тездету мақсатымен Түркістан
өлкесіндегі (оның ішінде Сырдария мен Жетісу облыстарындағы) атқару
комитеттері делегаттарының съезін шақырып, оның алғашқы үш күндегі
мәжілісін басқарды. Съезге Түркістан өлкесі облыстары мен Бұқара хандығы
атқару комитеттерінің 171 делегаты қатынасты. Қатарларында Г. Бройдо,
Махмут Бекбуди, Губайдулла Ходжаев, Серәлі Лапин сияқты белгілі
қайраткерлер бар съезд делегаттары көпұлтты өлкенің демократияға өтуінің
күрделі мәселелерін жан-жақты қарастырды.
Жаңа мемлекеттің билеу-басқару органдарының төменгі — ауыл мен болыс
деңгейіндегі жүйесін құру ici айтарлықтай тез карқынмен жүрді. Бұл жүйені
құруда тағайындау мен сайлау принциптері қатар орын алды.
Бөкейханое Ә. Сайлау Бөкейханов Ә. Таңдамалы. А., 94-130 66.
Комиссары Әлихан Бөкейханов болған Торғай облысында жергілікті өкімет
органдарын құру сәуірдің екінші жартысында облыстык және уездік азаматтық
комитеттер құрылысы аяқталысымен тез қарқынмен өрістеді. Мәселен, Ақтөбе
уезінің Қобда болысының бас ауылында (№ 1,5) азаматтық комитеттер сәуірдің
және мамырдың 28-29-нда ұйымдасты. Осымен қатар болыстық азаматтық
комитеттерді сайлау жүргізілді. Олардың құрылуымен жергілікті атқару билігі
жүйесін құру процесі аяқталды.
Азаматтық комитеттердің ауылдағы атқару комитеттерінің құрамы
демократиялық жолмен сайланған 3-5 мүшеден тұрды. Олар таратылған
ауылнайлардың құқықтарына ие болды. Осыған ұқсас өкіметтік құрылымдар көшіп
келуші шаруалар селоларында да ұйымдасты.
Ә. Бөкейхановтың тікелей бастамасымен 1917 жылғы көктемде шақырылған
ауылдық, селолық, болыстық және уездік азаматтық комитеттер өкілдерінің
съезі Торғай облысындағы аса маңызды оқиға болды. Оған құрылтай съезі деген
дәреже - "статус" беру патшалық (монархиялық) басқару жүйесінен
демократиялық қоғамдық құрылысқа көшудің заңды құбылыс екендігін көрсету
мақсатынан туған еді.
Ұлтты топтастыруға, өзін өзі сол замандағы саяси мұраттар талабына
сәйкестендіру міндетін XX ғасырдың басындағы қазақтың ұлттық кәсіби саяси
элитасы мінсіз орындады. XX ғ. бірінші ширегіндегі Ресейде саяси тәртіптің
өзгеруі орасан зор кеңістікте түбегейлі өзгеріс жасауға алып келді. Үкімет
пирамидасы, мейлі ол патша тағы не партиялық орын болсын, әлеуметтік
басымдықты іс жүзінде ұстап тұруға қабілетсіз әкімшілік-бюрократтық жүйеге
карай өсіп жатты. Империяның шығыс аймақтары үшін революциялық төңкеріс ең
әуелі олардың Ресейге отар болып бағыну статусының трансформациясын
білдірді. Шығыс елдері үшін өркениетті рөл ойнауын одан әрі жалғастырғысы
келген орталық Ресейдің имиджін сақтауға мүдделі еді.
Осыған байланысты басқару жүйесін өзгерту мәселесі маңыз алды.
Отаршылық әкімшілікті Кеңестерді бетке ұстап, әуелі сайлау ұйымдарымен,
содан соң кейінгі оқиғалардың логикасы бойынша жергілікті жерлерде
өкілеттік ұйымдар оппозициялық көңіл күйді білдіргендіктен, саяси және
экономикалық билікті РКП(б) қолына шоғырландырумен алмастырды. Кеңестер
рәсімдік рөл ойнауын одан әрі жалғастырды, алайда электораттың мүддесін
қорғаған жоқ. Билікке тағайындау әрі наместниктік КСРО-ның саяси
мекемелерінің кайта құрылмағанын, тек бұрынғы саяси мекемелердің жалғасы
болғанын көрсетті. Сонымен қатар жаңа өкіметтің стратегиясы ұлт-азаттық
қозғалыстың өкілдерімен оларды 1921ж. "қандай да бір фракциялықты толық жою
керек" деген [5] тезистің болғанына қарамастан, партиялық-мемлекеттік
құрылысқа тарту арқылы ынтымақтасуға бағытталды.
Мәскеуден провинцияға дейінгі бірлікті сақтап, Республикаларды
бағындыру үкімет вертикалының параллелді механизмі жұмыс істеді, яғни
партияның бюрократиялық құрылысын мемлекет қызметінің негізгі салаларында
қайталады. Мұнымен бірге алғашқы кезеңде Шығысты одан әрі революцияландыру
мақсатымен басқару ұйымдарына қазақ халқының өкілдерін тарту науқаны жүрді.
Алаш қозғалысы Орталық Азия аймағындағы динамикалық және абыройлы
қозғалыс болды. Қазақтың зиялы жетекшілері жергілікті халықтың ұлтшылдығын
пролетарлық интернационализм идеяларымен біріктіруге тырысты. Алаш-орданың
қызметі мен саяси платформасы және қазақ партиялары, өлкеге статус бергісі
келмеген орталықтың әрекетіне қарамастан, Қазақавтономиясын құруға
талпынды.
Болып жатқан саяси үрдістердін мән-маңызын бұқараға түсіндіру, оқу-
ағарту жұмыстарын жүргізу, халықты жаңа мемлекет құруға жұмылдыру қазақ
зиялыларының басты мақсаттарына айналды. Бұқаралық саяси ұйым арқылы
халықтың саяси мүдделерін білдіруге болатындығын жете сезініп, "Алаш"
қозғалысының ұйтқы тобын құрды, оның құрамына Ә. Бөкейханов,
А. Байтұрсынов, М. Дулатов т.б. енді. Қалыптасқан саяси
жағдайлар ғана емес, сонымен бірге қазақтың кәсіби саяси элитасының өз
идеяларын іс жүзінде жүзеге асыруға тырысуынын өзі жаңа саяси ұйымның пайда
болуына қажетті алғышарттар жасады. Бүкілресейлік саяси өмірге Ә.
Бөкейхановтың, А. Байтұрсыновтың, М. Шоқайдың Б.
Қаратаев, Досмұхамедовтердің қатысуы жаңа дәуірдің кәсіби саяси жетекшілері
мен элитасын қалыптастырды.
Ел билеу, билік мәселесінде Ә. Бөкейханов "Сайлау" деген мақаласында
былай деп жазады: "Жұртқа әділ би пайдалы, көпке сүйенген, көп сөзін
тыңдаған, билігін орнына салатын, адам жемейтін, іс білетін, халық үшін
жаумен айтысатын болыс пайдалы" [7]. Әлиханның өзі де осындай болған деп
бекемдейміз. Ол билікке де араласқан саяси жетекші, мемлекет басқарушысы.
Уақытша үкімет құрыла салысымен Ә.Бөкейханов 1917 ж. наурыздың
3-інде оның Торғай облысындағы комиссары болып тағайындалды. Сонымен
қатар сол сәуірдің 7-сінде Уақытша үкіметтін Түркістан комитетінің мүшесі
болып бекітілді. Мұхаметжан Тынышбаев та үлкен қызметке тағайындалып,
Түркістан комитетінің құрамы на енгізілді. Мұхаметжан Тынышбаев жалпы
саясат мәселелері мен кадрлар таңдау мен тағайындауда Ә. Бөкейхановтың
пікірін әркез жоғары бағалаған. Өз кезегінде Ә. Бөкейханов та M. Тынышбаев
ұсыныстарымен келісіп отырған. Ә. Бөкейхановқа жазған хаттарының бірінде
оған өзін Түркістан комитетінің құрамына ұсынғаны үшін рахметін айта келіп,
осы комитеттің құрамын ішінара өзгерту жөніндегі пікірін де білдірген. Ең
алдымен, М. Тынышбаев Түріккомитеттің құрамына С. Максудовтың енгізілуіне
наразылық білдірген. М. Тынышбаевтың ойынша, Ресей мұсылмандарының Уақытша
Орталық бюросының мүшесі болған С. Максудов түрік халықтарының мәдени-
ағартушылық қозғалысының идеологтарының бірі ретінде әр халықтың өзіне тән
ерекшеліктерін мойындамайтын адам. Ә. Бөкейханов M.
Тынышбаевтың Түріккомитет мүшелігінен С. Мақсудовты шығару жөніндегі
пікірімен санасып, соңғының комитет мүшесінен босауына өз үлесін қосқан.
Заки Валиди Тоғанның бұрыннан келе жатқан жауы осы Максудов болған [8].
Өз тарапынан Заки Валиди де С Мақсудов саясатын әшкерелейді. Ал федерализм
идеясы жөнінде айтқанда, Заки Валиди түркі тілдес халықтар мекендеген Орта
Азия, Қазақстан, Башкортстанды есепке алған әрі өзі де башқұрт
интеллигенциясы мен халкының қалауына айналамын деп ойлаған жоқ. Өмірінің
соңына дейін Башкортстан мен Орта Азиядағы күрес идеясына берік болған.
Мұндай жағдай ұзаққа созылған жоқ. Көп кешікпей жер-жерлерде
буржуазияшыл уақытша үкіметтің органдары құрыла бастады. Бұлармен қатар
Ақпан төңкерісінің барысында жұмысшылар мен солдаттар өздерінің тікелей
революциялық өкімет органдары болып табылған Кеңестер жүйесін
ұйымдастырады.
Қазақстандағы ең революцияшыл болып есептелген Ақмола уездік Кеңестің
құрамына алашшыл Құсайын Қожамбердинді енгізген. Алашшыл зиялы қауым
өкілдері кеңестік билік ұйымдарына ене отырып, қазақ жұртының мүддесі үшін
қандай игі істер атқарды деген мәселеге тоқталғанда, жер мәселесі, Кеңес
басшыларының жеке-дара билігін шектеу, Кеңес билігін құлату бағытында
маңызды рөл атқарды.
Қазақ, зиялыларының Кеңестердің жер мәселесі жөніндегі ұстанған
саясатына қарсы шығуы қазақ жұртының талап-тілектерінен туындаған саяси
күресі еді. Саяси пікір таластарда Уақытша үкіметтің де, Кеңес билігінің де
жер мәселесі жөнінде ұстанған саясаты патшалық Ресейдің отарлық саясаты мен
сабақтасып жатқандығын қазақ зиялылары ресми биліктің мінбелерінен батыл
әшкереледі. Мәселен, 1918 жылы 12 наурыздағы шаруалардың, жұмысшы мен
солдат депутаттарының біріккен съезінде А. Қозыбағаров жер мәселесі
төңірегіндегі айтыста Қоныстандыру басқармасының қазақтарға қарсы саясат
жүргізіп отырғандығын және қоныс аударушылар көптеген жеңілдіктерге ие
екендігін айтып, ең бірінші, қазақ халқына жеңілдіктер жасауын талап етеді.
Ал И. Әкімбеков аталған съездерде сөйлеген сөзінде "Қоныстандыру басқармасы
бір халықты бақытсыздыққа ұшырата отырып, екінші халықты бақытты еткісі
келеді", - деп, алдыңғы кезекте қазақтардың мүддесі қорғалуы қажеттігін
дәлелдейді. Кеңестік басқару органдарында да ұлттық мүддеден туындаған
талаптар мен тілектерді жүзеге асыруда қазақ зиялылары білімділігін,
белсенділігін, әрекетшілігін іс жүзінде көрсетіп берді. Егер сол кезеңде
"большевиктер қазақ арасына жайылып кетпеген" болса, "қазақтың әуелі
басына, қала берсе, малына зияны тимеген" болса, осы Кеңес билігі
органдарына жауапты қызметтер атқарған ұлт зиялылары себепші болғанын
көреміз. Сонымен бірге, 1918 ж. маусымда Кеңес өкіметінің құлауына да зор
себепкер болған осы Кеңестік билік органдарында қызмет атқарған алашшыл
зиялылар болды.
Жалпы, ұлт зиялыларының саяси күрес жүргізудегі әдіс-тәсілдері мен
баспасөз бетіндегі саяси мәселелерге талдау жасалған және идеологиялық
бағытта жазған мақалаларына зер сала қарағанда, сол тарихи кезенде ұлттық
саясаттану мектебіне негіз қаланды деп тұжырымдауға болады.
Орталықтың өкілеттік және периферияның иерархиясы үш сатыға бағынды; ал
республикалық ұйымдардың құзыры денсаулық сақтау немесе әлеуметтік
қамтамасыз ету сияқты қосалқы позициямен шектелді. Тек тактикалық сипаттағы
шегініспен, билік пирамидасы Орталықтың нақты қойылған монополиясын
білдірді. Аппараттық әкімшілік дәстүрлі қазақ қоғамын қиратуды директивтік
нұскау арқылы кедейлердің өкілінен билікке тағайындады. Микрокосемдер
болған маргинал топтар ішкі автохтонды халық тарапынан әлеуметтік ауырлық
көріп жатқанын мазмұндады. Олар пролетарлық партиялық топтың вакуумы
сынағында болған еді.
20-ж. басында іс жүзінде "Ұлттардың өзін өзі билеу құқы" атты
большевиктік ереже өзекті болды. Бұл ынтымақпен топтасудың схемалық
үйлесімі еді. Ұлттық шет аймақтар артта қалған, даму деңгейі төмен деп
есептеп, Ресейлік мемлекеттің патронажы нақты мерзімге ұзартылды. Әуелі
ездігінен тұтастық принципі социализм үшін күрестің құрамы ретінде
түсіндірілсе, одан кейін "халықтар мен ұлттардың өзін өзі анықтауы емес, әр
ұлттың пролетариатын" анықтау сияқты қамқорлық болды. 20-ж. кадр саясатымен
бірге большевиктік тәртіп аумақтық реформаны да жүзеге асырмақшы болды.
Бұрын кәмпескеленген қазақ жерлерін қайтаруды "қоныс аударушылармен жақсы
көршілік қатынасты сақтау" деп бағдарламасында бекемдеген "Алаш" партиясы
жүзеге асырған болатын [9]. Большевиктердің одан айырмашылығы - люмпен-
лжебелсенділердің жетекшілігімен еуропалық тұрғындардың мал-жайын жаппай
тартып алды да, кезекті ірі этникааралық қақтығысқа әкеліп, халықты одан
сайын қайыршыландырды. Республикалар РСФСР заңдылығы шеңберінде жинақталды
әрі солтүстік облыстарды бөліп алу да көзделді. Т, Рысқұловтың Орталық
Азияда федеративтік негізде Түрік Республикасын құру туралы ұсынысы да
мәселені шиеленістірді [10]. Бұған қарсы большевиктік тәртіп пантүрктік
және панисламистік интеграцияға бұғау салу үшін бес ұлттық республика
бойынша түріктерді "балкандандыруды" жүзеге асырды. Басқаша айтқанда, Я.
Ройдың айтуынша, осы кезден бастап "Мәскеу үздіксіз тайпааралық және
мәдениаралық қарама-қайшылықты мәңгі дамытты" [11].
Шамамен екі ғасырға жуық мерзімде қалыптасқан басқару жүйесінде
жергілікті халықтың билікке тартылуы мемлекеттік аппараттың ең төменгі
буыны облыстық басқарумен шектелді. Бұл қазақ елін саяси биліктен алыстату
ғана емес, сонымен бірге қазақ кәсіби саяси элитасын іштей ірітуге жасалған
қадам да еді. Өйткені бұл жүйе, біріншіден, мемлекеттік басқарудан
аласталған халық санасында өзін өзі басқару туралы сенімді біржола жойып,
басқару аппараты, оның негізгі иесі ұлыдержавалық ұлттың билеуші топтары
алдында құлдық сана қалыптастыруға тиіс болатын. Екіншіден, бұдан былайғы
уақытта жергілікті халықтың күнделікті тіршілігінде туып отыратын
мәселелермен тікелей айналысатын ең төменгі әрі негізгі басқару буыны -
болыстық управитель қызметі мен оның көмекші орындары (би, старшин,
елубасы) отаршыл әкімшіліктің тікелей шебер қолдауымен түрлі топтар мен
күштердің арасындағы таусылмас талас объектісіне айналды. Бұл талас
қазақтардың өз арасында рулық негізде бөлініп-жарылуына тікелей жол ашып,
ұлттық тұтастыққа көшуіне үлкен нұқсан келтірді. Кезінде (1919, 1920
жылдары) Совет өкіметі Алаш қозғалысына қатынасқандардың барлығына кешірім
жасағанына қарамастан, Азамат соғысынан кейінгі 7-8 жылда Қазақстан
ғылымының, оқу-ағарту ісінің, әдебиеті мен өнерінің, халық шаруашылығының
дамуына қомақты үлес қосқан ұлттық-демократиялық интеллигенция өкілдері, ең
алдымен Алаш пен Алашордаға жетекшілік жасаған қайраткерлер, түгелге дерлік
жалған жаламен "халық жауы" аталып, сталиндік әкімшіл-әміршіл жүйенің
құрбандары болды.
Сонымен, XX ғасыр басындағы қазақтың ұлттық кәсіби саяси элитасы қазақ
еліне өркениетті қоғамдық даму бағдарламасын ұсына отырып, өздері атқарып
отырған істің тарихи мәнін жақсы түсінді. Ә. Бөкейханов 1917 жылдың жазында
жазған мақаласында: "Кейінгі үрім-бұтақ не алғыс, не қарғыс бере жүретін
алдымызда зор шарттар бар", - деді. Бірақ қазақ елі 1917 жылы олар ұсынған
жолға түсе алған жоқ. Ал большевиктер партиясы ұсынған даму жолы қазақ, елі
үшін азабы мол жол болды. Ол үшін қазақ саяси элитасының ешқандай да кінәсі
жок. Туған елінің бостандығы үшін соңғы деміне дейін күрескен оның өзі де
империялық зорлықтың құрбаны болғанын біздер, яғни бүгінгі ұрпақ жақсы
түсінеміз.
"Алаш" партиясының бағдарламасының V тарауы "Билік һәм сот" деп
аталады. Онда "әр жүрттың билік пен соты тұрмыс ыңғайына қарай болуы. Би
һәм судья жергілікті жұрттың тілін білу. Билік һәм сот жүзінде жұрт біткен
тең болуы" айтылған [12]. Яғни билік және сот мәселесінде әр халық өз
ерекшелігін, менталитетін ескеріп басқару жүйесін ұйымдастыру қажет деп
тұжырымдайды.
Саяси элитаның Қазақстандағы эволюциясына көз жіберсек, қазіргі
заманның өзінде қазақтардың модернизациялануы трансформацияланған дәстүрлі,
рулық-тайпалық әлеуметтік-мәдени құрылысымен үйлеседі деп, оны Өзбекстанға
да тән екі бөлікке бөле отырып, жоғары бөлігіне "еуропалық" өмір салтына
келетін қалалық секторды, төменгі бөлігіне ауылды жерде тұратын Орталық
Азия халықтарының дәстүрлі ұлттық әлемі жатады деп есептеліп, осы
бөліктерді казақтардын рулық-тайпалық құрылысы біріктіреді, ал тайпалардың
өзі конфедерацияға, яғни үш жүзге бөлінгені белгілі [13]. Ал Ә.
Бөкейхановтың әлеуметтік-саяси көзқарасында, жалпы саяси ұстаған бағытында
"еуропалық" нақыш басым, бірақ ол оны көшіруден аулақ, елді өз ерекшелігін
сақтай отырып өркениетті дамытуды ойлайды.
Сонымен, әлеуметтік тегі әркелкі қазақ кәсіби саяси элитасының 1917
жылғы революцияға дейінгі идеялық-саяси көзқарастарында айырмашылықтар
болмай қалған жоқ. Олардың басым көпшілігі орыс революциясы негізінде саяси
күрес аренасына шыққан либералды-демократиялық партиялар мен топтардың
жағында болумен қатар, сол уақытта қоғамдық-саяси қозғалыс ретінде пайда
болған ресейлік мұсылмандардың саяси қызметіне де тікелей араласа жүріп
топтасты.
Қазақ кәсіби саяси элитасының Ә.Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов
бастаған бөлігі "Қазақ" газетін шығарып, сонын төңірегіне топтасып, кейін
"Алаш" партиясының ұйтқысы болса, М. Сералин бастаған екінші бөлігі "Айқап"
журналының төңірегіне топтасты. Осы екі ұлттық басылым арқылы олар халықты
оқуға, мәдениетке, көшпелі шаруаларды отырықшылыққа шақыруда, шаруашылықты
жүргізудің прогрессивті түрлерін, әйел теңдігін насихаттауда оңды істер
тындырып, патша үкіметі тарапынан жүргізіліп отырылған отаршылдық саясатқа
қарсы қоғамдық пікір қалыптастыруда айтарлықтай жұмыстар атқарды. Ал Әліби
Жангелдин сияқты бірен-саран қазақ кәсіби саяси элитасының өкілдері 1917
жылға дейін-ақ өздерінің тағдырын социал-демократтар қозғалысымен, оның
солшыл (радикалдық) қанаты — большевиктермен байланыстырды.
Қорыта айтқанда, қазақтың ұлттық саяси элитасы қалтасы қалың қарабайыр
топ болған жоқ, керісінше, алдыңғы қатарлы білім алған, интеллектісі
жоғары, өз елінің қамын ойлаған нағыз зиялы қауым болды. Элитаға кіргісі
келетін әр жас адам әуелі XX ғ. басындағы ұлттық элитаның еңбектерімен
танысып, өмір жолдарын білсе, олар да сыбайлас жемқорлықтан, трайбализмнен
аулақ болар еді деп ойлаймыз.
Жастардың саяси бағдарының қалыптасуы
Жастардың саяси көзқарастары қоғамда ішкі сезімдер мен өмірлік мұрат
тұтар мүдделер, саяси теориялар мен платформалардың және нақты іс-әрекеттің
ықпалды әсерімен қалыптасады. Олар студенттерге саяси-әлеуметтік бағдар
беріп, өмірлік мәні бар сұрақтарға жауап іздеттіреді. Бұлардың қатарына
еліміздің Бас Заңы — Қазақстан Республикасының Конституциясының негізгі
баптары, азаматтық құқық, жеке бас пен ар-ождан бостандығы, саяси құқықтар
мен бостандықтар, меншік пен кәсіпкерлік мәселелері, қоғамдық құрылым
сипаттары, мемлекет, өкімет пен үкімет, саяси партиялар, бұқаралық
қозғалыстар мен қоғамдық бірлестіктер қызметі және т.с.с жатады. Бұл
орайда, оқу процесін барынша ізгілендіру мен гуманитарландыру принциптерін
басшылыққа ала отырып, жалпы оқу жүктемесіндегі гуманитарлық, әлеуметтік-
экономикалық циклдің пәндеріне берілген сағат санын көбейту, жаратылыстану-
математика пәндерінің мазмұнын ұлттық және жалпы әлемдік мәдениетпен,
рухани және жалпы адамзаттық құндылықтармен байыту проблемаларына да баса
назар аударылуы керек.
Студенттердің саяси бағдарларын қалыптастыруға ықпал ететін келесі
фактор — бүл оларды қоғамдық жұмыстарға көптеп тарту, орналастыру. Өйткені
студенттердің саяси бағдарлары оқыту мен тәрбиелеу процестерінде ғана емес,
сонымен бірге олардың қоғамдық жұмыстарға, оның ішінде қоғамдық
бірлестіктер мен саяси партиялардың жұмыстарына белсене қатысуы барысында
да қалыптасады. Студенттер бұл ұйымдарға қатыса отырып, қоғам өмірімен жете
танысады, оның жүрек соғысына, тыныс-тіршілігінің шамасын бағдарлайды.
Қоғамдық жұмыс студенттердің саяси ерік-жігерін қалыптастыруға және оны
білдіруге жәрдемдеседі. Олар түрлі қоғамдық ұйымдардың қызметіне араласа
жүріп, мемлекеттік істерді, мемлекеттік және жергілікті маңызы бар заңдар
мен шешімдерді талқылауға, қабылдауға қатысу жолдарын үйренеді.
Демек, студенттердің дүниеге көзқарасын, саяси бағдарын қалыптастыруда
үлкен рөл атқаратын тәрбие процесін екі жақты: мемлекет тарапынан арнайы
ұйымдастырылған тәрбие жүйесі және арнайы ұйымдастырылмаған, стихиялы түрде
қалыптасқан тәрбиелік орта ретінде қарауға болады. Мемлекет тарапынан
ұйымдастырылған тәрбие жүйесі макро және микродеңгейлі құрылым болып
бөлінеді. Макродеңгейлі құрылым жеке адамға насихат жүйелері мен бұқаралық
ақпарат құралдары арқылы ықпал ететін мемлекеттік басқару органдарынан
тұрады. Микродеңгейлі құрылымға халық арасында мақсатты тәрбие жұмысын
тікелей жүргізетін мекемелер жатады. Мысалы, жастарды, оқытып, тәрбиелеп
әлеуметтендіретін орта мектеп, жоғары оқу орны микродеңгейлі құрылым
санатына кіреді. Ал арнайы ұйымдастырылмаған тәрбие жүйесіне жатпайтын
әлеуметтік институттарға отбасы, жолдастар, бейресми топтар және т.б.
жатады. Демек, студенттердің саяси мәдениетін (бағдарын) қалыптастыруда
жалпылама түрде алғанда мынадай қоғамдық күштер: мемлекет, қоғамдық ұйымдар
мен партиялар, діни ұйымдар, бұқаралық-ақпарат құралдары: баспасөз, радио,
теледидар, бизнес әлемі және т.б. әсер етеді.
Мемлекет өз міндетін Заң шығару, атқару және сот органдары арқылы
жүзеге асырады. Мемлекет ұлттық саяси рәміздерін (Туын, Елтаңбасын,
Әнұранын, т.б.), адамның өзін өзі ұстау үлгілерін қалыптастырады. Бұдан
шығатын қорытынды: студенттерді әлеуметтендіруде елдің саяси өмірінің тамыр
соғысы, саяси процестің атқаратын қызметінің маңызы зор. Сондықтан,
студенттердің саяси іс-әрекетке тартылу ерекшеліктерін толығырақ танып білу
үшін саяси процестің мәні мен мазмұнын зерттеп білу оңай дүние емес. Бұл
орайда шешімін таппаған көп мәселенің жауабын табуға тура келеді. Әрі саяси
процесті түсіндіру және сипаттау барысында геосаяси кеңістікте жүріп жатқан
басқа да құбылыстарды естен шығаруға болмайды. Мәселен, Еуразиялық
экономикалық қауымдастықты құру талпынысы.
Сонымен бірге, КСРО-ның ыдырауы нәтижесінде пайда болған тәуелсіз
мемлекеттердің оқу жүйесіндегі түбегейлі өзгерістерді де назардан тыс
қалдырмау керек. Мәселен, белгілі бір мемлекет (Ресей, Литва, Беларусь,
Әзірбайжан, Қазақстан, Тәжікстан және т.б.) студенттерінің саяси
әлеуметтендіру деңгейін зерттеп білу үшін, ең алдымен, сол елдегі
процестердің өзіне тән ерекшеліктері туралы нақты түсінік қажет. Олар бір
деңгейде емес.
Біз саяси процестің студенттері әлеуметтендіруге әсер ықпалын
пайымдамас бұрын, ең алдымен, "саяси процесс" категориясы нақты нені
білдіреді, соны анықтап алмақпыз. Бұл үшін маңызды екі мәселені ескерген
жөн.
Біріншіден, саяси процесс саясаттану ұғымының негізгі категорияларының
бірі болып табылады, әрі біз зерттегелі отырған мәселеде шешуші рөл
атқарады. Екіншіден, ол ғылыми және публицистикалық әдебиеттерде әр қилы
мағынада өте жиі қолданылады [1], тіпті кейде кісі түсініп болмайтын
жағдайға дейін жетеді. Бұл ретте біз ұғымның мәнін айқындауға талпыныс
жасағанымызбен, оған нақты аныктама беруді мойынымызға алмаймыз. Біздің
басты мақсатымыз — бұл ұғымды өзіміз қолға алған зерттеуде қандай мағынада
пайдаланатынымызды көрсету. Өз тарапымыздан ұсынылып отырған саяси
процестің моделі, біздің ойымызша, бұрынғы КСРО территориясында қалыптасқан
тәуелсіз мемлекеттердің, оның ішінде Қазақстанның қазіргі жағдайы туралы
пайымдаулардың қалыптасуына көмегі болуы тиіс.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, "саяси процесс" категориясының нақты,
жалпыға бірдей түсінікті анықтамасы жоқ. Оны "саясат" ұғымына жақын ұғым,
кейде соның баламасы ретіңде, сонымен бірге "саяси өмір" және "саяси жүйе"
ұғымдарының орнына да қолданады [2]. Ол бұлардың барлығында жеке категория
ретінде пайдаланылғанымен, әртүрлі тұжырымдалып жүр.
Казахстанская политологическая энциклопедия. Адматы: ИРК, 1998. 448 с.
Мәселен, тар мағынасында - саяси шешімдердің дайындалу, қабылдану және
орындалуын қамтамасыз ететін операциялар сабақтастығы, кең мағынасында —
саяси қарым-қатынас субъектілерінің барлығының бірлескен іс-әрекеті [3].
Ал 1998 жылы Қазақстан даму институты шығарған саяси сөздікте "саяси
процесс" ұғымына мынадай анықтама берілген: "белгілі бір саяси мақсатты
көздеген әлеуметтік қауымдастықтың саяси ұйымдар мен топтардың жекелеген
адамның біртұтас іс-әрекеті; тар мағынасында — әлеуметтік субъектілердің
саяси шешімдерді жүзеге асырудағы қызметі" [4]. Біздің ойымызша, соңғы
анықтама ұғымның мәнін біршама ашып тұрған секілді.
Сірә, саяси процесті жалпылама түрде белгілі бір әлеуметтік топтың
саяси мүдделерін жүзеге асыруға бағытталған біртұтас қызметі деп анықтауға
болатын секілді. Саяси процесс ішкі-сыртқы әртүрлі факторлар арқылы жүзеге
асады. Ол күрделі құрылым, яғни әртүрлі деңгейде соған лайықты нақты
формада көрінеді, сондай-ақ жеке субпроцестердің жиынтық біртұтас бейнесі
бола алады. Сондықтан саяси процесс кешенді түрде қарастыруды қажет етеді.
Белгілі бір қоғамдағы саяси процестің жүру барысын талдау кезінде, ең
алдымен, талдау нысанының деңгейін анықтап алу қажет. Біздің ойымызша,
мынадай үш деңгейді бөліп алған жөн:
• макродеңгей (мұнда саяси процесс бүкіл қоғамдық ауқымда
қарастырылады);
• мезодеңгей (мұнда саяси процесс белгілі бір аймақ ауқымында
қарастырылады);
• микродеңгей (мұнда саяси процесс тар шеңбер шегінде ғана
қарастырылады).
Жастар саясатының 2003—2004 ж. арналған бағдарламасы туралы: ҚР
Үкіметінің қаулысы. 13 аклан 2003 ж. № 155. 7-8 б.
Саяси процесс бұл деңгейлердің әрбіреуінде өзін әртүрлі көрсетуі
мүмкін.
Ал жеке және біртұтас саяси процестің өзін бір-бірінен мазмұны мен
механизмі, яғни оның компоненттерінің өзара қарым-қатынасын қамтамасыз
ететін әдістері жағынан ерекшеленетін бірнеше сатыға бөлуге болады.
Л.С. Мамут мынадай сатыларды бөліп көрсеткен:
1) саяси жүйенің анықталуы;
2) саяси жүйенің белгілері мен компоненттерінің көшірмесі, көрінісі;
3) саяси шешімдердің қабылдануы мен орындалуы;
4) саяси жүйенің бағыты мен қызмет етуін бақылау.
Аталған сатылардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар. Олар
алмасады, кезектеседі және өзара ауысады, соның нәтижесінде саяси процесс
циклдері ауысып отырады. Демек, саяси процесс құрылымы тұрғысынан қарағанда
дәйекті түрдегі жәие циклдік кезеңнің қайталанатын көрінісі.
Сондай-ақ саяси процестің схемасын бас-аяғы жоқ дөңгелек шеңбер секілді
етіп көрсетуге де болады. Мемлекет белгілі бір саясатты бекітіп, оны жүзеге
асырғанмен, ол процесті аяқталды деп есептеуге болмайды. Нақтылы өмірде
үкіметтің бір саясаты екінші бір саясатты туғызуы мүмкін. Саяси процесс
үздіксіз болғандықтан, біз студенттердің саяси бағдарларының қалыптасу
ерекшеліктерін тексеруді мақсат тұтуымызға орай, КСРО кезеңінде қайта құру
басталған дәуірден қазіргі уакытқа дейінгі аралықты ғана бөліп
қарастырмақпыз. Әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынастар аясында радикалды
модернизациялау әртүрлі деңгейдегі топтардың құндылықтарға бағдары жүйесіне
елеулі өзгерістер туғызатыны белгілі. Мұнда тек әлеуметтік қарым-
қатынастардың сыртқы жағына ғана әсер етіп қоймай, сонымен бірге жеке
адамның ішкі жандүниесіне, құндылықтарға деген бағдарына да едәуір ықпалы
тиеді. Жеке тұлғаның қоршаған ортамен қарым-қатынасы, өзін өзі билеуі және
өзгерістерге сай бейімделу ерекшелігі де өзгереді. Біз елімізде өтіп жатқан
құбылыстарға студент жастардың қатысу, саяси қимыл көрсету ерекшелігін
саяси-әлеуметтік аяда, бірнеше кезеңге бөліп зерделемекпіз.
Бірінші кезең (1986-1990 жж.). Бұл кезең алып империяда қайта құрудың
қарқынды жүруімен, ел санасына серпіліс кіріп, жан-жағын бағдарлап,
пайымдауымен ерекшеленеді. Қазақ жастарының 1986 жылғы желтоқсандағы
толқуына байланысты ұлттық мүдде, ұлттық мақсат-мұрат мәселелері көтеріліп,
ол студенттердің қоғамдық-саяси белсенділіктерінің артуына, бұрынғы
қалыптасқан дағдылы құбылыстарға басқаша қарауға игі ықпал етті. КСРО
кеңістігіне басқа да шет мемлекеттердің әртүрлі саяси-мәдени, т.б.
құндылықтары ене бастады.
Екінші кезең (1991-1993). Бұл кезең әлемнің жартысын алып жатқан КСРО
империясының бөлшектенуі, жеке ұлттық мемлекеттердің бой көтеруі, бұрынғы
коммунизм елесінен арылу, ірі экономикалық қиындықтар мен дағдарыстардың
етек алуы, сондай-ақ ұлттық саяси және экономикалық элитаның жедел
қалыптасу процесінің өріс алуымен сипатталады. Студенттердің алғаш
ұйымдасып жатқан "Желтоқсан", "Алаш", "Азат" және т.б. осы секілді қоғамдық-
саяси партияларға мүше болып, саяси белсенділіктерінің артқан тұсы да осы
кез.
Үшінші кезеңді (1993-1995) жалпы Қазақстан халқының ұлттық және тілдік
ерекшеліктеріне карай жіктелу кезеңі деп қарастыруға болатын секілді. Бұған
Казақстанда мекендеген 100-ден астам ұлт өкілдерінің өз мәдени орталықтарын
құруын, өз баспасөзін, ұлттық мектептерін ұйымдастыруын, кейбір ұлттардың
(неміс, грек, т.б.) өздерінің тарихи отанына қоныс аудара бастауын айтуға
болады. Республикадағы мұндай процестердің студент-жастарға да әртүрлі
ықпалы болды.
Төртінші кезенді 1995 жылдың тамызынан бастаймыз. Бұл кезде Қазақстан
Республикасының қазіргі қолданыстағы Конституциясы қабылданып, онда жалпы
Қазақстан халқын біртұтастандыру мақсаты көзделді. Негізгі мақсат — елде
демократиялық қоғам, құқықтық мемлекет орнату, нарықтық экономиканы дамыту
деп айқындалды.
Қазақстанның өтпелі кезендегі саяси дамуы басқа жаңа тәуелсіз
мемлекеттердегі сияқты күрделі әрі қайшылыққа толы. Қайшылық, атап
айтқанда, бір жағынан, Қазақстанның бүгінгі саяси жүйесінің күні кешегі
тоталитарлық саяси жүйемен салыстырғанда демократиялы және толыққанды болып
табылатындығында. Екінші жағынан, Казақстанның саяси мәдениеті дәстүрлі
коғамдарға сай кері бағытта дамыды. Аталып еткен қайшылығы мол күрделі
кезендерге сай студент қауымының саяси бағдарларының қалыптасу ыңғайын
паймдау үшін, олардың субмәдениетінің құрамдас бөліктерін саралап көру
керек.
Студенттердің саяси субмәдениетінің тағы бір маңызды элементі осы
әлеуметтік топ үшін үйреншікті саяси қойылымдар (политическая установка)
болып табылады. Мұндай саяси қойылым — белгілі бір саяси объектілер мен
ахуалдарға субъектінің жалпы көзқарасын білдіретін әлеуметтік мұраттардың
бір түрі. Бұл оның нақты объекті мен ахуалға қатысты әлдебір іс-әрекет
жасауға дайындалып, бейімделуіне мүмкіндік туғызады. Бұл студенттердің
құндылықтарға бағдарының ерекшелігі және ол (саяси мұрат) студенттердің
саяси мінез-құлқын реттеп отырады. Субъектінің іс-әрекетіне байланысты
қойылымның мынандай түрлерін жіктеп көрсетуге болады: жинақтаушы саяси
қойылымдар, ол жалпы саяси құбылыс пен процеске жалпы бағдарларды
көрсетеді; ситуативті саяси қойылымдар, ол — белгілі бір саяси ахуалды
қабылдауға және соған орай шешім қабылдауға бейімділік.
Сонымен қатар субъектінің іс-әрекетінің бағыттылығына қарай қойылым
(мотиві, мақсаты, жағдай) мынандай түрлерге бөлінеді:
• мағыналық саяси қойылым, ол субъектінің өзі үшін мәнді болып табылатын
саяси объектіге қарым-қатынасын бейнелейді;
• мақсатты саяси қойылым, ол субъектінің белгілі бір саяси мақсатқа
үндеген ахуалға орай жасаған іс-әрекетінен туындаған мінез-құлқының
қалпын көрсетеді;
• операционалды саяси қойылым, ол — субъектінің қойылған саяси
міндеттерді шешуге бұрынғы осындай ахуалға байланысты қолданылған
тәжірибелер мен болжамдарға сүйеніп іс-әрекет етуі.
Индивидтің саяси қойылымдары негізінен саяси әлеуметтендіру барысында
қалыптасады. Бұның студенттің саяси мінез-құлқын реттеп отыруда маңызы
айрықша. Студенттердің іс-әрекеттері мен өмір сүру салтында ортақтықтар көп
болғандықтан, олардың баршасына тән белгілі саяси қойылымдар қалыптасады.
Студенттердің көпшілігіне ортақ саяси қойылымдар олардың саяси қызметі
барысында, негізінен, мынандай басты қызметтерді орындайды:
• атқару барысындағы қызметтің тұрақтылығын, орнықтылығын, мақсатылығын
айқындап, үнемі өзгерістегі ахуалға қарамастан, орнықты бағытын
қамтамасыз ету;
• оны арнаулы шешім қабылдау міндетінен босату және өтіп жатқан ахуалды
бақылау;
• оның селсоқтығы мен оралымсыздығына себепші болып, жаңа ахуалға
бейімделуін қиындатады.
Студент жастардың саяси субмәдениетінің бір элементі ретінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz