Саяси билік теориясы
Мазмұны.
Кіріспе.
1- тарау.
1-1. Саяси билік түсінігі және мазмұны.
1-2. Билік болмысы және әртүрлілігі .
1-3. Саяси билік құрылымы мен қызметі.
1-4. Мемлекет биліктің негізгі субъектісі ретінде.
2- тарау.
2-1. Саяси билік теориясы және тұжырымдамасы.
2-2. Саяси билік легитимдігі.
3- тарау.
Қазақстандағы саяси билік сипаты.
Қортынды.
Пайдаланған әдебиеттер.
Кіріспе.
Билік түсінігі саясаттанудағы орталықтардың бірі болып табылады. Ол
саяси институтар, саяси процесстер және саясат түсінігін ұғынуға жол
сілтеді. Саяси билік анықтамасы, оның болмысы және сипаты барлық қоғамдық
қатынастар ішінен саясат табиғаты және мемлекет түсініктеріне маңызды
мағына береді. Сонымен қатар саясат және саяси қатынастар түсініктерін атап
көрсетуге мүмкіндік береді.
Саяси билік түсінігін ашу кезінде оның кейбір аспектілерін қарастыра
келе, диплом жұмысының мақсаты қоғамдағы қатынастар билікке сүйене отырып
саяси қатынастарға айналатынын, сонымен бірге билік саясаттың алғашқы
негізгі екендігін көрсету.
Осыдан жұмыстың келесі міндеттері шығады:
-саяси биліктің табиғатын және болмысын ашу;
-мемлекеттік тетік шеңберінде биліктің әрекетін көрсету және билік
құрылымын осы тетік шеңберінде қарау;
-биліктік реттеушілік жүйесінде мемлекет рөлін сипаттау;
- саяси билік теориясын зерделеу, олай болмаса саяси билік табиғатын,
әсресе билік бөлу теориясын іс жүзінде жүзеге асыру мүмкін емес;
- легитимділік түсінігі мен титерін нақтылау ;
- билік түсінігінің әртүрлі тұжырымдымаларын қарау, көшілігі бұл
мәселе бойынша өзгеше көзқарастар айтып ерекшеленеді;
- -Қазақстандағы саяси билік реформалаудың негізгі тенденцияларын
көрсету.
Біздің қоғамымыз биліктің әлеуметтік және саяси эксперименттерінің
өзгеше өзіндік полигоны болып қалатындықтан, мұны анализдеу маңызды.
Берілген мәселенің көкейкестілігі қазіргі кезеңде болып жатқан дауылды
саяси процестермен анықталады.Біз жаңа тәуелсіз құқықтық және
демократиялық мемлекет құру жолындамыз және толық бастама ретінде билік
қана адамдарды біріктіру және ұймдастыру, реттеу, бақылау құралы ретінде
қызмет көрсете алады. Сондықтан автор кейбір аспектілерді Қазақстандағы
шынайы саяси процестердің дамуымен байланыстыруға тырысты. Дипломдық
жұмыста билікке қатысты бір сипатамалар қоғамдағы болып жатқан процестерге
орталықтанған әсер механизмі ретінде берілген. Билік адамзат қоғамымен
бірге дүниеге келді және оның дамуына әрқашанда сол немесе басқа формада өз
әсерін тигізеді. Саяси биліктің парадокстері мен механизмдерін талқылаудың
алғашқы көрсеткіші Қытай, Үндістан және Греция саяси тарихының ерте
кезеңінің өзінде-ақ қабылданған. Мыаслы , ертедегі гректің архе сөзі
билік немесе басшы , сонымен қатар алғашқы бастама , алғашқы себеп
мағыналарын берген. Бірақ бұл кездейсоқ ұқсастық емес, билік табиғаты
туралы жай болжам.
Саяси билік парадоксі адамзат үшін бір уақытты қатаң еркіндік және
мақсатты күшке айнала алады, бұл әрі кезеңде де философтар мен жазушыларды
толғандырған. Философиялық категорияларда немесе көркем бейнеде Аристотель
және Шекспир,Гете, Ницще ,Фуко және Кафка қоғам және адамзат өмірінің әлі
де болса танылмаған феномені екндігін ашып көрсетуге тырысты.
Саяси ойдың дамуы кезінде саясат пен биліктің бөлінбеушілігі ақиқат
болып саналады. Қоғамның дамуы және қызмет етуі кезендегі тәуелсіз билік
түснігі қазіргі барлық әлеуметтік және саяси теориялар үшін бастама болып
табылады.Халықтың жиынтығы өзара іс-әрекетке, айырбасқа және билікке
біріктірілгендіктен қоғам қоғам болып табылады.
Ежелгі Ќытайдыњ µзінде Конфуций жєне Мо цзы биліктіњ пайда болуыныњ
ќ±дайшылыќ жєне табиѓи жаќтарын ескере отырып, оныњ µмір с‰ру ќажеттілігін
басќарушы жєне басќарылушы ќатынастарын реттеп адамдар арасындаѓы
ќатынастаѓы тєртіп ќолдау механизмі ретінде т‰сіндіреді.
Мо Цзы ( 497-400 жж ) билік табиѓатын рационалистік концепция ретінде
т‰сіндіреді. Биліктің табиғи пайда болуын қоғамдық келісім секілді оймен
түсіндірген алғашқы ойшыл болып табылады.
Мо –Цзының саяси билік болмысы туралы кµзќарасынан Аристотель µзініњ
Саясат ењбегінде бекіткен ±йым ‰шін билік механизмі жєне мемлекеттік
басќару тєртіпке байланысты жоѓарѓы билік адамдар арасындаѓы ќатынасты
реттеу деген ойы шыќќан.
Бұл жерден антикалық идеологияның билікті жалпы пайда қажеттіліктеріне,
әділдік пен жақсылыққа жетуге, бұл көзқарастарды құдайшылық ілімімен
араластыруға негізделген екенін көруге болады.
Бірақ саяси ой тарихының ерте кезінде билік феноменінің басқа жағы
көрінген еді. Аристотель ( кешірек Монтескье ) билікті өз пайдалары үшін
падаланушы адамдар қауіптілігіне нұсқайды.
Орта ғасырларда саясаттың христиандық концепциясы құдайшылық етті.
Ф.Аквинский(1226-1274жж ) ойынша билік құдайшылық сипат алады. Оның негізгі
еңбегі Теология суммасы. Жаңа заманда билікке Патша еңбегінде реалистік
баға берген Н.Макиавелли ( 1469-1527 жж) болатын.Оның негізгі саяси ойы
билікті сақтау және нығайту үшін қандай болса да, амал жасауға болады және
жасауға тиістіміз.
Билік түсінігі Т.Гоббстың қоғамдық келісім теориясында мақсаттылық
механизмі ретінде айналдырылған негіз тапты. Левиафан еңбегінде ол
билікті болашақта игілікке жету құралы ретінде анықтайды, сондықтан бірінші
орынға барлық адамзаттың билікті армандап, билікке ұмтылу, олардың үмітін
тек ажал ғана үзеді.
Ќоѓамдыќ келісім идеясыда Ж.Ж.Руссо жалѓыз патша билігін ж‰зеге
асыруды емес, жалпы халыќ ќамын ойлайтын, оныњ еркіндігін саќтайтын халыќ
ќауымдастыѓыныњ билігін іске асыруды мойындайды. Өз көзқарастарын ол
Қоғамдық келісім туралы немесе саяси құқық қағидалары, Адамдар
арасындағы теңсіздіктің пайда болуы және қалыптасуы туралы пікір алысу
еңбектерінде жазған.
Ағартушылық кезеңінде табиғи әлеуметтік институттардың негізін, соның
ішінде биліктің құрылымдық нұсқауларын іздеуді жүзеге асырады.
¤неркєсіптік ќоѓам идеологиясы билікті µз баѓдарына тєуелді етіп
ќарастырады. Осылайша радикалистер билікті бµлшектеуге тырысты.Либералистер
қоғамдық қатынастардың персанификациясы жағына қарай билікті жұмсартуды
көздеді. (т. Джефферсон, А. Смитт ) және саяси кеңестіктің оқшауланған
консерваторлары ( э.Берк ) бәсеке, дін т.б. сияқты биліктің дәстүрлері
шектеулер салтанатын көздеді.
М.Вебер Саясат атақ және мамандық ретінде еңбегінде саясаттың
негізгі аспектілерін бөліп көрсеткен, ол бұларды билікке қатысуға және
билікті бөлуге тырысқан заң жүзінде жүзеге асырса, онда оның мазмұны билік
үшін күрес және оған қарсылық көрсетуге әкелуі мүмкін деп айтқан.
Қазіргі Ресей саясаткерлері бұл мәселеге байланысты шетел және өз
тәжірибелерін жалпылап ғылым үшін көптеген бағалы ойлар айтады.В.И.Ленин,
А.Н.Амелин, Б.И.Краснов, Т.А.Белов, А.Т. Здравомыслов жєне басќа ѓалымдар
ењбектері билік ќатынастарына байланысты мєселелерді ќарастырудыњ ќаѓидалыќ
маѓыналары бар.
Француз саяси ойының өкілі Ш. Монтескье (1689-1755 жж ) өзінің негізгі
көзқарастарын Персия хаттары, міндеттер туралы трактат, Заңдар рухы
туралы еңбектерінде жазған. Осы еңбектерінде ол бірқатар түпнұсқалық ойлар
әдістеген:
- қоғамдық келісім туралы ой
- мемлекетті дұрыс қалыптастыру туралы ой,
- билікті бөлу туралы ой,
ХІХ ғасырда буржуазиялық саяси экономика классиктері К.Маркс және Ф.
Энгельс билік табиғатының барлық идеалистік ойларының радикалистік
бөлшектеу курсын алды. Олардың ойынша мемлекеттік билік атауы азаматтық
қоғамға қызмет көрсету және оның жұмысына, әсіресе экономикасына
араласпау керек.
Үлкен дәрежедегі саяси билік түсінігі кеңес одағы кезінде ықшамдалып,
кластық құдайшылық- бағынушылыққа әкеп соқтырады. Саяси билік тек
пролетариаи диктатурасы түсінігінің призмасы арқылы көрінеді. Мұндай
жақындасу ХІХ-ХХ ғасырларда қоғамдағы шынайы қатынастардың нақты
кластық азаюынан көрінеді.
Бұрынғы кеңес одағындағы саяси жүйе реформасы саясат болмысы туралы,
қоғамдағы билік және биліктік қатынастар туралы шамасыз көптеген
дәстүрлі көзқарастарды көрсетті.
Қазіргі Ресей саясаткерлері бұл мәселеге байланысты шетел және өз
тәжірбиелерін жалпылап ғылым үшін көптеген бағалы ойлар айтады.
В.И. Лениннің Билік, Н. Амелиннің билік қоғамдық құрылыс ретінде
және Б.И Краснов, Т.А. Белов, А.Т.Здравомыслов және басқа ғалымдар
еңбектері билік қатынастарына байланысты мәселелерді қарастырудың
қағидалық мағыналары бар. Г.А.Дегтерев, К.С.Гаджиев, А.И.Соловьев,
А.Акушкарева сияқты Ресей ойшылдарын ерекше атап өтуге болады.
Саясаттануда М.Н.Марченко саясаттанудыњ к‰рделі таќырыптарын
ќарастырѓан. Автор билік т‰сінігін, билік генезисін, формаларын,
айырмашылыќтарын ашып кµрсетті. Ол билік т‰сінігін бірнеше
аспектілермен ќарастырады: саяси, деректі к‰ш мµлшеріне байланысты
баѓындыру, мєжбірлеу, ыќпал жасауды ж‰зеге асыру тєсілі билік болып
табылады.
В.П.Пугачев саясаттанудыњ маќсаты оқырмандарды негізгі саяси білімніњ
кењ спекртімен таныстырады. Сонымен ќатар шыѓармашылыќ сыни анализбен
ерекшеленетін екінші толќын саяси оќу ќ±ралдарына кµшуге жаѓдай
жасалды.Автор билік құрылымын , оның ресурстарын , түрлерін және
ерекшеліктерін қарастырады. Билік анықтамасында бірқатар маңызды бағыттар
көрсетілген : телелогиялық, бихевиористік,психологиялық және т.б. Билік
оның субъектісі және объектісінің өзара іс- әрекеті кезінде субъект белгілі
бір құралдардың көмегімен объектіні бақылау.
В.А.Мельник Саясаттану ењбегінде саясат теориясыныњ саяси ж‰йеніњ
жєне саяси процестіњ негізгі мєселелеріне анализ жасалып, ќазіргі єлемніњ
єлеуметтік- саяси т±жырымдамасы жєне аѓымдары ќарастырылған.Автор саяси
билік түсінігін, оның болмыстық сипттарын ашып, саяси және мемлекеттік
билік, билік легитимдігі мәселесін қарастырады және саяси билікке келесідей
анықтама береді, бұл сол немесе басқа әлеуметтік субъект- индивидтер, саяси
топтар және мемлекеттік- құқықтық және басқа құралдар көмегімен басқа
әлеуметтік субъекттері қызметін өз еркіне бағындыруын көрсететін әлеуметтік
қатынастар формасы.
Саяси биліктіњ м±ндай аныќтамасын А.А.Радушин де берді. Саяси билік-
б±л басќа субъект немесе топ ‰шін міндетті сипаттама алатын, бір субъект
немесе топтыњ шешім ќабылдау ќ±ќыѓын жєне м‰мкіндіктерін кµрсеткен
єлеуметтік ќатынас.
Ю.В. Ирхин, Л.В. Затовой саясаттану оқулығында саясаттану курсының
негізгі тақырыптары қарастырылған. Саяси билік, Мемлекеттік құқықтық
қоғам, Әлемдік саясат секілді тақырыптар саясаттың құқықтық
аспектілері, саяси және құқықтық ілімдері дамуының тарихына ерекше көңіл
бөлінеді. Авторлардың ойы бойынша билік жалпы өмір сүру, халық өмірі
ретінде адамзат жатақханасының негізгі бастамасы. Қай жерде қоғам болса,
сол жерде билік бар және керісінше қай жерде билік болса сол жерде қоғам
бар. Саяси билік- бұл бір адамның басқа адамдар және олардың тобының
тәртібіне және іс- әрекетіне қандай да бір шешім бейнесінде ықпал ету
мүмкіндігін, қабілетін және құқығын сипаттайтын әлеуметтік саяси жүйе.
Э.В. Тадевосян саясаттануының негізгі көңілі қосымша мәселелерді ашуға
аударылған: саясаттану болмысы, ерекшелігі және мақсаты; саяси ой дамуының
негізгі кезеңдері ; саяси билік болмысы, оның типтері, формалары, жолдары
және механизмдері.
Тадевосян бойынша саяси билік өзіне көптеген құрылымдар, институттар
еркіндігін, билік және ұйым адамдарының өзара байланысын қосады. Осылайша
билік нақтыланып, жүзеге асады. Саяси билікті зерттеуші шетел ғалымдарының
арасынан Т.Болл, О.Тоффлер, Б.Барнс, Ж.Л. Шабо, С.Холмс және басқаларды
атап айтуға болады.
Ќазіргі тањда саяси оќиѓалар онша баѓалы орын алмайды. Кµптеген елдерде
ж‰йені радикалды т‰рде жоќќа азаматтар бµлігі кµп емес. Азаматтар бµлігініњ
жоѓары дењгейі саяси биліктіњ легитимділігіне сенбейді. Сондыќтан жеке
т‰рде алѓанда саяси билік жєне жалпылама билік мєселелеріне БАЌ жєне
саясаткерлердіњ ж±мысы кµп кµњіл бµлетіндігі бізді тањдањдандырады.
90 жылдардыњ басынан бастап билік таќырыбын ѓалымдар жєне публистер кењ
т‰рде зерттеді. Б±л жерде ќазаќ ѓалымдардыњ ж±мыстарын атап өтуге болады:
А.Н. Нысанбаев, З. Шахман, Е.М.Абенов, В.Н. Григорьева, А.Н: Булатова,
Ж.Ж.Жунусова, Ю.О. Булуктаев, А:К. Котов , С.К.Нүрпейсов , А.М. Беліспаев
жєне басќалар.
А.Н. Нысанбаев басшылыѓындаѓы саясаттануда саяси ѓылым пєні, єдістері,
функциялары, т‰сінігі, мєселелері жєне негізгі таќырыптарын ашып жазылѓан.
Оқулықтың қасиеті біздің еліміздің қазіргі саяси шындық призмасы арқылы
көрсетілген маңызды тақырыптары болып табылады. Оқулықта саяси билік
түсінігі, құрылымы, легитимділігі ашылып жазылған қоғамдағы биліктер
қатынасы көрсетілген және келесідей анықтама беріледі ; саяси билік –
саясатта; саяси және құқықтық нормаларда көрсетілген нақты әлеуметтік
топтар, класстар, жеке адамдардың өздерінің еркін өміріндегі шынайы
қабілеттілік халықтың үлкен топтары арасындағы қоғамдық қатынастардың
ерекше формасы.
А.Н:Булатов, З.Н: Исмаѓамбетова саясаттануы курстыњ кµптеген мањызды
таќырыптарын ќамтиды: саясат туралы ѓылымныњ ќалыптасуы мєселелері, оныњ
мазм±ны, саяси ойдыњ дамуы, билік феномені, болмысы, саяси билік
т±жырымдамасыныњ негізгі жаѓдайы ќарастырылады.
Ж.Х.Жунусова, Ю.О. Булуктаев, А.М. Акимованыњ саясаттануѓа кіріспе
оќулыќтары саяси ѓылымныњ негізгі т‰сініктерін, категорияларын, негізгі
таќырыптарын ќарастырады. Авторлар ойы бойынша әр саяси қызметтің мақсаты
өз қызығушылықтарын қорғау үшін адамдардың билікті жаулап алуы және
пайдалануы. Саяси билік- күрделі билік теориясы, ол әрқашан басқа билік
формаларын көрсетеді де , өзі таза қалыпта жүзеге аспайды.Ж. Жунусова ,
Ю.О.Булуктаев, А.М.Акимованың саясаттануға кіріспе оқулықтары саяси
ғылымның негізгі түсініктерін, категорияларын, негізгі тақырыптарын
қарастырады. Авторлардың ойы бойынша саяси билік- бұл мемлекет иелігіндегі
құралдар көмегімен топ, тап, ұйым тәртібіне арналған іс- әрекетті
анықтайды. Билік жеке емес , жалпы сипат алады.
Н.К.Ќапесов оќу ќ±ралында билік, саясат, мемлекет жєне басќа
категорияларѓа анализ жасаѓан. Автор саясаттаѓы берілген кластар, топтар,
жеке адамдардыњ µз еркімен ж‰ргізілетінін білдіретін шынайы ќабілеттілікті
сипаттайтын билік кµрсеткіші ретінде саяси билікті аныќтайды.
Саяси билік теориясы ежелден, содан кейін жања заманда зерттеліп,
ќазіргі ѓылымѓа ќосќанѓа ќарамастан биліктіњ кµптеген аспектілері зерттеліп
отырѓан мєселелер таихнамасында айтыс ретінде ќалады.
Саяси билік түсінігі және мазмұны.
Билік түсінігіне күнделікті өмірде және ғылыми әдебиеттерді әртүрлі
пайымдаулар айтылып жатады. Философтар билікті қоғамның объективтік жағынан
түсіндірсе, әлеуметтанушылар әлеуметтік жағынан, заңгерлер мемлекет
тұрғысынан, ал саясаткерлер саяси тұрғыдан қарастырады.
Саяси билік саясаттың аса маңызды проблемасы болып табылады. Билік –
адамзат қауымдастығының, адамдар өмірінің негізгі бастауларының бірі. Қоғам
бар жерде биліктің де болатындығы дәлелсіз шындық. Бұған басқа тұрғыда көз
салсақ – билік жүргізу үшін сол билікке мойын ұсынатын қоғам қажет. Алғашқы
билік нысандары сонау ғасырлар қойнауынан қылаңдап көрініс береді де, өз
тамырын отбасындағы, ру мен тайпадағы өзара қарым- қатынастардан алады және
де ол өндірістің дамуына да байланысты болады.
Біреулер билік оның шеңберінде өз қызығушылығын қазіргі жүйенің қандай
да бір элементінің шынайы қабілетіне жүзеге асыруды білдіреді, сондықтан
бұл ойдағы билік жүйе ішінде жүріп жатқан процеске ықпал ету болып табылады
деп санайды. Екіншілері мақсатты түрде бағытталған ықпал нәтижесі деп
санайды. Үшіншілері билікті тепе-теңдікке жетуге тырысушылық ықпалы, іс-
әрекеті арқылы нәтиже шығаратын болмыс адамдар және адамдар тобыры
арасындағы қарым-қатынасты көрсетеді деп болжайды.
Билік- бұл қоғамдағы адамдар арасындағы еркін қарым-қатынас.
Аристотель билік бәрінен бұрын қоғамдағы ұйымдар үшін қажет, өйткені оның
тұтастығы мен бірлігін сақтау үшін оның қатысушылары бір еркіндікке
бағынулары қажет деп атап көрсетті.
Бұл жағдайда билікке ғылыми анықтама беру мүмкін бе? Бірқатар
әлеуметтанушылар мен саясаткерлер оның жұмбақ екендігі туралы айтады, ал
билік түсінігінің өзі бұлдыр және белгісіз.
Тарихи тәжірибе қандай жерде адамдардың келісімімен іс-әрекетінде
Д.Жамбылов. Саясаттану. Алматы. Жеті жарғы. 2005 ж. 50-52 бет.
қажеттілік көрінсе, сол жерде олардың белгілі бір мақсатқа жету
қызметінің бағынуы болтындығын көрсетеді. Бұл жағдайда жүргізуші және
бағынушы қызметкерлер, билік етуші және билік астында жүруші адамдар,
құдайшылық етуші адамдар және бағынушылар анықталады. Бағыну себептері
әртүрлі. Олар қойылған мақсатқа жету қызығушылығына, бұйрықты орындау
қажеттілігіне илануға билік етушінің беделіне және жай ғана бағынбаған
жағдайдла қажетсіз қиындықтардың болуы кезінде туындайтын қорқыныш сезіміне
негізделуі мүмкін.
Себептердің өзі билік ықпалы және оның ұзақ өмір сүруі үшін маңызды
рөл атқарады.Осы жерде билік қатынастарының қоғамдық өмірде туындағаны
әділ екендігін атап өткен маңызды. Бұл қоғамдағы өміріге арналған өзіндік
төлем, оның ережелерінен еркін өмір сүру мүмкін емес. Басқаша айтқанда
билік қатынастарынсыз адамзат өркениеті мүмкін емес.
Егер әр адам өз ойына келген ойды жүзеге асырса, онда қандай болмасын
дұрыс өмір сүре алмайды. Жеке бостандық талабы жүзеге асу үшін адамзаттың
қазіргі жағдайындағы қоғам және жалпы игілік болмысымен сәйкеспейтін
мөлшерде бұл бостандыққа қысымшылдық көрсетуін болжау керек деп В.Соловьев
айтқан.
Билік бір адамның екіншіге жасаған қысымшылық, басымшылық нәтижесі
емес. Мәселен, адамның күрделі табиғи болмысында өзі бағына алатын билікті
іздеушілік қасиет бар. Иә, билік бағынуды талап етеді. Бірақ адамдар бағыну
кезінде өз бостандығына қысым жасауға тиым салынады. Жоғарыда айтылған
ойлардан биліктің келсе анықтамасын шығаруға болады. Жалпы ойдағы билік
қандай да бір құралдар- еркіндік, бедел, құқық, қысым көмегімен адамдардың
тәртібіне, қызметіне нақты іс-әрекет көрсететін қабілеттілік және
мүмкіндік.
Осы жерден келесідей қорытынды жасауға болады; билік- бұл шекті өлшем
бойынша екі субъект арасындағы, олардың біреуінің бұйрығына екіншісі бағыну
нәтижесінде билік етуші субъект бұл нәтижесінде билік өз еркіндігі мен
қызығушылығын жүзеге асыратын ерекше қатынас.
Кейде билікті оның қаруы- мемлекетпен, оның құралы – басқарумен
қатайтады: мәселен, оның тәсілдерімен- мәжбірлеу, иландыру, қысым жасау.
Кейбір авторлар билік пен бедел арасына теңдік белгісін жүргізеді. Олардың
арасында көптеген айырмашылықтар да аз емес.
Билік туралы ең көп тараған ұсыныс оны мәжбірлеу ретінде түсіну.
М.Байтин билікті болмыстағы өзінің сыртқы көрініс формасынан бөлек, не
болмаса берілген ұжым мүшелері бірдей еркіндікте құдайшылық етуші адамдар
немесе басқарушы адамдар еркіне бағынуына бағытталған. Билік қандай да бір
субъект еркін бағындыру, мәжбірлеу процесінде көрінетіндігін жоққа
шығаруға болмайды.
Өкінішке орай, бұл марксистік дәстүрлі саяси ойға сәйкес келеді.
Жоғарыда айтылғандай, саяси билік қандай да бір басқа билік сияқты басқаға
қатынастағы біреудің өз еркіндігіне жүзеге асыру қабілеттері мен құқықтарын
білдіреді. Соынмен қатар биліктің басқа формаларына қарағанда саяси
биліктің өз ерекшеліктері бар.
Оның белгілері:
- биліктің барлық және сәйкесінше басқа барша түрлері үшін оның
жоғарылығы, міндетті. Ол биліктің басқа түрлеріне әсерін шектеп,
оларды дұрыс шекараға қоюы немесе жойып жіберуі мүкін;
- Жалпыға бірдей, көшілік т.б. Бұл саяси биліктің барша қоғам атынан
құқық негізі арқылы әрекет ететінін білдіреді;
- Ел шекарасында билік етудің күштері мен басқа құралдарын
пайдаланудағы жиынтық;
- Жалпы мемлекеттік орталық ( билік етуші органдар жүйесі ) шешім
қабылдауын жүзеге асыратын моноорталық;
- Басып алу үшін пайдаланатын құралдардың кең спектрі.
Биліктің ерекше белгісі болып тек ықпал ғана емес, сонымен қатар
билік еркіндігінің басым бөлігі саналады. Билік мақсаты адамдарға тікелей
және жанама әсер ету; оларды біріктіру және ажырату құралдырынан тұрады;
құрылымдарына, дағдарысқа, құлдырауға қарсы іс-әрекет; қысымшылықты
орталықтандыру, жанжалдар; қоғамдық тұтастықты тұрақтандыруға тырысу;
олардың жүзеге асуына, қатаюына, дамуына көмек жасау –деп Ильин санайды.
Билік табиғаты деген қандай болады? Билік мәселелерін зерттеушілердің көбі
биліктің көшілік мойындаған көзі күш деген пікірмен келіседі. Сондықтан
адамдар санасында билік зорлық көрсетуімен түсіндіріледі. Сонымен қатар
билік көздері байлық, дәреже, атақ, ақпаратқа иелік ету, білім, тәжірибе,
ерекше қабілет, кейде ұйымды да жатқызады. Мамандарды, кәсіпкерлерді,
бақылаушыларды ұйымдастырған және бағыт берген адамның рөлі өте жоғарғы
бағаланады немесе билікті жүзеге асруға мүмкіндік береді.
Харизма да билік көзі болып табылады. Сол секілді жеке адамға
табынушылық та биліктің негізгі көзіне жатады. Ол өзінің қалыптасуы үшін
ұзақ уақытты да, көпшілік мойындаған нормалардың рационалдық жиынтығын да
талап етпейді.
Сонымен кең ойдағы билік категориясы өзіне мемлекетке дейінгі
( протестанттық ), мемлекеттік ( көпшілік ) сонымен бірге мемлекет
асты ( постмемлекеттік ) билік етуші ұйым және адамдар қатынасы формаларын
қосады.
Саяси биліктің жалпы қабылданған құрылымына толығырақ тоқталу керек,
өйткені ол қазіргі мемлекеттің институттық жүйе органдары болып табылады.
ЛавриненкоВ.Н. Саясаттану. Мәскеу Юнити. 1993ж 98-101 бет.
Билік болмысы жєне єрт‰рлілігі.
Б.з.д. VIII ѓасырда Гесиоттыњ Теология ( Құдайлардың пайда болуы
туралы ) поэмасында билік пен к‰ш бµлініп кµрсетілген. Бірнеше ѓасырлардан
кейін Эсхил (б.з.д 525-456 жж) Прикованный Прометей драмасында б±л
т‰сініктіњ функцияоналдыќ сипатын т‰сіндіреді. Зевстіњ ќ±лдары билік жєне
к‰шті ќ±дайѓа сенбеуші адамдарды скифтік асуларѓа єкеп соќтырады. Біраќ
ќатањ рухани ізгіліке ие болушы, ж±мсаќтыќ жєне кµњіл сұраушылыќты
білмейтін билік т±раќты басшылыќты етті, іс-єрекетке мєжбірледі. Сонымен
драмада биліктіњ белсенді, антикалыќ сипаты ‰шін типтік ±сыныс енгізілген
еді. Кµркемдік ќайта ойлауда кратология негіздері жатыр.
Билік- адам µміріндегі басты факторлардыњ бірі ретінде саясат ‰шін
сµзсіз орталыќ болып табылатын, билікті жєне басќа ресурстарды орналастыру
мєселелерімен айналысатын жоѓарѓы дењгейдегі сезімдік боялѓан т‰сінік.
Саяси ойшылдар жєне ѓалымдар бірнеше мыњ жылдар бойы зерттеп жазса да,
билік ќай жаѓынан алса да аз танылѓан жєне бірдей емес кµзќараспен
т‰сіндіріледі. Сондыќтан саясаттанудаѓы билік таќырыбын т‰сіну ‰шін µте
к‰рделі.
Біз жалпы билік туралы сµз ќозѓаѓанда тек саяси т±рѓыдаѓы емес, єрт‰рлі
к‰рделі аныќтаманы айтамыз. Бұл бала алдындағы ата- ананың, оқушы алдындағы
мұғалімнің, қызмет алдындағы менеджердің, әлбетте әйел адам алдындағы ер
адам билігі; биліктік деп біз санамен байланысты кейбір құбылыстарды
айтамыз ; ой билігі, қоғамдық пікір, дін. Билік формаларына: тума
к‰штілігі- патернализм ( латынша paterпus -әкелік ), м±рагерлік,
патриархалды ( грекше раter - әке, arсhe-билік ) µркенет ±йымы: діни жєне
саяси µкілділік ќосылыс ретіндегі теократия (грекше thеоs-құдай )
Зеркин.Д.П. Саясаттану негіздері. Ростов-на-Дону. Феникс. 1997ж. 65бет
экономикалыќ билікті аныќтаушы µндірістік ќатынастар жатады. Біраќ
бізді к‰рделі ќоѓамдардаѓы єрт‰рлі ±йымдасќан адамдардыњ жеке топтарындаѓы
єрекет ‰йлесімділігі ретінде оныњ жалпы талќылауындаѓы саяси билік феномені
айрыќша ќызыќтырады.
Биліктің тартымдылығы туралы, оның әртүрлі құбылыстарын зерттеген
итальян философы Макиавелли болды. Оның осы күнге дейін атақты еңбектері
Патша, Флоренция тарихы.Бірақ саяси ойдың антикалық дәуірінің өзінде
билікті қатты сынаған. Платон Билік басына тұруды арман етпейтін адам
болмайды - деп айтқан. Бұдан екі мыңнан көп жылдар өткен соң 1887 жылы
атақты британ саясаткері парламент мінбесінен дәл Платонның сөзін айтқан
екен.
Билік- б±л саясаттыњ басты мєселесі, негізгі ж‰йесі, ерекше орталыѓы.
Осы к‰нге дейін билік адамдар ќабылдауында жаќсы ќ±рал ретінде адамзат
белсенділігініњ ерекше жаѓы т‰рінде маќсатты баѓытталѓан ±йыммен
байланысты. Саясат ќалыптасуына м‰мкіндік береді. Билік бізге µзара
келісілген маќсатќа жетуге кµмегін тигізе алады жєне міндетті іс-єрекет
жєне біздіњ ќажеттілігімізді біріктіреді. Сонымен оныњ рөлі- б±л ќазіргі
єлемдегі адамдардыњ келісілген єрекетін ќамтамасыз ететін алѓашќы немесе
делдал ±йымдастырады. Билік т‰сінігініњ єрт‰рлілігі оныњ єрт‰рлі
аныќтамасын да шарттайды.
Саясат- билікке келудіњ ќажетті ќ±ралдары жиынтыѓы, оны бекітіп жєне
д±рыс пайдалана білу керек. Сонымен саясат билеушіге немесе халыќќа,
сонымен ќатар оќиѓаѓа тєуелді жєне берілген жаѓдайда билікпен ќараым-
ќатынас.
Н.Макиавелли Патша
Болмыс бойынша саясат бұл билік : қандай да болмысын құралдар арқылы
армандаған нәтижеге жету қабілеті.
Э.Хейвуд Саясат
Саясат талќылауымен келіспегенніњ µзінде ќоѓамдыќ пікір бойынша
билікке тырысу, билік саясаттыњ ортасында т±рѓандыќтан оныњ басќа
аспектілерін т‰сінуге арналѓан кілт болып табылады.
Билікпен салыстырмалы түрде қойылған бірқатар қосарланған топ
байланысты : билік- қуат, жер, құдайшылық, бедел, иландыру, мәжбірлеу
(қысым ) итальяно- американдық саясаткер Джаванни Сартори (1924 жылы туған
) бекітеді : билік – бұл семантикалық (мағыналық ) ойлау. Бірінші кезекте
билік арқылы біздің ғаламшардағы көптеген тілдердің ойлы жағы бейнеленген
жоғарғы мемлекеттік билікті түсінеміз. Француз тілі бойынша билік – lе
pouvoir- бұл орталық үкімет синонимі ; ағылшын тілі бойынша- the power-бұл
ең қуатты держава,мемлекет; неміс тілі бойынша- die gewalt-бұл биліктен
басқа қуат немесе күштеу. Ал орыс тілінде – власть – бұл жекеше басқарма
синонимі , көпше түрінде мемлекеттің билік органдарын білдіреді.
Томас Гоббс билікті қуат арқылы анықтап, былай деп жазған : “Билік бір
адамның екіншісіне көрсеткен қуатының молдығы”, ал Спиноза : “адам қуаты ол
өз санасын басқа адамдармен қосылуға пайдаланады, бұл мағынада адам- саяси
жануар”, сол кезде адам қуаты өседі.
Барлыќ ойшылдар билік туралы пайымдай келе наќты аныќтама бермейді,
біраќ билік- саясат фокусы екендігін, сонымен ќатар адам ќызметініњ б±л
саласы туралы ѓылымды мойындайды. Билік ойынына тањ ќалѓан Макиавелли ќатањ
дифиниция іздегенше, оны жарќын элгеттетер мен салыстырулар арќылы
т‰сіндіреді. Тек саяси ѓылым дамуыныњ ќазіргі кезењінде ѓана билік
т‰сінігініњ єрт‰рлі аныќтамалары пайда бола бастады. Бір теоретик ‰шін
билік б±л єсер, екіншісі ‰шін- наќты маќсатќа жету ќабілеттілігі, ‰шіншісі
‰шін- кейбір ќ±ралдарды пайдалану м‰мкіндігі, тµртіншісі ‰шін- басќарушы
жєне басќарылушы арасындаѓы ерекше ќатынас.
Зеркин Д.П.Саясаттану негіздері. Ростов-на-Дону. Феникс.1997. 71-72бет
Биліктің – саяси және саяси емес түрлерін айыра білу маңызды. Мұндай
жүзеге асырылмаған саясат билігінен, жүзеге асырылған саяси билікті айыру
үшін ғалымдар саяси билік түсінігін қолданады. Ол тек өз ойын, бастамасын
және ресурсын, сонымен қатар билік қатынастарының ерекше түрін
қалыптастырады. Сол немесе басқа саясат бірдей адамзат шындығының саяси
емес аспектілерінде көрінеді. Егер біз экономикалық саясатты бөліп көрсетер
болсақ, онда экономикалық қатынастарға қатысушылардан өзімізге алған
міндеттерді орындау мүмкіндіктері және әсері ететін барлық жалпы
байланыстарды табар едік.
Олай болса, экономика саласындағы билік ерекшелігі туралы айтуға
болады, сонымен бірге экономикалық субъект құқығы өкілеттілігі және беделі
туралы да сөз қозғауға болады.
Билік болмысын анықтау үшін өзара міндетті орындауды қамтамасыз етуші
нышандық делдал мақсатқа жетуді жүзеге асыру кезінде ол барлық жалпы
байланыс құралы ретінде көрініс алады .(Парсонстың қысқаша талқыламасы )
Барлыќ адамзат тарихы барысында билік бір адамныњ екншісін
баѓындырудыњ ѓажайып формасы. Ертеде физикалыќ жаѓайып билікті тудырды.
Билік µркениеті дамуы бойынша кезењдерге бµлініп сатылана бастады. Король-
м±рагерлік жол бойынша ж‰зеге асатын билік нышаны.Ертедегі уақытта билік
нышаны капиталға айналды- кім оған иелік етсе сол күшті қуатты адам.
Сонымен дєст‰рлі билік бастамасы- к‰штеу, м±ра, байлыќ. ХХ ѓасырдың ІІ-
жартысында барлыќ ѓалым білім туралы жиі жаза бастады, ќазіргі ерекше
биліктіњ бір бастамасы –білім болып табылады. Антикалыќ дєуірдіњ µзінде
ќолбасшылар білім ±жымѓа жеке адамдар баѓындыруѓа кµмектесетінін т‰сінген.
400 жылѓа жуыќ уаќыт б±рын аѓылшын философы жєне мемлекеттік ќайраткер
Фрэнсис Бекон (1561- 1626 жж ) білімді к‰ш ретінде ќарастырды.
Джон Гэлбрейт (1908 жылы туған ) атаќты американ єлеуметтанушысы,
экономист жєне саяси ойшыл жања индустриалды ќоѓам кітабында (1967 ж)
индустриалды ќоѓамѓа энергия беруші аќша болып табылады деп жазды. Біраќ
информатика ѓасырында м±ндай энергия беруші білім болып табылады. Аќпаратты
класс билігі м‰лікке, жерге, капиталѓа емес, білімге с‰йенетін болады.
Саяси теория және болжам саласында қызмет етуші басқа белгілі автор Ловин
Тоффлер (1928 жылы туған ) биліктің қазіргі бастамасымен оқиғаны былай
түсіндіреді : ХХ ғасырдың аяѓында билікті ќайта бµлу процесі болды, б±л тек
оныњ ж‰йесін ѓана емес, сонымен ќатар терењдетілген негізін ќызыќтырды.
Енді билік факторлары б±рынѓысынша к‰штеу жєне байлыќ, біраќ бастысы- білім
болып ќалады немесе ќазіргі т‰сінік бойынша к‰ш жєне байлыќ негізіне дєл
білім жатады. Білім екі ќ±рылымнан т±рады: техникалыќ немесе ѓылыми,
практикалыќ немесе теориялыќ ќ±зырды иелену ретіндегі білім жеке адамныњ
саяси жєне экономикалыќ функцияларын т±раќты ж‰зеге асырушы ретіндегі
аќпарат, сонымен ќатар аќпаратты ќандай да болмасын билік тактикасын
єрекетті т‰рде насихаттауда ќайта ќ±руѓа м‰мкіндік береді. Берілген
басылымдар бойынша саяси билікке өту тәсілдерінің нақты жиынтығы : күштеу
( революция дағдарыс ), мұрагерлік (династия ), сайлаулар .
Билік болмысын түсіндіруге тырысушылар екі негізгі тезиске келді : 1.
Абстрактілі билік тізбегін мойындау ; 2. Билік түсінігі қандай да сапа
немесе күш ретінде оның уақытша қорғаушысы, мұра бойынша берілген болуы,
басып алғандықта болуы мүмкін.
Ќазіргі ѓылымѓа басќа ыњѓай енгізген неміс єлеуметтанушысы жєне саясат
теоретигі Макс Вебер. Ол билікті ќатынас ретнде оѓан ќатысуда екі жаќ-
басќарушы- баѓынушы келісімін болжап аныќтайды. Билік анализін жасаѓан
кезде Вебер тек саяси институттарды ѓана емес, сонымен ќатар шіркеу сияќты
бірлестіктерді, кєсіпорындарды сµз етті. Ол билікті бір
Д.Жамбылов. Саясаттану. Алматы. Жеті жарғы. 2005ж. 56-58 бет.
нәрсеге немесе біреуге қатынас бойынша бағытталған әрекет ретінде
қарастырды. Былайша айтқанда қазіргі хратология және саясаттану иелігі
бойынша веберлік тұжырымдамалық тезистерден шығады. Вебер билік- б±л наќты
адамдар тобы жаѓынан сол немес басќа басқа ерекше тәсілдермен баѓындыру
мүмкіндігі, бірақ ол бағындыру ‰шін к‰шті немесе ыќпалды ќолданудыњ
м‰мкіндігін сµз ќылѓан жоќ: билік- бұл тыңдатудың әртүрлі тәсілдері:
күнделікті істен рационалдық ойлауға дейін. Сонымен Вебер бойынша әрбір
құдайшылық қатынас бағынуға сыртқы және ішкі қызығушылықты танытады.
Вебер Макс – ХХ ғасыр саясаттану, әлеуметтік ғылым әдістемесінің және
теория негізінің қалыптасуына ықпалын көрсетуші әлеуметтанушы, экономист,
саяси философ және тарихшы. Көптеген еңбектердің авторы , олар
протестанттық этика және капиталистік рух (1904-1905 жж ) ;
объективтілік, әлеуметтік- ғылыми дәне әлеуметтік- саяси таным (1904
ж), мәдениет туралы логика ғылымы облысындағы сыни зерттеу (1906ж );
әлемдік дін шаруашылық этикасы (1916-1919жж) ; экономика және қоғам
(1924 ж) және т.б. Вебердің шығармашылық еңбектерін басқа ұлы әлеуметтік
ойшылдармен салыстыратын болсақ ; оны ұлы буржуазиялық Карл Маркстың
антиподы . Саяси ой дамуына қосқан үлесі : Вебер ғылыми қызығушылығы – бұл
әлеуметтану теориясы, әлеуметтік таным әдістемесі, капитализм тарихы, батыс
өркениеті генезисі факторлары, дін, құқық, экономика және т.б. бойынша
мәселелердің кең шеңбері. Құдайшылық табиғаты, тәсілдері және типтері
туралы ғалым ойы саяси теориясының классикасы болып табылады.
Әрекет категориясы – Вебердің әлеуметтік – саяси теориясы үшін
орталықтардың бірі болып табылады. Вебер әлеуметтік әрекеттің төрт түрін
бөлді : 1. мақсатты – рационалдық бағдарлық адам түсінген мақсатқа табыс
сындарымен сәйкес олардың жүзеге асырылуына жету үшін құралдар таңдау ; 2.
Бағалы- рационалдық – табыс бағасымен байланысты нақты құндылықтар
жүйесімен келісіліп ұйымдастырылған тәртіп ; 3. Аффективтік, оның
эмоционалдық бұйрығы негізінде актуальді аффектер және сезім арқылы
анықталады; 4. Дәстүрлік, шартты түрдегі әдет. Азамат тәртібінің жіктелуін
қамтамасыз ететін әрекет түрлері үшін үлгілісі мақсатты- рационалдық болып
табылады.
Вебер батыс мәдениеті тамырларымен байланысты қазіргі капиталистік
қоғамның мұраттық типін құрды. Бұл салыстырмалы зерттеу үшін мүмкіндік ашты
: батыстық емес өркениет әртүрлілігімен салыстыруда батыс капитализмнің
негізінің әлеуметтік- мәдени ерекшеліктерін қарастырды. Біреулер
саясатанудағы мақсатты түрде бағытталған әрекет және міндеттермен
байланыстыру үшін пайдаланылатын билікті сол ресурстармен қатайтады.
Биліктің мұндай ыңғайы кезінде қуат, күш, еркіндік ретінде көрінетіндігін
ешқандай түсініктемесіз, жұмбақ, ғажайып сөз- харизма
( грекше – құдайшылық дарын, қанағаттану ) деп аталады.
Билік феноменінің әртүрлі анықтамасы сан- түрлі шынайы оның
аспектілерін ресімдеуі маңызды. Қазіргі саяси әдебиетте мұндай өлшемнің үш
түрін көрсеткен. Директивтік аспектпен байланысты билік жоғарғы билеуші-
адам немесе институт бұйрығының орындалуын қамтамасыз етуші құдайшылық
ретінде қарастырылып түсіндіріледі.
Билік түсінігінің функционалдық өлшемі тәжірибеде қоғамдық басқару
фнукциясын жүзеге асыра білу және қабілеті ретінде маңызды.
Биліктің қатынастық аспектісі берілген қоғамдық қатынасты екі жақта
түсінетін белгілі тілді пайдаланумен билікті жіберу қатынас жолын
жүргізумен шартталған.
Вебер билікті үш мұраттық типті жасақтап жіктеген. Оның алғашқысы жеке
адам билігі. Ол көбінесе бір адамның жеке қасиеттеріне тәуелді билікті
жүзеге асыру. Ертедегі Тирандар жоғарғы мәртебеге өз ерліктері арқасында
жеткендігі тарихтан белгілі. Мұнымен қатар олардың өжеттігі, өз соңынан
адамдарды ерте білу, өз күшін қарсыласына қарсы қоюы шешуші рөл атқарды.
Макиавелли басқарушыға қажетті басқа қасиеттерді қосты- шапшаңдық,
бұрмалаушылық, мақсатқа қандай болмасын жолмен жету қабілеті. Бірақ
биліктің берілген типінде қатаң кемшіліктер- үзілмес сипат және нақты
құқықтық шекара жоқтығы.
Екінші мұраттық тип – бұл институттық билік. Саяси ойшылдар билікті
үзіліссіз жіберіп жүргізу туралы көп ойланды. Әртүрлі саяси институттар
және мемлекеттік мекемелер дәл осы мақсатта қызмет етеді. Егер билік
бастамасы адамдарда емес, қағидалары мен институттарында болса, онда
соңғысын шектеу оңай , сонымен қатар билік беру құқығын және механизмін
өңдеудің негізгі қабілеттері ; мұрагерлік бойынша, құқықтық қондырғылар
бойынша, конституция бойынша. Болмысы бойынша институттық билік қазіргі
мемлекетті білдіреді. Нақты адамдарға абстрактілі билік институттары
кіреді.
Биліктің үшінші мұраты типі-соңғы уақытта билік басының жеке факторына
бақылау күшейді. Көп деңгейде бұл теледидр ,кейінірек- Интернет кезеңі
келуімен байланысты. Ертеде басқарушы және бағынушы арасындағы қатынас жеке
емес адамдық сипатта болды. Көбісі өз басқарушысы қандай екендігін де
білмейді. Бұқаралық байланыс құралдары дамуымен азаматтардың жеке өміріне :
олардың халыққа таныс көзқарастары, қызметтестер немесе көршілер пікірі.
Билеуші мен топ арасындағы ара қашықтық қысқартылды, мемлекеттік көрініс
атауын алған құбылыс пайда болды.
Саяси билік құрылымы және қызметі.
Билік құрылымы дегеніміз оның құрамы мен қозғаушы күші : биліктің
субъектісі, объектісі , құралдары (ресурстары ) мен белгіленген мақсатқа
жету үшін осының барлығын қозғалысқа келтіруші үрдістер.
Саяси билік нақты іс-әрекетті, қатынастарды ( біреулердің екіншісіне
құдайшылық етуі, басқаруы ) бейнелейді. Басқа қатынастар сияқты ол екі
жақты дамиды. Бірінші жағы- билік етуші адамдар. Саясаттануда оларды
субъект түсінігімен белгіленеді. Бұл толық халық тобыры, мемлекеттік
орган, бөлек, жеке билік, жеке адам. Берілген қатынастың екнші жағында
билік астындағы бағынушы адамдар. Бұл билік қатынастары бағытталған
объект. Саяси билік объектісі болып қоғам толығымен халық және жекелеген
азамат табылады.
Субъект- бұл билік етуші адамдар, ал объект бұл билікке бағынушы, оның
бұйрықтарын орындаушы адамдар. Бірақ неге халық биліктің объектісі де,
субъектісі де болуы мүмкін деген сұрақ туындайды. Басқарудың республикалық
формасы, демократиялық саяси режим халық билігін ұсынады. Ол өз өкілдері
арқылы іс-әрекет етеді.Халықтың барлығы билік басында тұруы мүмкін.
Сондықтан халық билігі- бұл өкілді демократия. Халық өз билік құқығын билік
органдары және нақты жеке адамдарға сәйкес өкілеттік береді.
Сондықтан да демократиялық қоғамды биліктің субъектісі және бір уақытта
биліктің объектісі болады. Саяси биліктің субъектісі және объектісі- бұл
оның екі маңызды құрамдас бөлігі, бірақ саяси биліктің құрамында тағы екі
бөлшектелген биліктің ресурстары және функциялары бар.
Билік субъектісіне белсенді бағытталған билік бастамасы кіреді. Ол жеке
адам, ұйым, адамдардың қоғамы болуы мүмкін. Мысалы, БҰҰ- на біріктірілген
халық немесе әлемдік сыбайластықта болуы мүмкін. Билік қатынастарын жүзеге
асыру үшін субъект билік ету және билікке еркіндікті армандау секілді
қасиеттерді иемдену қажет. Бұдан басқа субъект билікті болуы қажет,
бағынушылардың көңілі және жағдайын білу қажет, зор беделге ие болу керек.
Саяси билік субъектісі күрделі көп деңгейлік сипатқа ие. Оның алғашқы
факторлары болып жеке адамдар және әлеуметтік топтар, екіншілері- саяси
ұйымдар, жоғарғы деңгейдегі саяси элиталар және көшбасшылар саналады.
Субъект билік қатынастарының сипатын анықтайды:
1.билік субъектісі еркіне бағыну биліктің сілтемесі- бұйрық арқылы;
2.биліктің жалпы еркіндігі астынан жеке еркіндік тәртібі –бағындыру
арқылы;
3.құдайшылық еркіндігін жоққа шығарушы іс-әрекет құралы- жазалау
( санкция ) арқылы;
4. жалпы қызығушылықпен сәйкес ережелер жиынтығы-тәртіпті нормалау
арқылы.
Билік объектісі жеке адам, әлеуметтік тап, тобыр, класс, қауымдастық
т.б. болуы мүмкін.
Билік объектісінің субъектісіне қатайтылған қарсыластық, бағынуды
қуанышпен қабылдайтын еріктілерге дейін жойылуы күресінен қатынас масштабы
бойын аулақ ұстаған. В.Пугачев, А.Соловьев бағынуға дайындық көптеген
факторлардан тұрады деп белгілеген: билік объектісінің сапасынан оған талап
ету сипатынан, іс-әрекет құралдары және оқиғаларынан, сонымен қатар оның
беделінің тізбегіне байланысты объектті орындаушы қабылдайды
Бір адмның басқаға бағынуының маңызды себебі билік ресурстарының бірдей
бөлінбеушілігі болып табылады. Кең ойдағы билік ресурстары жеке адам
немесе топ басқаға ықпал жасау үшін пайдаланатының барлығын көрсетеді.
Д.Жамбылов. Саясаттану. Алматы. Жеті жарғы. 2005 ж. 56-57 бет.
Билік ресурстары- бұл толық объектпен сәйкес билік объектісіне ықпал
жасауды қамтамасыз етуді пайдаланылатын құрал.
Ресурстар позитивті және негативті шаралар қолдану сапасында
пайдаланылады. Оларды субъектпен агенттер жүйесіндегі нақты ресурстар
утилитарлық, мәжбүрлеу және нормативтік болып бөлінеді.
Утилитарлық ресурстар – бұл халықтың күнделікті қызығушылықтармен
байланысты материалдық және басқа әлеуметтік игіліктер. Олардың көмегімен
билік әсіресе мемлекеттік тек жеке саясаткерлерді ғана емес, сонымен
қатар біршама жұртшылықтысатып алуы мүмкін. Бұл ресурстар көтермелеумен
қатар жазалау үшін де пайдаланылады.
Мәжбүрлеу ресурстары ретінде утилитарлық ресурстар жүзеге аспаған
жағдайда пайдаланылатын әкімшілік жазалар өлшемдері қызмет атқарады. Бұл
мысалы, экономикалық шаралар қолданудан қорықпайтын ереуілге қатысушылардың
соттық қудалануы.
Нормативтік ресурстар өзіне ішкі әлемге іс- әрекетті, бағалы
бағдарларды және адамның тәртіптік нормаларын қосады. Олар бағынушыларды
басшы және орындаушы қызығушылықтарының жалпылығына билік субъектісінің
әрекетін жақтауды қамтамасыз етуге , олардың талаптарын қабылдауға
иландырулары қажет. Егер ресурстың алғашқы екі түрі шынайы жағдайға
әрекетпен байланысты және олар арқылы халық тәртібіне байланысты болса,
онда ресурстың үшінші түрі адамның санасына әсермен байланысты.
Екінші жіктемесі қызметтің маңызды салаларымен сәйкес экономикалық,
әлеуметтік, саяси – күштік және мәдени- ақпараттық деп ресурстарды бөлу
болып табылады.
Экономикалық ресурстар- бұл қоғамдық өндіріс және өнімді пайдалануы
үшін қажетті материалдық құндылықтар, ал ақша олардың жалпы баламасы,
техникасы, өнім беруші орны және пайдалы қазбалары және т.б. болып
саналады.
Әлеуметтік ресурстар- әлеуметтік стратификация орнын, дәрежесін және
материалдық жағдайын көтеру немесе төмендету қабілеттілігі. Олар
экономикалық ресурстармен жиі сәйкеседі. Мысалы, кіріс және байлық
экономикалық ресурстар болып табылады, сонымен қатар әлеуметтік жағдай-
әлеуметтік ресурсты сипаттайды. Бірақ әлеуметтік қамтамасыз етілу және
басқа көрсеткіштерді де сипаттайды.
Мәдени- ақпараттық ресурстар – білім және ақпарат, сонымен қатар оларды
алу және тарату құралдары : білім, ғылым институты, баспасөз, ақпарат
құралдары және басқалар. Американ әлеуметтанушысы О. Тоффлер білім және
ақпаратты биліктің маңызды ресурсы болады деп санайды Бүгіннің өзінде
білім шектеусіздікті, жалпы мүмкіндікті, демократиялылықты, яғни күш пен
байлықты өз иелігіне бағындырды және іс- әрекеттінің нақты факторы болды .
Күш ресурстары – бұл шын мәніндегі мәжбүрлеуге арнайы дайындалған
адамдарға қару және әртүрлі аппарат қолдану. Мемлекетте олардың тобын
әскер, арнайы қызметтер, ішкі әскер, сот және прокуратураның өзіндік
орталықтары кіреді : ғимараттармен, жабдықтармен, абақтылармен және т.б.
Биліктің ерекше ресурсы адамның өзі болып табылады. Адамдар- бұл басқа
ресурстарды жаратушы әмбебап, көп функционалды ресурс.
Адам- материалдық игіліктер құрушы, солдат және партиялар, білім және
ақпарат алушы және таратушы т.б.
Саяси билік түсінігіне құрылымдық-функционалдық ыңғай жүзеге асырылады,
оны кесте түрінде көрсетуге болады. Саяси билік құрылымындағы келесі
жүйешелер бұл кесте бойынша бөлінеді:
Нормативтік жүйеше- қоғамның саяси өмірін анықтаушы және реттеуші саяси
нормалар және дәстүлер.
Идеологиялық жүйеше- саяси биліктің қызмет етуімен байланысты
институтар жиынтығы.
Василенко И.А.Саясаттану. Мәскеу. Гардарики. 2004ж 98 бет.
Қатынастық жүйеше- нақты саясат өмірінде өндіру және жүргізуге
байланысты саяси билікті жүзеге асырушы және дамытушы ұйымда олардың қатысу
себебі бойынша кластар, әлеуметтік топтар, ұлттар, жеке адамдар арасында
орын алған іс-әрекет қатынастары және формаларының жиынтығы.
Мәдени жүйеше- саяси тәртіп, құнды бағдар, саяси көріністердің
қысқартылған бейнелері берілген қоғам үшін типтік нышанның, саяси жүйенің
қызықтырушы факторы.
Билік әсері туралы билік өз функцияларын жүзеге асырушы бойынша сөз
қозғалады.
Саяси билік функциялары оның анықтамаларымен белгілері:
-Қоғаммен басқару стартегияларын өндіру;
-Қоғамның саяси жүйесінің қалыптасуы, оның саяси өмірде ұйымдасуы;
-Әртүрлі деңгейде мемлекет және қоғам істерін басқару;
-Билік органдарын басқару және қоғамдық процестер арқылы басқару;
-Қоғамның дамуының тұрақтылығы және бағыттылығының маңызды
параметрлерін бақылау.
Со секілді саяси биліктің функциялары құрамында ерекше мағыналы
әлеуметтік, экономикалық, саяси конфликтерді басқару функцияларын атап
өтуге болады. Әр саяси билік- өз мақсаты ретінде тәртіпті қамтамасыз
етуді, қысымшылықты өз бақылауында ұстауды, қоғамның стутусын сақтауды, оны
реформалау немесе революцияландыруды қояды,- деп Француз саясаткері Ф.Бро
белгілейді. Сонымен саяси биліктің құрлымын қарай келе қазіргі мемлекеттің
институттық жүйе органдарына толығырақ тоқталайық.
Саяси билікке тән сипат – ол егемендікке ие болу. Ол әр түрлі саяси
бағыт ұстанған субъектілер арасында бөлініске түсуі мүмкін емес. Егер көп
партиялық парламент пен коалициялық (үкімет ) жұмыс жасайтын болса, онда
билік келісім, ымыраласу негізінде жүзеге асырылады. Адамның ниет –
пиғылының заңға ауып тұратындығы арқасында басқарылатындар билікке сенуі
қажет.
Мемлекет биліктің негізгі субъектісі ретінде.
Институттық жүйешедегі орталық орынды толық мемлекет органдарының
жүйесі, құрылымы алады, әрі әртүрлі ресурстарда пайдаланылады. Тек жеке
мемлекеттік органдар зорлық көрсетуге, қабылданған шешім міндеттілігін
қамтамасыз етуге құқылы. Мемлекет өз табиғаты бойынша әртүрлі
қызығушылықтарды бейнелейтін барлық қоғамның ұйымы болып табылады.
Билік секілді мемлекет те саяси орналасудың әр формасын жүзеге асыруға
қажетті алғашарты болып табылады. Мемлекет ұғымы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
1- тарау.
1-1. Саяси билік түсінігі және мазмұны.
1-2. Билік болмысы және әртүрлілігі .
1-3. Саяси билік құрылымы мен қызметі.
1-4. Мемлекет биліктің негізгі субъектісі ретінде.
2- тарау.
2-1. Саяси билік теориясы және тұжырымдамасы.
2-2. Саяси билік легитимдігі.
3- тарау.
Қазақстандағы саяси билік сипаты.
Қортынды.
Пайдаланған әдебиеттер.
Кіріспе.
Билік түсінігі саясаттанудағы орталықтардың бірі болып табылады. Ол
саяси институтар, саяси процесстер және саясат түсінігін ұғынуға жол
сілтеді. Саяси билік анықтамасы, оның болмысы және сипаты барлық қоғамдық
қатынастар ішінен саясат табиғаты және мемлекет түсініктеріне маңызды
мағына береді. Сонымен қатар саясат және саяси қатынастар түсініктерін атап
көрсетуге мүмкіндік береді.
Саяси билік түсінігін ашу кезінде оның кейбір аспектілерін қарастыра
келе, диплом жұмысының мақсаты қоғамдағы қатынастар билікке сүйене отырып
саяси қатынастарға айналатынын, сонымен бірге билік саясаттың алғашқы
негізгі екендігін көрсету.
Осыдан жұмыстың келесі міндеттері шығады:
-саяси биліктің табиғатын және болмысын ашу;
-мемлекеттік тетік шеңберінде биліктің әрекетін көрсету және билік
құрылымын осы тетік шеңберінде қарау;
-биліктік реттеушілік жүйесінде мемлекет рөлін сипаттау;
- саяси билік теориясын зерделеу, олай болмаса саяси билік табиғатын,
әсресе билік бөлу теориясын іс жүзінде жүзеге асыру мүмкін емес;
- легитимділік түсінігі мен титерін нақтылау ;
- билік түсінігінің әртүрлі тұжырымдымаларын қарау, көшілігі бұл
мәселе бойынша өзгеше көзқарастар айтып ерекшеленеді;
- -Қазақстандағы саяси билік реформалаудың негізгі тенденцияларын
көрсету.
Біздің қоғамымыз биліктің әлеуметтік және саяси эксперименттерінің
өзгеше өзіндік полигоны болып қалатындықтан, мұны анализдеу маңызды.
Берілген мәселенің көкейкестілігі қазіргі кезеңде болып жатқан дауылды
саяси процестермен анықталады.Біз жаңа тәуелсіз құқықтық және
демократиялық мемлекет құру жолындамыз және толық бастама ретінде билік
қана адамдарды біріктіру және ұймдастыру, реттеу, бақылау құралы ретінде
қызмет көрсете алады. Сондықтан автор кейбір аспектілерді Қазақстандағы
шынайы саяси процестердің дамуымен байланыстыруға тырысты. Дипломдық
жұмыста билікке қатысты бір сипатамалар қоғамдағы болып жатқан процестерге
орталықтанған әсер механизмі ретінде берілген. Билік адамзат қоғамымен
бірге дүниеге келді және оның дамуына әрқашанда сол немесе басқа формада өз
әсерін тигізеді. Саяси биліктің парадокстері мен механизмдерін талқылаудың
алғашқы көрсеткіші Қытай, Үндістан және Греция саяси тарихының ерте
кезеңінің өзінде-ақ қабылданған. Мыаслы , ертедегі гректің архе сөзі
билік немесе басшы , сонымен қатар алғашқы бастама , алғашқы себеп
мағыналарын берген. Бірақ бұл кездейсоқ ұқсастық емес, билік табиғаты
туралы жай болжам.
Саяси билік парадоксі адамзат үшін бір уақытты қатаң еркіндік және
мақсатты күшке айнала алады, бұл әрі кезеңде де философтар мен жазушыларды
толғандырған. Философиялық категорияларда немесе көркем бейнеде Аристотель
және Шекспир,Гете, Ницще ,Фуко және Кафка қоғам және адамзат өмірінің әлі
де болса танылмаған феномені екндігін ашып көрсетуге тырысты.
Саяси ойдың дамуы кезінде саясат пен биліктің бөлінбеушілігі ақиқат
болып саналады. Қоғамның дамуы және қызмет етуі кезендегі тәуелсіз билік
түснігі қазіргі барлық әлеуметтік және саяси теориялар үшін бастама болып
табылады.Халықтың жиынтығы өзара іс-әрекетке, айырбасқа және билікке
біріктірілгендіктен қоғам қоғам болып табылады.
Ежелгі Ќытайдыњ µзінде Конфуций жєне Мо цзы биліктіњ пайда болуыныњ
ќ±дайшылыќ жєне табиѓи жаќтарын ескере отырып, оныњ µмір с‰ру ќажеттілігін
басќарушы жєне басќарылушы ќатынастарын реттеп адамдар арасындаѓы
ќатынастаѓы тєртіп ќолдау механизмі ретінде т‰сіндіреді.
Мо Цзы ( 497-400 жж ) билік табиѓатын рационалистік концепция ретінде
т‰сіндіреді. Биліктің табиғи пайда болуын қоғамдық келісім секілді оймен
түсіндірген алғашқы ойшыл болып табылады.
Мо –Цзының саяси билік болмысы туралы кµзќарасынан Аристотель µзініњ
Саясат ењбегінде бекіткен ±йым ‰шін билік механизмі жєне мемлекеттік
басќару тєртіпке байланысты жоѓарѓы билік адамдар арасындаѓы ќатынасты
реттеу деген ойы шыќќан.
Бұл жерден антикалық идеологияның билікті жалпы пайда қажеттіліктеріне,
әділдік пен жақсылыққа жетуге, бұл көзқарастарды құдайшылық ілімімен
араластыруға негізделген екенін көруге болады.
Бірақ саяси ой тарихының ерте кезінде билік феноменінің басқа жағы
көрінген еді. Аристотель ( кешірек Монтескье ) билікті өз пайдалары үшін
падаланушы адамдар қауіптілігіне нұсқайды.
Орта ғасырларда саясаттың христиандық концепциясы құдайшылық етті.
Ф.Аквинский(1226-1274жж ) ойынша билік құдайшылық сипат алады. Оның негізгі
еңбегі Теология суммасы. Жаңа заманда билікке Патша еңбегінде реалистік
баға берген Н.Макиавелли ( 1469-1527 жж) болатын.Оның негізгі саяси ойы
билікті сақтау және нығайту үшін қандай болса да, амал жасауға болады және
жасауға тиістіміз.
Билік түсінігі Т.Гоббстың қоғамдық келісім теориясында мақсаттылық
механизмі ретінде айналдырылған негіз тапты. Левиафан еңбегінде ол
билікті болашақта игілікке жету құралы ретінде анықтайды, сондықтан бірінші
орынға барлық адамзаттың билікті армандап, билікке ұмтылу, олардың үмітін
тек ажал ғана үзеді.
Ќоѓамдыќ келісім идеясыда Ж.Ж.Руссо жалѓыз патша билігін ж‰зеге
асыруды емес, жалпы халыќ ќамын ойлайтын, оныњ еркіндігін саќтайтын халыќ
ќауымдастыѓыныњ билігін іске асыруды мойындайды. Өз көзқарастарын ол
Қоғамдық келісім туралы немесе саяси құқық қағидалары, Адамдар
арасындағы теңсіздіктің пайда болуы және қалыптасуы туралы пікір алысу
еңбектерінде жазған.
Ағартушылық кезеңінде табиғи әлеуметтік институттардың негізін, соның
ішінде биліктің құрылымдық нұсқауларын іздеуді жүзеге асырады.
¤неркєсіптік ќоѓам идеологиясы билікті µз баѓдарына тєуелді етіп
ќарастырады. Осылайша радикалистер билікті бµлшектеуге тырысты.Либералистер
қоғамдық қатынастардың персанификациясы жағына қарай билікті жұмсартуды
көздеді. (т. Джефферсон, А. Смитт ) және саяси кеңестіктің оқшауланған
консерваторлары ( э.Берк ) бәсеке, дін т.б. сияқты биліктің дәстүрлері
шектеулер салтанатын көздеді.
М.Вебер Саясат атақ және мамандық ретінде еңбегінде саясаттың
негізгі аспектілерін бөліп көрсеткен, ол бұларды билікке қатысуға және
билікті бөлуге тырысқан заң жүзінде жүзеге асырса, онда оның мазмұны билік
үшін күрес және оған қарсылық көрсетуге әкелуі мүмкін деп айтқан.
Қазіргі Ресей саясаткерлері бұл мәселеге байланысты шетел және өз
тәжірибелерін жалпылап ғылым үшін көптеген бағалы ойлар айтады.В.И.Ленин,
А.Н.Амелин, Б.И.Краснов, Т.А.Белов, А.Т. Здравомыслов жєне басќа ѓалымдар
ењбектері билік ќатынастарына байланысты мєселелерді ќарастырудыњ ќаѓидалыќ
маѓыналары бар.
Француз саяси ойының өкілі Ш. Монтескье (1689-1755 жж ) өзінің негізгі
көзқарастарын Персия хаттары, міндеттер туралы трактат, Заңдар рухы
туралы еңбектерінде жазған. Осы еңбектерінде ол бірқатар түпнұсқалық ойлар
әдістеген:
- қоғамдық келісім туралы ой
- мемлекетті дұрыс қалыптастыру туралы ой,
- билікті бөлу туралы ой,
ХІХ ғасырда буржуазиялық саяси экономика классиктері К.Маркс және Ф.
Энгельс билік табиғатының барлық идеалистік ойларының радикалистік
бөлшектеу курсын алды. Олардың ойынша мемлекеттік билік атауы азаматтық
қоғамға қызмет көрсету және оның жұмысына, әсіресе экономикасына
араласпау керек.
Үлкен дәрежедегі саяси билік түсінігі кеңес одағы кезінде ықшамдалып,
кластық құдайшылық- бағынушылыққа әкеп соқтырады. Саяси билік тек
пролетариаи диктатурасы түсінігінің призмасы арқылы көрінеді. Мұндай
жақындасу ХІХ-ХХ ғасырларда қоғамдағы шынайы қатынастардың нақты
кластық азаюынан көрінеді.
Бұрынғы кеңес одағындағы саяси жүйе реформасы саясат болмысы туралы,
қоғамдағы билік және биліктік қатынастар туралы шамасыз көптеген
дәстүрлі көзқарастарды көрсетті.
Қазіргі Ресей саясаткерлері бұл мәселеге байланысты шетел және өз
тәжірбиелерін жалпылап ғылым үшін көптеген бағалы ойлар айтады.
В.И. Лениннің Билік, Н. Амелиннің билік қоғамдық құрылыс ретінде
және Б.И Краснов, Т.А. Белов, А.Т.Здравомыслов және басқа ғалымдар
еңбектері билік қатынастарына байланысты мәселелерді қарастырудың
қағидалық мағыналары бар. Г.А.Дегтерев, К.С.Гаджиев, А.И.Соловьев,
А.Акушкарева сияқты Ресей ойшылдарын ерекше атап өтуге болады.
Саясаттануда М.Н.Марченко саясаттанудыњ к‰рделі таќырыптарын
ќарастырѓан. Автор билік т‰сінігін, билік генезисін, формаларын,
айырмашылыќтарын ашып кµрсетті. Ол билік т‰сінігін бірнеше
аспектілермен ќарастырады: саяси, деректі к‰ш мµлшеріне байланысты
баѓындыру, мєжбірлеу, ыќпал жасауды ж‰зеге асыру тєсілі билік болып
табылады.
В.П.Пугачев саясаттанудыњ маќсаты оқырмандарды негізгі саяси білімніњ
кењ спекртімен таныстырады. Сонымен ќатар шыѓармашылыќ сыни анализбен
ерекшеленетін екінші толќын саяси оќу ќ±ралдарына кµшуге жаѓдай
жасалды.Автор билік құрылымын , оның ресурстарын , түрлерін және
ерекшеліктерін қарастырады. Билік анықтамасында бірқатар маңызды бағыттар
көрсетілген : телелогиялық, бихевиористік,психологиялық және т.б. Билік
оның субъектісі және объектісінің өзара іс- әрекеті кезінде субъект белгілі
бір құралдардың көмегімен объектіні бақылау.
В.А.Мельник Саясаттану ењбегінде саясат теориясыныњ саяси ж‰йеніњ
жєне саяси процестіњ негізгі мєселелеріне анализ жасалып, ќазіргі єлемніњ
єлеуметтік- саяси т±жырымдамасы жєне аѓымдары ќарастырылған.Автор саяси
билік түсінігін, оның болмыстық сипттарын ашып, саяси және мемлекеттік
билік, билік легитимдігі мәселесін қарастырады және саяси билікке келесідей
анықтама береді, бұл сол немесе басқа әлеуметтік субъект- индивидтер, саяси
топтар және мемлекеттік- құқықтық және басқа құралдар көмегімен басқа
әлеуметтік субъекттері қызметін өз еркіне бағындыруын көрсететін әлеуметтік
қатынастар формасы.
Саяси биліктіњ м±ндай аныќтамасын А.А.Радушин де берді. Саяси билік-
б±л басќа субъект немесе топ ‰шін міндетті сипаттама алатын, бір субъект
немесе топтыњ шешім ќабылдау ќ±ќыѓын жєне м‰мкіндіктерін кµрсеткен
єлеуметтік ќатынас.
Ю.В. Ирхин, Л.В. Затовой саясаттану оқулығында саясаттану курсының
негізгі тақырыптары қарастырылған. Саяси билік, Мемлекеттік құқықтық
қоғам, Әлемдік саясат секілді тақырыптар саясаттың құқықтық
аспектілері, саяси және құқықтық ілімдері дамуының тарихына ерекше көңіл
бөлінеді. Авторлардың ойы бойынша билік жалпы өмір сүру, халық өмірі
ретінде адамзат жатақханасының негізгі бастамасы. Қай жерде қоғам болса,
сол жерде билік бар және керісінше қай жерде билік болса сол жерде қоғам
бар. Саяси билік- бұл бір адамның басқа адамдар және олардың тобының
тәртібіне және іс- әрекетіне қандай да бір шешім бейнесінде ықпал ету
мүмкіндігін, қабілетін және құқығын сипаттайтын әлеуметтік саяси жүйе.
Э.В. Тадевосян саясаттануының негізгі көңілі қосымша мәселелерді ашуға
аударылған: саясаттану болмысы, ерекшелігі және мақсаты; саяси ой дамуының
негізгі кезеңдері ; саяси билік болмысы, оның типтері, формалары, жолдары
және механизмдері.
Тадевосян бойынша саяси билік өзіне көптеген құрылымдар, институттар
еркіндігін, билік және ұйым адамдарының өзара байланысын қосады. Осылайша
билік нақтыланып, жүзеге асады. Саяси билікті зерттеуші шетел ғалымдарының
арасынан Т.Болл, О.Тоффлер, Б.Барнс, Ж.Л. Шабо, С.Холмс және басқаларды
атап айтуға болады.
Ќазіргі тањда саяси оќиѓалар онша баѓалы орын алмайды. Кµптеген елдерде
ж‰йені радикалды т‰рде жоќќа азаматтар бµлігі кµп емес. Азаматтар бµлігініњ
жоѓары дењгейі саяси биліктіњ легитимділігіне сенбейді. Сондыќтан жеке
т‰рде алѓанда саяси билік жєне жалпылама билік мєселелеріне БАЌ жєне
саясаткерлердіњ ж±мысы кµп кµњіл бµлетіндігі бізді тањдањдандырады.
90 жылдардыњ басынан бастап билік таќырыбын ѓалымдар жєне публистер кењ
т‰рде зерттеді. Б±л жерде ќазаќ ѓалымдардыњ ж±мыстарын атап өтуге болады:
А.Н. Нысанбаев, З. Шахман, Е.М.Абенов, В.Н. Григорьева, А.Н: Булатова,
Ж.Ж.Жунусова, Ю.О. Булуктаев, А:К. Котов , С.К.Нүрпейсов , А.М. Беліспаев
жєне басќалар.
А.Н. Нысанбаев басшылыѓындаѓы саясаттануда саяси ѓылым пєні, єдістері,
функциялары, т‰сінігі, мєселелері жєне негізгі таќырыптарын ашып жазылѓан.
Оқулықтың қасиеті біздің еліміздің қазіргі саяси шындық призмасы арқылы
көрсетілген маңызды тақырыптары болып табылады. Оқулықта саяси билік
түсінігі, құрылымы, легитимділігі ашылып жазылған қоғамдағы биліктер
қатынасы көрсетілген және келесідей анықтама беріледі ; саяси билік –
саясатта; саяси және құқықтық нормаларда көрсетілген нақты әлеуметтік
топтар, класстар, жеке адамдардың өздерінің еркін өміріндегі шынайы
қабілеттілік халықтың үлкен топтары арасындағы қоғамдық қатынастардың
ерекше формасы.
А.Н:Булатов, З.Н: Исмаѓамбетова саясаттануы курстыњ кµптеген мањызды
таќырыптарын ќамтиды: саясат туралы ѓылымныњ ќалыптасуы мєселелері, оныњ
мазм±ны, саяси ойдыњ дамуы, билік феномені, болмысы, саяси билік
т±жырымдамасыныњ негізгі жаѓдайы ќарастырылады.
Ж.Х.Жунусова, Ю.О. Булуктаев, А.М. Акимованыњ саясаттануѓа кіріспе
оќулыќтары саяси ѓылымныњ негізгі т‰сініктерін, категорияларын, негізгі
таќырыптарын ќарастырады. Авторлар ойы бойынша әр саяси қызметтің мақсаты
өз қызығушылықтарын қорғау үшін адамдардың билікті жаулап алуы және
пайдалануы. Саяси билік- күрделі билік теориясы, ол әрқашан басқа билік
формаларын көрсетеді де , өзі таза қалыпта жүзеге аспайды.Ж. Жунусова ,
Ю.О.Булуктаев, А.М.Акимованың саясаттануға кіріспе оқулықтары саяси
ғылымның негізгі түсініктерін, категорияларын, негізгі тақырыптарын
қарастырады. Авторлардың ойы бойынша саяси билік- бұл мемлекет иелігіндегі
құралдар көмегімен топ, тап, ұйым тәртібіне арналған іс- әрекетті
анықтайды. Билік жеке емес , жалпы сипат алады.
Н.К.Ќапесов оќу ќ±ралында билік, саясат, мемлекет жєне басќа
категорияларѓа анализ жасаѓан. Автор саясаттаѓы берілген кластар, топтар,
жеке адамдардыњ µз еркімен ж‰ргізілетінін білдіретін шынайы ќабілеттілікті
сипаттайтын билік кµрсеткіші ретінде саяси билікті аныќтайды.
Саяси билік теориясы ежелден, содан кейін жања заманда зерттеліп,
ќазіргі ѓылымѓа ќосќанѓа ќарамастан биліктіњ кµптеген аспектілері зерттеліп
отырѓан мєселелер таихнамасында айтыс ретінде ќалады.
Саяси билік түсінігі және мазмұны.
Билік түсінігіне күнделікті өмірде және ғылыми әдебиеттерді әртүрлі
пайымдаулар айтылып жатады. Философтар билікті қоғамның объективтік жағынан
түсіндірсе, әлеуметтанушылар әлеуметтік жағынан, заңгерлер мемлекет
тұрғысынан, ал саясаткерлер саяси тұрғыдан қарастырады.
Саяси билік саясаттың аса маңызды проблемасы болып табылады. Билік –
адамзат қауымдастығының, адамдар өмірінің негізгі бастауларының бірі. Қоғам
бар жерде биліктің де болатындығы дәлелсіз шындық. Бұған басқа тұрғыда көз
салсақ – билік жүргізу үшін сол билікке мойын ұсынатын қоғам қажет. Алғашқы
билік нысандары сонау ғасырлар қойнауынан қылаңдап көрініс береді де, өз
тамырын отбасындағы, ру мен тайпадағы өзара қарым- қатынастардан алады және
де ол өндірістің дамуына да байланысты болады.
Біреулер билік оның шеңберінде өз қызығушылығын қазіргі жүйенің қандай
да бір элементінің шынайы қабілетіне жүзеге асыруды білдіреді, сондықтан
бұл ойдағы билік жүйе ішінде жүріп жатқан процеске ықпал ету болып табылады
деп санайды. Екіншілері мақсатты түрде бағытталған ықпал нәтижесі деп
санайды. Үшіншілері билікті тепе-теңдікке жетуге тырысушылық ықпалы, іс-
әрекеті арқылы нәтиже шығаратын болмыс адамдар және адамдар тобыры
арасындағы қарым-қатынасты көрсетеді деп болжайды.
Билік- бұл қоғамдағы адамдар арасындағы еркін қарым-қатынас.
Аристотель билік бәрінен бұрын қоғамдағы ұйымдар үшін қажет, өйткені оның
тұтастығы мен бірлігін сақтау үшін оның қатысушылары бір еркіндікке
бағынулары қажет деп атап көрсетті.
Бұл жағдайда билікке ғылыми анықтама беру мүмкін бе? Бірқатар
әлеуметтанушылар мен саясаткерлер оның жұмбақ екендігі туралы айтады, ал
билік түсінігінің өзі бұлдыр және белгісіз.
Тарихи тәжірибе қандай жерде адамдардың келісімімен іс-әрекетінде
Д.Жамбылов. Саясаттану. Алматы. Жеті жарғы. 2005 ж. 50-52 бет.
қажеттілік көрінсе, сол жерде олардың белгілі бір мақсатқа жету
қызметінің бағынуы болтындығын көрсетеді. Бұл жағдайда жүргізуші және
бағынушы қызметкерлер, билік етуші және билік астында жүруші адамдар,
құдайшылық етуші адамдар және бағынушылар анықталады. Бағыну себептері
әртүрлі. Олар қойылған мақсатқа жету қызығушылығына, бұйрықты орындау
қажеттілігіне илануға билік етушінің беделіне және жай ғана бағынбаған
жағдайдла қажетсіз қиындықтардың болуы кезінде туындайтын қорқыныш сезіміне
негізделуі мүмкін.
Себептердің өзі билік ықпалы және оның ұзақ өмір сүруі үшін маңызды
рөл атқарады.Осы жерде билік қатынастарының қоғамдық өмірде туындағаны
әділ екендігін атап өткен маңызды. Бұл қоғамдағы өміріге арналған өзіндік
төлем, оның ережелерінен еркін өмір сүру мүмкін емес. Басқаша айтқанда
билік қатынастарынсыз адамзат өркениеті мүмкін емес.
Егер әр адам өз ойына келген ойды жүзеге асырса, онда қандай болмасын
дұрыс өмір сүре алмайды. Жеке бостандық талабы жүзеге асу үшін адамзаттың
қазіргі жағдайындағы қоғам және жалпы игілік болмысымен сәйкеспейтін
мөлшерде бұл бостандыққа қысымшылдық көрсетуін болжау керек деп В.Соловьев
айтқан.
Билік бір адамның екіншіге жасаған қысымшылық, басымшылық нәтижесі
емес. Мәселен, адамның күрделі табиғи болмысында өзі бағына алатын билікті
іздеушілік қасиет бар. Иә, билік бағынуды талап етеді. Бірақ адамдар бағыну
кезінде өз бостандығына қысым жасауға тиым салынады. Жоғарыда айтылған
ойлардан биліктің келсе анықтамасын шығаруға болады. Жалпы ойдағы билік
қандай да бір құралдар- еркіндік, бедел, құқық, қысым көмегімен адамдардың
тәртібіне, қызметіне нақты іс-әрекет көрсететін қабілеттілік және
мүмкіндік.
Осы жерден келесідей қорытынды жасауға болады; билік- бұл шекті өлшем
бойынша екі субъект арасындағы, олардың біреуінің бұйрығына екіншісі бағыну
нәтижесінде билік етуші субъект бұл нәтижесінде билік өз еркіндігі мен
қызығушылығын жүзеге асыратын ерекше қатынас.
Кейде билікті оның қаруы- мемлекетпен, оның құралы – басқарумен
қатайтады: мәселен, оның тәсілдерімен- мәжбірлеу, иландыру, қысым жасау.
Кейбір авторлар билік пен бедел арасына теңдік белгісін жүргізеді. Олардың
арасында көптеген айырмашылықтар да аз емес.
Билік туралы ең көп тараған ұсыныс оны мәжбірлеу ретінде түсіну.
М.Байтин билікті болмыстағы өзінің сыртқы көрініс формасынан бөлек, не
болмаса берілген ұжым мүшелері бірдей еркіндікте құдайшылық етуші адамдар
немесе басқарушы адамдар еркіне бағынуына бағытталған. Билік қандай да бір
субъект еркін бағындыру, мәжбірлеу процесінде көрінетіндігін жоққа
шығаруға болмайды.
Өкінішке орай, бұл марксистік дәстүрлі саяси ойға сәйкес келеді.
Жоғарыда айтылғандай, саяси билік қандай да бір басқа билік сияқты басқаға
қатынастағы біреудің өз еркіндігіне жүзеге асыру қабілеттері мен құқықтарын
білдіреді. Соынмен қатар биліктің басқа формаларына қарағанда саяси
биліктің өз ерекшеліктері бар.
Оның белгілері:
- биліктің барлық және сәйкесінше басқа барша түрлері үшін оның
жоғарылығы, міндетті. Ол биліктің басқа түрлеріне әсерін шектеп,
оларды дұрыс шекараға қоюы немесе жойып жіберуі мүкін;
- Жалпыға бірдей, көшілік т.б. Бұл саяси биліктің барша қоғам атынан
құқық негізі арқылы әрекет ететінін білдіреді;
- Ел шекарасында билік етудің күштері мен басқа құралдарын
пайдаланудағы жиынтық;
- Жалпы мемлекеттік орталық ( билік етуші органдар жүйесі ) шешім
қабылдауын жүзеге асыратын моноорталық;
- Басып алу үшін пайдаланатын құралдардың кең спектрі.
Биліктің ерекше белгісі болып тек ықпал ғана емес, сонымен қатар
билік еркіндігінің басым бөлігі саналады. Билік мақсаты адамдарға тікелей
және жанама әсер ету; оларды біріктіру және ажырату құралдырынан тұрады;
құрылымдарына, дағдарысқа, құлдырауға қарсы іс-әрекет; қысымшылықты
орталықтандыру, жанжалдар; қоғамдық тұтастықты тұрақтандыруға тырысу;
олардың жүзеге асуына, қатаюына, дамуына көмек жасау –деп Ильин санайды.
Билік табиғаты деген қандай болады? Билік мәселелерін зерттеушілердің көбі
биліктің көшілік мойындаған көзі күш деген пікірмен келіседі. Сондықтан
адамдар санасында билік зорлық көрсетуімен түсіндіріледі. Сонымен қатар
билік көздері байлық, дәреже, атақ, ақпаратқа иелік ету, білім, тәжірибе,
ерекше қабілет, кейде ұйымды да жатқызады. Мамандарды, кәсіпкерлерді,
бақылаушыларды ұйымдастырған және бағыт берген адамның рөлі өте жоғарғы
бағаланады немесе билікті жүзеге асруға мүмкіндік береді.
Харизма да билік көзі болып табылады. Сол секілді жеке адамға
табынушылық та биліктің негізгі көзіне жатады. Ол өзінің қалыптасуы үшін
ұзақ уақытты да, көпшілік мойындаған нормалардың рационалдық жиынтығын да
талап етпейді.
Сонымен кең ойдағы билік категориясы өзіне мемлекетке дейінгі
( протестанттық ), мемлекеттік ( көпшілік ) сонымен бірге мемлекет
асты ( постмемлекеттік ) билік етуші ұйым және адамдар қатынасы формаларын
қосады.
Саяси биліктің жалпы қабылданған құрылымына толығырақ тоқталу керек,
өйткені ол қазіргі мемлекеттің институттық жүйе органдары болып табылады.
ЛавриненкоВ.Н. Саясаттану. Мәскеу Юнити. 1993ж 98-101 бет.
Билік болмысы жєне єрт‰рлілігі.
Б.з.д. VIII ѓасырда Гесиоттыњ Теология ( Құдайлардың пайда болуы
туралы ) поэмасында билік пен к‰ш бµлініп кµрсетілген. Бірнеше ѓасырлардан
кейін Эсхил (б.з.д 525-456 жж) Прикованный Прометей драмасында б±л
т‰сініктіњ функцияоналдыќ сипатын т‰сіндіреді. Зевстіњ ќ±лдары билік жєне
к‰шті ќ±дайѓа сенбеуші адамдарды скифтік асуларѓа єкеп соќтырады. Біраќ
ќатањ рухани ізгіліке ие болушы, ж±мсаќтыќ жєне кµњіл сұраушылыќты
білмейтін билік т±раќты басшылыќты етті, іс-єрекетке мєжбірледі. Сонымен
драмада биліктіњ белсенді, антикалыќ сипаты ‰шін типтік ±сыныс енгізілген
еді. Кµркемдік ќайта ойлауда кратология негіздері жатыр.
Билік- адам µміріндегі басты факторлардыњ бірі ретінде саясат ‰шін
сµзсіз орталыќ болып табылатын, билікті жєне басќа ресурстарды орналастыру
мєселелерімен айналысатын жоѓарѓы дењгейдегі сезімдік боялѓан т‰сінік.
Саяси ойшылдар жєне ѓалымдар бірнеше мыњ жылдар бойы зерттеп жазса да,
билік ќай жаѓынан алса да аз танылѓан жєне бірдей емес кµзќараспен
т‰сіндіріледі. Сондыќтан саясаттанудаѓы билік таќырыбын т‰сіну ‰шін µте
к‰рделі.
Біз жалпы билік туралы сµз ќозѓаѓанда тек саяси т±рѓыдаѓы емес, єрт‰рлі
к‰рделі аныќтаманы айтамыз. Бұл бала алдындағы ата- ананың, оқушы алдындағы
мұғалімнің, қызмет алдындағы менеджердің, әлбетте әйел адам алдындағы ер
адам билігі; биліктік деп біз санамен байланысты кейбір құбылыстарды
айтамыз ; ой билігі, қоғамдық пікір, дін. Билік формаларына: тума
к‰штілігі- патернализм ( латынша paterпus -әкелік ), м±рагерлік,
патриархалды ( грекше раter - әке, arсhe-билік ) µркенет ±йымы: діни жєне
саяси µкілділік ќосылыс ретіндегі теократия (грекше thеоs-құдай )
Зеркин.Д.П. Саясаттану негіздері. Ростов-на-Дону. Феникс. 1997ж. 65бет
экономикалыќ билікті аныќтаушы µндірістік ќатынастар жатады. Біраќ
бізді к‰рделі ќоѓамдардаѓы єрт‰рлі ±йымдасќан адамдардыњ жеке топтарындаѓы
єрекет ‰йлесімділігі ретінде оныњ жалпы талќылауындаѓы саяси билік феномені
айрыќша ќызыќтырады.
Биліктің тартымдылығы туралы, оның әртүрлі құбылыстарын зерттеген
итальян философы Макиавелли болды. Оның осы күнге дейін атақты еңбектері
Патша, Флоренция тарихы.Бірақ саяси ойдың антикалық дәуірінің өзінде
билікті қатты сынаған. Платон Билік басына тұруды арман етпейтін адам
болмайды - деп айтқан. Бұдан екі мыңнан көп жылдар өткен соң 1887 жылы
атақты британ саясаткері парламент мінбесінен дәл Платонның сөзін айтқан
екен.
Билік- б±л саясаттыњ басты мєселесі, негізгі ж‰йесі, ерекше орталыѓы.
Осы к‰нге дейін билік адамдар ќабылдауында жаќсы ќ±рал ретінде адамзат
белсенділігініњ ерекше жаѓы т‰рінде маќсатты баѓытталѓан ±йыммен
байланысты. Саясат ќалыптасуына м‰мкіндік береді. Билік бізге µзара
келісілген маќсатќа жетуге кµмегін тигізе алады жєне міндетті іс-єрекет
жєне біздіњ ќажеттілігімізді біріктіреді. Сонымен оныњ рөлі- б±л ќазіргі
єлемдегі адамдардыњ келісілген єрекетін ќамтамасыз ететін алѓашќы немесе
делдал ±йымдастырады. Билік т‰сінігініњ єрт‰рлілігі оныњ єрт‰рлі
аныќтамасын да шарттайды.
Саясат- билікке келудіњ ќажетті ќ±ралдары жиынтыѓы, оны бекітіп жєне
д±рыс пайдалана білу керек. Сонымен саясат билеушіге немесе халыќќа,
сонымен ќатар оќиѓаѓа тєуелді жєне берілген жаѓдайда билікпен ќараым-
ќатынас.
Н.Макиавелли Патша
Болмыс бойынша саясат бұл билік : қандай да болмысын құралдар арқылы
армандаған нәтижеге жету қабілеті.
Э.Хейвуд Саясат
Саясат талќылауымен келіспегенніњ µзінде ќоѓамдыќ пікір бойынша
билікке тырысу, билік саясаттыњ ортасында т±рѓандыќтан оныњ басќа
аспектілерін т‰сінуге арналѓан кілт болып табылады.
Билікпен салыстырмалы түрде қойылған бірқатар қосарланған топ
байланысты : билік- қуат, жер, құдайшылық, бедел, иландыру, мәжбірлеу
(қысым ) итальяно- американдық саясаткер Джаванни Сартори (1924 жылы туған
) бекітеді : билік – бұл семантикалық (мағыналық ) ойлау. Бірінші кезекте
билік арқылы біздің ғаламшардағы көптеген тілдердің ойлы жағы бейнеленген
жоғарғы мемлекеттік билікті түсінеміз. Француз тілі бойынша билік – lе
pouvoir- бұл орталық үкімет синонимі ; ағылшын тілі бойынша- the power-бұл
ең қуатты держава,мемлекет; неміс тілі бойынша- die gewalt-бұл биліктен
басқа қуат немесе күштеу. Ал орыс тілінде – власть – бұл жекеше басқарма
синонимі , көпше түрінде мемлекеттің билік органдарын білдіреді.
Томас Гоббс билікті қуат арқылы анықтап, былай деп жазған : “Билік бір
адамның екіншісіне көрсеткен қуатының молдығы”, ал Спиноза : “адам қуаты ол
өз санасын басқа адамдармен қосылуға пайдаланады, бұл мағынада адам- саяси
жануар”, сол кезде адам қуаты өседі.
Барлыќ ойшылдар билік туралы пайымдай келе наќты аныќтама бермейді,
біраќ билік- саясат фокусы екендігін, сонымен ќатар адам ќызметініњ б±л
саласы туралы ѓылымды мойындайды. Билік ойынына тањ ќалѓан Макиавелли ќатањ
дифиниция іздегенше, оны жарќын элгеттетер мен салыстырулар арќылы
т‰сіндіреді. Тек саяси ѓылым дамуыныњ ќазіргі кезењінде ѓана билік
т‰сінігініњ єрт‰рлі аныќтамалары пайда бола бастады. Бір теоретик ‰шін
билік б±л єсер, екіншісі ‰шін- наќты маќсатќа жету ќабілеттілігі, ‰шіншісі
‰шін- кейбір ќ±ралдарды пайдалану м‰мкіндігі, тµртіншісі ‰шін- басќарушы
жєне басќарылушы арасындаѓы ерекше ќатынас.
Зеркин Д.П.Саясаттану негіздері. Ростов-на-Дону. Феникс.1997. 71-72бет
Биліктің – саяси және саяси емес түрлерін айыра білу маңызды. Мұндай
жүзеге асырылмаған саясат билігінен, жүзеге асырылған саяси билікті айыру
үшін ғалымдар саяси билік түсінігін қолданады. Ол тек өз ойын, бастамасын
және ресурсын, сонымен қатар билік қатынастарының ерекше түрін
қалыптастырады. Сол немесе басқа саясат бірдей адамзат шындығының саяси
емес аспектілерінде көрінеді. Егер біз экономикалық саясатты бөліп көрсетер
болсақ, онда экономикалық қатынастарға қатысушылардан өзімізге алған
міндеттерді орындау мүмкіндіктері және әсері ететін барлық жалпы
байланыстарды табар едік.
Олай болса, экономика саласындағы билік ерекшелігі туралы айтуға
болады, сонымен бірге экономикалық субъект құқығы өкілеттілігі және беделі
туралы да сөз қозғауға болады.
Билік болмысын анықтау үшін өзара міндетті орындауды қамтамасыз етуші
нышандық делдал мақсатқа жетуді жүзеге асыру кезінде ол барлық жалпы
байланыс құралы ретінде көрініс алады .(Парсонстың қысқаша талқыламасы )
Барлыќ адамзат тарихы барысында билік бір адамныњ екншісін
баѓындырудыњ ѓажайып формасы. Ертеде физикалыќ жаѓайып билікті тудырды.
Билік µркениеті дамуы бойынша кезењдерге бµлініп сатылана бастады. Король-
м±рагерлік жол бойынша ж‰зеге асатын билік нышаны.Ертедегі уақытта билік
нышаны капиталға айналды- кім оған иелік етсе сол күшті қуатты адам.
Сонымен дєст‰рлі билік бастамасы- к‰штеу, м±ра, байлыќ. ХХ ѓасырдың ІІ-
жартысында барлыќ ѓалым білім туралы жиі жаза бастады, ќазіргі ерекше
биліктіњ бір бастамасы –білім болып табылады. Антикалыќ дєуірдіњ µзінде
ќолбасшылар білім ±жымѓа жеке адамдар баѓындыруѓа кµмектесетінін т‰сінген.
400 жылѓа жуыќ уаќыт б±рын аѓылшын философы жєне мемлекеттік ќайраткер
Фрэнсис Бекон (1561- 1626 жж ) білімді к‰ш ретінде ќарастырды.
Джон Гэлбрейт (1908 жылы туған ) атаќты американ єлеуметтанушысы,
экономист жєне саяси ойшыл жања индустриалды ќоѓам кітабында (1967 ж)
индустриалды ќоѓамѓа энергия беруші аќша болып табылады деп жазды. Біраќ
информатика ѓасырында м±ндай энергия беруші білім болып табылады. Аќпаратты
класс билігі м‰лікке, жерге, капиталѓа емес, білімге с‰йенетін болады.
Саяси теория және болжам саласында қызмет етуші басқа белгілі автор Ловин
Тоффлер (1928 жылы туған ) биліктің қазіргі бастамасымен оқиғаны былай
түсіндіреді : ХХ ғасырдың аяѓында билікті ќайта бµлу процесі болды, б±л тек
оныњ ж‰йесін ѓана емес, сонымен ќатар терењдетілген негізін ќызыќтырды.
Енді билік факторлары б±рынѓысынша к‰штеу жєне байлыќ, біраќ бастысы- білім
болып ќалады немесе ќазіргі т‰сінік бойынша к‰ш жєне байлыќ негізіне дєл
білім жатады. Білім екі ќ±рылымнан т±рады: техникалыќ немесе ѓылыми,
практикалыќ немесе теориялыќ ќ±зырды иелену ретіндегі білім жеке адамныњ
саяси жєне экономикалыќ функцияларын т±раќты ж‰зеге асырушы ретіндегі
аќпарат, сонымен ќатар аќпаратты ќандай да болмасын билік тактикасын
єрекетті т‰рде насихаттауда ќайта ќ±руѓа м‰мкіндік береді. Берілген
басылымдар бойынша саяси билікке өту тәсілдерінің нақты жиынтығы : күштеу
( революция дағдарыс ), мұрагерлік (династия ), сайлаулар .
Билік болмысын түсіндіруге тырысушылар екі негізгі тезиске келді : 1.
Абстрактілі билік тізбегін мойындау ; 2. Билік түсінігі қандай да сапа
немесе күш ретінде оның уақытша қорғаушысы, мұра бойынша берілген болуы,
басып алғандықта болуы мүмкін.
Ќазіргі ѓылымѓа басќа ыњѓай енгізген неміс єлеуметтанушысы жєне саясат
теоретигі Макс Вебер. Ол билікті ќатынас ретнде оѓан ќатысуда екі жаќ-
басќарушы- баѓынушы келісімін болжап аныќтайды. Билік анализін жасаѓан
кезде Вебер тек саяси институттарды ѓана емес, сонымен ќатар шіркеу сияќты
бірлестіктерді, кєсіпорындарды сµз етті. Ол билікті бір
Д.Жамбылов. Саясаттану. Алматы. Жеті жарғы. 2005ж. 56-58 бет.
нәрсеге немесе біреуге қатынас бойынша бағытталған әрекет ретінде
қарастырды. Былайша айтқанда қазіргі хратология және саясаттану иелігі
бойынша веберлік тұжырымдамалық тезистерден шығады. Вебер билік- б±л наќты
адамдар тобы жаѓынан сол немес басќа басқа ерекше тәсілдермен баѓындыру
мүмкіндігі, бірақ ол бағындыру ‰шін к‰шті немесе ыќпалды ќолданудыњ
м‰мкіндігін сµз ќылѓан жоќ: билік- бұл тыңдатудың әртүрлі тәсілдері:
күнделікті істен рационалдық ойлауға дейін. Сонымен Вебер бойынша әрбір
құдайшылық қатынас бағынуға сыртқы және ішкі қызығушылықты танытады.
Вебер Макс – ХХ ғасыр саясаттану, әлеуметтік ғылым әдістемесінің және
теория негізінің қалыптасуына ықпалын көрсетуші әлеуметтанушы, экономист,
саяси философ және тарихшы. Көптеген еңбектердің авторы , олар
протестанттық этика және капиталистік рух (1904-1905 жж ) ;
объективтілік, әлеуметтік- ғылыми дәне әлеуметтік- саяси таным (1904
ж), мәдениет туралы логика ғылымы облысындағы сыни зерттеу (1906ж );
әлемдік дін шаруашылық этикасы (1916-1919жж) ; экономика және қоғам
(1924 ж) және т.б. Вебердің шығармашылық еңбектерін басқа ұлы әлеуметтік
ойшылдармен салыстыратын болсақ ; оны ұлы буржуазиялық Карл Маркстың
антиподы . Саяси ой дамуына қосқан үлесі : Вебер ғылыми қызығушылығы – бұл
әлеуметтану теориясы, әлеуметтік таным әдістемесі, капитализм тарихы, батыс
өркениеті генезисі факторлары, дін, құқық, экономика және т.б. бойынша
мәселелердің кең шеңбері. Құдайшылық табиғаты, тәсілдері және типтері
туралы ғалым ойы саяси теориясының классикасы болып табылады.
Әрекет категориясы – Вебердің әлеуметтік – саяси теориясы үшін
орталықтардың бірі болып табылады. Вебер әлеуметтік әрекеттің төрт түрін
бөлді : 1. мақсатты – рационалдық бағдарлық адам түсінген мақсатқа табыс
сындарымен сәйкес олардың жүзеге асырылуына жету үшін құралдар таңдау ; 2.
Бағалы- рационалдық – табыс бағасымен байланысты нақты құндылықтар
жүйесімен келісіліп ұйымдастырылған тәртіп ; 3. Аффективтік, оның
эмоционалдық бұйрығы негізінде актуальді аффектер және сезім арқылы
анықталады; 4. Дәстүрлік, шартты түрдегі әдет. Азамат тәртібінің жіктелуін
қамтамасыз ететін әрекет түрлері үшін үлгілісі мақсатты- рационалдық болып
табылады.
Вебер батыс мәдениеті тамырларымен байланысты қазіргі капиталистік
қоғамның мұраттық типін құрды. Бұл салыстырмалы зерттеу үшін мүмкіндік ашты
: батыстық емес өркениет әртүрлілігімен салыстыруда батыс капитализмнің
негізінің әлеуметтік- мәдени ерекшеліктерін қарастырды. Біреулер
саясатанудағы мақсатты түрде бағытталған әрекет және міндеттермен
байланыстыру үшін пайдаланылатын билікті сол ресурстармен қатайтады.
Биліктің мұндай ыңғайы кезінде қуат, күш, еркіндік ретінде көрінетіндігін
ешқандай түсініктемесіз, жұмбақ, ғажайып сөз- харизма
( грекше – құдайшылық дарын, қанағаттану ) деп аталады.
Билік феноменінің әртүрлі анықтамасы сан- түрлі шынайы оның
аспектілерін ресімдеуі маңызды. Қазіргі саяси әдебиетте мұндай өлшемнің үш
түрін көрсеткен. Директивтік аспектпен байланысты билік жоғарғы билеуші-
адам немесе институт бұйрығының орындалуын қамтамасыз етуші құдайшылық
ретінде қарастырылып түсіндіріледі.
Билік түсінігінің функционалдық өлшемі тәжірибеде қоғамдық басқару
фнукциясын жүзеге асыра білу және қабілеті ретінде маңызды.
Биліктің қатынастық аспектісі берілген қоғамдық қатынасты екі жақта
түсінетін белгілі тілді пайдаланумен билікті жіберу қатынас жолын
жүргізумен шартталған.
Вебер билікті үш мұраттық типті жасақтап жіктеген. Оның алғашқысы жеке
адам билігі. Ол көбінесе бір адамның жеке қасиеттеріне тәуелді билікті
жүзеге асыру. Ертедегі Тирандар жоғарғы мәртебеге өз ерліктері арқасында
жеткендігі тарихтан белгілі. Мұнымен қатар олардың өжеттігі, өз соңынан
адамдарды ерте білу, өз күшін қарсыласына қарсы қоюы шешуші рөл атқарды.
Макиавелли басқарушыға қажетті басқа қасиеттерді қосты- шапшаңдық,
бұрмалаушылық, мақсатқа қандай болмасын жолмен жету қабілеті. Бірақ
биліктің берілген типінде қатаң кемшіліктер- үзілмес сипат және нақты
құқықтық шекара жоқтығы.
Екінші мұраттық тип – бұл институттық билік. Саяси ойшылдар билікті
үзіліссіз жіберіп жүргізу туралы көп ойланды. Әртүрлі саяси институттар
және мемлекеттік мекемелер дәл осы мақсатта қызмет етеді. Егер билік
бастамасы адамдарда емес, қағидалары мен институттарында болса, онда
соңғысын шектеу оңай , сонымен қатар билік беру құқығын және механизмін
өңдеудің негізгі қабілеттері ; мұрагерлік бойынша, құқықтық қондырғылар
бойынша, конституция бойынша. Болмысы бойынша институттық билік қазіргі
мемлекетті білдіреді. Нақты адамдарға абстрактілі билік институттары
кіреді.
Биліктің үшінші мұраты типі-соңғы уақытта билік басының жеке факторына
бақылау күшейді. Көп деңгейде бұл теледидр ,кейінірек- Интернет кезеңі
келуімен байланысты. Ертеде басқарушы және бағынушы арасындағы қатынас жеке
емес адамдық сипатта болды. Көбісі өз басқарушысы қандай екендігін де
білмейді. Бұқаралық байланыс құралдары дамуымен азаматтардың жеке өміріне :
олардың халыққа таныс көзқарастары, қызметтестер немесе көршілер пікірі.
Билеуші мен топ арасындағы ара қашықтық қысқартылды, мемлекеттік көрініс
атауын алған құбылыс пайда болды.
Саяси билік құрылымы және қызметі.
Билік құрылымы дегеніміз оның құрамы мен қозғаушы күші : биліктің
субъектісі, объектісі , құралдары (ресурстары ) мен белгіленген мақсатқа
жету үшін осының барлығын қозғалысқа келтіруші үрдістер.
Саяси билік нақты іс-әрекетті, қатынастарды ( біреулердің екіншісіне
құдайшылық етуі, басқаруы ) бейнелейді. Басқа қатынастар сияқты ол екі
жақты дамиды. Бірінші жағы- билік етуші адамдар. Саясаттануда оларды
субъект түсінігімен белгіленеді. Бұл толық халық тобыры, мемлекеттік
орган, бөлек, жеке билік, жеке адам. Берілген қатынастың екнші жағында
билік астындағы бағынушы адамдар. Бұл билік қатынастары бағытталған
объект. Саяси билік объектісі болып қоғам толығымен халық және жекелеген
азамат табылады.
Субъект- бұл билік етуші адамдар, ал объект бұл билікке бағынушы, оның
бұйрықтарын орындаушы адамдар. Бірақ неге халық биліктің объектісі де,
субъектісі де болуы мүмкін деген сұрақ туындайды. Басқарудың республикалық
формасы, демократиялық саяси режим халық билігін ұсынады. Ол өз өкілдері
арқылы іс-әрекет етеді.Халықтың барлығы билік басында тұруы мүмкін.
Сондықтан халық билігі- бұл өкілді демократия. Халық өз билік құқығын билік
органдары және нақты жеке адамдарға сәйкес өкілеттік береді.
Сондықтан да демократиялық қоғамды биліктің субъектісі және бір уақытта
биліктің объектісі болады. Саяси биліктің субъектісі және объектісі- бұл
оның екі маңызды құрамдас бөлігі, бірақ саяси биліктің құрамында тағы екі
бөлшектелген биліктің ресурстары және функциялары бар.
Билік субъектісіне белсенді бағытталған билік бастамасы кіреді. Ол жеке
адам, ұйым, адамдардың қоғамы болуы мүмкін. Мысалы, БҰҰ- на біріктірілген
халық немесе әлемдік сыбайластықта болуы мүмкін. Билік қатынастарын жүзеге
асыру үшін субъект билік ету және билікке еркіндікті армандау секілді
қасиеттерді иемдену қажет. Бұдан басқа субъект билікті болуы қажет,
бағынушылардың көңілі және жағдайын білу қажет, зор беделге ие болу керек.
Саяси билік субъектісі күрделі көп деңгейлік сипатқа ие. Оның алғашқы
факторлары болып жеке адамдар және әлеуметтік топтар, екіншілері- саяси
ұйымдар, жоғарғы деңгейдегі саяси элиталар және көшбасшылар саналады.
Субъект билік қатынастарының сипатын анықтайды:
1.билік субъектісі еркіне бағыну биліктің сілтемесі- бұйрық арқылы;
2.биліктің жалпы еркіндігі астынан жеке еркіндік тәртібі –бағындыру
арқылы;
3.құдайшылық еркіндігін жоққа шығарушы іс-әрекет құралы- жазалау
( санкция ) арқылы;
4. жалпы қызығушылықпен сәйкес ережелер жиынтығы-тәртіпті нормалау
арқылы.
Билік объектісі жеке адам, әлеуметтік тап, тобыр, класс, қауымдастық
т.б. болуы мүмкін.
Билік объектісінің субъектісіне қатайтылған қарсыластық, бағынуды
қуанышпен қабылдайтын еріктілерге дейін жойылуы күресінен қатынас масштабы
бойын аулақ ұстаған. В.Пугачев, А.Соловьев бағынуға дайындық көптеген
факторлардан тұрады деп белгілеген: билік объектісінің сапасынан оған талап
ету сипатынан, іс-әрекет құралдары және оқиғаларынан, сонымен қатар оның
беделінің тізбегіне байланысты объектті орындаушы қабылдайды
Бір адмның басқаға бағынуының маңызды себебі билік ресурстарының бірдей
бөлінбеушілігі болып табылады. Кең ойдағы билік ресурстары жеке адам
немесе топ басқаға ықпал жасау үшін пайдаланатының барлығын көрсетеді.
Д.Жамбылов. Саясаттану. Алматы. Жеті жарғы. 2005 ж. 56-57 бет.
Билік ресурстары- бұл толық объектпен сәйкес билік объектісіне ықпал
жасауды қамтамасыз етуді пайдаланылатын құрал.
Ресурстар позитивті және негативті шаралар қолдану сапасында
пайдаланылады. Оларды субъектпен агенттер жүйесіндегі нақты ресурстар
утилитарлық, мәжбүрлеу және нормативтік болып бөлінеді.
Утилитарлық ресурстар – бұл халықтың күнделікті қызығушылықтармен
байланысты материалдық және басқа әлеуметтік игіліктер. Олардың көмегімен
билік әсіресе мемлекеттік тек жеке саясаткерлерді ғана емес, сонымен
қатар біршама жұртшылықтысатып алуы мүмкін. Бұл ресурстар көтермелеумен
қатар жазалау үшін де пайдаланылады.
Мәжбүрлеу ресурстары ретінде утилитарлық ресурстар жүзеге аспаған
жағдайда пайдаланылатын әкімшілік жазалар өлшемдері қызмет атқарады. Бұл
мысалы, экономикалық шаралар қолданудан қорықпайтын ереуілге қатысушылардың
соттық қудалануы.
Нормативтік ресурстар өзіне ішкі әлемге іс- әрекетті, бағалы
бағдарларды және адамның тәртіптік нормаларын қосады. Олар бағынушыларды
басшы және орындаушы қызығушылықтарының жалпылығына билік субъектісінің
әрекетін жақтауды қамтамасыз етуге , олардың талаптарын қабылдауға
иландырулары қажет. Егер ресурстың алғашқы екі түрі шынайы жағдайға
әрекетпен байланысты және олар арқылы халық тәртібіне байланысты болса,
онда ресурстың үшінші түрі адамның санасына әсермен байланысты.
Екінші жіктемесі қызметтің маңызды салаларымен сәйкес экономикалық,
әлеуметтік, саяси – күштік және мәдени- ақпараттық деп ресурстарды бөлу
болып табылады.
Экономикалық ресурстар- бұл қоғамдық өндіріс және өнімді пайдалануы
үшін қажетті материалдық құндылықтар, ал ақша олардың жалпы баламасы,
техникасы, өнім беруші орны және пайдалы қазбалары және т.б. болып
саналады.
Әлеуметтік ресурстар- әлеуметтік стратификация орнын, дәрежесін және
материалдық жағдайын көтеру немесе төмендету қабілеттілігі. Олар
экономикалық ресурстармен жиі сәйкеседі. Мысалы, кіріс және байлық
экономикалық ресурстар болып табылады, сонымен қатар әлеуметтік жағдай-
әлеуметтік ресурсты сипаттайды. Бірақ әлеуметтік қамтамасыз етілу және
басқа көрсеткіштерді де сипаттайды.
Мәдени- ақпараттық ресурстар – білім және ақпарат, сонымен қатар оларды
алу және тарату құралдары : білім, ғылым институты, баспасөз, ақпарат
құралдары және басқалар. Американ әлеуметтанушысы О. Тоффлер білім және
ақпаратты биліктің маңызды ресурсы болады деп санайды Бүгіннің өзінде
білім шектеусіздікті, жалпы мүмкіндікті, демократиялылықты, яғни күш пен
байлықты өз иелігіне бағындырды және іс- әрекеттінің нақты факторы болды .
Күш ресурстары – бұл шын мәніндегі мәжбүрлеуге арнайы дайындалған
адамдарға қару және әртүрлі аппарат қолдану. Мемлекетте олардың тобын
әскер, арнайы қызметтер, ішкі әскер, сот және прокуратураның өзіндік
орталықтары кіреді : ғимараттармен, жабдықтармен, абақтылармен және т.б.
Биліктің ерекше ресурсы адамның өзі болып табылады. Адамдар- бұл басқа
ресурстарды жаратушы әмбебап, көп функционалды ресурс.
Адам- материалдық игіліктер құрушы, солдат және партиялар, білім және
ақпарат алушы және таратушы т.б.
Саяси билік түсінігіне құрылымдық-функционалдық ыңғай жүзеге асырылады,
оны кесте түрінде көрсетуге болады. Саяси билік құрылымындағы келесі
жүйешелер бұл кесте бойынша бөлінеді:
Нормативтік жүйеше- қоғамның саяси өмірін анықтаушы және реттеуші саяси
нормалар және дәстүлер.
Идеологиялық жүйеше- саяси биліктің қызмет етуімен байланысты
институтар жиынтығы.
Василенко И.А.Саясаттану. Мәскеу. Гардарики. 2004ж 98 бет.
Қатынастық жүйеше- нақты саясат өмірінде өндіру және жүргізуге
байланысты саяси билікті жүзеге асырушы және дамытушы ұйымда олардың қатысу
себебі бойынша кластар, әлеуметтік топтар, ұлттар, жеке адамдар арасында
орын алған іс-әрекет қатынастары және формаларының жиынтығы.
Мәдени жүйеше- саяси тәртіп, құнды бағдар, саяси көріністердің
қысқартылған бейнелері берілген қоғам үшін типтік нышанның, саяси жүйенің
қызықтырушы факторы.
Билік әсері туралы билік өз функцияларын жүзеге асырушы бойынша сөз
қозғалады.
Саяси билік функциялары оның анықтамаларымен белгілері:
-Қоғаммен басқару стартегияларын өндіру;
-Қоғамның саяси жүйесінің қалыптасуы, оның саяси өмірде ұйымдасуы;
-Әртүрлі деңгейде мемлекет және қоғам істерін басқару;
-Билік органдарын басқару және қоғамдық процестер арқылы басқару;
-Қоғамның дамуының тұрақтылығы және бағыттылығының маңызды
параметрлерін бақылау.
Со секілді саяси биліктің функциялары құрамында ерекше мағыналы
әлеуметтік, экономикалық, саяси конфликтерді басқару функцияларын атап
өтуге болады. Әр саяси билік- өз мақсаты ретінде тәртіпті қамтамасыз
етуді, қысымшылықты өз бақылауында ұстауды, қоғамның стутусын сақтауды, оны
реформалау немесе революцияландыруды қояды,- деп Француз саясаткері Ф.Бро
белгілейді. Сонымен саяси биліктің құрлымын қарай келе қазіргі мемлекеттің
институттық жүйе органдарына толығырақ тоқталайық.
Саяси билікке тән сипат – ол егемендікке ие болу. Ол әр түрлі саяси
бағыт ұстанған субъектілер арасында бөлініске түсуі мүмкін емес. Егер көп
партиялық парламент пен коалициялық (үкімет ) жұмыс жасайтын болса, онда
билік келісім, ымыраласу негізінде жүзеге асырылады. Адамның ниет –
пиғылының заңға ауып тұратындығы арқасында басқарылатындар билікке сенуі
қажет.
Мемлекет биліктің негізгі субъектісі ретінде.
Институттық жүйешедегі орталық орынды толық мемлекет органдарының
жүйесі, құрылымы алады, әрі әртүрлі ресурстарда пайдаланылады. Тек жеке
мемлекеттік органдар зорлық көрсетуге, қабылданған шешім міндеттілігін
қамтамасыз етуге құқылы. Мемлекет өз табиғаты бойынша әртүрлі
қызығушылықтарды бейнелейтін барлық қоғамның ұйымы болып табылады.
Билік секілді мемлекет те саяси орналасудың әр формасын жүзеге асыруға
қажетті алғашарты болып табылады. Мемлекет ұғымы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz