Әлихан Бөкейхан және ұлт зиялыларының азаттық жолындағы күресі
МАЗМҰНЫ
І.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
І тарау
1.1. Әлихан Бөкейханның саяси қайраткерлігінің қалыптасуы және
жетілуі ... ... ...
1.2. Әлихан Бөкейхан және ұлт зиялыларының азаттық жолындағы
күресі ... ... ...
1.3. Әлихан Бөкейханның саяси тақырыптарға арналған
мақалалары ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
Әлихан Бөкейханның саяси қайраткерлігінің қалыптасуы және жетілуі
Әлихан Нұрмұхамедұлы 1866 жылы бұрынғы Семей облысы Қарқаралы уезі
Тоқырауын болысының жетінші ауылында өмірге келген. Қазіргі әкімшілік-
аймақтық бөлініс бойынша бұл елді мекен Жезқазған облысы, Ақтоғай ауданы,
Қаратал совхозына қарайды. Әлиханның әкесі – Нұрмұхамед, анасы –
Бегімханым оқу-білімге жақын, парасатты адамдар болған. Әлиханның үлкен
атасы – Бөкей, ол атақты көкжал Барақ сұлтанның ұлы. 1816 жылы бес мейрам –
арғын Уәли билігін мойындамай, орта жүзде екінші хандық құрады. Хан етіп
сексеннен асқан қарт бөкейді сайлайды. Бөкейдің тоғыз ұлының бірі – Батыр
сұлтан. Батырдың ұлдары – Мырзатай мен рүстем. Мырзатайдан Нұрмұхамед
туады. Бөкейден соң Қарқаралы дуанының билігі немересі Жамантайға ауысқан.
Жамантай мен Рүстем Мырзатайлардың арасында әскер және ел билеу ісіне
байланысты басараздық болып, соның нәтижесінде Рүстем мен Мырзатай Қаратау
жаққа ығысқан. Бірақ олар көп ұзамай қайта оралып, Кенесары қозғалысына
атсалысады.
Әлихан Бөкейханның қайраткер ретінде қалыптасуының екі рухани
негіздерін бөліп айту артық емес. Біріншіден, Әлихан еркіндік пен теңдікті
жоғары бағалаған ортада өсті. Оның қоғамдық көзқарасының қалыптасуына
халықтың бай ауыз әдебиетінің, ұлы Абайдың және басқа ақын, жыраулардың
терең ойлы шығармаларының ықпалы болғандығы сөзсіз. Оның 1907жылы тұңғыш
рет орыс оқырмандарын Абайдың творчествосымен таныстыруды көздеген материал
жариялап, ал 1909 жылы ұлы ойшылдың шығармаларының Петерборда жарық көруіне
мұрындық болып, өмірінің соңына дейін Қобыланды, Ерсайын, Қозы Көрпеш –
Баян сұлу және басқа көптеген ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, зерттеп және
насихаттап өтуін, әрине, кездейсоқ жағдай деп айту қиы.
Болашақ қайраткердің өмір жолының қалыптасуына орталық езгіге қарсы
Кенесары бастаған жалпыұлттық көтеріліс (1837-1847) туралы ел арасындағы
әңгіме, аңыздардың айтарлықтай ерекше әсері болғандығын аңғару қиын емес.
Мұны біз Ә.Бөкейханның 1923 жылы Ташкентте жарық көрген кітапшасына алғы
сөз орнына жазып, әкесіне арнаған екі шумақ өлеңінен де байқаймыз:
За годом год хромали годы,
Прошло их много с той поры.
Как вольный сын степной свободы,
Казнен батыр Кенесары.
Но дух его бунтарской воли,
Его борьбы кровавый след.
Был маяком киргизской воли,
До дней свободы, дней побед (1)
Екіншіден, ХХ ғасырдың басында озық ойлы Европа мәдениеті мен
дәстүрінің ықпалынсыз Ә.Бөкейхан сияқты ірі қайраткерлердің қалыптасуы,
әрине мүмкін емес-ті. Оның өмір жолын айқындауда, әсіресе, Ұлы Француз
революциясының және орыс азаттық қозғалысы мен гуманистік әдебиетінің орны
ерекше болды. 1917 жылдың жазында Уақытша үкіметтің комиссары қызметінде
жүріп жазған мақаласында ол: Бостандық, теңдік, туысқандық 18-ғасырдан
бері жарыққа шыққан таза пікір. Мұны майданға салған Франция жұртының саяси
ерлері. Осы үш түрдің бәрі біздің тарихтан, інжілден, будда оқуынан, Лев
Николаевич Толстой философиясынан табылады. Көзі ашық талапты ер іздесе.
Бұл үш ұранна бөлек адам баласының бақыт, махаббатына жол жоқ. Бұл жолдан
шыға жайылған хайуандыққа қайтқан болады - деп жазды (2).
1. К.Степняк. Материалы и истории Султана Кенесары Касымова. Под ред.
проф.Поливанова и др-ра Досмухамедова Т. 1928, Қазақ газеті, 1917, №
234.
2. Қазақ газеті, 1917, № 234.
ХІХ ғасырдың соңында Ресей империясында саясаттан тыс қалған түкпірді
табу қиын болар еді. Ә.Бөкейхан сол өткен ғасырдың 80-жылдары империяның
шығыстағы ірі саяси орталықтарының бірі Омбы қаласында техникалық училищеде
оқыды. Бірақ оның шын мәніндегі үлкен саясаттың не екендігін түсінген кезі,
әрине, Санкт-Петербургте орман техникалық институтында оқып жүрген
жылдарына тұс келеді.Мұнда ол студенттік қызу айтыстарға қатынасып, ХХ ғ.
Босағасынан аттағалы тұрған Ресейдің қандай жолмен дамуы тиімді болатындығы
туралы қайшылықты пікірлер қақтығысына куә болды. Өз ойын да шыңдай түсті.
Ә.Бөкейханның бұл жылдардағы рухани ізденістерінен хабардар автор: ... В
бытность студентом лесного института примыкал к крайней левой. Во время
разгара споров о марксизме очень энергично отстаивал тезисы экономического
материализма - деп жазды (1).
Ә.Бөкейхан институтты бітірген бетте ішкі Ресейден қоныс аударушылар
жағдайын зерттеу үшін ұйымдастырылған Полвцев экспедициясына қатынасу үшін
1895 жылдың жазында Омбыға келіп, экспедиция жұмысына рұқсат берілмеген соң
сонда қалып қояды. Омбыдағы орман шаруашылығы училищесіне математика
пәнінен оқытушы болып орналасқан ол, тура осы мезгілде социалистік
бағыттағы Степной Край газетінің қызметіне белсенді түрде араласа
бастайды.
Степной Край газетін бұл кезде шығарушы қызметкерлер негізінен
түрлі бағыт ұстанған социалистер болды. Ол басқа Сібір газеттерінен де
сонысымен айырмаланды. Ә.Бөкейхан Севастьянов, Соколов сияқты
халықшылдармен, Беляков сияқты марксистпен бірге газеттің редакция алқасы
құрамына енді. Оның осы кезеңдегі көзқарасынан жақсы хабардар ескі досы,
проф. С.П.Швецов былай деп жазды: Никакой радикальной интеллигенций, как
представителя особого направления, в составе Степного Края, как думает
Т.Виноградов, не было. А.Н.Букейхан, которого
1. Семипалатинский листок газеті, 1906, 5 маусым.
Он относит именно сюда, представлял собою марксистское направление в газете
и был, несомненно, наиболее ярким его выразителем. Я бы сказал даже
единственно ярким. Не случайно было то обстоятельство, что Якубович-Мельшин
и Гоц-Рафаилов, желая вплотную примкнуть к Степному краю, нашли нужным
предварительно вступить в переговоры и соглашения не с кем другим, а именно
с ним. Со своими единомышленниками-народниками им не нужно было никаких
предварительных переговоров, так-как и без переговоров, так-как и без
переговоров все было ясно. Иное дело –представители другого,чуждого им
течения социалистической мысли-марксизма: здесь нужна была ясность и полная
договоренность в отношениях.(1)
1896 жылы үкімет орындарының шешімімен Ақмола, Семей және Торғай
облыстарындағы жер жағдайын зерттеп, қазақ даласына орыс шаруаларының
пәрменді түрде қоныс аударуына қажет ғылыми негіз жасап беруге тиіс болған
Ф.А.Щербина бастаған экспедийия ұйымдастырылды. Ә.Бөкейхан экспедиция
жұмысына қатысуға мүдделілік танытқандардың бірі болды. Оның ойы бойынша
бұл жұмыс сол тарихи кезеңде қазақ жұрты үшін ең зәру мәселеге айналған –
жер қатынастарын тереңірек түсініп, белгілі бір тұжырымдарға келуге жағдай
жасауға тиіс еді. Экспедиция алдына мынадай міндеттер қойылды: 1. Көшпелі
шаруашылықтың жер пайдалану әдіс-тәсілдерінің заңдылықтарына көз жеткізу;
2. Қазақтарды ауылдық қауымға бөліп, оларды шаруашылық жүйе бойынша жіктеу;
3. Сол жеке шаруашылықтарға қажет төрт түлік малдың көлемін есептеп шығару;
4. Әр түліктің керекті жайылым мөлшерін яки жер нормасын анықтау; 5.
Этникалық жағынан жағрапиялық ерекшелігі мен тарихи даму тұрғысынан зерттеу
(2).
Жұмыс мерзімі 1896 және 1903 жылдар аралығын қамтыған Щербина
1. Северная Азия журналы, 1930, № 1-2, 110-б.
2. Северная Азия. Общество изучения Урала, Сибири и Дальнего Востока
журналы, 1930, № 1-2, 112-113-б.б.
экспедициясы шын мәнінде қыруар шаруа бітіріп, аталған облыстарда он екі
уездерден жиналған материалдардың негізінде 13 томнан тұрған ғылыми
зерттеу еңбегін бастырып шығарды. Экспедиция жұмысына қатынасу барысында
Ә.Бөкейхан қазақ даласына байланысты Ресей империясының көздеген мақсатын
бұрын өзі байқай бермеген жаңа қырынан көрді және орталық биліктің таяу
жылдары ірі шараларды іске асыруға даярлық жасап жатқанын байқады.
ХХ ғасырдың басы, анығырақ айтқанда, 1905-1910 жылдары Ресейдің
переселен саясатында, сол арқылы Оралдың шығыс бөлігін отарлау саясатында
жаңа кезең болды. Оған мынадай фактілер арқылы көз жеткізу қиын емес.
Егер 1864-1885 жылдар аралығында Оралдың шығыс жақ бетіне қоныс
аударушылардың саны 300 000 адам болса, бұл сан 1885-1910 жылдары – 2,5
миллионға өсті (1).
ХХ ғасырдың алғашқы онжылдығының орта тұсында империя көлемінде
қоныстандыру ісі белгілі бір жүйеге түсті. 1904 жылы Петербургте Қоныс
аудару және Жерге Орналастыру бас басқармасы құрылды. Келесі бір-екі
жылдың ішінде бұл басқарманың мекемелері губерния, облыс және уезд
деңгейінде барлық қазақ жерлерінде құрылды. Мемлекет тарапынан үлкен және
нақты қолдау алған бұл мекемелердің құқықтық статусы да жоғары болды және
олардың негізгі міндеті артық жерлерді анықтап, ол жерлерге ішкі
Ресейден орыс шаруаларының көшіп келіп орналасуына жағдай жасау еді.
Белгілі бір жүйеге түскен, ұлы державалық бірге отарлау саясатының
басында патшаның өзі, Мемлекеттік Дума және өкімет орындары тұрды.
Сондай-ақ, бұл іс жақсы қаржыландырылды.
Міне, осындай жағдайда патша өкіметінің отарлау саясатымен күрес
жүргізуге жеңіл-желпі іс емес-тін. Жалпы саяси деңгей төмен, оқыған
азаматтары саусақпен санарлық қазақ қоғамы үшін бұл ауырдың ауыры
Вопросы колонизации, 1912, № 11, с.36.
еді. Студенттік жылдары және омбылық өмірінің алғашқы кезеңінде
марксистік бағытта тұрған Ә.Бөкейханның саяси платформасының біртіндеп
өзгеріске ұшырау себептерін, мейлінше, осы жағдайдан іздеу орынды болатын
сияқты. Басқаша айтқанда, қазақ даласын ашықтан-ашық отарлау саясатына
білек түрініп кіріскен патшалық жүйемен пәрменді күрес жүргізу үшін,
әуелі бүкіл қазақ жұртының басын біріктіруді көздеген әрекеттер жасап,
сонымен бірге орыс қоғамының ішінде ресми билікке қарсы оппозицияда
тұрған саяси күштердің қолдауына сүйену керек еді. Ал мұндай сипаттағы
іске, біріншіден, жалпыұлттық мүддені түсінуге көтеріле алмаған қазақ
жұртын таптық негізде бөлшектейтін, екіншіден, Ресей жағдайында ашық,
ресми саяси күшке айналмаған марксистік партия бағытын ұстану тиімсіз
болды.
Қалай болғанда да Ә.Бөкейханның көзқарасының Щербина экспедициясына
қатысқанын кейінгі кезеңде үлкен өзгерістерге ұшырағандығы анық.
Дегенмен, Бөкейхан сияқты қазақ оқығандарының саяси көзқарасының мүлдем
жаңа сапаға көтерілуіне тұңғыш орыс революциясы ерекше ықпал етті.
Патшалық отарлау аппараты өзіне қызметке даярлаған түрлі мамандық иелері
арасынан шыққан қазақ зиялылары елде жаңа сипат, жаңа өрлеу ала бастаған
ұлттық қозғалысқа саналылық, ұйымдасқан сипат беру жолдарын қарастырды.
Осы бағытта газет шығару, күреске шақыратын кітаптар бастырып тарату,
көкейкесті қоғамдық саяси талаптар қойған петициялар ұйымдастыру сияқты
бұрын қазақ тарихында болмаған саяси күрес құралдарын игере бастады. Сан
жағынан аз, әлеуметтік саяси күресте жинаған тәжірибесі марымсыз ұлттық
интелегеция үшін бұл жеңіл-желпі емес істерді көтеріп алып кету ойңаға
түспегендігі анық. Осы тарихы кезеңде ол атқарған жұмыстар арасынан
мыналарды бөліп айтуға болар еді. Олар: белгілі Қарқаралы петициясын
ұйымдастыру және өлкеде Россиялық конституциялық демократиялық партияның
жергілікті филиалын құру жолында жасалған әрекет. Сол тұста жалпы қазақ
қоғамының саяси өмірінде жаңалық есебінде болған бұл рқиғалардың
Ә.Бөкейхан қызметіне тікелей қатынасы болғандықтан, олардың тарихи және
қоғамдық-әлеуметтік астарына қысқаша тоқталып өтейік. 1905жылы маусым
айында Қоянды жәрмеңкесінде жазылған Қарқаралы петициясында қазақ
қоғамының негізгі ұлттық мүддесі есебінде мынадай талаптар қойылды: діни
сенімдерді атқаруда, оқу-ағарту жүйесін ұйымдастыруда жергілікті халықтың
еркіне қайшы келетін шектеулерді жою; ауылдарда сабақ орыс тілімен бірге
қазақ тілінде де жүргізілетін мектептер ашу; қазақ халқының мұң-мұқтажын
талқылауға қажет құрал-цензурасыз газет шығаруға және баспахана ашуға
рұқсат беру; жаппай қоныстану қарқынның күшейіп құнарлы жеррдің
қоныстанушыларға өтуіне байланысты қазақтар орналасқан жерлерді олардың
заңды меншігі екендігін мойындау; мемлекеттік аппаратта, сот орындарында
іс қағаздарын қазақ тілінде де жүргізу, олардың жұмысында қостілділікті
жолға қою,т.с.(1)
Қарқаралы петицичсы тарихи маңызы сапалы жаңа даму сатысына аяқ
басқан қазақ азаттық қозғалысының ең негізгі талап-тілектерін тұңғыш рет
тұжырымдап қалыпқа салып, патшалық биліктің алдына қойып, сол арқылы
қазақ елінің өз еркіндігі үшін табиғи күрес жолына түскендігін ашық-анық
білдіруіндееді. Бүкіл елдік наразылықтың қазақ қоғамына бұдан бұрын тән
емес петиция түрінде көрінуіне түрткі болған тұңғыш Россиялық
революцияда, ал оны жазған азаттық қоғалыстың басына келген жаңа
әлеуметтік күш-ұлттық интеллигенция өкілдері еді. Деректік
материалдардағы көрсетулерге қарағанда петиция авторларының қатарында
Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынов және басқа сол кезеңдегі белсенді қазақ
интеллигенттері болған. Ол турасында М.Дулатов кейінірек 1905 жылдан
бері біздің қазақ жұрты да басқалардың дүбіріне елеңдеп, олардың ісіне
еліктеп, ұлт пайдасын қолға ала бастады. Сол бостандық жылдарында Семей
облысының оқыған басшылары көзге көрікті іс
Брайнин С. Шафирош. Очерки по истории Алаш-Орды. Алматы. Москва, 193-б.,
с. 94-96.
қылып, жұртқа көсемдікпен жол-жоба көрсеткені үшін алды абақтыға жабылып,
арты айдалып, қалғандары сенімсіз болып қалды , - деп жазды (1).
Жандарм орындары шамамен петиция авторы деген кісілерді сепираттық
насихат, билікке қарсы әрекет жасау сияқты түрлі айыптармен қуғынға алып,
абақтыға жапты. Бұдан былайғы кезеңде қазақ даласындағы патша
жандармериясы басқа революциялық күштермен бірге қазақ демократиялық
интеллигенциясын қуғынға ала бастады, сөйтіп қабырғасы қата қоймаған
ұлттық демократиялық интеллигенция халық тарихындағы азаттық күрестің
жаңа бетін ашты.
Саяси күрес жолына енді түсе бастаған ұлттық интеллигенцияның осы
кезеңдегі саяси-әлеуметтік бағдары, белгілі дәрежеде Ресейдің радикалдық-
буржуазиялық партиясы – кадеттердің ұстанған бағытымен тоғысқандығы да
шындық. Өзінің бастапқы саяси күрес кезеңінде самодержавиялық билікті
ұтымды сынға алып, оған қарсы оппозицияда болған конституциялық-
демократиялық партияның қазақстанда бөлімін ашуға ынта білдіргендер
қатарында Ә.бөкейхан да болды. 1905 жылдың соңында басқа да қазақ
интеллигенттерімен бірге Оралда бес облыстың делегаттық съезін өткізіп,
Қазақ конституциялық-демократиялық партиясын құру шарасына қатынасады.
Ал келесі 1906 жылы маусым айында осындай жиылыс Семейде де болып
өтті. Ол туралы жергілікті газет: 10 маусымда сағат 12-де Семейде қазақ
сайлаушыларының бірінші съезі болып өтті. Оған 150-ден астам адам
қатынасты... Әңгімені Ә.Н.Бөкейхан бастап, ол жиылысты Народная свобода
партиясының программасымен таныстырып, отырғандар оған қосылу турасында
қаулы қабылдады деп жарыссөзде ол партия туралы Шәкәрім Құдайбердиев
және басқалар сөйлегендігін келтірді (2).
1. Қазақ газеті, 1913, № 28.
2. Семипалатинский листок газеті, 1906, 13 маусым.
Қазақ газеттерінің бағдарламасымен таныса отырып, оның жалпы ұлттық
мәселелерді саяси мақсат ретінде күн тәртібіне қойғандығын байқаймыз.
Партия бағдарламасы сол кезде Оралда Камиль Тухлатуллиннің басқаруымен
шығып тұрған Фикер (Пікір) газетіне жарияланған. Онда қазақ жерін
бүтіндей сол елдің меншігі етіп жариялайтын заң қабылдау, ішкі Ресейден
көшіп келіп қоныстану толқынын тежеу, кедей жұмысшыларға еркіндік, теңдік
беру, оларға пайдалы заңдар шығару, қазақ балалары үшін мектеп, медресе,
университеттер ашу, т.с.с. талап-тілектер айтылған. Бұл мақсаттардың сол
кезде іске аса қоймағаны мәлім, дегенмен 1905 жылдың өзінде алдына осындай
міндеттер қойған саяси партия нұсқасы пайда болуының өзі қазақ қоғамы үшін
ілгері басумен тең еді. Біз қарап отырған мезгілде империя өмірінде үлкен
саяси оқиға болған Мемлекеттік Думаның жұмыс жасай бастауы еді. Қазақ
зиялылары алғашқы кезеңде Дума белгілі дәрежеде, қазақ елінің өзекті
мәселелерін шешуге көмегін тигізеді деп түсінді. Ә.Бөкейхан І Мемлекеттік
Думаға Семей облыстары қазақтары атынан депутат болып сайланды. Осы оқиғаға
орай Семипалатинский листок газеті: Редакция қазақ халқын нәтижелі
сайлау қорытындысымен құттықтайды. Ә.Бөкейхан Мемлекеттік Думада ұлт
мүддесін қорғай алатын, қазақтың жоғын жоқтап, тілегін жеткізетін бірден-
бір адам екеніне халқы сенсе керек, - деп жазды.
Ә.Бөкейхан І Мемлекеттік Дума жұмысына қатынаса алмайды. Өйткені, ол
Дума өз жұмысын бастаған кезде Омбы генерал-губернаторының негізсіз
жарлығымен соттың тергеуінсіз үш ай Павлодар абақтысында отырады. Ал
абақтыдан шығып, Петербургке жеткенде, Дума патшаның үкімімен таратылып,
оның біраз мүшелері наразылық актісін қабылдау үшін Финляндияның Выбор
қаласына жүріп кеткен еді. Ә.Бөкейхан да солардың артынан аттанып, Выбор
үндеуіне қол қояды.
Сонымен, бірінші орыс революциясынан кейінгі кезеңде қазақ
оқығандарының алғашқы ізденіс нәтижесінде жасаған тұжырымы – қазақ қоғамын
орта ғасырлық мешеуліктен алып шығатын жол Ресей арқылы жеткен дамудың
батыстық нұсқасы, басқаша айтқанда, буржуазиялық қатынастарға жол ашу еді.
1910 жылы жарық көрген мақаласында Ә.Бөкейхан ол туралы былай деп жазды:
Таяу болашақта да далада қырғыз арасында қалыптасып келе жатқан екі саяси
бағытқа сай екі саяси партия құрылуы ықтимал. Олардың бірі ұлттық діни
атанып, мақсаты қазақтарды басқа мұсылмандармен біріктіру болмақ. Екіншісі,
батыстық бағытт... Алғашқысы үлгі ретінде мұсылман-татар партияларына алса,
соңғысы орыс оппозициялық, мәселен халық еркіндірі партиясына алуы
мүмкін (1).
Ә.Бөкейхан қазақ жұртын батыстың озық мәдениетінен үйренуге шақыруын
бұдан кейінгі жылдарда да қойған емес. 1933 жылы марксизм институтының
қазақ филиалында өткен дискуссияда сөйлеген сөзінді С.Асфеньдияров бұл
мәселеге қатысты мынадай естелк айтқан болатын: ...Алаш орда лидерлерінің
батысшылдығы, түрікшілдігі жөнінде де басын ашатын нәрсе баршылық.
Менің есімде 1912 жылдың күзінде Петербургтағы қазақтар өзбек студенттері
арасында Балқан соғысына байланысты Түркияны қолдаған үлкен қозғалыс болды.
Болгар студенттері бізбен жұдырықтасудың сәл алдында тұрды. Сол кездері
болып тұрған бас қосулардың бірінде Бөкейханға біз Түркияға барамыз,
нағыз ұлтжандылықтың белгісі осы болмақ сияқты ойларымызды айттық. Ол
Түркия құлағалы тұр, оған ешқандай да үміт артудың қажеті жоқ дегенді
айтып, бізді батысқа бағыттады.
Әрине, бұл арада ешқандай талдаусыз жалпы Батысты меңзеумен
шектелсек, ағаттық болар еді. Егер Бөкейханның Қазақ газетінде
жарияланған публицистикалық мақалаларына зер салсақ, оның батыстың,
Ресейдің демократиялық дәстүріне жақын болғандығын ажырату қиынға соқпайды.
Осы басылымда В.Г.Короленконың алпыс жылдық мерейтойына байланысты қазақ
оқушысына жолдаған ашық хатында Бөкейхан былай деп жазды: Балқан соғысы
алғаш басталғанда болгар патшасы бұл соғысты
Букейхан А. Киргизы – форма национального движения в совр. Гос-х
(Под. Ред. А.Костелянского) 1910, 529.
Крест пен ай соғысы қылмақ болды, осы ант ұрған сөзді орыстың, балалардың
талай газеті көтеріп алып кетіп, соғыс хайуандығын осылайша паналамақ
болды. Сонда Короленко хат жазды, Крест һәм жарты ай деп. Бұл хаттың
әдемілігі менің жаман қаламыма сыймайды... Қысқа сөз мынау: қай соғыс болса
да хайуандық, крестпін деп түрік қаласын алғанын, қатын, бала, кемпір,
шалды өлтіріп отырған жоқ па? Бұл хайуандық емес пе? Болгарға, түрікке қай
патшаның қол астында болса бақытты болғаны керек. Соғысты қылып отырған
жұртты бастап жүрген ант ұрғандардың не керегі бар? Түрік те, болгар да
ағайын, дос болатын адам баласы емес пе?.. (1).
Қоғамдық күрес жолына түскен жас қазақ интеллигенциясының алдына
көлденең тартылған өзекті жайлардың бірі – ел тағдырына қатысты жер
мәселесі еді. Бұл мәселе оның азаматтық санасына қозғау салды, үлкен сын
болды. ХХ ғасырдың алғашқы онжылдығында қабылданған столыпиндік заңдардың
артын ала Қазақстанға ішкі Ресейден жерсіз шаралардың топ-тобымен ағылуы
өлкеде жер мәселесін асқындырып жіберген еді. Бұл ретте қазақ шаруаларына,
әсіресе ауыр тиген 1909 жылы 9 маусымда Министрлер Советі бекіткен Ақмола,
Семей, Торғай және Орал облыстарындағы мемлекеттік жер қорын анықтау туралы
нұсқау мен Түркістан өлкесін басқару туралы ереженің 570-статьясына қосымша
заң болды. Крепостниктік сипатта жазылған бұл екі документ іс жүзінде қазақ
жерін переселен басқармасының еркіне берді. Бұл документтер бекітіле
салысыман, переселен мекемелері қазақ жерлерін тезірек әрі кең көлемде өз
қарамағына алу мақсатында қазақ шаруаларына да орыс қоныстанушылары сияқты
15 десятина жер үлесін алып, отырықшылыққа көшу науқанын ашты және бұл
процесс қайсыбір аудандарда қорқыту-үркіту шараларымен қатар жүрді. Міне,
осындай жағдайда отаршыл аппараттың зорлығы, жасап отырған айласын жан-
жақты сынап, әшкерелеп, сол арқылы халықтың көзін ашып,
ҚР жаңа тарихының орталық мемлекеттік архиві. 811 қ. 20, 686 іс, 239 п.
оған бұл көкейтесті мәселені өз дәрежесінде түсінуге көмектесе алатын
ғылыми, публицистикалық мақалалар аса қажет болды. Бұл міндетті империяның
саяси құрылысымен жақсы таныс, жер қатынастары мәселесін терең меңгерген
адам ғана жүзеге асыра алатын еді.
Айқап және Қазақ басылымдары бұл мәселені ұлттық ауқымға көтеріп,
пікір-сайысқа айналдырды. Халық тарихында баспасөз жүзінде тұңғыш жүрген
бұл айтыс барысында авторлар екі баламалы пікірге бөлініп кетті. Бірі (оны
жақтаушылар – Б.Қаратаев, М.Сералин, Ж.Сейдалин және басқалар) ішкі
Ресейден шаруалардың жаппай көшіп келіп, қоныстану жағдайында отырықшы
нормамен болса да, егіншілікке қолайлы жерден үлес алып, отырықшылыққа
көшуді қолдады. Бұл пікірдегілер жұртқа басшылық жасап, отырықшы нормамен
жер үлесін алып қоныстанды. Оларға ерген оқыған жастар қазақ отырықшылыққа
көшсе, оның арасында өнер-білім тарауға жағдай туады деп түсінді.
Екінші пікірдегілер (Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынов және басқалары)
көшпелі шаруашылыққа үйренген қазақ отырықшы нормамен үлес алып, көндігіп
кете алмайды, мұндай норма тек жері құнарлы, бұрынна егіншілік мәдениетін
игерген аудандарға ғана келеді, ал оны шығарған үкімет орындарының түпкі
мақсаты еппен, айламен қазақ жерін көбірек алу және қазақтардың өз
ризашылығымен алдық деген пікір туғызу деп түсіндірді.
Мәселенің егжей-тегжейін халыққа түсіндіруге көп күш салған Қазақ
газеті бетінде бұл тақырып бойынша дәлелді, терең ғылыми, публицистикалық
мақалалар жариялаған Ә.Бөкейхан болды.
Жалпы ұлттық пікірсайыстың берер пайдасын айтып, ол: Сөз айыр шықты
деп, әдепсіздік тіл көрсеткен де бауырым бар. Талас дүния – ғұмыр сифаты,
талас-тартысы жоқ болса, ғұмыр абақты болар еді. Айыр сөзде айып жоқ.
Ақылға саңырау да айып, - деп жазды. Ол деректерге негізделген, нанымды
мақалаларында халыққа патшалықтың жер туралы заңдарының отарлық, реакциялық
мазмұнын түсіндіруді көздеді. Переселен басқармасының қаруына айналған 1909
жылғы 9 маусымда Министрлер Советі бекіткен документтің заң емес, нұсқау
екенін, демек оған сүйеніп патша чиновниктерінің жергілікті халықты өз
жерінен ығыстыруды заңсыз, ал переселен басқармасы айтты деп халықтың ығыса
беруі жігерсіздік екенін айтып: Қазақ 15-тен надел алмаса, қыстау,
егінжай, арығынан қу айда деген закон қайда?, 15-тен алсаң жер
белгілеймін, қазақ болып отырсаң жерден күнде көшірем деп қазақты күнде
көшіріп отыр. Өстіп жұртты билеген патшалық бар ма екен? Біздің патшалық
конституция емес пе, біздің патша қол астындағы адамның бәріне бірдей адал
емес пе? Біздің қазақ жерінен күнде көшіретін не жазып еді? Бұл жұрт
жұмысын жұрт болып іздемейтін бе? Әр жерде, әрқайсың аяғын ат басқан балаша
шыңғырмай!.. - деп жазды (1).
Қазақтарға отырықшы нормамен жер үлесін берудегі түпкі мақсатын
отаршыл аппараттың өзі де жасырған жоқ. Ол туралы 1913 жылғы 11 маусымда
думада сөйлеген сөзінде переселен басқармасының бастығы Глинка: қазақ жері
Қазақстан көп артылып қалу үшін, яғни переселендерге қазақтан жерді көп алу
үшін біз әдіс істеп отырмыз. Әдіс қылу жолсыздық емес, ептілік. Біз
Министрлер Советінен ептілік етуге рұқсат алып, қазақты ебімізге түсіруге
қайырмалап едік, топ-тобымен топырлап түсіп жатыр. Ол істеген ебіміз мынау
еді: қазаққа отырықшы болып жер алуға риза болсаңдар, сендерге де мұжықпен
қатар 15 десятинадан еркек басына жер береміз дедік. Айтуымыз-ақ мұң екен,
қазақтар отырықшы нормамен жер бер деп жабыла сұрап жатыр. Өткен жылда
отырықшы нормамен қазақтарға 700 мың десятина жер бердік, - деген еді (2).
Үкімет орындарының 15 десятина нормасын не үшін шығарғандығын жоғары
мемлекеттік аппарат чиновнигі осылай түсіндірген болатын.
Міне, сондықтан да мәселенің осы қырын түсінуге шақырған Қазақ
газеті мен Ә.Бөкейханның әрекетін қазақ байлары мен буржуазиясының
1. Қазақ газеті, 1913, 24-28.
2. Қазақ газеті. № 20.
Таптық мүддесін қорғады деп бағалау, әрине тым біржақтылық болар еді.
Қазақстанды отарлау қарқыны мен әдісінің жаңа өң алуы тұсында олар ұлттық
мүдде тұрғысынан да сөйлеген болатын. Баспасөз үстінен бақылаудың күшейген
жағдайында өзі ішкі Ресейде айдауда жүрген Ә.Бөкейханға патшалық
әкімшіліктің отарлау саясатын әшкерелейтін мақалалар жазу оңайға түскен жоқ-
тын. Тек айтқан ойларының дәлелді, негізділігінен ғана ол патша
жандармдарының жазасынан құтылып отырды. Өз кезегінде жер мәселесі бойынша
Ә.Бөкейханның біліктілігін патша чиновниктері де мойындауға мәжбүр болды.
Мәселен, Орынбор губерниясының жандарм бастығы генерал-майор Бабич 1914
жылы 24 қарашада Қазақ газеті турасында Торғай губернаторына жазған
хатында из крупных сотрудников известны: Алихан Букейханов, бывший член І
Государственной Думы, специалист по аграрному вопросу степных областей, -
деп көрсетті (1).
1918 жылға дейінгі қазақ қоғамының саяси және рухани өмірінде аса
үлкен роль атқарған Қазақ газетін ұйымдастыруда және оның жалпы ұлттық
деңгейге көтерілуінде Ә.Бөкейханның атқарған еңбегі аса зор. 1913 жылдың
ақпанынан шыға бастаған Қазаққа дейін жалпыұлттық газет шығару әрекеті
ілгері баспаған. Оның газет шығару ісіндегі мол тәжірибесі 1896-1907
жылдары Степной край, Иртыш, Омич, Голос степи сияқты газеттерде
істеуі, Мемлекеттік Дума депутаты ретінде сол кезеңдегі Ресей жоғары билік
орындарына жақын адамдармен тікелей таныс болуы Қазақты ұйымдастыруда аз
роль атқарған жоқ. Газеттің алғашқы сандарынан бастап ол Қыр баласы атты
жамылғы есіммен мақалалар жазып, ең күрделі және өзекті мәселелер бойынша
негізгі авторға айналды. 1914 жылғы наурыз айында Ташкентте тұратын темір
жол инженері М.Тынышпаев Иркутскідегі өзінің танысына: ...В Оренбурге
издается киргизская газета поэтами-киргизами Байтурсыновым И Дулатовым,
людьми
Орынбор облысының мем. архиві. 21 қ. 9т. 4 іс. 128п .
преданному своему делу. Руководит А.Букейханов, конечно, я имею
касательство и подписываю. Газета очень распространяется, - деп
хабарлайды. Әрине, Қазақты шығаруды Қыр баласының ролін асыра бағалауға
немесе оның ұстаған бағдары мен редактордың бағытын шатыстыруға
болмайтындығы түсінікті. Дегенмен, газетті ұйымдастыруда Ә.Бөкейханның
еңбегін өз дәрежесінде бағаламау да әділетсіздікке жатар еді.
Қазақ газеті бетінде Ә.Бөкейханның қалам тартқан тақырыбы, әрине
жер мәселесі болды. Оның мақалаларымен таныса отырып, Ә.Бөкейханның
қайсыбір зерттеушілер көрсеткендей жер мәселесінде тар ұлтшыл, ескі
феодалдық тәртіпті жақтаушы болмағандығына көз жеткізу тіптен де қиын емес.
Ол біріншіден жер үлесін алдымен патшалық билік тұсында үлестен тыс қалып
келген жергілікті халық алуға тиіс деп санады; екіншіден, жерді меншік
есебінде үлестіріп беруде қарсы шығып, ондай жағдайда егіншілік мәдениетін
толық меңгерген қазақ шаруалары үлесін көрші мұжыққа сатып, біраз жылда
сытылып, жалаңаш шыға келеді, сондықтан да жер қауымға кесіліп, жерді
бірге алған ру, ауыл, болыс өз ішінде өздері тәртіп жасап, әділдікпен
пайдаланғанын жақтады. Үшіншіден, жер үлесішаруаға жердің топырағына,
жергілікті табиғатына байлаулы болғандығын қалады. Бұл айтылған ойлардың
қайсыбірінің қайшылықты көрінуі ықтимал, бірақ олардың нақты тарихи
тәжірибеден туылғандығын жоққа шығару қиын.
Ә.Бөкейхан 1917 жылғы революциялық өзгеріске дейін де қазақ
шаруасының әлеуметтік жағдайымен жақсы таныс болатын. Баймын, мықтымын деп
атқа мінген жақсылар пішен шабатын жерге, егінжайға, жаз қонысқа, қыс
тебінге зорлық қылады. Кемшілікте жүрген бейшара сорлы жұрт бұл жақсылардың
тепкісінде қор болғанша, орыс беретін 15 десятина болса да ие боларлық деп
мұжық боламын деп сұрап отыр, - деп жазған ол, үкіметке төлеген алымға
байланысты Алымды момын кедейге аударып бай болатын мырзалар көзі соқыр
емес, көңілі соқырына салып жүр ғой. Жұрттың момынын тонап алп болған
байлықта қанша береке бар екен , -
деп түйеді (1). Бұл келтірілген пікірлер Бөкейханның қоғамдағы таптық
қатынастардан жақсы хабардар екендігін білдірсе керек. Бірақ олар бұл
кезеңде бірінші кезекке әлеуметтік-таптық емес, жалпыұлттық демократиялық
мәселелерді қойды. Кез-келген ұлттық-демократиялық интеллигенция үшін
өзекті мәселелердің бірі - өздерінің қоғамдық тарихи даму жолына қатынасы,
соған баға беру болып табылады. ХХ ғасырдың бас кезінде ұлттық
интеллигенцияның алғашқы буыны қазақ тарихын өзара талқыға салды. Бұл
талдау ұлттық көлемдегі тұңғыш саналы, мақсатты талдау болатын және ол жаңа
қалыптасып келе жатқан ұлттық сананың тұтастыққа ұмтылушылығының көрінісі
есебінде жүрді. Халықтың жүріп өткен жолын, жиған тәжірибесін сарапқа салу
олар үшін қоғамдық мешеуліктің себеп-салдарына көз жеткізуге керек еді. Бұл
ретте олар өткен тарихты қызықтаудан, оны әсірелеуден алыс, керісінше оған
шындық тұрғыдан дәл баға беруге тырысты. Қазақ тарихын терең білген, оған
байланысты өз пікір бағасы болған Бөкейхан ұлттық мешеуліктің түп тамырын
халықты билеушілердің надандығы мен ел бірлігінің жоқтығынан көріп: Пәлен
хан-ай! Пәлен би-ай! деп отырып өкінесіңдер. Бұрынғы хандарың да, бұрынғы
билерің де осы күнгі атқа міндіп деп жүрген өздеріңдей еді. Қазақтың
бұрынғы басшыларында әділдік, береке болса, бұ қазақ бұл күйде болар ма
еді? Жұрттың берекесі кетуге түптеп себеп болған нәрсе қазақта бірліктің
жоқтығы. Бірлік жоқтан қазақтың һәр қайсысын һәр жерде дұшманы ойбайлатқан.
Бұрынғы хан болсын, билер болсын, әділдіктен жырақ болған, дәл осы күнгі
атқа мінген өздеріндей, - дейді. Ағартушылық сипаттағы бұл ойын одан әрі
жалғастырып: Әділдік жоқ жұртта берек-бірлік болмайды. Байлықты өнермен,
шаруамен, қызметпен іздемей, жұртты тонап, момынды жылатып іздеген
мырзалар, қысты күні үңгірде жатып өз аяғын сорған аю мысалында ғой, қанша
қомағайланса да сорғаны өз аяғы, - деп аяқтайды.
Қазақ газеті. 1913, № 11.
Қазақстан Ресей құрамына енгеннен кейінгі кезеңде патшалық аппарат
саналы түрде қазақ қоғамындағы түрлі әлеуметтік-саяси топтар тарапынан ұлт
көлемінде мемлекеттік тұтастыққа ұмтылушылық тенденцияларына қарсы
бөлшекте де билей бер саясатын жүргізіп, саяси бірлік идеясын жөргегінде
тұншықтырып отырғандығы мәлім. Патшалықтың ХҮІІІ ғасырда Қазақстанда
жүргізген бұл сипаттағы саясатына байланысты белгілі тарихшы М.П.Вяткин:
Фактически эта политика... была политикой поддержки анархии
государственного развала, и значит, ослабление казахского общества и
позволила царскому правительству развернут широкое наступление на казахские
джузы, - деп жазған болатын (1).
ХХ ғасырдың бас кезінде Қазақстанға буржуазиялық қатынастардың енуі,
ұлттық буржуазия мен интеллигенцияның қалыптаса бастауы, жалпыхалықтық ояну
жағдайында ұлттық мемлекеттік бірлік мәселесі күн тіртібіне қайтадан
қойылды. Мемлекеттік билік қажеттігін бүкіл елдік көлемде түсіну (мейлі ол
ұлттық буржуазиялық элементтер арқылы немесе ұлттық интеллигенция арқылы
жүрсін) есею жолындағы барлық халықтар басынан кешіретін тарихи кезең
екендігі мәлім.
Осы тарихи кезеңдегі қоғамның прогресті элементтерінің мемлекет
туралы ұғым-түсінігін, бағыт-бағдарын Ә.Бөкейханның еңбектері арқылы
байқауға болар еді. Бұл мәселені арнайы қарауды міндет етіп қоймағандықтан,
оның ең негізіг жақтарына ғана тоқтала кетейік. Ә.Бөкейхан ұлттық еркіндік
пен дамудың алғы шарты ұлттық мемлекеттің болуы деп түсінді. Ол
Г.Н.Потаниннің өмірбаянына арналған мақаласында ғалымның біз қарап отырған
мәселеге байланысты көзқарасына тоқталып: Саяси жолындағы бізге жылы
көрінетін бір негізді факті мынау: елдің тұрмысын, тілін, мінезін білмеген
кісі көш басын алып жүре алмайды. Олай болса көп ұлтты құрылған Ресейді бір
орыстың билеймін дегенінде мағына жоқ. Ресей өзге тілі, тұрмысы, қаны басқа
жұртқа автономия беруі керек дейтін, - деп
Материалы по истории Каз. ССР, т.11, ч2, Алматы, 1948, с.21.
жазды (1). Оның түсінігі бойынша ол мемлекет автономия түрінде болмақ.
Автономия болу - өз алды мемлекет болу. Ресей федерациялық мемлекет
болса, Қазақстан оның құрамына әзірге автономиялық негізде енбек.
Федерация мағынасы құрдас мемлекеттер бірлесуі. Федеративтік республикада
һәм мемлекеттің іргесі бөлек, ынтымағы бір болады. Әрқайсысы өз тізгінін
өзі алып жүреді. Үкімет басында учредительное собрание мен Гос. Дума
қалауынша келісімді жылға сайланған президент болу.... Бір сөзбен
айтқанда, Бөкейхан ұсынып отырған автономия буржуазиялық демократиялық
республика болатын. Сондай-ақ, бұл – көп ұлтты автономия.
Түбінде қазақ ұлты бір автономия бола қалса, іштегі орысты ала кете
кетеміз деген үміт. Біздің қзақ ұлтының автономиясы енді тұрмыс халде
туысқан автономиясы болар емес; жерге байлаулы автономия болмақ. Ішіміздегі
орыс мұны мақұлдайтын көрінеді (2).
Көп ұлттылық елдің экономикалық, саяси және мәдени дамуына қажет
қолайлы фактор болмақ. Мәдени және мешеулік ұлттық мемлекет құрудағы
негізгі кедергілер екенін айтып, осы кемшіліктерден құтыла келіп, түпкі
мақсат саяси дербес мемлекет түзу болатындығын Ә.Бөкейхан жасырмай ашық
білдірді де. Ол февраль буржуазиялық-демократиялық революциясынан кейінгі
кезеңде Сібір автономиясы туралы жоспарды қолдау себебін түсіндіре келіп:
Біз ойладық, әуелде Сібірге сүйеніп, тасымалдап, жалғасып көшіп кетелік:
жіп жалғап зор мемлекет күрмеуінен құтылып ап, отау болып соңынан
бөлінелік, - деп жазды.
Ұлттық мемлекет құру Ә.Бөкейхан және басқа буржуазиялық-демократиялық
бағыттағы интеллигенция өкілдерінің түпкі мақсаты болды. Олар 1905-1907
жылдарға орыс революциясынан кейінгі кезеңде алғашында радикалдық бағытта
көрінген буржуазиялық конституциялық-демократиялық
1. Ер Саин, 89-90-б.
2. Қазақ газеті, 1917, № 251.
Партияның құрамына еніп, конституциялық демократия шеңберінде қазақ ұлтына
автономия алудан үміттенді де. Бірақ олардың бұл үмітінің негізсіз
екендігін көп ұзамай уақыттың өзі де көрсетіп берді. Кадеттер партиясына
үміт артқан тәжірибесіз ұлттық интеллигенция өкілдерінің онымен саяси-
идеялық алшақтығы Ақпан төңкерісінен кейін біржола айқындала түсті.
Ә.Бөкейхан Мен кадет партиясынан неге шықтым? деген ашық хатында ол
туралы былай деп жазды: Кадет партиясы жер адамға меншікті боп берілсе де
жөн дейді. Біздің қазақ жерді меншікті қылып алса, башқұртша көрші мұжыққа
сатып, біраз жылда сытырылып, жалаңаш шыға келеді.
Кадет партиясы ұлт автономиясына қарсы. Біз, Алаш ұранды жұрт,
жиылып, ұлт автономиясын тікпек болдық. Француз, орыс һәм өзге жұрттың
тарихынан көрінеді, молла һүкіметтен ақша алса, сатылып кетеді. Рухани іс
аяқ асты болады. Жалование алған моллалар үкіметке жетекшіл болып еріп
кетеді. Біздің қазақ-қырғыз дін ісін көркейтетін болса, үкімет ісінен бөліп
қойған оң болады. Оны орысша отделение церкви от государства дейді.
Кадет партиясы менің бұл ісімен өзгеше қарайды.
Осы үш жол айрылғаны биыл жазда ашыққа шықты. Мен сонан соң қазаққа
Алаш партиясын ашуға кірістім. Мен мұны июльдегі жалпы қазақ съезінде
айтқан едім (1).
Хатта айтылған пікірлердің бәрі дерлік сол күйінде осы жылғы қарашада
жарияланған Алаш партиясы программасының жобасында келтірілді. Жобаның ҮІІІ
Жұмысшылар атты тарауында Алаш партиясы жұмысшылар турасында социал-
демократтардың меньшевик тобының программасын жақтайды, - деп жазылды.
Жандарм орындарының құжаттарында да көрсетілгендей, социалистермен бұрыннан
байланысы бар Ә.Бөкейханның революциялық өрлеу барысында кейбір мәселелер
бойынша меньшевиктер программасымен жақындасуы да кездейсоқтық емес
болатын.
Қазақ газеті, 1917, № 251.
Өз кезегінде Бөкейхан үшін кадет партиясынан шығып, ұлттық алаш
партиясын құру мемлекеттік суверенитетке жету жолында жасалған келесі саяси
қадам еді. Егер 1905-1907 жылдары, одан кейінгі кезеңде де мұндай мақсаттың
іске асыруға қажет шарттар түзілмеген болса, Ақпан төңкерісінен кейін
елдегі қалыптасқан жағдай оған мүмкіншілік туғызды.
Ә.Бөкейханның саяси өмірбаянында 1916 жылдың дүрбелеңі және
майдандағы қара жұмысқа алынған қазақ жастарына көрсеткен азаматтық қызметі
ерекше орын алады.
1916 жыл оқиғасына байланысты ғылыми әдебиетте болашақ Алаш
партиясының негізін қалаған қазақ интеллигенттерінің сатқындық ролі
туралы пікір қалыптасқан. Бұл тұжырымды мәселеге қатысты фактілердің бәрін
де талдау арқылы жасалынған деп айту қиын. Өйткені, зерттеушілер Қазақ
газетінде жарияланған екі-үш материал төңірегінде ғана сөз қозғап келді. Ал
осы газетте ертерек жарияланған мақалалар мен архивтік документтер назардан
тыс қалып қойды. Мәселен, әскерге адам беру мәселесін Қазақ 1915 жылы
көтеріп, бүкіл қазақ жұртын қамтыған пікір-сайыс туғызып,елдің ортақ
пікірін біліп, мынадай тұжырымдар жасаған болатын: қазақстан осы соғыс
үстінде солдат алынбау; солдат алудан бұрын метрике түзеу үшін муфтилікке
қарау, лажсыз алытанын болғанда, жаяу солдат болмай, атты әскер болу, казак-
орыспен жер-су һәм правода теңгерілу (1).
Бұл тілектерді Мемлекеттіқ Дума мен Соғыс Министріне жеткізу үшін
арнайы өкілдік даярланды. Ол туралы газет 1916 жылғы 9 санында жарияланған
Г.Дума һәм солдаттық мәселесіатты мақаласында: Бұл тілектерге ие болып,
жалпы жұрт қара көрсетіп, қам қылғандығы білінбейді: тағдырға тапсырылып
жай жатқан түрі бар. Солдаттық туралы қазақ халқының пікірін, тілегін
һүкіметке, думаға жеткізу үшін, олармен сөйлесіп
Қазақ газеті, 1915, № 168.
жай-жапсарды түсіндіру үшін һәм облыстан бірер өкіл баруы тиіс еді. Бұл
істі қалың қазақтан құру, қашпаған қашардың аузына қарағандай болатын
болған соң, дума ашылуға қарсы Самарадан Ғалихай Бөкейхан, Орынбордан Ахмет
Байтұрсынов, Ақтөбеден Нысанғали Бегімбетов 3-ші февралда
Петроградқа жүріп кетті, - деп жазды.
Олар аттана салысымен губерниялық жандарм бастығы генерал-майор Бабич
губернаторға берген мәліметінде: Уведомляю Ваше Первосходительство, что
передовые элементы мусульманского населения Оренбургской губернии выражают
недовольство мусульманской фракцией Государственной Думы находя, что
фракция ничего не делает для мусульман, почему когда председатель
мусульманской фракцией Тевкелев прислал сюда Байтурсынову и Каримову
приглашения с просьбой прибыть в Петроград для участия в совместных
совещаниях, то оба они откликнулись на это приглашения и Байтурсынов уже
выбыл туда 4-го февраля деп көрсетеді (1).
Аталған үш адамнан тұратын бұл өкілеттіктің Думаның мұсылман
функциясында және Соғыс министрі қабылдауында болғанымен, барған негізгі
жұмысы нәтижесіз аяқталғаны мәлім. Соған қарамастан бұл тарихи факті қазақ
қоғамының Мемлекеттік Дума мен мемлекеттік басқару аппаратында оның ұлттық
талап-тілегін білдіретін өкілдердің жоқ жағдайында, бірі Самарада айдауда,
бірі бар болғаны қоғамдық қаржыға шығатын газеттің редакторы, ресми билік
тарапынан жандармдық бақылауда жүрген азаматтардың өз еркімен ел аманатын
мойындарына алып, астанада даярланып жатқан жарлыққа мүмкін болғанынша
ықпал ету үшін жасалған ерлік әрекеті есебінде бағалануға лайық.
25 июнь жарлығы шығып, көтеріліс басталып кеткенде губерндік басшылар
Қазақ газетін, оның редакторын, Бөкейхан мен Дулатовты билікке қарсы
бүлікке шақырушылар ретінде айыптап, үстерінен қатаң
Орынбор обл. мем. архиві, 10к, 4т, 109 іс, 58п.
бақылау орнатты, газет редакциясының уақытша редакторы Дулатовтың үйін
тінтіп, өзін сотқа тартып жауап алды, газетті біржолата жауып тастау қаупі
төнді. Бұған қосымша кейінгі оқиғалар көрсетіп бергендей, патша әкімшілігі
қазақ даласына жазалау отрядын шығарып, көтерілген қарусыз халықты аяусыз
басуға даярланып жатты. Соның бәрін біле тұра халықты патша жарлығына
бағынбауға шақыру елді үлкен адам шығынына, шаруашылық бүліншілігіне итеріп
салумен тең еді. Міне, осындай жағдайда Ә.Бөкейхан және М.Дулатов қол
қойған белгілі ашық хат жарияланды. Уақиғалар ағымы Ә.Бөкейхан мен
А.Байтұрсынов бастаған топтың ұстанған бағыты дұрыс болғандығын көрсетіп
берді.
Көтеріліс аяусыз басылып, майдандағы жұмысқа қазақ жастары алынғаннан
соң Ә.Бөкейхан бастаған бір топ қазақ интеллигенттері өз еріктерімен
майданға аттанып, Петроградтағы билік орындарымен жүргізілген
келіссөздерден соң, Минскіге барып, Батыс майдан штабы жанындағы земскі
және қалалық одақтың бұратана бөлімін ұйымдастырып, оны басқаруды
Ә.Бөкейхан өз мойнына алды. Бөлімнің міндеті майдандағы жігіттерге қажет
тұрмыстық жағдай жасау және басқа түрлі көмектер көрсету еді. Бұратана
бөлімі Қазақстаннан дәрігерлер, фельдшерлер шақырды, қазақ мұғалімдерін
тартып, жігіттердіңсауатын ашу үшін кружоктар ұйымдастырды. Олардың
арасында осы мезгілде Еркін дала ұйымы құрылды. Қазақ газеті майдандағы
жігіттер мен қазақ даласын жалғастырушы көпірге айналды, жігіттерге қуат
берді, саяси танымын өсірді. Осы тұстағы қазақ интеллигенттерінің
майдандағы жұмысшыларға көрсеткен ағартушылық (дәрігерлік және басқа
азаматтық) қызметі ұлттық интеллигенция тарихының жарқын беттеріне жатады.
Сот атқарылған істің басы-қасында Әлихан Нұрмұхамедұлының өзі тұрды.
Майдандағы жұмысшы жігіттерге көрсеткен риясыз қызметі үшін ол құрметке
бөленді, Алаштың Әлиханы атанды. Ә.Бөкейхан басқа да қазақ
интеллигенттері сияқты Ақпан революциясын үлкен құлшыныспен қарсы алып,
қазақ елінің ғасырлар бойы армандаған ұлттық теңдігіне қол жеткізетін сәт
туды деп түсінді. Қазақ газеті осы жылғы наурыздың 9-ында шыққан санында
киіз туырлықты қазақтың оң жағына ай, сол жағына күн туды, жақсылық
қуаныш жалғыз ғана орыстікі емес, Отаны Россия болған жұрттың бәріне тегіс
жақсылық, бәріне тегіс қуаныш деп жазды. Ал, осы газеттің 24-і күнгі
санында Минскідегі Ә.Бөкейхан, М.Дулатов, М.Есболов бастаған бір топ қазақ
интеллигенттерінің Қазақстанның сол тұстағы негізгі орталықтарына (25
адрес) жолдаған жеделхат текстін жариялады. Онда: Ресейдегі барша халыққа
ағайындық, теңдік, бостандық күні туды. Жаңа құрылған өкімет дүкенін
нығайту үшін тегі басқа барша халықтармен үйір болуға керек. Учредительное
собрание сайлауларында қазақ болып қамдану керек... Көксерлік жұмыстарың
бірлік, әділдік болсын!.. Құдайдан басқа ешкімнен қорықпаңдар, әділдікпен
іс істеңдер, жаңа үкіметті сүйеңдер... Халықтың көңілін білдіріңдер, - деп
үндеп, Ресейдің саяси құрылысына байланысты негізгі талап, Біз қалайтын
патшалық түрі – демократическая республика, яғни мал өсіріп, егін салып,
жерге ие боларлық түрі - деп жазды.
Міне, осы кезден бастап Ә.Бөкейхан Уақытша өкіметтің саяси өміріне
белсене араласады. Өз ретінде уақытша өкімет те ұлттардың өзін-өзі билеу
құқығын мойындауға ыңғай танытқандай болып, жергілікті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
І тарау
1.1. Әлихан Бөкейханның саяси қайраткерлігінің қалыптасуы және
жетілуі ... ... ...
1.2. Әлихан Бөкейхан және ұлт зиялыларының азаттық жолындағы
күресі ... ... ...
1.3. Әлихан Бөкейханның саяси тақырыптарға арналған
мақалалары ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
Әлихан Бөкейханның саяси қайраткерлігінің қалыптасуы және жетілуі
Әлихан Нұрмұхамедұлы 1866 жылы бұрынғы Семей облысы Қарқаралы уезі
Тоқырауын болысының жетінші ауылында өмірге келген. Қазіргі әкімшілік-
аймақтық бөлініс бойынша бұл елді мекен Жезқазған облысы, Ақтоғай ауданы,
Қаратал совхозына қарайды. Әлиханның әкесі – Нұрмұхамед, анасы –
Бегімханым оқу-білімге жақын, парасатты адамдар болған. Әлиханның үлкен
атасы – Бөкей, ол атақты көкжал Барақ сұлтанның ұлы. 1816 жылы бес мейрам –
арғын Уәли билігін мойындамай, орта жүзде екінші хандық құрады. Хан етіп
сексеннен асқан қарт бөкейді сайлайды. Бөкейдің тоғыз ұлының бірі – Батыр
сұлтан. Батырдың ұлдары – Мырзатай мен рүстем. Мырзатайдан Нұрмұхамед
туады. Бөкейден соң Қарқаралы дуанының билігі немересі Жамантайға ауысқан.
Жамантай мен Рүстем Мырзатайлардың арасында әскер және ел билеу ісіне
байланысты басараздық болып, соның нәтижесінде Рүстем мен Мырзатай Қаратау
жаққа ығысқан. Бірақ олар көп ұзамай қайта оралып, Кенесары қозғалысына
атсалысады.
Әлихан Бөкейханның қайраткер ретінде қалыптасуының екі рухани
негіздерін бөліп айту артық емес. Біріншіден, Әлихан еркіндік пен теңдікті
жоғары бағалаған ортада өсті. Оның қоғамдық көзқарасының қалыптасуына
халықтың бай ауыз әдебиетінің, ұлы Абайдың және басқа ақын, жыраулардың
терең ойлы шығармаларының ықпалы болғандығы сөзсіз. Оның 1907жылы тұңғыш
рет орыс оқырмандарын Абайдың творчествосымен таныстыруды көздеген материал
жариялап, ал 1909 жылы ұлы ойшылдың шығармаларының Петерборда жарық көруіне
мұрындық болып, өмірінің соңына дейін Қобыланды, Ерсайын, Қозы Көрпеш –
Баян сұлу және басқа көптеген ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, зерттеп және
насихаттап өтуін, әрине, кездейсоқ жағдай деп айту қиы.
Болашақ қайраткердің өмір жолының қалыптасуына орталық езгіге қарсы
Кенесары бастаған жалпыұлттық көтеріліс (1837-1847) туралы ел арасындағы
әңгіме, аңыздардың айтарлықтай ерекше әсері болғандығын аңғару қиын емес.
Мұны біз Ә.Бөкейханның 1923 жылы Ташкентте жарық көрген кітапшасына алғы
сөз орнына жазып, әкесіне арнаған екі шумақ өлеңінен де байқаймыз:
За годом год хромали годы,
Прошло их много с той поры.
Как вольный сын степной свободы,
Казнен батыр Кенесары.
Но дух его бунтарской воли,
Его борьбы кровавый след.
Был маяком киргизской воли,
До дней свободы, дней побед (1)
Екіншіден, ХХ ғасырдың басында озық ойлы Европа мәдениеті мен
дәстүрінің ықпалынсыз Ә.Бөкейхан сияқты ірі қайраткерлердің қалыптасуы,
әрине мүмкін емес-ті. Оның өмір жолын айқындауда, әсіресе, Ұлы Француз
революциясының және орыс азаттық қозғалысы мен гуманистік әдебиетінің орны
ерекше болды. 1917 жылдың жазында Уақытша үкіметтің комиссары қызметінде
жүріп жазған мақаласында ол: Бостандық, теңдік, туысқандық 18-ғасырдан
бері жарыққа шыққан таза пікір. Мұны майданға салған Франция жұртының саяси
ерлері. Осы үш түрдің бәрі біздің тарихтан, інжілден, будда оқуынан, Лев
Николаевич Толстой философиясынан табылады. Көзі ашық талапты ер іздесе.
Бұл үш ұранна бөлек адам баласының бақыт, махаббатына жол жоқ. Бұл жолдан
шыға жайылған хайуандыққа қайтқан болады - деп жазды (2).
1. К.Степняк. Материалы и истории Султана Кенесары Касымова. Под ред.
проф.Поливанова и др-ра Досмухамедова Т. 1928, Қазақ газеті, 1917, №
234.
2. Қазақ газеті, 1917, № 234.
ХІХ ғасырдың соңында Ресей империясында саясаттан тыс қалған түкпірді
табу қиын болар еді. Ә.Бөкейхан сол өткен ғасырдың 80-жылдары империяның
шығыстағы ірі саяси орталықтарының бірі Омбы қаласында техникалық училищеде
оқыды. Бірақ оның шын мәніндегі үлкен саясаттың не екендігін түсінген кезі,
әрине, Санкт-Петербургте орман техникалық институтында оқып жүрген
жылдарына тұс келеді.Мұнда ол студенттік қызу айтыстарға қатынасып, ХХ ғ.
Босағасынан аттағалы тұрған Ресейдің қандай жолмен дамуы тиімді болатындығы
туралы қайшылықты пікірлер қақтығысына куә болды. Өз ойын да шыңдай түсті.
Ә.Бөкейханның бұл жылдардағы рухани ізденістерінен хабардар автор: ... В
бытность студентом лесного института примыкал к крайней левой. Во время
разгара споров о марксизме очень энергично отстаивал тезисы экономического
материализма - деп жазды (1).
Ә.Бөкейхан институтты бітірген бетте ішкі Ресейден қоныс аударушылар
жағдайын зерттеу үшін ұйымдастырылған Полвцев экспедициясына қатынасу үшін
1895 жылдың жазында Омбыға келіп, экспедиция жұмысына рұқсат берілмеген соң
сонда қалып қояды. Омбыдағы орман шаруашылығы училищесіне математика
пәнінен оқытушы болып орналасқан ол, тура осы мезгілде социалистік
бағыттағы Степной Край газетінің қызметіне белсенді түрде араласа
бастайды.
Степной Край газетін бұл кезде шығарушы қызметкерлер негізінен
түрлі бағыт ұстанған социалистер болды. Ол басқа Сібір газеттерінен де
сонысымен айырмаланды. Ә.Бөкейхан Севастьянов, Соколов сияқты
халықшылдармен, Беляков сияқты марксистпен бірге газеттің редакция алқасы
құрамына енді. Оның осы кезеңдегі көзқарасынан жақсы хабардар ескі досы,
проф. С.П.Швецов былай деп жазды: Никакой радикальной интеллигенций, как
представителя особого направления, в составе Степного Края, как думает
Т.Виноградов, не было. А.Н.Букейхан, которого
1. Семипалатинский листок газеті, 1906, 5 маусым.
Он относит именно сюда, представлял собою марксистское направление в газете
и был, несомненно, наиболее ярким его выразителем. Я бы сказал даже
единственно ярким. Не случайно было то обстоятельство, что Якубович-Мельшин
и Гоц-Рафаилов, желая вплотную примкнуть к Степному краю, нашли нужным
предварительно вступить в переговоры и соглашения не с кем другим, а именно
с ним. Со своими единомышленниками-народниками им не нужно было никаких
предварительных переговоров, так-как и без переговоров, так-как и без
переговоров все было ясно. Иное дело –представители другого,чуждого им
течения социалистической мысли-марксизма: здесь нужна была ясность и полная
договоренность в отношениях.(1)
1896 жылы үкімет орындарының шешімімен Ақмола, Семей және Торғай
облыстарындағы жер жағдайын зерттеп, қазақ даласына орыс шаруаларының
пәрменді түрде қоныс аударуына қажет ғылыми негіз жасап беруге тиіс болған
Ф.А.Щербина бастаған экспедийия ұйымдастырылды. Ә.Бөкейхан экспедиция
жұмысына қатысуға мүдделілік танытқандардың бірі болды. Оның ойы бойынша
бұл жұмыс сол тарихи кезеңде қазақ жұрты үшін ең зәру мәселеге айналған –
жер қатынастарын тереңірек түсініп, белгілі бір тұжырымдарға келуге жағдай
жасауға тиіс еді. Экспедиция алдына мынадай міндеттер қойылды: 1. Көшпелі
шаруашылықтың жер пайдалану әдіс-тәсілдерінің заңдылықтарына көз жеткізу;
2. Қазақтарды ауылдық қауымға бөліп, оларды шаруашылық жүйе бойынша жіктеу;
3. Сол жеке шаруашылықтарға қажет төрт түлік малдың көлемін есептеп шығару;
4. Әр түліктің керекті жайылым мөлшерін яки жер нормасын анықтау; 5.
Этникалық жағынан жағрапиялық ерекшелігі мен тарихи даму тұрғысынан зерттеу
(2).
Жұмыс мерзімі 1896 және 1903 жылдар аралығын қамтыған Щербина
1. Северная Азия журналы, 1930, № 1-2, 110-б.
2. Северная Азия. Общество изучения Урала, Сибири и Дальнего Востока
журналы, 1930, № 1-2, 112-113-б.б.
экспедициясы шын мәнінде қыруар шаруа бітіріп, аталған облыстарда он екі
уездерден жиналған материалдардың негізінде 13 томнан тұрған ғылыми
зерттеу еңбегін бастырып шығарды. Экспедиция жұмысына қатынасу барысында
Ә.Бөкейхан қазақ даласына байланысты Ресей империясының көздеген мақсатын
бұрын өзі байқай бермеген жаңа қырынан көрді және орталық биліктің таяу
жылдары ірі шараларды іске асыруға даярлық жасап жатқанын байқады.
ХХ ғасырдың басы, анығырақ айтқанда, 1905-1910 жылдары Ресейдің
переселен саясатында, сол арқылы Оралдың шығыс бөлігін отарлау саясатында
жаңа кезең болды. Оған мынадай фактілер арқылы көз жеткізу қиын емес.
Егер 1864-1885 жылдар аралығында Оралдың шығыс жақ бетіне қоныс
аударушылардың саны 300 000 адам болса, бұл сан 1885-1910 жылдары – 2,5
миллионға өсті (1).
ХХ ғасырдың алғашқы онжылдығының орта тұсында империя көлемінде
қоныстандыру ісі белгілі бір жүйеге түсті. 1904 жылы Петербургте Қоныс
аудару және Жерге Орналастыру бас басқармасы құрылды. Келесі бір-екі
жылдың ішінде бұл басқарманың мекемелері губерния, облыс және уезд
деңгейінде барлық қазақ жерлерінде құрылды. Мемлекет тарапынан үлкен және
нақты қолдау алған бұл мекемелердің құқықтық статусы да жоғары болды және
олардың негізгі міндеті артық жерлерді анықтап, ол жерлерге ішкі
Ресейден орыс шаруаларының көшіп келіп орналасуына жағдай жасау еді.
Белгілі бір жүйеге түскен, ұлы державалық бірге отарлау саясатының
басында патшаның өзі, Мемлекеттік Дума және өкімет орындары тұрды.
Сондай-ақ, бұл іс жақсы қаржыландырылды.
Міне, осындай жағдайда патша өкіметінің отарлау саясатымен күрес
жүргізуге жеңіл-желпі іс емес-тін. Жалпы саяси деңгей төмен, оқыған
азаматтары саусақпен санарлық қазақ қоғамы үшін бұл ауырдың ауыры
Вопросы колонизации, 1912, № 11, с.36.
еді. Студенттік жылдары және омбылық өмірінің алғашқы кезеңінде
марксистік бағытта тұрған Ә.Бөкейханның саяси платформасының біртіндеп
өзгеріске ұшырау себептерін, мейлінше, осы жағдайдан іздеу орынды болатын
сияқты. Басқаша айтқанда, қазақ даласын ашықтан-ашық отарлау саясатына
білек түрініп кіріскен патшалық жүйемен пәрменді күрес жүргізу үшін,
әуелі бүкіл қазақ жұртының басын біріктіруді көздеген әрекеттер жасап,
сонымен бірге орыс қоғамының ішінде ресми билікке қарсы оппозицияда
тұрған саяси күштердің қолдауына сүйену керек еді. Ал мұндай сипаттағы
іске, біріншіден, жалпыұлттық мүддені түсінуге көтеріле алмаған қазақ
жұртын таптық негізде бөлшектейтін, екіншіден, Ресей жағдайында ашық,
ресми саяси күшке айналмаған марксистік партия бағытын ұстану тиімсіз
болды.
Қалай болғанда да Ә.Бөкейханның көзқарасының Щербина экспедициясына
қатысқанын кейінгі кезеңде үлкен өзгерістерге ұшырағандығы анық.
Дегенмен, Бөкейхан сияқты қазақ оқығандарының саяси көзқарасының мүлдем
жаңа сапаға көтерілуіне тұңғыш орыс революциясы ерекше ықпал етті.
Патшалық отарлау аппараты өзіне қызметке даярлаған түрлі мамандық иелері
арасынан шыққан қазақ зиялылары елде жаңа сипат, жаңа өрлеу ала бастаған
ұлттық қозғалысқа саналылық, ұйымдасқан сипат беру жолдарын қарастырды.
Осы бағытта газет шығару, күреске шақыратын кітаптар бастырып тарату,
көкейкесті қоғамдық саяси талаптар қойған петициялар ұйымдастыру сияқты
бұрын қазақ тарихында болмаған саяси күрес құралдарын игере бастады. Сан
жағынан аз, әлеуметтік саяси күресте жинаған тәжірибесі марымсыз ұлттық
интелегеция үшін бұл жеңіл-желпі емес істерді көтеріп алып кету ойңаға
түспегендігі анық. Осы тарихы кезеңде ол атқарған жұмыстар арасынан
мыналарды бөліп айтуға болар еді. Олар: белгілі Қарқаралы петициясын
ұйымдастыру және өлкеде Россиялық конституциялық демократиялық партияның
жергілікті филиалын құру жолында жасалған әрекет. Сол тұста жалпы қазақ
қоғамының саяси өмірінде жаңалық есебінде болған бұл рқиғалардың
Ә.Бөкейхан қызметіне тікелей қатынасы болғандықтан, олардың тарихи және
қоғамдық-әлеуметтік астарына қысқаша тоқталып өтейік. 1905жылы маусым
айында Қоянды жәрмеңкесінде жазылған Қарқаралы петициясында қазақ
қоғамының негізгі ұлттық мүддесі есебінде мынадай талаптар қойылды: діни
сенімдерді атқаруда, оқу-ағарту жүйесін ұйымдастыруда жергілікті халықтың
еркіне қайшы келетін шектеулерді жою; ауылдарда сабақ орыс тілімен бірге
қазақ тілінде де жүргізілетін мектептер ашу; қазақ халқының мұң-мұқтажын
талқылауға қажет құрал-цензурасыз газет шығаруға және баспахана ашуға
рұқсат беру; жаппай қоныстану қарқынның күшейіп құнарлы жеррдің
қоныстанушыларға өтуіне байланысты қазақтар орналасқан жерлерді олардың
заңды меншігі екендігін мойындау; мемлекеттік аппаратта, сот орындарында
іс қағаздарын қазақ тілінде де жүргізу, олардың жұмысында қостілділікті
жолға қою,т.с.(1)
Қарқаралы петицичсы тарихи маңызы сапалы жаңа даму сатысына аяқ
басқан қазақ азаттық қозғалысының ең негізгі талап-тілектерін тұңғыш рет
тұжырымдап қалыпқа салып, патшалық биліктің алдына қойып, сол арқылы
қазақ елінің өз еркіндігі үшін табиғи күрес жолына түскендігін ашық-анық
білдіруіндееді. Бүкіл елдік наразылықтың қазақ қоғамына бұдан бұрын тән
емес петиция түрінде көрінуіне түрткі болған тұңғыш Россиялық
революцияда, ал оны жазған азаттық қоғалыстың басына келген жаңа
әлеуметтік күш-ұлттық интеллигенция өкілдері еді. Деректік
материалдардағы көрсетулерге қарағанда петиция авторларының қатарында
Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынов және басқа сол кезеңдегі белсенді қазақ
интеллигенттері болған. Ол турасында М.Дулатов кейінірек 1905 жылдан
бері біздің қазақ жұрты да басқалардың дүбіріне елеңдеп, олардың ісіне
еліктеп, ұлт пайдасын қолға ала бастады. Сол бостандық жылдарында Семей
облысының оқыған басшылары көзге көрікті іс
Брайнин С. Шафирош. Очерки по истории Алаш-Орды. Алматы. Москва, 193-б.,
с. 94-96.
қылып, жұртқа көсемдікпен жол-жоба көрсеткені үшін алды абақтыға жабылып,
арты айдалып, қалғандары сенімсіз болып қалды , - деп жазды (1).
Жандарм орындары шамамен петиция авторы деген кісілерді сепираттық
насихат, билікке қарсы әрекет жасау сияқты түрлі айыптармен қуғынға алып,
абақтыға жапты. Бұдан былайғы кезеңде қазақ даласындағы патша
жандармериясы басқа революциялық күштермен бірге қазақ демократиялық
интеллигенциясын қуғынға ала бастады, сөйтіп қабырғасы қата қоймаған
ұлттық демократиялық интеллигенция халық тарихындағы азаттық күрестің
жаңа бетін ашты.
Саяси күрес жолына енді түсе бастаған ұлттық интеллигенцияның осы
кезеңдегі саяси-әлеуметтік бағдары, белгілі дәрежеде Ресейдің радикалдық-
буржуазиялық партиясы – кадеттердің ұстанған бағытымен тоғысқандығы да
шындық. Өзінің бастапқы саяси күрес кезеңінде самодержавиялық билікті
ұтымды сынға алып, оған қарсы оппозицияда болған конституциялық-
демократиялық партияның қазақстанда бөлімін ашуға ынта білдіргендер
қатарында Ә.бөкейхан да болды. 1905 жылдың соңында басқа да қазақ
интеллигенттерімен бірге Оралда бес облыстың делегаттық съезін өткізіп,
Қазақ конституциялық-демократиялық партиясын құру шарасына қатынасады.
Ал келесі 1906 жылы маусым айында осындай жиылыс Семейде де болып
өтті. Ол туралы жергілікті газет: 10 маусымда сағат 12-де Семейде қазақ
сайлаушыларының бірінші съезі болып өтті. Оған 150-ден астам адам
қатынасты... Әңгімені Ә.Н.Бөкейхан бастап, ол жиылысты Народная свобода
партиясының программасымен таныстырып, отырғандар оған қосылу турасында
қаулы қабылдады деп жарыссөзде ол партия туралы Шәкәрім Құдайбердиев
және басқалар сөйлегендігін келтірді (2).
1. Қазақ газеті, 1913, № 28.
2. Семипалатинский листок газеті, 1906, 13 маусым.
Қазақ газеттерінің бағдарламасымен таныса отырып, оның жалпы ұлттық
мәселелерді саяси мақсат ретінде күн тәртібіне қойғандығын байқаймыз.
Партия бағдарламасы сол кезде Оралда Камиль Тухлатуллиннің басқаруымен
шығып тұрған Фикер (Пікір) газетіне жарияланған. Онда қазақ жерін
бүтіндей сол елдің меншігі етіп жариялайтын заң қабылдау, ішкі Ресейден
көшіп келіп қоныстану толқынын тежеу, кедей жұмысшыларға еркіндік, теңдік
беру, оларға пайдалы заңдар шығару, қазақ балалары үшін мектеп, медресе,
университеттер ашу, т.с.с. талап-тілектер айтылған. Бұл мақсаттардың сол
кезде іске аса қоймағаны мәлім, дегенмен 1905 жылдың өзінде алдына осындай
міндеттер қойған саяси партия нұсқасы пайда болуының өзі қазақ қоғамы үшін
ілгері басумен тең еді. Біз қарап отырған мезгілде империя өмірінде үлкен
саяси оқиға болған Мемлекеттік Думаның жұмыс жасай бастауы еді. Қазақ
зиялылары алғашқы кезеңде Дума белгілі дәрежеде, қазақ елінің өзекті
мәселелерін шешуге көмегін тигізеді деп түсінді. Ә.Бөкейхан І Мемлекеттік
Думаға Семей облыстары қазақтары атынан депутат болып сайланды. Осы оқиғаға
орай Семипалатинский листок газеті: Редакция қазақ халқын нәтижелі
сайлау қорытындысымен құттықтайды. Ә.Бөкейхан Мемлекеттік Думада ұлт
мүддесін қорғай алатын, қазақтың жоғын жоқтап, тілегін жеткізетін бірден-
бір адам екеніне халқы сенсе керек, - деп жазды.
Ә.Бөкейхан І Мемлекеттік Дума жұмысына қатынаса алмайды. Өйткені, ол
Дума өз жұмысын бастаған кезде Омбы генерал-губернаторының негізсіз
жарлығымен соттың тергеуінсіз үш ай Павлодар абақтысында отырады. Ал
абақтыдан шығып, Петербургке жеткенде, Дума патшаның үкімімен таратылып,
оның біраз мүшелері наразылық актісін қабылдау үшін Финляндияның Выбор
қаласына жүріп кеткен еді. Ә.Бөкейхан да солардың артынан аттанып, Выбор
үндеуіне қол қояды.
Сонымен, бірінші орыс революциясынан кейінгі кезеңде қазақ
оқығандарының алғашқы ізденіс нәтижесінде жасаған тұжырымы – қазақ қоғамын
орта ғасырлық мешеуліктен алып шығатын жол Ресей арқылы жеткен дамудың
батыстық нұсқасы, басқаша айтқанда, буржуазиялық қатынастарға жол ашу еді.
1910 жылы жарық көрген мақаласында Ә.Бөкейхан ол туралы былай деп жазды:
Таяу болашақта да далада қырғыз арасында қалыптасып келе жатқан екі саяси
бағытқа сай екі саяси партия құрылуы ықтимал. Олардың бірі ұлттық діни
атанып, мақсаты қазақтарды басқа мұсылмандармен біріктіру болмақ. Екіншісі,
батыстық бағытт... Алғашқысы үлгі ретінде мұсылман-татар партияларына алса,
соңғысы орыс оппозициялық, мәселен халық еркіндірі партиясына алуы
мүмкін (1).
Ә.Бөкейхан қазақ жұртын батыстың озық мәдениетінен үйренуге шақыруын
бұдан кейінгі жылдарда да қойған емес. 1933 жылы марксизм институтының
қазақ филиалында өткен дискуссияда сөйлеген сөзінді С.Асфеньдияров бұл
мәселеге қатысты мынадай естелк айтқан болатын: ...Алаш орда лидерлерінің
батысшылдығы, түрікшілдігі жөнінде де басын ашатын нәрсе баршылық.
Менің есімде 1912 жылдың күзінде Петербургтағы қазақтар өзбек студенттері
арасында Балқан соғысына байланысты Түркияны қолдаған үлкен қозғалыс болды.
Болгар студенттері бізбен жұдырықтасудың сәл алдында тұрды. Сол кездері
болып тұрған бас қосулардың бірінде Бөкейханға біз Түркияға барамыз,
нағыз ұлтжандылықтың белгісі осы болмақ сияқты ойларымызды айттық. Ол
Түркия құлағалы тұр, оған ешқандай да үміт артудың қажеті жоқ дегенді
айтып, бізді батысқа бағыттады.
Әрине, бұл арада ешқандай талдаусыз жалпы Батысты меңзеумен
шектелсек, ағаттық болар еді. Егер Бөкейханның Қазақ газетінде
жарияланған публицистикалық мақалаларына зер салсақ, оның батыстың,
Ресейдің демократиялық дәстүріне жақын болғандығын ажырату қиынға соқпайды.
Осы басылымда В.Г.Короленконың алпыс жылдық мерейтойына байланысты қазақ
оқушысына жолдаған ашық хатында Бөкейхан былай деп жазды: Балқан соғысы
алғаш басталғанда болгар патшасы бұл соғысты
Букейхан А. Киргизы – форма национального движения в совр. Гос-х
(Под. Ред. А.Костелянского) 1910, 529.
Крест пен ай соғысы қылмақ болды, осы ант ұрған сөзді орыстың, балалардың
талай газеті көтеріп алып кетіп, соғыс хайуандығын осылайша паналамақ
болды. Сонда Короленко хат жазды, Крест һәм жарты ай деп. Бұл хаттың
әдемілігі менің жаман қаламыма сыймайды... Қысқа сөз мынау: қай соғыс болса
да хайуандық, крестпін деп түрік қаласын алғанын, қатын, бала, кемпір,
шалды өлтіріп отырған жоқ па? Бұл хайуандық емес пе? Болгарға, түрікке қай
патшаның қол астында болса бақытты болғаны керек. Соғысты қылып отырған
жұртты бастап жүрген ант ұрғандардың не керегі бар? Түрік те, болгар да
ағайын, дос болатын адам баласы емес пе?.. (1).
Қоғамдық күрес жолына түскен жас қазақ интеллигенциясының алдына
көлденең тартылған өзекті жайлардың бірі – ел тағдырына қатысты жер
мәселесі еді. Бұл мәселе оның азаматтық санасына қозғау салды, үлкен сын
болды. ХХ ғасырдың алғашқы онжылдығында қабылданған столыпиндік заңдардың
артын ала Қазақстанға ішкі Ресейден жерсіз шаралардың топ-тобымен ағылуы
өлкеде жер мәселесін асқындырып жіберген еді. Бұл ретте қазақ шаруаларына,
әсіресе ауыр тиген 1909 жылы 9 маусымда Министрлер Советі бекіткен Ақмола,
Семей, Торғай және Орал облыстарындағы мемлекеттік жер қорын анықтау туралы
нұсқау мен Түркістан өлкесін басқару туралы ереженің 570-статьясына қосымша
заң болды. Крепостниктік сипатта жазылған бұл екі документ іс жүзінде қазақ
жерін переселен басқармасының еркіне берді. Бұл документтер бекітіле
салысыман, переселен мекемелері қазақ жерлерін тезірек әрі кең көлемде өз
қарамағына алу мақсатында қазақ шаруаларына да орыс қоныстанушылары сияқты
15 десятина жер үлесін алып, отырықшылыққа көшу науқанын ашты және бұл
процесс қайсыбір аудандарда қорқыту-үркіту шараларымен қатар жүрді. Міне,
осындай жағдайда отаршыл аппараттың зорлығы, жасап отырған айласын жан-
жақты сынап, әшкерелеп, сол арқылы халықтың көзін ашып,
ҚР жаңа тарихының орталық мемлекеттік архиві. 811 қ. 20, 686 іс, 239 п.
оған бұл көкейтесті мәселені өз дәрежесінде түсінуге көмектесе алатын
ғылыми, публицистикалық мақалалар аса қажет болды. Бұл міндетті империяның
саяси құрылысымен жақсы таныс, жер қатынастары мәселесін терең меңгерген
адам ғана жүзеге асыра алатын еді.
Айқап және Қазақ басылымдары бұл мәселені ұлттық ауқымға көтеріп,
пікір-сайысқа айналдырды. Халық тарихында баспасөз жүзінде тұңғыш жүрген
бұл айтыс барысында авторлар екі баламалы пікірге бөлініп кетті. Бірі (оны
жақтаушылар – Б.Қаратаев, М.Сералин, Ж.Сейдалин және басқалар) ішкі
Ресейден шаруалардың жаппай көшіп келіп, қоныстану жағдайында отырықшы
нормамен болса да, егіншілікке қолайлы жерден үлес алып, отырықшылыққа
көшуді қолдады. Бұл пікірдегілер жұртқа басшылық жасап, отырықшы нормамен
жер үлесін алып қоныстанды. Оларға ерген оқыған жастар қазақ отырықшылыққа
көшсе, оның арасында өнер-білім тарауға жағдай туады деп түсінді.
Екінші пікірдегілер (Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынов және басқалары)
көшпелі шаруашылыққа үйренген қазақ отырықшы нормамен үлес алып, көндігіп
кете алмайды, мұндай норма тек жері құнарлы, бұрынна егіншілік мәдениетін
игерген аудандарға ғана келеді, ал оны шығарған үкімет орындарының түпкі
мақсаты еппен, айламен қазақ жерін көбірек алу және қазақтардың өз
ризашылығымен алдық деген пікір туғызу деп түсіндірді.
Мәселенің егжей-тегжейін халыққа түсіндіруге көп күш салған Қазақ
газеті бетінде бұл тақырып бойынша дәлелді, терең ғылыми, публицистикалық
мақалалар жариялаған Ә.Бөкейхан болды.
Жалпы ұлттық пікірсайыстың берер пайдасын айтып, ол: Сөз айыр шықты
деп, әдепсіздік тіл көрсеткен де бауырым бар. Талас дүния – ғұмыр сифаты,
талас-тартысы жоқ болса, ғұмыр абақты болар еді. Айыр сөзде айып жоқ.
Ақылға саңырау да айып, - деп жазды. Ол деректерге негізделген, нанымды
мақалаларында халыққа патшалықтың жер туралы заңдарының отарлық, реакциялық
мазмұнын түсіндіруді көздеді. Переселен басқармасының қаруына айналған 1909
жылғы 9 маусымда Министрлер Советі бекіткен документтің заң емес, нұсқау
екенін, демек оған сүйеніп патша чиновниктерінің жергілікті халықты өз
жерінен ығыстыруды заңсыз, ал переселен басқармасы айтты деп халықтың ығыса
беруі жігерсіздік екенін айтып: Қазақ 15-тен надел алмаса, қыстау,
егінжай, арығынан қу айда деген закон қайда?, 15-тен алсаң жер
белгілеймін, қазақ болып отырсаң жерден күнде көшірем деп қазақты күнде
көшіріп отыр. Өстіп жұртты билеген патшалық бар ма екен? Біздің патшалық
конституция емес пе, біздің патша қол астындағы адамның бәріне бірдей адал
емес пе? Біздің қазақ жерінен күнде көшіретін не жазып еді? Бұл жұрт
жұмысын жұрт болып іздемейтін бе? Әр жерде, әрқайсың аяғын ат басқан балаша
шыңғырмай!.. - деп жазды (1).
Қазақтарға отырықшы нормамен жер үлесін берудегі түпкі мақсатын
отаршыл аппараттың өзі де жасырған жоқ. Ол туралы 1913 жылғы 11 маусымда
думада сөйлеген сөзінде переселен басқармасының бастығы Глинка: қазақ жері
Қазақстан көп артылып қалу үшін, яғни переселендерге қазақтан жерді көп алу
үшін біз әдіс істеп отырмыз. Әдіс қылу жолсыздық емес, ептілік. Біз
Министрлер Советінен ептілік етуге рұқсат алып, қазақты ебімізге түсіруге
қайырмалап едік, топ-тобымен топырлап түсіп жатыр. Ол істеген ебіміз мынау
еді: қазаққа отырықшы болып жер алуға риза болсаңдар, сендерге де мұжықпен
қатар 15 десятинадан еркек басына жер береміз дедік. Айтуымыз-ақ мұң екен,
қазақтар отырықшы нормамен жер бер деп жабыла сұрап жатыр. Өткен жылда
отырықшы нормамен қазақтарға 700 мың десятина жер бердік, - деген еді (2).
Үкімет орындарының 15 десятина нормасын не үшін шығарғандығын жоғары
мемлекеттік аппарат чиновнигі осылай түсіндірген болатын.
Міне, сондықтан да мәселенің осы қырын түсінуге шақырған Қазақ
газеті мен Ә.Бөкейханның әрекетін қазақ байлары мен буржуазиясының
1. Қазақ газеті, 1913, 24-28.
2. Қазақ газеті. № 20.
Таптық мүддесін қорғады деп бағалау, әрине тым біржақтылық болар еді.
Қазақстанды отарлау қарқыны мен әдісінің жаңа өң алуы тұсында олар ұлттық
мүдде тұрғысынан да сөйлеген болатын. Баспасөз үстінен бақылаудың күшейген
жағдайында өзі ішкі Ресейде айдауда жүрген Ә.Бөкейханға патшалық
әкімшіліктің отарлау саясатын әшкерелейтін мақалалар жазу оңайға түскен жоқ-
тын. Тек айтқан ойларының дәлелді, негізділігінен ғана ол патша
жандармдарының жазасынан құтылып отырды. Өз кезегінде жер мәселесі бойынша
Ә.Бөкейханның біліктілігін патша чиновниктері де мойындауға мәжбүр болды.
Мәселен, Орынбор губерниясының жандарм бастығы генерал-майор Бабич 1914
жылы 24 қарашада Қазақ газеті турасында Торғай губернаторына жазған
хатында из крупных сотрудников известны: Алихан Букейханов, бывший член І
Государственной Думы, специалист по аграрному вопросу степных областей, -
деп көрсетті (1).
1918 жылға дейінгі қазақ қоғамының саяси және рухани өмірінде аса
үлкен роль атқарған Қазақ газетін ұйымдастыруда және оның жалпы ұлттық
деңгейге көтерілуінде Ә.Бөкейханның атқарған еңбегі аса зор. 1913 жылдың
ақпанынан шыға бастаған Қазаққа дейін жалпыұлттық газет шығару әрекеті
ілгері баспаған. Оның газет шығару ісіндегі мол тәжірибесі 1896-1907
жылдары Степной край, Иртыш, Омич, Голос степи сияқты газеттерде
істеуі, Мемлекеттік Дума депутаты ретінде сол кезеңдегі Ресей жоғары билік
орындарына жақын адамдармен тікелей таныс болуы Қазақты ұйымдастыруда аз
роль атқарған жоқ. Газеттің алғашқы сандарынан бастап ол Қыр баласы атты
жамылғы есіммен мақалалар жазып, ең күрделі және өзекті мәселелер бойынша
негізгі авторға айналды. 1914 жылғы наурыз айында Ташкентте тұратын темір
жол инженері М.Тынышпаев Иркутскідегі өзінің танысына: ...В Оренбурге
издается киргизская газета поэтами-киргизами Байтурсыновым И Дулатовым,
людьми
Орынбор облысының мем. архиві. 21 қ. 9т. 4 іс. 128п .
преданному своему делу. Руководит А.Букейханов, конечно, я имею
касательство и подписываю. Газета очень распространяется, - деп
хабарлайды. Әрине, Қазақты шығаруды Қыр баласының ролін асыра бағалауға
немесе оның ұстаған бағдары мен редактордың бағытын шатыстыруға
болмайтындығы түсінікті. Дегенмен, газетті ұйымдастыруда Ә.Бөкейханның
еңбегін өз дәрежесінде бағаламау да әділетсіздікке жатар еді.
Қазақ газеті бетінде Ә.Бөкейханның қалам тартқан тақырыбы, әрине
жер мәселесі болды. Оның мақалаларымен таныса отырып, Ә.Бөкейханның
қайсыбір зерттеушілер көрсеткендей жер мәселесінде тар ұлтшыл, ескі
феодалдық тәртіпті жақтаушы болмағандығына көз жеткізу тіптен де қиын емес.
Ол біріншіден жер үлесін алдымен патшалық билік тұсында үлестен тыс қалып
келген жергілікті халық алуға тиіс деп санады; екіншіден, жерді меншік
есебінде үлестіріп беруде қарсы шығып, ондай жағдайда егіншілік мәдениетін
толық меңгерген қазақ шаруалары үлесін көрші мұжыққа сатып, біраз жылда
сытылып, жалаңаш шыға келеді, сондықтан да жер қауымға кесіліп, жерді
бірге алған ру, ауыл, болыс өз ішінде өздері тәртіп жасап, әділдікпен
пайдаланғанын жақтады. Үшіншіден, жер үлесішаруаға жердің топырағына,
жергілікті табиғатына байлаулы болғандығын қалады. Бұл айтылған ойлардың
қайсыбірінің қайшылықты көрінуі ықтимал, бірақ олардың нақты тарихи
тәжірибеден туылғандығын жоққа шығару қиын.
Ә.Бөкейхан 1917 жылғы революциялық өзгеріске дейін де қазақ
шаруасының әлеуметтік жағдайымен жақсы таныс болатын. Баймын, мықтымын деп
атқа мінген жақсылар пішен шабатын жерге, егінжайға, жаз қонысқа, қыс
тебінге зорлық қылады. Кемшілікте жүрген бейшара сорлы жұрт бұл жақсылардың
тепкісінде қор болғанша, орыс беретін 15 десятина болса да ие боларлық деп
мұжық боламын деп сұрап отыр, - деп жазған ол, үкіметке төлеген алымға
байланысты Алымды момын кедейге аударып бай болатын мырзалар көзі соқыр
емес, көңілі соқырына салып жүр ғой. Жұрттың момынын тонап алп болған
байлықта қанша береке бар екен , -
деп түйеді (1). Бұл келтірілген пікірлер Бөкейханның қоғамдағы таптық
қатынастардан жақсы хабардар екендігін білдірсе керек. Бірақ олар бұл
кезеңде бірінші кезекке әлеуметтік-таптық емес, жалпыұлттық демократиялық
мәселелерді қойды. Кез-келген ұлттық-демократиялық интеллигенция үшін
өзекті мәселелердің бірі - өздерінің қоғамдық тарихи даму жолына қатынасы,
соған баға беру болып табылады. ХХ ғасырдың бас кезінде ұлттық
интеллигенцияның алғашқы буыны қазақ тарихын өзара талқыға салды. Бұл
талдау ұлттық көлемдегі тұңғыш саналы, мақсатты талдау болатын және ол жаңа
қалыптасып келе жатқан ұлттық сананың тұтастыққа ұмтылушылығының көрінісі
есебінде жүрді. Халықтың жүріп өткен жолын, жиған тәжірибесін сарапқа салу
олар үшін қоғамдық мешеуліктің себеп-салдарына көз жеткізуге керек еді. Бұл
ретте олар өткен тарихты қызықтаудан, оны әсірелеуден алыс, керісінше оған
шындық тұрғыдан дәл баға беруге тырысты. Қазақ тарихын терең білген, оған
байланысты өз пікір бағасы болған Бөкейхан ұлттық мешеуліктің түп тамырын
халықты билеушілердің надандығы мен ел бірлігінің жоқтығынан көріп: Пәлен
хан-ай! Пәлен би-ай! деп отырып өкінесіңдер. Бұрынғы хандарың да, бұрынғы
билерің де осы күнгі атқа міндіп деп жүрген өздеріңдей еді. Қазақтың
бұрынғы басшыларында әділдік, береке болса, бұ қазақ бұл күйде болар ма
еді? Жұрттың берекесі кетуге түптеп себеп болған нәрсе қазақта бірліктің
жоқтығы. Бірлік жоқтан қазақтың һәр қайсысын һәр жерде дұшманы ойбайлатқан.
Бұрынғы хан болсын, билер болсын, әділдіктен жырақ болған, дәл осы күнгі
атқа мінген өздеріндей, - дейді. Ағартушылық сипаттағы бұл ойын одан әрі
жалғастырып: Әділдік жоқ жұртта берек-бірлік болмайды. Байлықты өнермен,
шаруамен, қызметпен іздемей, жұртты тонап, момынды жылатып іздеген
мырзалар, қысты күні үңгірде жатып өз аяғын сорған аю мысалында ғой, қанша
қомағайланса да сорғаны өз аяғы, - деп аяқтайды.
Қазақ газеті. 1913, № 11.
Қазақстан Ресей құрамына енгеннен кейінгі кезеңде патшалық аппарат
саналы түрде қазақ қоғамындағы түрлі әлеуметтік-саяси топтар тарапынан ұлт
көлемінде мемлекеттік тұтастыққа ұмтылушылық тенденцияларына қарсы
бөлшекте де билей бер саясатын жүргізіп, саяси бірлік идеясын жөргегінде
тұншықтырып отырғандығы мәлім. Патшалықтың ХҮІІІ ғасырда Қазақстанда
жүргізген бұл сипаттағы саясатына байланысты белгілі тарихшы М.П.Вяткин:
Фактически эта политика... была политикой поддержки анархии
государственного развала, и значит, ослабление казахского общества и
позволила царскому правительству развернут широкое наступление на казахские
джузы, - деп жазған болатын (1).
ХХ ғасырдың бас кезінде Қазақстанға буржуазиялық қатынастардың енуі,
ұлттық буржуазия мен интеллигенцияның қалыптаса бастауы, жалпыхалықтық ояну
жағдайында ұлттық мемлекеттік бірлік мәселесі күн тіртібіне қайтадан
қойылды. Мемлекеттік билік қажеттігін бүкіл елдік көлемде түсіну (мейлі ол
ұлттық буржуазиялық элементтер арқылы немесе ұлттық интеллигенция арқылы
жүрсін) есею жолындағы барлық халықтар басынан кешіретін тарихи кезең
екендігі мәлім.
Осы тарихи кезеңдегі қоғамның прогресті элементтерінің мемлекет
туралы ұғым-түсінігін, бағыт-бағдарын Ә.Бөкейханның еңбектері арқылы
байқауға болар еді. Бұл мәселені арнайы қарауды міндет етіп қоймағандықтан,
оның ең негізіг жақтарына ғана тоқтала кетейік. Ә.Бөкейхан ұлттық еркіндік
пен дамудың алғы шарты ұлттық мемлекеттің болуы деп түсінді. Ол
Г.Н.Потаниннің өмірбаянына арналған мақаласында ғалымның біз қарап отырған
мәселеге байланысты көзқарасына тоқталып: Саяси жолындағы бізге жылы
көрінетін бір негізді факті мынау: елдің тұрмысын, тілін, мінезін білмеген
кісі көш басын алып жүре алмайды. Олай болса көп ұлтты құрылған Ресейді бір
орыстың билеймін дегенінде мағына жоқ. Ресей өзге тілі, тұрмысы, қаны басқа
жұртқа автономия беруі керек дейтін, - деп
Материалы по истории Каз. ССР, т.11, ч2, Алматы, 1948, с.21.
жазды (1). Оның түсінігі бойынша ол мемлекет автономия түрінде болмақ.
Автономия болу - өз алды мемлекет болу. Ресей федерациялық мемлекет
болса, Қазақстан оның құрамына әзірге автономиялық негізде енбек.
Федерация мағынасы құрдас мемлекеттер бірлесуі. Федеративтік республикада
һәм мемлекеттің іргесі бөлек, ынтымағы бір болады. Әрқайсысы өз тізгінін
өзі алып жүреді. Үкімет басында учредительное собрание мен Гос. Дума
қалауынша келісімді жылға сайланған президент болу.... Бір сөзбен
айтқанда, Бөкейхан ұсынып отырған автономия буржуазиялық демократиялық
республика болатын. Сондай-ақ, бұл – көп ұлтты автономия.
Түбінде қазақ ұлты бір автономия бола қалса, іштегі орысты ала кете
кетеміз деген үміт. Біздің қзақ ұлтының автономиясы енді тұрмыс халде
туысқан автономиясы болар емес; жерге байлаулы автономия болмақ. Ішіміздегі
орыс мұны мақұлдайтын көрінеді (2).
Көп ұлттылық елдің экономикалық, саяси және мәдени дамуына қажет
қолайлы фактор болмақ. Мәдени және мешеулік ұлттық мемлекет құрудағы
негізгі кедергілер екенін айтып, осы кемшіліктерден құтыла келіп, түпкі
мақсат саяси дербес мемлекет түзу болатындығын Ә.Бөкейхан жасырмай ашық
білдірді де. Ол февраль буржуазиялық-демократиялық революциясынан кейінгі
кезеңде Сібір автономиясы туралы жоспарды қолдау себебін түсіндіре келіп:
Біз ойладық, әуелде Сібірге сүйеніп, тасымалдап, жалғасып көшіп кетелік:
жіп жалғап зор мемлекет күрмеуінен құтылып ап, отау болып соңынан
бөлінелік, - деп жазды.
Ұлттық мемлекет құру Ә.Бөкейхан және басқа буржуазиялық-демократиялық
бағыттағы интеллигенция өкілдерінің түпкі мақсаты болды. Олар 1905-1907
жылдарға орыс революциясынан кейінгі кезеңде алғашында радикалдық бағытта
көрінген буржуазиялық конституциялық-демократиялық
1. Ер Саин, 89-90-б.
2. Қазақ газеті, 1917, № 251.
Партияның құрамына еніп, конституциялық демократия шеңберінде қазақ ұлтына
автономия алудан үміттенді де. Бірақ олардың бұл үмітінің негізсіз
екендігін көп ұзамай уақыттың өзі де көрсетіп берді. Кадеттер партиясына
үміт артқан тәжірибесіз ұлттық интеллигенция өкілдерінің онымен саяси-
идеялық алшақтығы Ақпан төңкерісінен кейін біржола айқындала түсті.
Ә.Бөкейхан Мен кадет партиясынан неге шықтым? деген ашық хатында ол
туралы былай деп жазды: Кадет партиясы жер адамға меншікті боп берілсе де
жөн дейді. Біздің қазақ жерді меншікті қылып алса, башқұртша көрші мұжыққа
сатып, біраз жылда сытырылып, жалаңаш шыға келеді.
Кадет партиясы ұлт автономиясына қарсы. Біз, Алаш ұранды жұрт,
жиылып, ұлт автономиясын тікпек болдық. Француз, орыс һәм өзге жұрттың
тарихынан көрінеді, молла һүкіметтен ақша алса, сатылып кетеді. Рухани іс
аяқ асты болады. Жалование алған моллалар үкіметке жетекшіл болып еріп
кетеді. Біздің қазақ-қырғыз дін ісін көркейтетін болса, үкімет ісінен бөліп
қойған оң болады. Оны орысша отделение церкви от государства дейді.
Кадет партиясы менің бұл ісімен өзгеше қарайды.
Осы үш жол айрылғаны биыл жазда ашыққа шықты. Мен сонан соң қазаққа
Алаш партиясын ашуға кірістім. Мен мұны июльдегі жалпы қазақ съезінде
айтқан едім (1).
Хатта айтылған пікірлердің бәрі дерлік сол күйінде осы жылғы қарашада
жарияланған Алаш партиясы программасының жобасында келтірілді. Жобаның ҮІІІ
Жұмысшылар атты тарауында Алаш партиясы жұмысшылар турасында социал-
демократтардың меньшевик тобының программасын жақтайды, - деп жазылды.
Жандарм орындарының құжаттарында да көрсетілгендей, социалистермен бұрыннан
байланысы бар Ә.Бөкейханның революциялық өрлеу барысында кейбір мәселелер
бойынша меньшевиктер программасымен жақындасуы да кездейсоқтық емес
болатын.
Қазақ газеті, 1917, № 251.
Өз кезегінде Бөкейхан үшін кадет партиясынан шығып, ұлттық алаш
партиясын құру мемлекеттік суверенитетке жету жолында жасалған келесі саяси
қадам еді. Егер 1905-1907 жылдары, одан кейінгі кезеңде де мұндай мақсаттың
іске асыруға қажет шарттар түзілмеген болса, Ақпан төңкерісінен кейін
елдегі қалыптасқан жағдай оған мүмкіншілік туғызды.
Ә.Бөкейханның саяси өмірбаянында 1916 жылдың дүрбелеңі және
майдандағы қара жұмысқа алынған қазақ жастарына көрсеткен азаматтық қызметі
ерекше орын алады.
1916 жыл оқиғасына байланысты ғылыми әдебиетте болашақ Алаш
партиясының негізін қалаған қазақ интеллигенттерінің сатқындық ролі
туралы пікір қалыптасқан. Бұл тұжырымды мәселеге қатысты фактілердің бәрін
де талдау арқылы жасалынған деп айту қиын. Өйткені, зерттеушілер Қазақ
газетінде жарияланған екі-үш материал төңірегінде ғана сөз қозғап келді. Ал
осы газетте ертерек жарияланған мақалалар мен архивтік документтер назардан
тыс қалып қойды. Мәселен, әскерге адам беру мәселесін Қазақ 1915 жылы
көтеріп, бүкіл қазақ жұртын қамтыған пікір-сайыс туғызып,елдің ортақ
пікірін біліп, мынадай тұжырымдар жасаған болатын: қазақстан осы соғыс
үстінде солдат алынбау; солдат алудан бұрын метрике түзеу үшін муфтилікке
қарау, лажсыз алытанын болғанда, жаяу солдат болмай, атты әскер болу, казак-
орыспен жер-су һәм правода теңгерілу (1).
Бұл тілектерді Мемлекеттіқ Дума мен Соғыс Министріне жеткізу үшін
арнайы өкілдік даярланды. Ол туралы газет 1916 жылғы 9 санында жарияланған
Г.Дума һәм солдаттық мәселесіатты мақаласында: Бұл тілектерге ие болып,
жалпы жұрт қара көрсетіп, қам қылғандығы білінбейді: тағдырға тапсырылып
жай жатқан түрі бар. Солдаттық туралы қазақ халқының пікірін, тілегін
һүкіметке, думаға жеткізу үшін, олармен сөйлесіп
Қазақ газеті, 1915, № 168.
жай-жапсарды түсіндіру үшін һәм облыстан бірер өкіл баруы тиіс еді. Бұл
істі қалың қазақтан құру, қашпаған қашардың аузына қарағандай болатын
болған соң, дума ашылуға қарсы Самарадан Ғалихай Бөкейхан, Орынбордан Ахмет
Байтұрсынов, Ақтөбеден Нысанғали Бегімбетов 3-ші февралда
Петроградқа жүріп кетті, - деп жазды.
Олар аттана салысымен губерниялық жандарм бастығы генерал-майор Бабич
губернаторға берген мәліметінде: Уведомляю Ваше Первосходительство, что
передовые элементы мусульманского населения Оренбургской губернии выражают
недовольство мусульманской фракцией Государственной Думы находя, что
фракция ничего не делает для мусульман, почему когда председатель
мусульманской фракцией Тевкелев прислал сюда Байтурсынову и Каримову
приглашения с просьбой прибыть в Петроград для участия в совместных
совещаниях, то оба они откликнулись на это приглашения и Байтурсынов уже
выбыл туда 4-го февраля деп көрсетеді (1).
Аталған үш адамнан тұратын бұл өкілеттіктің Думаның мұсылман
функциясында және Соғыс министрі қабылдауында болғанымен, барған негізгі
жұмысы нәтижесіз аяқталғаны мәлім. Соған қарамастан бұл тарихи факті қазақ
қоғамының Мемлекеттік Дума мен мемлекеттік басқару аппаратында оның ұлттық
талап-тілегін білдіретін өкілдердің жоқ жағдайында, бірі Самарада айдауда,
бірі бар болғаны қоғамдық қаржыға шығатын газеттің редакторы, ресми билік
тарапынан жандармдық бақылауда жүрген азаматтардың өз еркімен ел аманатын
мойындарына алып, астанада даярланып жатқан жарлыққа мүмкін болғанынша
ықпал ету үшін жасалған ерлік әрекеті есебінде бағалануға лайық.
25 июнь жарлығы шығып, көтеріліс басталып кеткенде губерндік басшылар
Қазақ газетін, оның редакторын, Бөкейхан мен Дулатовты билікке қарсы
бүлікке шақырушылар ретінде айыптап, үстерінен қатаң
Орынбор обл. мем. архиві, 10к, 4т, 109 іс, 58п.
бақылау орнатты, газет редакциясының уақытша редакторы Дулатовтың үйін
тінтіп, өзін сотқа тартып жауап алды, газетті біржолата жауып тастау қаупі
төнді. Бұған қосымша кейінгі оқиғалар көрсетіп бергендей, патша әкімшілігі
қазақ даласына жазалау отрядын шығарып, көтерілген қарусыз халықты аяусыз
басуға даярланып жатты. Соның бәрін біле тұра халықты патша жарлығына
бағынбауға шақыру елді үлкен адам шығынына, шаруашылық бүліншілігіне итеріп
салумен тең еді. Міне, осындай жағдайда Ә.Бөкейхан және М.Дулатов қол
қойған белгілі ашық хат жарияланды. Уақиғалар ағымы Ә.Бөкейхан мен
А.Байтұрсынов бастаған топтың ұстанған бағыты дұрыс болғандығын көрсетіп
берді.
Көтеріліс аяусыз басылып, майдандағы жұмысқа қазақ жастары алынғаннан
соң Ә.Бөкейхан бастаған бір топ қазақ интеллигенттері өз еріктерімен
майданға аттанып, Петроградтағы билік орындарымен жүргізілген
келіссөздерден соң, Минскіге барып, Батыс майдан штабы жанындағы земскі
және қалалық одақтың бұратана бөлімін ұйымдастырып, оны басқаруды
Ә.Бөкейхан өз мойнына алды. Бөлімнің міндеті майдандағы жігіттерге қажет
тұрмыстық жағдай жасау және басқа түрлі көмектер көрсету еді. Бұратана
бөлімі Қазақстаннан дәрігерлер, фельдшерлер шақырды, қазақ мұғалімдерін
тартып, жігіттердіңсауатын ашу үшін кружоктар ұйымдастырды. Олардың
арасында осы мезгілде Еркін дала ұйымы құрылды. Қазақ газеті майдандағы
жігіттер мен қазақ даласын жалғастырушы көпірге айналды, жігіттерге қуат
берді, саяси танымын өсірді. Осы тұстағы қазақ интеллигенттерінің
майдандағы жұмысшыларға көрсеткен ағартушылық (дәрігерлік және басқа
азаматтық) қызметі ұлттық интеллигенция тарихының жарқын беттеріне жатады.
Сот атқарылған істің басы-қасында Әлихан Нұрмұхамедұлының өзі тұрды.
Майдандағы жұмысшы жігіттерге көрсеткен риясыз қызметі үшін ол құрметке
бөленді, Алаштың Әлиханы атанды. Ә.Бөкейхан басқа да қазақ
интеллигенттері сияқты Ақпан революциясын үлкен құлшыныспен қарсы алып,
қазақ елінің ғасырлар бойы армандаған ұлттық теңдігіне қол жеткізетін сәт
туды деп түсінді. Қазақ газеті осы жылғы наурыздың 9-ында шыққан санында
киіз туырлықты қазақтың оң жағына ай, сол жағына күн туды, жақсылық
қуаныш жалғыз ғана орыстікі емес, Отаны Россия болған жұрттың бәріне тегіс
жақсылық, бәріне тегіс қуаныш деп жазды. Ал, осы газеттің 24-і күнгі
санында Минскідегі Ә.Бөкейхан, М.Дулатов, М.Есболов бастаған бір топ қазақ
интеллигенттерінің Қазақстанның сол тұстағы негізгі орталықтарына (25
адрес) жолдаған жеделхат текстін жариялады. Онда: Ресейдегі барша халыққа
ағайындық, теңдік, бостандық күні туды. Жаңа құрылған өкімет дүкенін
нығайту үшін тегі басқа барша халықтармен үйір болуға керек. Учредительное
собрание сайлауларында қазақ болып қамдану керек... Көксерлік жұмыстарың
бірлік, әділдік болсын!.. Құдайдан басқа ешкімнен қорықпаңдар, әділдікпен
іс істеңдер, жаңа үкіметті сүйеңдер... Халықтың көңілін білдіріңдер, - деп
үндеп, Ресейдің саяси құрылысына байланысты негізгі талап, Біз қалайтын
патшалық түрі – демократическая республика, яғни мал өсіріп, егін салып,
жерге ие боларлық түрі - деп жазды.
Міне, осы кезден бастап Ә.Бөкейхан Уақытша өкіметтің саяси өміріне
белсене араласады. Өз ретінде уақытша өкімет те ұлттардың өзін-өзі билеу
құқығын мойындауға ыңғай танытқандай болып, жергілікті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz