Қылмыс пен жазаны діни тұрғыдан реттеудің негізі
Мазмұны
Кіріспе
І- тарау. Құқықтың ұғымы мен нормалары.
1.1. Құқықтың ұғымы мен маңызы.
1.2. құқықтық нормалар түсінігі.
1.3. Құқыққа діннің әсері.
ІІ –тарау. Қылмыс пен жазаның жалпы түсінігі.
2.1. Қылмыстың ұғымы мен мәні.
2.2. Жазаның мақсаттары мен міндеттері.
2.3. ҚР ҚК қылмыс пен жазаның көрінісі.
ІІІ – тарау. Қылмыс пен жазаны діни тұрғыдан реттеудің негізі.
3.1. Дін мен қылмыс байланысы.
3.2. Жазалаудың діни негізі.
Қортынды.
Қолданылған әдебиеттер.
Кіріспе
Адамзат өз тарихының өң бойында екі басты мәселені: адамдар қалай өмір
сүру керек, олар не істеуі не істемеуі керек, деген мәселелер төңірегінде
ойланумен келеді.Оның бәрі адам өмір сүріп отырған ортамен қоса мемлекеттің
заңдарына да байланысты. Қазақстан Республикасының Конституциясының 1 –
бабына сәйкес ҚР – сы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлуметтік
мемлекет ретінде орнықтырады. Сонымен Қазақстан өзін әлемге құқықтық
мемлекет ретінде танытып жатыр.
Бірақ “ құқық ”, “ құқық ” деп жүріп адамгершілік мараль сынды
құндылықтарды артқа тастағысы келген елдің ертеңі бұлғыр болатыныеда дау
жоқ.
Бұл диплподық жұмыстың тақырыбын мен “ жаза мен қылмысқа байлданысты
құқық және дін ” деп алуымның себебі қазіггі кезднгі діннің жазаға қылмысқа
әсері бар ма? Деген мәселені қарау еді. Біз қанша жерден дамып әлемге басқа
жағынан әйгілі болып көрінгіміз келгенімен өз дінімізді қолға алмай аласқа
бара қоюымыз мүмкін емес сияқты.
Осы дипломдық жұмыстың мақсаты: дінге құқықтың, жазаның, қылмыстың әсерін,
дінсіз мемлекет пен қоғамның қандай нәтижеге қол жеткізуі мүмкін, ол
мемлекетте қандай тәрбие бюолады дегенднрді көрсету.
Мемлекеттің идеологияға және дінге көзқарасы негізгі заңымыздың 5 –
бабында, ҚР –да идеологиялық және саяси алуандылық танылады делінген.
Бәздіңше бұл қандай қоғамға болсын опа бермейтін қағида. Өйткені мқндай
мемлекетте ресми идеология жоқ деген сөз. Идеологиясы жоқ ел ескексіз
қайық сияқты. Дариядағы ескексіз қайықтың қай жағаға апарып соғары
белгісіз. Тіпті ол аударылып судың түбіне кетуі де ықтимал. Оның қайдан
шығарын Алладан басқа ешкім білмейді. Сол сияқты ресми идеологиясы жоқ
мемлекетке әркім өз сөзін өткізу үшін жанталласса ше? Өз саясатын,
үстемдігін Қазвқстанға жүргіземін деп әркеттеніп жатқан АҚШ, Ресей, Қытай
басқа мемлекеттердің әс – қимылынан осыны түйюге болады.
Бұл жерде Қазақстандық патриотизм ұлттық идеологияны алмастыра
алмайтынын айтсақ керек. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері талай үкімет
ауысты, талай бағдарлама жасалды. Бірақ солардың ешқайсысының идеологиялық
жағы қарастықылмаған.
Жоғарыдағылардан туатын қортынды: идеология түзеймейінше нақтырақ
айтсақ , мемлекеттің дамуы дінге негізделмейінше маральды басқа құндылық
категориялардан жоғары қоймайынша біздің еңбегіміз – еш, тұзымыз – зая.
Осы жерге пайғамбарымыз Мұхаммедтің мына бір хадисін келтірейін: әр –
бір адам терең ойланып, әдепті болуы – жақсы істерді өзіне лайықты ету
адамгершілік болады, - деген.
Осы диплом жұмысын жазу үшін мен көптеген әдебиеттерден қарадым, бұл
тақырыптың мәселесін қазақ елі өзі қарамағандықтан, әлебиеттері де аз болып
келеді, сондықтан да маған бұл тақырып үшін әр саладағы жіне де басқа
елдердің де әдебиеттерінен мысалға алдым. Бқл жерде құқыққа түсінік беру
үшін “ мемлекет және құқық негіздері ”, қылмыс пен жазаға түсінік беру үшін
“ қылмыстық құқық ”, ал дінге әсерін түсінігін қатынастарын түсіндіру үшін
Құран, Мұсылман құқығы, Шариат тағы басқадай әдебиеттерді қолдандым.
1- тарау. Құқықтың ұғымы мен нормалары.
1.1. Құқықтың ұғымы мен маңызы.
Құқық әлуметтік нормалардың ерекше жүйесі болып мемлекетпен бірге
өмірге келіп, қоғамды реттеп басқарып отырады.Олар қоғамның обектиытік даму
процессінің талабына сәйкес қалыптасты.
Бірақ әр елдің ерекшеліктеріне сәйкес, құқық пен мемлекеттің нысаны әрө
түрлі, мазмқны бірдей болады. Бұл жерде құөыө пен мемлекеттің өмірге
келуінің, қалыптасуының негізгі объективтік заңдары: қосымша өнімнің пайда
болуы, жеке меншіктің қалыптасуы,таптардың арасында күрестің басталуы,
қайшылықтарды реттеп, қоғамды басқару үшін құқық пен мемлекеттің өмірге
келуі.
Құқық деген термин латын тілінде “ jus ” – право, осыдан келіп “ justitia
”
әділеттілік дегенді білдіреді. Мұның өзі басқа сөздермен бірігіп түбірлі
болуы, мысалы: ” құқықшығармашылық” “ құқылы ” не бөлшектеніп те келуі
мүмкін, айталық құқықтық тәртіп, құқықтық сана т.б. Екінші мағынасында
әділеттілік ретінде қолданылатынын ұмытпуымыз керек. Сөитіп, құқықты
әділеттілік деп ұғынуымыздың мәні, ол бізді әділетсіздіктен, озбырлықтан,и
өтіріктен, сақтайды. Озбырлық- бұл құқыққа қарсы, құқыққа жат көрінетін кең
көлемді жалпы ұғым.
Демек құқық пен озбырлық бір- бірімен сиыспайтын құбылыс. Озбырлықты
кім жасайды? Әрине ең алдымен, бір – біріне қарсы тұратын адамдар.
С.А. Табанов құқық – бұл қоғамдық тұрақты сақтауға, әр түрлі өмір
сфераларындағы (экономикалық, саяси, әлуметтік) тұлғалардың құқықтарымен
бостандықтарын , мемлекет билігін құру мен қызмет пәрменділігін анықтауға
бағытталған, мемлекет танитын жалпыға міндетті мінез- құлық жүйесі- дtп
анықтама берген.
Құқықтың сан қырлы түсінігі мен мазмұны бар деуге болады.Ол қоғаммен бірге
диалектикалық даму процессінде болғандықтан, оның мазмұны санқырлы бағытта
дамып байып отырады.Ғалымдар құқықты зерттегенде бірөекі қырынан мазмұнын
анықтап, ірөтүрлі қортынды жасап отырады. Мысалы, Аристотель құқықты саяси
шындық, әділеттілік - деді,орта ғасырдың ғалымдары құқық діни норма, Ж.Ж.
Руссо- құқық қоғамдық билік- деп түсіндірді. Осы пікірлердің бәрі дұрыс.
Құқық адамның өмірімен тығыз байланысты дамиды: олардың бостандығын
қалыптастырады, мінез- құлқына, іс- әрекетіне, тәртібіне, сана- сезіміне,
жан- жақты әсер етеді, мүдде- мақсаттарының іске асуына қолайлы жағдай,
қамқорлық жасап қорғайды.
Адамның жекелік топтық және қоғамдық қарым- қатыныстарын реттеп, басқарып
отырады. Осы тұрғыдан алсақ құқықтың мазмұны,түсінігі- адам қоғамын
басқаруға құқық нормасының ішкі тұрақты, саналы мәні, маңызы.
Құқық қоғамды реттеп басқарудағы негізгі құрал;
- құқық қоғамды бостандықты, әділдікті, теңдікті, адамгершілікті,
қалыптастыратын негізгі құрал;
- құқық мемлекеттік билікті қоғамның саяси – экономикалық , мәдени
әлуметтік даму процессінің бағыттарын анықтап, отыратын негізгі құрал;
- құқық қоғамдағы заңдылықты, тәртәпті бақылап отыратын , мемлекеттің
ішкі- сыртқы істердегі егемендігін қамтамасыз ететін негізгі құрал
болып табылады.
Бұл пкірді жалғастыруға болады. Құқық- қоғамның экономикалық базисінің
үстіндегі қондырма. Оның қоғамдағы мәні, мазмұны мен нысаны, сайып келгенде
қоғамның экономикалық, мәдени- рухани сипатына байланысты.
К. Маркс “ Гота програмасына сын ” деген еңбегінде: “ құқық еш уақытта
да экономикалық құбылыстан және қоғамның соған сәйкес мәдени дамуынан
жоғары бола алмақ емес”- деді.
Қоғам дамуын құқық арқылы реттеу процессінде әр- түрлі құқықтық
қатынастар туады, яғни қоғам мүшелерінің, мемлекеттік мекемелер қоғамдық
ұйымдар, құқық нормаларының талаптарын іс жүзіне асыру үшін өзара қарым
–қатынастарға түсіпү заңда көрсетілген міндеттерді орындауға тиісті болады.
Құқықтық қатынастар қоғам өмірінің негізгі тірегі болып, негізгі салаларын
қамтиды, бұлар: әкімшілік, қаржы, мүліктік, отбасы, еңбек тағы басқа.
Мемлекетке қажетті қоғамдығ тәртәп құқықтық қатынасытар негізінде ғана
орнай алады.
Бұл- құқықтық қоғамдық қатынастарды реттеудегі көздейтін басты мақсаты
Заң ғылымында “ құқық ” термині бірнеше мағынада қолданылады.
1-ден, “ құқық” деген ресим түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың
заңға сүйене отырып, әрекет жасау мүмкіндігі.
Құқықтың топтық мәні қоғамдағы рөлі, мазмұны мен нысаны сайып келгенде
қоғамның экономикалық, рухани мәдени, сипатына байланысты. Құқықтың дамуына
күресімен бірге саяси әлуметтік ұлттық қатынастар, идеология, қоғамның
мәдени өсу дәрежесі де үлкен әсер етеді.
К. Маркс “ Гота програмасына сын” деген еңбегінде: “ құқық еш уақытта
да экономикалық құрылыстан және де қоғамның соған сәйкес мәдени дамуынан
жоғары бола алмақ емес ” деген. Құқықтың нормалары қоғам дамуының
экономикалық мұұтаждарына неғұрлым сай келсе, соғұрлым пайдалы болмақ.
Қоғам өмірін құқық арқылы реттеу процессінде әр- түрлі құқықтық қатынастар
туады, яғни қоғам мүшелері , мемлекеттік ұйымдар мен мекемелер құқықтық
нормалардың талаптарын іс- жүзіне асыру үшін өзара қарым- қатынастарға
түсіп, заңда көрсетілген міндеттерді орындауға тиісті болады.
Құқық – мемлекет шығаратын немесе бекітетін, орындалуы мемлекеттік
аппараттың күшімен қамтамасыз етіліп отыратын жалдпыға бірдей тәртіп
ережелерәнәң жиынтығы- деп әдебиеттерде түсініктеме берген. Құқықтың
түсініктері әр - түрлі, бірақ мазмұндары біреу- ақ. Құқықтың екі түрлі
ғылыми түсінігі болады: біріншісі- құқықтың объективтік түсінігі, қоғамның
объективтік дамуына сәйкес жаңа қатынастардың қалыптасуы; екіншісі –
құқықтың субъективтік түсінігі, объективтәк қалыптасқан қатынастарды
реттейтін, басқаратын, нормативтік актілерді уақытында қабылдап, бекіту..
К. Маркс. Энгелс Ф. 2 томдық таңдаулы шығармалар., Гота програмасына сын. 2
– томы.
Құқықтың негізгі қағидалары:
1. Қоғамдағы әр- түрлі мүдде мақсаттарды нормативтік жүйемен реттеп-
басқару;
2. Адамдардың, ұйымдардың ара- қатынастарындағы келіспеушілікті шешудің
реттеудің негізгі түрін белгіреп отыру;
3. Адамдардың ұйымдардың бостандығының іс- әрекетінің денгейін, шеңберін
норма арқылы реттеп отыру;
4. Мемлекеттік органдардың қабылдаған бекіткен, нормативтік актілерінің
орындалуын бақылап отыру.
“ Құқық ” терминінің көптеген белгілері бар. Ол заң ғылымында
күнделікті өмірде және қызмет бабында қолданылады. Кең мағыналы түсінік
болғандығтан, әр-бір адамның құқықтың мәні туралы қандай да бір пікірі
қалыптасатыны сөзсіз. Заң ғылымында “ құқық ” термині бірнеше мағынада
қолданылады.
1- ден, “ құқық ” – ресми түрде танылған жеке және заңды тұлғадардың заңға
сүйене отырып әрекет жасау мүмкіндігі. Мысалы: азаматтардың еңбек ету
бостандығы, білім алу, менгшік иесі болу, кәсіпкерлікпен шұғылдану құқығы.
Заңды тұлғалардың құқықтық мүмкіндіктері субъективтік құқық деп танылады,
ол - тұлғаның мүддесін қанағаттандыру мақсатында құқықтық нормалардың құқық
тұлғаларына берген құқықтық мүмкіндіктері. Мұндай мүмкіндіктер құқықтық
қатынастарға қатысатын тұлғалардың мінез- құлқының шегін айқындайды.
Тұлғаның құқығы құқықтық қатынасқа қатысушы басқа тұлғаның құқығымен
байланысты болғандықтан, екі жақта да құқықтық мңндеттер пайда болады.
Мысалы: әр адамның оқып білім алуға, құқығы бар. Ол құқықты пайдаланып ,
оқуға түскенен кейін азамат оқу орнының ішкі тәртібіне бағынуға, оқу
бағдарламасын орындауға міндетті.
2- ден, “ құқық ” дегеніміз құқық нормаларының жүйеге келтірілген жиынтығы.
Бұл- объективтік мағынадағы құқық, себебі олардың жасалуы жеке адамның
еркіне байланысты емес. Сонымен объективтәк мағынадағы құқық жеке
нормаларға бөлінбейтін тұтас құбылыс болып табылады.
Құқық туралы Конституцияда былай делінген: “ Қазақстан Республикасында
қолданылатын құқық Конституцияның соған сәйкес зағдардың, өзге де
нормативтік құқықтық актілердің, Республиканың халықаралық шарттық және
өзге де міндеттемелердің , сондай – ақ Республика Конституциялық Кеңесінің
және Жоғарғы Сот нормативтік қаулыларының нормалары т,б,” ( 4-бап).
3- ден, “ құқық ” термині оқу пәнін білдіретін ұғым ретінде қолданылады.
Құқық пәні түрлі салаларға бөлінеді: конституциялық құқық, әкімшілік құқық,
азаматтық, отбасы т.б. Құқық саласы - өзара туыстас қоғамдық қатынастарды
реттейтін құқық нормаларының жиынтығы. Мысалы. Азаматтық құқық - мүліктік
және мүліктік емес қатынастарды реттейтін құқық нормадарының жиынтығы.
Қылмыстық құқық - қылмыс жасауға жазаға байланысты қатынастарды реттеитін
нормалардың жиынтығы.
4- ден, “ құқық” термині тұлғалық құқық пен объективтік құқықтың жиынтығы
ретінде де қолданылады. Құқық пәнін оқып , құқықтың мәнін терең түсінген
адамның оның мағынасы дәл әрі түрлі болатынын да анықтай алады. Мұның өзі
құқықтың күрделі әлуметтік құбылыс екендігінің белгісі. Әрине, құқық туралы
зерттеушілердің көзқарасы бір жерден шығып, бір текті болады деп айтуға
болмайды. Нгеізінен, топтық және жалпы әлуметтәк тұрғыдан түсіндіру ғылымда
кең орын алып келеді. Маркістік ілім құқықты, оған байланысты құбылыстарды
тек топтық тұрғыдан зерттейді. Бұл ілім бойынша құқық – үстем таптың саяси
құралы, тек соның жоғын жоқтап, мүддесін қорғайтын құрал болып табылады.
Қандай ілім болса да құқықтың әлуметтік мәні бар екендігін айтады.
Қазақстан заңдары барлық әлуметтік топтардың еркін білдіріп, олардың
олардың заңды мүдделерін қанағаттандыруға бағытталған.
Құқыққа әлуметтік мәнін мойындай отырып, оған мынадай анықтама береді:
Құқық жалпыға бірдей міндетті, мемлекет күшімен қамтамасыз етілген ,
қоғамдық қатынастарды реттейтін, зағда және басқа да ресми құжаттарда
анықталған құқықтық норма, ережелерінің жиынтығы.
Құқық бірнеше бөлшектен тұратын жүйелі құбылыс. Оның бір бөлігі –
табиғи құқықтың мазмұны адам мен қоғамның табиғатына байланысты әлуметтәк
құқықтық талаптармен анықталады. Мысалы: адамның өмірі, денсаулығы табиғи
құбылыстар. Оларды сақтауға қорғауға, қамтамасыз етуге, бағытталған
құқықтық нормалар табиғи құқыққа жатады. Қазақстан Республикасының
Конституциясында “ Әркімнің өмір сүруге құқығы бар. Ешкімднің өз бетінше
адам өмірін қиюға хақысы жоқ ”(15 бап).
Құқықтық теңдік жалпылама түрде айтылады, әс жүзінде қатынастың субъектісі
нақты белгілі болмағандығтан теңдік нормалар да абстракты түрде жазылады.
Құқықты дұрыс орындамаса кінәлі субъектілер жауапқа тартылуы керек. Міне
осы кезеңнен бастап заңның кезеңі, мемлекеттің жұмысы басталады.
Құқық – үстем таптың және қоғамның заңға айналдырылған мүддесі. Бүл
мүддені заңға айналдырушы және оны орындаушы мемлекеттік аппарат. Мемлекет
құқық арқылы өзінің жоғарғы және жергілікті органдарының жүйесін, құзырын
өзара қарым- қатынастарын бекітпей ішкі және сыртқы міндеттерін ісек асыруы
мүмкін емес. Міне осы мәселелерді мемлекет құқық арқылы, нормаға сүйене
отырып іске асырады. Құқықтың тірегі оның күш – қуаты, абыроиы мемлекет.
Құқық нормалары адамға бостандық беріп қоймай, сол бостандықты қамтамасыз
ететін күшке сүйенеді,
Сонымен құқық дегеніміз- адам мен қоңамның объективтік құрылысымен
байланысты тұлғаның бостандығын білдіретін, қоғамдық қатынастарды реттейтін
, ресми құжаттарда формальды түрде анықталған , мемлекет күшімен қамтамасыз
етілетін нормалардың жиынтыға. Қоғам өмірінде белсенді рөль атқаратын
құқықтың функциялары. Оның бағыттары толып жатыр. Ең күрделі бағыты
мемлекетпен бірлесіп жұмыс жасау. Өиткені мемлекеттің жұмысының бағыты
нормативтік актілерде, көрсетіліп анықталып отырады.
1. Қоғамның әр саласына сәйкес құқықтың экономикалық, әлуметтік,
мәдениеттік, тәрбиелік, экологиялық, қаржылық т.б.функциялары болады.
2. мемлекеттік биліктің үш түріне сәйкес құқықтың да үш функциясы болады:
заң шығару, заңды орындау, заңды қорғау. Құқықтың бұл екі топтағы
функциялары мемлекеттің функцияларымен сәйкес келеді. Сонымен бірге
құқықтың өзіне тән екі міндеттері болады: қоғамдағы қарым-қатынастарды
реттеп, орындалуын тездету және қатынастардың байланысын бақылау, қорғап
отыру. Міне осы міндеттерге сәйкес құқықтың өзіне тән екі функциясы болады:
реттеу және қорғау.
Құқықтың реттеу функциясы - нормативтік актірер арқылы қоғамдық қарым-
қатынастарға ықпалын , әсерін күшейту, жаман қатынастарға тиым салу. Бұл
функциялардың әдіс- тәсілдері- қоғамдағы қатынастардың дүрыс орындалуын
бақылау,
- құқықтық нормада тиым салудың себебін көрсету;
- жауапкершіліктің түрін көрсету;
- жасаған қателікткері үшін субъектілерді жауапқа тарту;
Сонымен құқықтың функциясы дегеніміз- адамның іс - әрекетіне, мінезіне.
тәртібіне нормативтік актілердің жасайтын ықпалы мен әсері, сол арқыры
қатынастың дұрыс, уақытында орындалуын қамтамасыз етеді.
Құқықтың мазмұнына, нысанына, белгі- нышандарына, функцияларына,
қағидаларына жан - жақты түсінік бере отырып, құқықтың қоғамдағы
құндылығына, қысқаша тоқтала кетейік.
Құқықсыз қоғам дұрыс, прогрестік жолмен жақсы дами алмайды. Құқық пен
мемлекет қоғамды дағдырысқа ұшыратпай дұрыс басқарып, дамытып келеді. Бұл
объективтік процесс
Құқықтығ әлуметтәк құндылығы :
1. Құқық адамның іс- әрекетінің , жұмысының нақты келісімді , тұрақты жақсы
орындалуын қамтамасыз етеді. Құқық қоғамдық тәртіпті дамытып нығайтып,
қоғамдық мүдде мақсаттардың жақсы дамуына мүмкіншілік жасайды.
2. құқық адамның өзара қатынасын дұрыс реттеп, дұрыс басқарып, олардың
мінезінің сана – сезімінің, іс- әрекетінің жақсаруына мүмкіншілік жасап сол
арқылы қоғамның дамуын жақсартып отырады.
3. құқықтың құндылығы адамның бостандығын , теңдігін қалыптастырып,
қорғауында.
Құқық пен бостандық бір – бірімен тығыз байланысты. Құқық бостандықтың,
теңдіктің шеңберін шекарасын үнемі анықтап, бақлап отырады.
4. құқық қоғамдағы әділеттікті жақтап, бақылап отырады. Сондықтан, халық
арасында кең тараған мақал бар:” Құқық қағаз жүзіндегі әділеттілік,
босандық, теңдік”- құқық пен әділеттілік байланысының бірлігі сонда, егер
қоғамдағы барлық жүйелер әділеттікке қатаң бақылау жүргізсе.
5. Құқық қоғамдағы барлық прогрестік дамудың негізгі құралы. Адамзаттық
қоғамдағы, демократиялық мемлекеттерді құрудың бірден- бір даңғыл жолы. Бұл
дүние жүзі мемлекеттерінің тәжірибесінен қалыптасқан шындық.
6. Құқық халықаралық прогрестік қатынастың, байланыстың қайнар көзі бұлағы.
Дүниежүзілік экологияны жақсартудың негізі. Сонымен құқық қоғамда зор
қызмет атқарады. Ол қоғам өмірінің барлық саласына, жеке адамның өміріне
өзіне тән әдістермен дұрыс жағымды әсер етедә.құқықтың саяси қызметі
мемлекеттік органның қалыптасу, қызмет істеу, атқару тәртібін анықтаудан
саяси партиялардың, бірлестіктердің ұйымдардың ұйымдастырлуына жол ашудан,
азаматтардың құқықтарын пайдалануына мүмкіндік туғызудан байқалады.
Құқық қоғамдағы барлық кәсіпорындардың жұмысын тікелей реттеп, жөнге
салып отырады. Демек, құқық саяси, әлуметтәк, экономикалық, мәдени, тәрбие
құрылысының барлық салаларын реттеп, жөнге салып отыратын құрал болып
табылады. Құқық қоғамды мемлекеттң, азаматтардың заңды мүдделерін қорғау
қызметін де жүзеге асырады. Осыларға қосы құқық заңды бұзудың, алдын- алу
қызметін де жүзеге асырады.
1.2. құқықтық нормалар түсінігі.
Құқық нормалары- қоғамдық қатынастарды реттеуде қолданылатын әлуметтік
ережелердің бір түрі. Ол бүкіл халықтың мүддесін қорғаудың, мемлекеттің
билігін саясатын іс – жүзіне асырудың құралы.Құқықтық норма қоғам
мүшелерінің мінез- құлқына, іс- әрекетін арнайы ережелермен реттейді.
Жеке дара норма не нормалардың бір жүйесі құқық бола алмайды. Құқық деп
қоғамның билігін, саясатын, мүддесін, іс-жүзіне асыруды қамтыған
нормативтік актілердің жиынтығын айтамыз. Сонда да жеке дара құқық
нормаларының маңызы зор. Оның мазмұны өте күрделі мәселелерді біріктіреді.
Қоғамдық мүддені саясатты, мемлекеттік билікті тәртіпті, ғылымды, білімді,
рухани сананы, халықтың әлуметтік жағдайын, денсаулығын т.б. демократиялық
іс- әрекеттерді қамтиды.
Құқық нормаларының құндылығы:
- құқықтық нормалар қоғамды реттеп басқарудың құралы, сол арқылы
адамдардаң заңды тұлғалардың қарым-қатынастарына дұрыс бағыт беріп
отырады.
- Құқықтық нормалар қоғамдағы құрылыс жүйесін қорғаудағы ең сапалы
құрал, нормативтік актілер қоғамға зиянды іс- әрекеттерге
жауапкершілікті күшейтіп отырады.
- Құқықтық нормалар қоғамда әділеттікт, теңдікті, бостандықты, т.б.
демократиялық қағидаларды қалыптастырады.
- Құқықтық нормалар халықаралық, мемлекетаралық, байланысты қатынасты
жақсартудың құралы.
Құқықтық норма- құқықтың бір клеткасы. Қоғамдық қатынастардың жақсы
дамуының, үлгісі деуге болады. Ол адам істерінің жүмыстарының, тәртібінің
шеңберін анықтап, олардың бостандығын және қарым- қатынасын реттеп басқарып
отырады. Адамның бостандығын реттейтін норма екі тұрғыдан қарастырылады:
біріншісі- адамдардаң өздерінің, өз істерінің өз тәртәбән жобалау-
жоспарлауы ( ішкі бостандық); екіншісі- өз мүдде мақсаттарын өздері
анықтап, оны өздерінің жүзеге асыруы.
Қоғамдағы барлық процесс, барлық қарым- қатынастар құқық нормалары арқылы
реттеліп, басқарылып жатады. Нормативтік актілер әлуметтәк және мемлекеттік
ықпал ету қасиеттерін біріктіріп қоғамның дұрыс жағымды дамуына, жалпы
халықтық тәртіптің нығаюына мүмкіншілік жасап отырады.
Норма қоғамға , адамдарға ең қажетті , керекті қарым- қатынастарды
реттеп- басқарып отырады. Ол қатынастардың басым көпшілігі бостандықты,
әділеттікті, теңдікті, адамгершілікті, және қоғамның экономикалық саяси ,
әлуметтік, рухани, мәдени т.б. даму бағыттарын қамтып, қағидаларды
Конституцияда және заңда көрсеткен.
Норма көп қатынастардаң мазмұнын, орындау бағыттарын, әдіс- тәсілдерін
алдын - ала анықтап, көрсетіп отырады. Болашақ қатынастардаң оны реттеудің
орындалуының “ үлгісін” жасайды. Міне осы “ үлгілерді” зерттеу арқылы
ғалымдар мемлекеттердің өткен тарихымен танысып жатады.
Нормативтік актілердің көпшілігі өзгермей қатынастарды көп жылдар
дұрыс, жақсы реттеп басқарып тұрақты нормаға айналады. Бұл екі жақты
әлуметтік тұрақты процесті типизация деп атаиды. Мұның маңызы өте зор.
Заңды нығайтуға, құқықтық тәртіпті сақтауға зор үлес қосады. Нормативтік
актілер жалпы мемлекеттік норма, оның орындалуы жалпы қоғамдық міндет, оны
халық түсінеді, біледі. Сондықтан олар ол норманың дұрыс орындплуына үлес
қосады.
Сонымен құқықтық нормалардың жоғарыда көрсетілген сипаттары, оның
мазмұнын, маңызын, қоғамдағы қарым – қатынастарды реттеп – басқаруын толық
түсіндіруінде болады.
Құқықтық нормалардың белгілері:
1. Норма мемлекеттік органдардаң қабылдаған, бекіткен актісі, оның заңды
күші бар. Мұндай нормалар қоғамдағы тәртіптің ұлесіне айналпды. Өйткені ол
нормаларды халықтың басым көпшілігі дұрыс орындайды.
2. Нормада субъектілердің құқықтары мен міндеттері; орындау жолдары толық
көрсетіледі. Егер де көрсетілмесе субъектілердің өз еркінде, тек заңға
нышан келтірмеулері керек.
3. Норма ерікті түрде орындалмаса , еріксіз орындалуы.
4. Құқықтық нормалардың жүзеге асырылуын , орындалуын мемлекет қамтамасыз
етеді.
5. Құқықтық норма адамдардаң қоғамның тәртібінің кепілдігі болуы.
Құқықтық нормасыз қоғам да ешқандай дәрежелі заңдылық, тәртәп, жоспар,
мағыналы сапалы қарым- қатынас болуға тиіс емес. Құқықтық норманың мазмұны
толық болуы керек. Сонда ғана оны дұрыс орындауға болады. Өмірде мазмұны
толық емес нормалар кездеседі.
Бір нормада қатынастың мазмүны көрсетіледі, екіншісінде қолдану
нәтижесін көрсетедә. Үшеуін біріктірсе бір толық норма болып шығады.
Мұндай нормалардың құрылымы өте сирек кездеседі. Нормалардвың басым
көпшілігі толық түрде болады. Егерде толық болмаса жетіспейтін элементтерін
сілтеме арқылы тауып алуға болады.
Сонымен құқықтық норма- қоғамдағы қатынас субъектілерінің құқықтары
мен міндеттерін реттеп- басқарып отыратын жалпыға бірдей мемлекетпен
қамтамасыз етілетін ереже- қағида.
Құқық нормаларының элементтері бірігіп оның құрылымын қалыптастырады.
Бірақ ол элементтердің болуы, тізілу қатары , бағыты , мақсаты нормативтік
актілердің түріне байланысты. Құрылымы жөнінде құқықтық нормалар екі түрге
бөлінеді: негізгі заңды нормалар және тәртіп ережнлерінің нормалары.
Негізгі заңды нормаларда элементтердің мазмұны нормалардың кіріспесінде
немесе бірінші бабында толық көрсетіледі.
Тәртіп ернжелерінің нормаларында элементтер нормативтік актілердің
баптарында, бөлімдерінде көрсетіледі. Құқықтық нормалардың элементтері :
диспозиция, гипотеза, санкция.
Диспозиция - қатынастардың мазмұны мен субъектілердің құқығы мен
міндеттерін көрсетеді. Диспозиция нормалардың деңгейі, құқықтық тәртіптің
үлгісі- моделі. Мысалы: ҚР АЗК 248- бабы екі немесе көп жаңты мәмілелер мен
шарттардағы тұлғаның міндеттері мен құқықтары айқын кқрсетілуі.
Гипотеза – диспозиция қашан басталады, аяқталады, нормативтік актілерді
қалай орындау керек, осы жағдайларды көрсетеді. Мысалы: бұзақылық үшін
жауапқа тартылатын адам қоғамдық тәртіпті бұзуы керек (ҚР ҚК- 7 бабы).
Гипотезаның үш түрі болады:
- егерде нормалардың іс- әрекеті бір жағдайдың болуы немесе болмауымен
байланысты болса, мұндай гипотезаны жалпылама деп атаймыз.
- егерде нормалардың жұмысы бірнеше жағдайдың біреуін таңдау арқылы
басталса- альтернативтік гипотезадеп атайды;
- егерде нормалардың жүмысы бірнеше жағдайдың болуы немесе болмауымен
байланысты болса - күрделі гипотеза деп аталады.
Санкция – диспозиция мен гипотезада дұрыс орындалмаса оның жағымсыз салдары
және жауапкершіліктің басталуы мен қолданылуы. Санкцияның үш түрі болады:
- абсолютті - айқын санкция: жұмысын шығару, қызметті төмендету, айып
төлеу т.б;
- салыстырмалы айқын санкция. Минимум мен максимумның арасындағы
жауапкершілік;
- альтернативтік санкция: санкцияның көрсетілген түрлерінің қайсысын
қолдану тиісті мекеменің еркінде құзырында;
Осы үш элементтер толық болса ғана нормативтік акт өз міндетін өз рөлін
дұрыс, уақытында жақсы орындай алады. Егерде нормаларды бір – екі
элементтер жоқ болса, сілтеме арқылы тауып алу керек. Нормативтік
актілердің жеке баптарында нормалардың элементтері толық болмайды.
Конситуцияның баптарында тек гипотеза мен диспозиция ғана болады. Қылмыстық
кодексте тек диспозиция мен санкция болады.
Мазмұны жағынан құқық нормалары заңдылық пен құқық тәртібі,
азаматтардың құқығы мен бостандығы , заңды міндеттері, заңды өзгерту,
жетілдіру толықтыру жөніндегі пікірлермен көзқарастарды жинақтап құқықтың
қоғамдағы міндеттерін орындауға жұмысын дамытып жақсартып отырады. Құқықтық
норманың мүлтіксіз орындалуы азаматтардың тәрбиелеу бақылау әдістерімен
қатар әкімшілік немесе соттық жауапқа тарту арқылы қамтамасыз етіледі.
Сонымен құқықтық норма – қоғамдық қатынастарды реттеуде қолданылатын
әлуметтік ережнлердің ең күрделі түрі. Құқықтық нормалар қоғамның
экономикалық әлеуметтік қажеттіліктері арқылы өмірге келіп құқықты
қалыптастырады. Құқық сонымен бірге адамның жіне заңды тұлғаның қарым –
қатынастарын да реттеп басқарып отырады. Осы процессте халықтың ұйымның
қоғамның даму қажеттілігін тілегін жақсы дұрыс түсінуін – объектиатік құқық
дейді. Ал сол объективтік процесті нормативтік актілер арқылы реттеп
басқарып отыруды – субективтік құқық дейді.
Құқық нормасына Д.А. Булгаковтың оқулығында былай деп анықтамы берген.
Құқықтық норма – бұл мемлекет таныған және қамтамасыз ететін жалпыға
міндетті, формальды анықталған жүріс – тұрыс ережесі. Құқық нормасынан
қоғамдық қатынастар қатысушыларының құқықтары мен міндеттері туындауы және
осы ережеде аталған субъектілердің әрекеттерін реттеуге бағытталған дейді.
Ал заң нормасы – құқықтың алғашқы буыны, онығ жүйесінің элементі. Сол
себепті, бұл нормаға әлуметтік құбылыс ретінде құқықтың негізгі
белгілерінің тән болуы заңды да.
Алайда бұл “ құқық ” және “ құқық нормасы ” түсініктерінің бір екенін
білдірмейді. Олар бір – бірімен бүтін мен оның бөлігі ретінде байланысқа
түседі.
Құқық нормасының белгілері:
1). Жалпыға міндеттілігі – ол адамның мүмкін және міндетті әрекеттеріне
қатысты мемлететтің билік ережелерін білдіреді;
2). Формальды анықталғандығы – ол жазбаша түрде құжаттарда көрініс табады;
3). Мемлекетпен байланысы – оны мемлекеттік органдар орнықтырады және
мемлекеттік әсер ету шараларымен қамтамасыз етеді;
4). Ұсынушылық – міндеттемелік сипат – ол бір субъектілерге құқық берсе ,
келесі субъектілерге міндеттемелер жүктейді, себебі құқықты міндетсіз ,
міндетті құқықсыз жүзеге асыру мүмкін емес.
Құқық нормаларының түрлері:
Реттеуші – бұл субъектілердің субективтік құқықтары мен міндеттерін,
олардың пайда болу мен әрекет ету жағдайларын анықтайтын норма.
Құқық қорғаушы норма – бұл субъектілерге мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын
қолданудың жаңдайларын, осы шаралардың сипаты мен мазмұнын анықтайтын
норма.
Құқық беруші норма – бұл субъектілерге белгілі бір әрекеттерді жасаудан бас
тартуды міндеттейтін норма.
Міндеттеуші норма – бүл субъектілерге белгілі бір мазмұндағы әрекеттерді
жасау міндетін жүктейтін норма.
Императивтік норма – бұл қатаң ережелер түрінде көрініс табатын және құқық
субъектілерінің қалауларынан тәуелсіз түрде әрекет ететін норма.
Қазақстан Республикасының құқығы жоғарыдағыдай объективтік және
субъективтік жолдармен қалыптасады. Бұл жолмен әлемдегі барлық мемлекеттер
де өтеді. Құқықтың даму негіздері де, нысаны да ұқсас деуге болады. Тек
аздап ерекшеліктері бар. Мысалы: біздің Қазақстан мемлекетінің құқығының
даму процесінде діни нормалардың тәжірибесін және прециденттік нормаларды
өте аз пайдаланады. Дамыған елдердің демократияны дамыту тәжірибелерін өте
кең пайдаланамыз. Қазақстан Республикасының құқық нысананың түрлері:
- құқықтық әдет – ғұрып, салт – дәстүр;
- нормативтік шаралар;
- нормативтік құқықтық актілер;
Қазақстан мемлекетінің нормативтік актілерінің түрлері жүйнлері
Конституцияда толығымен көрсетілген. Мемлекеттік оргондар, қоғамдық ұйымдар
мен бірлестіктер, саяси партиялар, еңбек ұжымдары өздерінің құзіретінде
өкілеттігіне сәйкес, нормативтік актілер шығарады. Олар Конституцияға
нұқсан келтірмеуге тиісті.
Конституцияның талаптарын дұрыс орындалуын Президенттің аппараты мен
Конституциялық Кеңес бақылап отырады. Республика Конситиуциясында
көрсетілген жағдайларда президент заң күші бар және жай жарлықтар шығарады.
Республика Парламенті республика аумағында міндетті күші бар заңдарды, оның
ішінде Парламенттің Консттитуциялық және заңдарды қолдануды енгізу жөнінде
Парламенттің нормативтік қаулылары, түрінде заң актілерін қабылдайды.
Бірақ құқық нормасы мен нормативтік актілер бір ұғымдар емес, көп жағдайда
олар сәйкес келмеуі де мүмкін.
Құқық нормасы – бұл гипотезадан, диспозициядан және санкциядан құралған
жүріс – тұрыс ережесі, ал заңшығармашылық актісінің бабы бұл құқық
нормасының логикалық құрылымының үш элементін де нормативтік актілердің бір
бабына енгізуі мүмкін, кейбір жағдайларда құқық нормасы элементтерінің әр –
түрлі нормативтік актлердің бірнеше бабында немесе бір нормативтік актінің
бірнеше баптарында көрсетілуі мүмкін. Көрсетілу тәсілі бойынша құқық
нормасы мен нормативтік акт бабының арақатынасының үш түрі болады:
а). Тікелей тәсіл – құқық нормасы нормативтік акт бабының өзінде тікелей
көрсетіледі;
ә) сілтемелі тәсіл - нормативтік акт бабы норманы толығымен ашпастан
сипаттайды.
Құқық нормасы – бұл адамдардың белгілі бір жағдайындағы мінез – құлық
бағдарламасы. Бұл әрине заңдық модель, өйткені онда адамдарға бағытталған
белгілі бір құқықтарымен міндеттері жазылып көрсетілген барлық мінез –
құлық ережесі берілген. Мысалы: азаматтардың бұзылған құқықығын сотта
қалпына келтіру құқығын реттейтін нормады өзінің бұл жөніндегі талап –
арызын сотқа жолдауға құқығы, ол оны қабылдауы соттың міндеті деп
көрсетілген. Құқық нормалары қашанда нақты, формальды түрде бекітілген
нысанда (заңда жарлықта және өзге де құқықтық актілерде) болады. Демек,
құқық екі негізгі міндетті орындауға бағытталған: қарым – қатынастарды
жағымды реттеу, құқыққа сай регламенттерді және құқыққа сай нұсқауларды
қиғаштықтардан қорғау.
Сөйтіп құқық нормасының толық анықтамасын мынадай түрде беруге болады –
белгілі- бір қоғамдық қатынастарды ( субьектілердің құқығын, міндетін және
жауапкершілігін ) реттейтін мемлекет танитын, әрі мемлекеттік күштеу
шарасымен қамтамасыз етілетін нормативтік актілерде көзделген жалпыға
міндетті мінез – құлық (тәртіп) ережесінің эталоны, үлгісі. Әрі ол – құқық
шығармашылық субъектілерінің жалпыға міндетті мемлекеттік билік талабы.
Осыдан келіп құқық нормаларының мынадай белгілері туындайды:
1. әлуметтік нормалардың бір түрі болып саналуы;
2. мемлекеттік билік талабы есебінде көрінуі;
3. Құқықшығармашылық субъектілерінің қабылдауы;
4. мәжбүрлік күштеу шарасымен қамтамасыз етілуі;
5. формальды анықтылығы;
6. құрылымдық ұйымдастырлуы;
7. жалпы және жалпыға міндетті сипатта болуы;
8. қоғамдық қатынастарды реттеуі;
Санкция – осы мінез- құлық ережелерін бұзғаны үшін қолданылатын мемлекеттің
ықпал ету шаралары. Яғни, диспозицияның іске асыру күй – жайын қамтиды.
Мысалы: ҚР – ның заңдарында көрсетілгендей, өнегелі еңбектері үшін
қызметкерлерді ордендермен медальдармен, айрықша белгілермен, сйақымен
марапаттау. Немесе, ҚР – сы Қылмыстық кодекісінің 125 – бабында: “адам
ұрлау - 4 жылдан 7 жылға дейін бас – бостандығынан айырылады” – делінген.
1.3. “ Дін ” ұғымының мағынасын анықтау жөнінде бірер сөз: араб тіліндегі
дін сөзі “ дәиін ” сөзінен шыққан, үстемдік, егемендік, бас ию, қарыздану,
тапсырылу, біреудің бұйрығын орындау, оның билігін мойындау, заң, жол,
әдеп, есепке тарту, жазасын беру, силыққа бөлеу, үкім, мүлік дағды сияқты
көптеген мағыналарды білдіреді.
Демек дін дегеніміз – аса биік билік иесіне мойын сұнып, оған бағыеу
оның билігін орындау дегенді білдіреді. Демек діннің тек аллах тағалаға тән
болуының себебі, билік иесі жаратушының бірегей үкім қоюшы және құлшылық
етуге лайықты бірегей тәңір болуына байланысты.
Ислам дінінің негізгі қағидасы жаратушының бірлігі сенімі болып
табылатын тахуйд нанымында. Құран кәримде бұл қағида “ лә илаһа илла аллаһ
” яғни “ аллаһтан басқа тәңір жоқ, құлшылық етуге лайық тек аллаһ ғана ”
деп түсіндірілген.
Адамдардың нәсілі, тіл, әлуметтік мәртебе, шыққан тегі жағынан
үстемдігі болмайды, барлық адамдар тең дәрежелі, үстемдік тек имандылықта,
рухани қасиеттер де тек тахуада, яғни аллаһтың бұйрығын орындаудан
тайғандардан аулақ болуында.
Ислам құқығына “ фикһ ” басқаша айтқанда “ шариғат ” делінеді. Шариғат
ғибадаттар , сауда – саттық қатынастары, мирас құқығы, қылмыстық құқығы,
эконоимкалық мәліметтер, адам құқығы азаматық қатынастар мемлекеттік
құқықты қамтиды. Мұсылман құқығы шариатқа негізделген.
Шариат арабтың “ Шариа ” “ мақсатқа жетудің дұрыс жолы , заңдарды
жолдау, шығару ” деген ұғымды білдіреді.Осы түбірден келіп “ шариун ” – “
заң маманы ” деген сөздер шыққан. Ислам өзінің мән – мағынасы бойынша дін
заңы болып табылады. Мұсылман құқығы құқықтың мынадай негіздерәнен тұрады:
Құран – исламның қасиетті кітабы;
Сунна – Мұхамед пайғамбардың сөздерімен уағыздары;
Қияс – анология;
Иджма – ірі құқықтанушылармен дін ілімдерінің тоқтама – пікірлері;
Фетв – жоғары діни білімпаздың заң туралы түйіндері;
Адат – исламды насихаттайтын арабтар мен басқа халықтың дәстүрі мен әдет
– ғұрыптары;
Дін – маральдық тұрғыдан жазылған “ ұрлық ” “ қастандық жасамау ” “
шындықты айту ” “ қиын кезде адамңа көмектесу ” талаптары адамдарды әдеп
нормасынан аспауға ықпал етеді.
Қазақстандағы діни оқиғалар еліміздегі геосаяси әлуметтәк, экономикалық,
адамгершілік – этникалық жіне мәдени жағдайларға ықпал етеді. Өткен
ғасырдың 70-80 – ші жылдары әлуметтік зерттеулер мәліметтері бойынша
еліміздегі дінге сенушілер саны 39,7 пайызға жеткен. Зерттеу қортындысы
көрсеткендей мұндай сілкініс кеңес кезеңімен салыстырғанда –
“идеологиялық” немесе “діни ” көзқарастарға байланысты пкірлердің
қаншалықты алға жылжығанына және тұрақсыздығына куә етеді.
Ислам діні ілімге – білімге, оқып – үйренуге және даналық көзі ғылымға
асқан құрметпен қарайды.
Пайғамбар Ғалейкумсаламның хадистерінде жете білім іздеген адам, намаз
іздеген адамнан гөрі аллаға жақын тұртыны көрсетілген.
Пайғамбардың бір хадисінде былай делінген: “ Надандықтан аулақ жүріңдер,
адам баласы душар болатын барлық пәле – жала мен қайғы – қасырет солардан
келеді ”. Мейлі мұсылман, яки християн не индуист болсын бәрі – бір “
адамның жаратқан иемізге сенуінің ең басты белгілерінің бірі – оның ақыл –
ой парасатының еңбегі”.
Діннің осы көрсетілгендерден басқа да дінй нормалары болады. Діни
нормалар деп - әр – түрлі діндермен орнықтырылған жіне осы дінге сенуші
тұлғаларға міндетті болып табылатын нрежелерді атайды.
Олар әр – түрлі діни кітаптарда көрініс тапқан: Құранда, Інжілде,
Тәуратта, будистердің діни кітаптарында, және т.б. Бұл нормалар діни
бірлестіктердің ұйымдастырлуының және қызмет етуінің тәртібін анықтайды,
діни рәсімдерді орындау, шіркеулік қызмет тәртіптерін реттейді. Тарихқа көз
жүгіртетін болсақ, бірқатар дәуірлерде діни нормалар заңды сипатты иеленіп,
кейбір мемлекеттік саяси, азаматтық құқықтық , отбасы некелік жіне т.б.
қатынастарды реттеген.
Қазіргі кездегі бірқатар ислам мемлекеттерінде Құран мен Сүннет
мұсылмандардың өмірінің барлық салаларын реттейтін діни құқықтық және
маральдық нормалардың негізі б.т.
Діни ұйымдар орнықтырған нормалар бірқатар қатынастарды қолданыстағы
құқықпен тығыз байланысқа түседі. Мысалы: Конституция әрбір адамдарға ар –
ождан бостандығын , кез – келген дінге еркін түрде сену құқығын кепілдей
отырып, діни ұйымдардың қызметінің құқықтық негізін бекітеді.
Мұсылман құқықтық жүйесі – бұл біріңғай исламдық әлуметтік нормативтік
реттеу жүйесі. Ол заңдық нормаларда да діни жіне адамгершілік қағидаларында
да, сондай – ақ әдет – ғұрыпты қамтиды. Мәселен, мұсылман құқығы дінге
сенетін адам оқуға иіс құранды , ол ұстауға тиіс оразаны, ол беруге тиіс
садақаны, ол баруға тиіс қажылық сапарды ажыратып көрсетеді. Мұсылман
құқығы – ислам идеологиясының неғұрлым жақын да толық бейнесі, оның негізі.
Ислам догмасына сәйкес қолданып жүрген құқық Алладан келіп түскен, ал
оны адамзатқа оның өкілі Мұхаммед пайғамбар арқылы жіберген.
Алла құқығы адамзатқа бірақ рет және мәңгілікке берілген, сондықтан
қоғам белгілі бір ахуалдар мен жағдайлардың ықпалымен өз құқығын жасамай,
осы құқықты басшылыққа алуы тиіс. Теориялық жаңғынан Аллада ғана заң
шығарушы билік болады, ал жер бетіндегі билеушіде құқық шығарушы өкілеттігі
болмайды. Құран мүсылманды, мысалы: жарлы – жақыбайларға тілектес бол,
кәсіппен адал айналыс, билік айтушыға пара берме, өсім алма және құмар
ойындар ойнама деп үйретеді. Алайда, Құранда бұл өсиетті бұзғаны үшін
қандай құқықтық шщаралар бар екені көрсетілмейді. Ондағы қағидалар
негізінен намаз оқу тәртібіне, ораза ұстауға және қажәлыққа баруға қатысты.
20 – ғасырда отбасы және мұра құқығына заңдық реформа жасалды. Отбасы
құқығы туралы заңдар Египет пен Суданда, 1926 – жылы Туркияда қабылданды.
Түрлі мұсылмандық ұстамдарды бұза отырып жаңа заңдар , көп әйел алушылық,
некені еркектің біржақты бұзу құқығы, қайтыс болған адамның мұрасын ұлдары
мен қыздары арасында теңсіз бөлуді айыптады. Әрбір адам өзі - өзінің
еркі бойынша дінге деген құқығын өзі шешеді.
Егер адам белгілі бір дінді ұстанатын болса, оның сол дін бойынша салт
– дәстүр үстануына ешкімнің де бөгет болуына, қарсы тұруына, құқығы жоқ.
Әрине, сол діннің салт – дәстүрі ерекшелігімен тәртібі басқа бір адамның,
қоғамның заңды құқығына зиян келтірмегені жөн.
Заң дінге сенуші адамның құқығы мен бостандығына, жеңілдігі мен
артықшылығына тікелей де, жанама да бөгет жасауына тиым салады. Діни
көзқарастар арқылы адамдар арасында жаулаушылық туғызу, адамд құқығын бұзу
деп есептеледі.
Дінге сенушілер қасиетті деп санайтын орындарда, үйлерде, заттарды
кемсіту не қорлау заңды бұзғандық деп саналады. Заң адамның ар – ұжданына
кепілдік беріп және оны жария ете отырып, оны азаматтық құқығынын
орындаудан босата алмайды. Азамматтардың діни көзқарастарға сүйене отырып,
заңды міндеттерін орындаудан бас тартуға құқығы жоқ. Ар – ұждан
бостандығының маңызды кепілдігі – діни бірлестіктердің мемлекеттен
ажыратылуы.
Мемлекет оның органдары , лауазам иелері діни бірлестіктердің қызметіне
араласпайды, нендей бір дінге не дінге сенбеушілерге артықшылық бере
алмайды. Сонымен бірге Конституция діннің қоғамдағы орынын анықтап береді:
“ Республикада діни негізгі партиялардың қызметіне жол берілмейді.”
Бұл жағдайда әр – түрлі дінге сенушілердің өзара тыныштық, татулықта
болуын қарастырады.
Жеке басқа табынушылық дәріптелген, Комунистік партия идеологиясы
ақиқат деп таныған Кеңестік жылдарда оған қарсы шыққандар қуғынға ұшырап
зардаптар шекті.
Мұсылман құқығы кеңінен тарап , тұрақты қалған мұндай елдерге: Маракко,
Тунис, Сирия, мавритания, Иран, Пәкістан, Ирак т.б. елднр жатады. Ислам
төңірегінде он үш ғасыр бойы белсенді түрде үздіксіз әсер етіп келе жатыр,
Ислам жай діни жүйе ғана емес, ол өмірдің бейнесі.
Мұсылман құқығы – дін мен құқықтың сабақтасуының жарқын көрінісі.
Мұсылман құқығы ғылымның жеке саласы емес, ол ислам ілімінің бір ғана
жағы. Бұл дін мыналардан тұрады: Теологиялық догмаларжиынтығы, міне
мұсылмандар осы ұғымға сенуі керек: шариғат – адамгершілік жолы. Ислам діні
өкімет үкімет басындағылар құқық қызметін заңды жолмен құра алмайды, олар
тек заң актілерін мұсылман құқығы рұқсат еткен мөлшерге деиін бере алады.
Ислам ұлттық айырмашылығына қарамастан , барлық адамдарды тығыз
қатынаста болып, арада достық орнатуға үндейді. “ Ей адамзат, Сендерді біз
әуелде бір еркек, бір әйелден ( адам мен һауанадан ) бір ата бір анадан
жаратып, өрбіттік, өзара қарым – қатынас жасау үшін көптеген ұлт – ұлыс
етіп көбейттік.”
Сондықтан да сендер сиынып – жалбарынып жүрген Алла тағала біреу,
снндер баратын жер де біреу деген.
Діни нормалардың адамдарды, әсіресе жастарды инабаттылыққа
парасаттылыққа, адамгершілікке тәрбинлеуде өте зор үлес атқарады.
Сондықтан діннің ашық өмір сүруіне толық бостандық беріп отыр.
Егерде құқық пен діни нормалардың арасында келіспеушілік не қайшылық
болса, өзара келісімдерге келіп, бір – біріне зиян келтірмей реттелуі
керек.екі жақты бақылауға алып әділ дұрыс шешімін табуға міндетті.
Қатынастардың барлық түрлерінде бірінші орында жеке адамның бостандығы
және қоғамның мүдде мақсаты болуға тиіс.
Құқықтың тірегінің бірі – имандылық.
Имандылықтың өзі де адамдар арсындағы қатынастарды реттейтін күш, бірақ
оның талаптары заң арасындаңы қатынастарды заң емес. Имандылықтың ең күшті
құралы – жұртшылықтың пкірі. Құқықта теріс қылықтарға тиым салады, кінәлі
адамды жауапқа тартады. Құқық имандылықтан нәр алады, неғұрлым құқықтың
нормалары имандылық талаптарына сай келсе, соғұрлым олардың сапасы да,
абыройы да жоғары болады.
Діни нормалар – бұл әлуметтік нормалардың бір түрі, тиісті діни
нанымдар жөніндегі қасиетті қазықта бекітілген мінез – құлық ережесі.
Бұл норманың орындалуы әр – адамның сана- сезіміне байланысты, бұл
дүниедегі күнәкар адамдар о дүниеге барғанда құдай жэазасына ұшырап,
тозаққа түсулері мұмкін дегендіни адамдардың уағыздауларының нәтижесі деп
білуіміз қажет.
2 – тарау. Қылмыс пен жазаның жалпы түсінігі.
2.1. Қылмыстың ұғымы мен мәні.
Қылмыстық құқықтағы негізгі мәселелердің бірі болып қылмыстың ұғымын
анықтау. Жеке адам мен қоғам арасындағы қатынастардың қайсысының қоғамға
қауіптілік дәрежесінің басым екендігін анықтау және оған осы мәселеде
қылмыстық құқылық шараларды қолдану арқылы осы қылмыстарды реттеу –
қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Қылмыс әр
уақытта да белгілі бір іс - әрекеттің ( әрекет немесе әрекетсіздік
)көрінісі болып табылады.
Заң шығарушы осындай тұжырымдарға келе отырып, қылмыстың әр уақытта да
адамның нақты іс - әрекетінің, мінез – құлқының сыртқа шыққан көрінісі
екендігін атап көрсетеді.
Адамның құқыққа қайшы мінез –құлқы белсенді әрекет күйінде не
әрекетсіздік күйінде болуы мүмкін. Бұл жерде әрекет дегеніміз – адамдардың
заң тиым салған нәрселерді істеуі, ал әрекетсіздік дегеніміз – адамның заң,
нормативтік актілер, нұсқаулар не арнайы жарналар, бұйрықтар бойынша өзіне
жүктелген міндетін орындамауы болып табылады.
Адамдардың құқыққа қайшы немесе оған қайшы емес мінез – құлқы оның ойлау
жүйелері арқылы одан соң, белгілі – бір іс - әрекеттер арқылы көрініс
таппаған жүзеге аспаған ойлар, пкірлер, соншалықты қатерлі болғанына
қарамастан, қылмыс болып табылмйды.
Батыс еуропа елдерінің көпшілігінің қылмыстық құқығында, қылмыс ұғымына
формальды анықтама беру орын алса, отанымыздың қылмыстық құқығында қылмысқа
– қылмыстық заңда жазалау қатерімен тиым салынған әрекет ретінде
материалдық – формальды анықтама ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І- тарау. Құқықтың ұғымы мен нормалары.
1.1. Құқықтың ұғымы мен маңызы.
1.2. құқықтық нормалар түсінігі.
1.3. Құқыққа діннің әсері.
ІІ –тарау. Қылмыс пен жазаның жалпы түсінігі.
2.1. Қылмыстың ұғымы мен мәні.
2.2. Жазаның мақсаттары мен міндеттері.
2.3. ҚР ҚК қылмыс пен жазаның көрінісі.
ІІІ – тарау. Қылмыс пен жазаны діни тұрғыдан реттеудің негізі.
3.1. Дін мен қылмыс байланысы.
3.2. Жазалаудың діни негізі.
Қортынды.
Қолданылған әдебиеттер.
Кіріспе
Адамзат өз тарихының өң бойында екі басты мәселені: адамдар қалай өмір
сүру керек, олар не істеуі не істемеуі керек, деген мәселелер төңірегінде
ойланумен келеді.Оның бәрі адам өмір сүріп отырған ортамен қоса мемлекеттің
заңдарына да байланысты. Қазақстан Республикасының Конституциясының 1 –
бабына сәйкес ҚР – сы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлуметтік
мемлекет ретінде орнықтырады. Сонымен Қазақстан өзін әлемге құқықтық
мемлекет ретінде танытып жатыр.
Бірақ “ құқық ”, “ құқық ” деп жүріп адамгершілік мараль сынды
құндылықтарды артқа тастағысы келген елдің ертеңі бұлғыр болатыныеда дау
жоқ.
Бұл диплподық жұмыстың тақырыбын мен “ жаза мен қылмысқа байлданысты
құқық және дін ” деп алуымның себебі қазіггі кезднгі діннің жазаға қылмысқа
әсері бар ма? Деген мәселені қарау еді. Біз қанша жерден дамып әлемге басқа
жағынан әйгілі болып көрінгіміз келгенімен өз дінімізді қолға алмай аласқа
бара қоюымыз мүмкін емес сияқты.
Осы дипломдық жұмыстың мақсаты: дінге құқықтың, жазаның, қылмыстың әсерін,
дінсіз мемлекет пен қоғамның қандай нәтижеге қол жеткізуі мүмкін, ол
мемлекетте қандай тәрбие бюолады дегенднрді көрсету.
Мемлекеттің идеологияға және дінге көзқарасы негізгі заңымыздың 5 –
бабында, ҚР –да идеологиялық және саяси алуандылық танылады делінген.
Бәздіңше бұл қандай қоғамға болсын опа бермейтін қағида. Өйткені мқндай
мемлекетте ресми идеология жоқ деген сөз. Идеологиясы жоқ ел ескексіз
қайық сияқты. Дариядағы ескексіз қайықтың қай жағаға апарып соғары
белгісіз. Тіпті ол аударылып судың түбіне кетуі де ықтимал. Оның қайдан
шығарын Алладан басқа ешкім білмейді. Сол сияқты ресми идеологиясы жоқ
мемлекетке әркім өз сөзін өткізу үшін жанталласса ше? Өз саясатын,
үстемдігін Қазвқстанға жүргіземін деп әркеттеніп жатқан АҚШ, Ресей, Қытай
басқа мемлекеттердің әс – қимылынан осыны түйюге болады.
Бұл жерде Қазақстандық патриотизм ұлттық идеологияны алмастыра
алмайтынын айтсақ керек. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері талай үкімет
ауысты, талай бағдарлама жасалды. Бірақ солардың ешқайсысының идеологиялық
жағы қарастықылмаған.
Жоғарыдағылардан туатын қортынды: идеология түзеймейінше нақтырақ
айтсақ , мемлекеттің дамуы дінге негізделмейінше маральды басқа құндылық
категориялардан жоғары қоймайынша біздің еңбегіміз – еш, тұзымыз – зая.
Осы жерге пайғамбарымыз Мұхаммедтің мына бір хадисін келтірейін: әр –
бір адам терең ойланып, әдепті болуы – жақсы істерді өзіне лайықты ету
адамгершілік болады, - деген.
Осы диплом жұмысын жазу үшін мен көптеген әдебиеттерден қарадым, бұл
тақырыптың мәселесін қазақ елі өзі қарамағандықтан, әлебиеттері де аз болып
келеді, сондықтан да маған бұл тақырып үшін әр саладағы жіне де басқа
елдердің де әдебиеттерінен мысалға алдым. Бқл жерде құқыққа түсінік беру
үшін “ мемлекет және құқық негіздері ”, қылмыс пен жазаға түсінік беру үшін
“ қылмыстық құқық ”, ал дінге әсерін түсінігін қатынастарын түсіндіру үшін
Құран, Мұсылман құқығы, Шариат тағы басқадай әдебиеттерді қолдандым.
1- тарау. Құқықтың ұғымы мен нормалары.
1.1. Құқықтың ұғымы мен маңызы.
Құқық әлуметтік нормалардың ерекше жүйесі болып мемлекетпен бірге
өмірге келіп, қоғамды реттеп басқарып отырады.Олар қоғамның обектиытік даму
процессінің талабына сәйкес қалыптасты.
Бірақ әр елдің ерекшеліктеріне сәйкес, құқық пен мемлекеттің нысаны әрө
түрлі, мазмқны бірдей болады. Бұл жерде құөыө пен мемлекеттің өмірге
келуінің, қалыптасуының негізгі объективтік заңдары: қосымша өнімнің пайда
болуы, жеке меншіктің қалыптасуы,таптардың арасында күрестің басталуы,
қайшылықтарды реттеп, қоғамды басқару үшін құқық пен мемлекеттің өмірге
келуі.
Құқық деген термин латын тілінде “ jus ” – право, осыдан келіп “ justitia
”
әділеттілік дегенді білдіреді. Мұның өзі басқа сөздермен бірігіп түбірлі
болуы, мысалы: ” құқықшығармашылық” “ құқылы ” не бөлшектеніп те келуі
мүмкін, айталық құқықтық тәртіп, құқықтық сана т.б. Екінші мағынасында
әділеттілік ретінде қолданылатынын ұмытпуымыз керек. Сөитіп, құқықты
әділеттілік деп ұғынуымыздың мәні, ол бізді әділетсіздіктен, озбырлықтан,и
өтіріктен, сақтайды. Озбырлық- бұл құқыққа қарсы, құқыққа жат көрінетін кең
көлемді жалпы ұғым.
Демек құқық пен озбырлық бір- бірімен сиыспайтын құбылыс. Озбырлықты
кім жасайды? Әрине ең алдымен, бір – біріне қарсы тұратын адамдар.
С.А. Табанов құқық – бұл қоғамдық тұрақты сақтауға, әр түрлі өмір
сфераларындағы (экономикалық, саяси, әлуметтік) тұлғалардың құқықтарымен
бостандықтарын , мемлекет билігін құру мен қызмет пәрменділігін анықтауға
бағытталған, мемлекет танитын жалпыға міндетті мінез- құлық жүйесі- дtп
анықтама берген.
Құқықтың сан қырлы түсінігі мен мазмұны бар деуге болады.Ол қоғаммен бірге
диалектикалық даму процессінде болғандықтан, оның мазмұны санқырлы бағытта
дамып байып отырады.Ғалымдар құқықты зерттегенде бірөекі қырынан мазмұнын
анықтап, ірөтүрлі қортынды жасап отырады. Мысалы, Аристотель құқықты саяси
шындық, әділеттілік - деді,орта ғасырдың ғалымдары құқық діни норма, Ж.Ж.
Руссо- құқық қоғамдық билік- деп түсіндірді. Осы пікірлердің бәрі дұрыс.
Құқық адамның өмірімен тығыз байланысты дамиды: олардың бостандығын
қалыптастырады, мінез- құлқына, іс- әрекетіне, тәртібіне, сана- сезіміне,
жан- жақты әсер етеді, мүдде- мақсаттарының іске асуына қолайлы жағдай,
қамқорлық жасап қорғайды.
Адамның жекелік топтық және қоғамдық қарым- қатыныстарын реттеп, басқарып
отырады. Осы тұрғыдан алсақ құқықтың мазмұны,түсінігі- адам қоғамын
басқаруға құқық нормасының ішкі тұрақты, саналы мәні, маңызы.
Құқық қоғамды реттеп басқарудағы негізгі құрал;
- құқық қоғамды бостандықты, әділдікті, теңдікті, адамгершілікті,
қалыптастыратын негізгі құрал;
- құқық мемлекеттік билікті қоғамның саяси – экономикалық , мәдени
әлуметтік даму процессінің бағыттарын анықтап, отыратын негізгі құрал;
- құқық қоғамдағы заңдылықты, тәртәпті бақылап отыратын , мемлекеттің
ішкі- сыртқы істердегі егемендігін қамтамасыз ететін негізгі құрал
болып табылады.
Бұл пкірді жалғастыруға болады. Құқық- қоғамның экономикалық базисінің
үстіндегі қондырма. Оның қоғамдағы мәні, мазмұны мен нысаны, сайып келгенде
қоғамның экономикалық, мәдени- рухани сипатына байланысты.
К. Маркс “ Гота програмасына сын ” деген еңбегінде: “ құқық еш уақытта
да экономикалық құбылыстан және қоғамның соған сәйкес мәдени дамуынан
жоғары бола алмақ емес”- деді.
Қоғам дамуын құқық арқылы реттеу процессінде әр- түрлі құқықтық
қатынастар туады, яғни қоғам мүшелерінің, мемлекеттік мекемелер қоғамдық
ұйымдар, құқық нормаларының талаптарын іс жүзіне асыру үшін өзара қарым
–қатынастарға түсіпү заңда көрсетілген міндеттерді орындауға тиісті болады.
Құқықтық қатынастар қоғам өмірінің негізгі тірегі болып, негізгі салаларын
қамтиды, бұлар: әкімшілік, қаржы, мүліктік, отбасы, еңбек тағы басқа.
Мемлекетке қажетті қоғамдығ тәртәп құқықтық қатынасытар негізінде ғана
орнай алады.
Бұл- құқықтық қоғамдық қатынастарды реттеудегі көздейтін басты мақсаты
Заң ғылымында “ құқық ” термині бірнеше мағынада қолданылады.
1-ден, “ құқық” деген ресим түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың
заңға сүйене отырып, әрекет жасау мүмкіндігі.
Құқықтың топтық мәні қоғамдағы рөлі, мазмұны мен нысаны сайып келгенде
қоғамның экономикалық, рухани мәдени, сипатына байланысты. Құқықтың дамуына
күресімен бірге саяси әлуметтік ұлттық қатынастар, идеология, қоғамның
мәдени өсу дәрежесі де үлкен әсер етеді.
К. Маркс “ Гота програмасына сын” деген еңбегінде: “ құқық еш уақытта
да экономикалық құрылыстан және де қоғамның соған сәйкес мәдени дамуынан
жоғары бола алмақ емес ” деген. Құқықтың нормалары қоғам дамуының
экономикалық мұұтаждарына неғұрлым сай келсе, соғұрлым пайдалы болмақ.
Қоғам өмірін құқық арқылы реттеу процессінде әр- түрлі құқықтық қатынастар
туады, яғни қоғам мүшелері , мемлекеттік ұйымдар мен мекемелер құқықтық
нормалардың талаптарын іс- жүзіне асыру үшін өзара қарым- қатынастарға
түсіп, заңда көрсетілген міндеттерді орындауға тиісті болады.
Құқық – мемлекет шығаратын немесе бекітетін, орындалуы мемлекеттік
аппараттың күшімен қамтамасыз етіліп отыратын жалдпыға бірдей тәртіп
ережелерәнәң жиынтығы- деп әдебиеттерде түсініктеме берген. Құқықтың
түсініктері әр - түрлі, бірақ мазмұндары біреу- ақ. Құқықтың екі түрлі
ғылыми түсінігі болады: біріншісі- құқықтың объективтік түсінігі, қоғамның
объективтік дамуына сәйкес жаңа қатынастардың қалыптасуы; екіншісі –
құқықтың субъективтік түсінігі, объективтәк қалыптасқан қатынастарды
реттейтін, басқаратын, нормативтік актілерді уақытында қабылдап, бекіту..
К. Маркс. Энгелс Ф. 2 томдық таңдаулы шығармалар., Гота програмасына сын. 2
– томы.
Құқықтың негізгі қағидалары:
1. Қоғамдағы әр- түрлі мүдде мақсаттарды нормативтік жүйемен реттеп-
басқару;
2. Адамдардың, ұйымдардың ара- қатынастарындағы келіспеушілікті шешудің
реттеудің негізгі түрін белгіреп отыру;
3. Адамдардың ұйымдардың бостандығының іс- әрекетінің денгейін, шеңберін
норма арқылы реттеп отыру;
4. Мемлекеттік органдардың қабылдаған бекіткен, нормативтік актілерінің
орындалуын бақылап отыру.
“ Құқық ” терминінің көптеген белгілері бар. Ол заң ғылымында
күнделікті өмірде және қызмет бабында қолданылады. Кең мағыналы түсінік
болғандығтан, әр-бір адамның құқықтың мәні туралы қандай да бір пікірі
қалыптасатыны сөзсіз. Заң ғылымында “ құқық ” термині бірнеше мағынада
қолданылады.
1- ден, “ құқық ” – ресми түрде танылған жеке және заңды тұлғадардың заңға
сүйене отырып әрекет жасау мүмкіндігі. Мысалы: азаматтардың еңбек ету
бостандығы, білім алу, менгшік иесі болу, кәсіпкерлікпен шұғылдану құқығы.
Заңды тұлғалардың құқықтық мүмкіндіктері субъективтік құқық деп танылады,
ол - тұлғаның мүддесін қанағаттандыру мақсатында құқықтық нормалардың құқық
тұлғаларына берген құқықтық мүмкіндіктері. Мұндай мүмкіндіктер құқықтық
қатынастарға қатысатын тұлғалардың мінез- құлқының шегін айқындайды.
Тұлғаның құқығы құқықтық қатынасқа қатысушы басқа тұлғаның құқығымен
байланысты болғандықтан, екі жақта да құқықтық мңндеттер пайда болады.
Мысалы: әр адамның оқып білім алуға, құқығы бар. Ол құқықты пайдаланып ,
оқуға түскенен кейін азамат оқу орнының ішкі тәртібіне бағынуға, оқу
бағдарламасын орындауға міндетті.
2- ден, “ құқық ” дегеніміз құқық нормаларының жүйеге келтірілген жиынтығы.
Бұл- объективтік мағынадағы құқық, себебі олардың жасалуы жеке адамның
еркіне байланысты емес. Сонымен объективтәк мағынадағы құқық жеке
нормаларға бөлінбейтін тұтас құбылыс болып табылады.
Құқық туралы Конституцияда былай делінген: “ Қазақстан Республикасында
қолданылатын құқық Конституцияның соған сәйкес зағдардың, өзге де
нормативтік құқықтық актілердің, Республиканың халықаралық шарттық және
өзге де міндеттемелердің , сондай – ақ Республика Конституциялық Кеңесінің
және Жоғарғы Сот нормативтік қаулыларының нормалары т,б,” ( 4-бап).
3- ден, “ құқық ” термині оқу пәнін білдіретін ұғым ретінде қолданылады.
Құқық пәні түрлі салаларға бөлінеді: конституциялық құқық, әкімшілік құқық,
азаматтық, отбасы т.б. Құқық саласы - өзара туыстас қоғамдық қатынастарды
реттейтін құқық нормаларының жиынтығы. Мысалы. Азаматтық құқық - мүліктік
және мүліктік емес қатынастарды реттейтін құқық нормадарының жиынтығы.
Қылмыстық құқық - қылмыс жасауға жазаға байланысты қатынастарды реттеитін
нормалардың жиынтығы.
4- ден, “ құқық” термині тұлғалық құқық пен объективтік құқықтың жиынтығы
ретінде де қолданылады. Құқық пәнін оқып , құқықтың мәнін терең түсінген
адамның оның мағынасы дәл әрі түрлі болатынын да анықтай алады. Мұның өзі
құқықтың күрделі әлуметтік құбылыс екендігінің белгісі. Әрине, құқық туралы
зерттеушілердің көзқарасы бір жерден шығып, бір текті болады деп айтуға
болмайды. Нгеізінен, топтық және жалпы әлуметтәк тұрғыдан түсіндіру ғылымда
кең орын алып келеді. Маркістік ілім құқықты, оған байланысты құбылыстарды
тек топтық тұрғыдан зерттейді. Бұл ілім бойынша құқық – үстем таптың саяси
құралы, тек соның жоғын жоқтап, мүддесін қорғайтын құрал болып табылады.
Қандай ілім болса да құқықтың әлуметтік мәні бар екендігін айтады.
Қазақстан заңдары барлық әлуметтік топтардың еркін білдіріп, олардың
олардың заңды мүдделерін қанағаттандыруға бағытталған.
Құқыққа әлуметтік мәнін мойындай отырып, оған мынадай анықтама береді:
Құқық жалпыға бірдей міндетті, мемлекет күшімен қамтамасыз етілген ,
қоғамдық қатынастарды реттейтін, зағда және басқа да ресми құжаттарда
анықталған құқықтық норма, ережелерінің жиынтығы.
Құқық бірнеше бөлшектен тұратын жүйелі құбылыс. Оның бір бөлігі –
табиғи құқықтың мазмұны адам мен қоғамның табиғатына байланысты әлуметтәк
құқықтық талаптармен анықталады. Мысалы: адамның өмірі, денсаулығы табиғи
құбылыстар. Оларды сақтауға қорғауға, қамтамасыз етуге, бағытталған
құқықтық нормалар табиғи құқыққа жатады. Қазақстан Республикасының
Конституциясында “ Әркімнің өмір сүруге құқығы бар. Ешкімднің өз бетінше
адам өмірін қиюға хақысы жоқ ”(15 бап).
Құқықтық теңдік жалпылама түрде айтылады, әс жүзінде қатынастың субъектісі
нақты белгілі болмағандығтан теңдік нормалар да абстракты түрде жазылады.
Құқықты дұрыс орындамаса кінәлі субъектілер жауапқа тартылуы керек. Міне
осы кезеңнен бастап заңның кезеңі, мемлекеттің жұмысы басталады.
Құқық – үстем таптың және қоғамның заңға айналдырылған мүддесі. Бүл
мүддені заңға айналдырушы және оны орындаушы мемлекеттік аппарат. Мемлекет
құқық арқылы өзінің жоғарғы және жергілікті органдарының жүйесін, құзырын
өзара қарым- қатынастарын бекітпей ішкі және сыртқы міндеттерін ісек асыруы
мүмкін емес. Міне осы мәселелерді мемлекет құқық арқылы, нормаға сүйене
отырып іске асырады. Құқықтың тірегі оның күш – қуаты, абыроиы мемлекет.
Құқық нормалары адамға бостандық беріп қоймай, сол бостандықты қамтамасыз
ететін күшке сүйенеді,
Сонымен құқық дегеніміз- адам мен қоңамның объективтік құрылысымен
байланысты тұлғаның бостандығын білдіретін, қоғамдық қатынастарды реттейтін
, ресми құжаттарда формальды түрде анықталған , мемлекет күшімен қамтамасыз
етілетін нормалардың жиынтыға. Қоғам өмірінде белсенді рөль атқаратын
құқықтың функциялары. Оның бағыттары толып жатыр. Ең күрделі бағыты
мемлекетпен бірлесіп жұмыс жасау. Өиткені мемлекеттің жұмысының бағыты
нормативтік актілерде, көрсетіліп анықталып отырады.
1. Қоғамның әр саласына сәйкес құқықтың экономикалық, әлуметтік,
мәдениеттік, тәрбиелік, экологиялық, қаржылық т.б.функциялары болады.
2. мемлекеттік биліктің үш түріне сәйкес құқықтың да үш функциясы болады:
заң шығару, заңды орындау, заңды қорғау. Құқықтың бұл екі топтағы
функциялары мемлекеттің функцияларымен сәйкес келеді. Сонымен бірге
құқықтың өзіне тән екі міндеттері болады: қоғамдағы қарым-қатынастарды
реттеп, орындалуын тездету және қатынастардың байланысын бақылау, қорғап
отыру. Міне осы міндеттерге сәйкес құқықтың өзіне тән екі функциясы болады:
реттеу және қорғау.
Құқықтың реттеу функциясы - нормативтік актірер арқылы қоғамдық қарым-
қатынастарға ықпалын , әсерін күшейту, жаман қатынастарға тиым салу. Бұл
функциялардың әдіс- тәсілдері- қоғамдағы қатынастардың дүрыс орындалуын
бақылау,
- құқықтық нормада тиым салудың себебін көрсету;
- жауапкершіліктің түрін көрсету;
- жасаған қателікткері үшін субъектілерді жауапқа тарту;
Сонымен құқықтың функциясы дегеніміз- адамның іс - әрекетіне, мінезіне.
тәртібіне нормативтік актілердің жасайтын ықпалы мен әсері, сол арқыры
қатынастың дұрыс, уақытында орындалуын қамтамасыз етеді.
Құқықтың мазмұнына, нысанына, белгі- нышандарына, функцияларына,
қағидаларына жан - жақты түсінік бере отырып, құқықтың қоғамдағы
құндылығына, қысқаша тоқтала кетейік.
Құқықсыз қоғам дұрыс, прогрестік жолмен жақсы дами алмайды. Құқық пен
мемлекет қоғамды дағдырысқа ұшыратпай дұрыс басқарып, дамытып келеді. Бұл
объективтік процесс
Құқықтығ әлуметтәк құндылығы :
1. Құқық адамның іс- әрекетінің , жұмысының нақты келісімді , тұрақты жақсы
орындалуын қамтамасыз етеді. Құқық қоғамдық тәртіпті дамытып нығайтып,
қоғамдық мүдде мақсаттардың жақсы дамуына мүмкіншілік жасайды.
2. құқық адамның өзара қатынасын дұрыс реттеп, дұрыс басқарып, олардың
мінезінің сана – сезімінің, іс- әрекетінің жақсаруына мүмкіншілік жасап сол
арқылы қоғамның дамуын жақсартып отырады.
3. құқықтың құндылығы адамның бостандығын , теңдігін қалыптастырып,
қорғауында.
Құқық пен бостандық бір – бірімен тығыз байланысты. Құқық бостандықтың,
теңдіктің шеңберін шекарасын үнемі анықтап, бақлап отырады.
4. құқық қоғамдағы әділеттікті жақтап, бақылап отырады. Сондықтан, халық
арасында кең тараған мақал бар:” Құқық қағаз жүзіндегі әділеттілік,
босандық, теңдік”- құқық пен әділеттілік байланысының бірлігі сонда, егер
қоғамдағы барлық жүйелер әділеттікке қатаң бақылау жүргізсе.
5. Құқық қоғамдағы барлық прогрестік дамудың негізгі құралы. Адамзаттық
қоғамдағы, демократиялық мемлекеттерді құрудың бірден- бір даңғыл жолы. Бұл
дүние жүзі мемлекеттерінің тәжірибесінен қалыптасқан шындық.
6. Құқық халықаралық прогрестік қатынастың, байланыстың қайнар көзі бұлағы.
Дүниежүзілік экологияны жақсартудың негізі. Сонымен құқық қоғамда зор
қызмет атқарады. Ол қоғам өмірінің барлық саласына, жеке адамның өміріне
өзіне тән әдістермен дұрыс жағымды әсер етедә.құқықтың саяси қызметі
мемлекеттік органның қалыптасу, қызмет істеу, атқару тәртібін анықтаудан
саяси партиялардың, бірлестіктердің ұйымдардың ұйымдастырлуына жол ашудан,
азаматтардың құқықтарын пайдалануына мүмкіндік туғызудан байқалады.
Құқық қоғамдағы барлық кәсіпорындардың жұмысын тікелей реттеп, жөнге
салып отырады. Демек, құқық саяси, әлуметтәк, экономикалық, мәдени, тәрбие
құрылысының барлық салаларын реттеп, жөнге салып отыратын құрал болып
табылады. Құқық қоғамды мемлекеттң, азаматтардың заңды мүдделерін қорғау
қызметін де жүзеге асырады. Осыларға қосы құқық заңды бұзудың, алдын- алу
қызметін де жүзеге асырады.
1.2. құқықтық нормалар түсінігі.
Құқық нормалары- қоғамдық қатынастарды реттеуде қолданылатын әлуметтік
ережелердің бір түрі. Ол бүкіл халықтың мүддесін қорғаудың, мемлекеттің
билігін саясатын іс – жүзіне асырудың құралы.Құқықтық норма қоғам
мүшелерінің мінез- құлқына, іс- әрекетін арнайы ережелермен реттейді.
Жеке дара норма не нормалардың бір жүйесі құқық бола алмайды. Құқық деп
қоғамның билігін, саясатын, мүддесін, іс-жүзіне асыруды қамтыған
нормативтік актілердің жиынтығын айтамыз. Сонда да жеке дара құқық
нормаларының маңызы зор. Оның мазмұны өте күрделі мәселелерді біріктіреді.
Қоғамдық мүддені саясатты, мемлекеттік билікті тәртіпті, ғылымды, білімді,
рухани сананы, халықтың әлуметтік жағдайын, денсаулығын т.б. демократиялық
іс- әрекеттерді қамтиды.
Құқық нормаларының құндылығы:
- құқықтық нормалар қоғамды реттеп басқарудың құралы, сол арқылы
адамдардаң заңды тұлғалардың қарым-қатынастарына дұрыс бағыт беріп
отырады.
- Құқықтық нормалар қоғамдағы құрылыс жүйесін қорғаудағы ең сапалы
құрал, нормативтік актілер қоғамға зиянды іс- әрекеттерге
жауапкершілікті күшейтіп отырады.
- Құқықтық нормалар қоғамда әділеттікт, теңдікті, бостандықты, т.б.
демократиялық қағидаларды қалыптастырады.
- Құқықтық нормалар халықаралық, мемлекетаралық, байланысты қатынасты
жақсартудың құралы.
Құқықтық норма- құқықтың бір клеткасы. Қоғамдық қатынастардың жақсы
дамуының, үлгісі деуге болады. Ол адам істерінің жүмыстарының, тәртібінің
шеңберін анықтап, олардың бостандығын және қарым- қатынасын реттеп басқарып
отырады. Адамның бостандығын реттейтін норма екі тұрғыдан қарастырылады:
біріншісі- адамдардаң өздерінің, өз істерінің өз тәртәбән жобалау-
жоспарлауы ( ішкі бостандық); екіншісі- өз мүдде мақсаттарын өздері
анықтап, оны өздерінің жүзеге асыруы.
Қоғамдағы барлық процесс, барлық қарым- қатынастар құқық нормалары арқылы
реттеліп, басқарылып жатады. Нормативтік актілер әлуметтәк және мемлекеттік
ықпал ету қасиеттерін біріктіріп қоғамның дұрыс жағымды дамуына, жалпы
халықтық тәртіптің нығаюына мүмкіншілік жасап отырады.
Норма қоғамға , адамдарға ең қажетті , керекті қарым- қатынастарды
реттеп- басқарып отырады. Ол қатынастардың басым көпшілігі бостандықты,
әділеттікті, теңдікті, адамгершілікті, және қоғамның экономикалық саяси ,
әлуметтік, рухани, мәдени т.б. даму бағыттарын қамтып, қағидаларды
Конституцияда және заңда көрсеткен.
Норма көп қатынастардаң мазмұнын, орындау бағыттарын, әдіс- тәсілдерін
алдын - ала анықтап, көрсетіп отырады. Болашақ қатынастардаң оны реттеудің
орындалуының “ үлгісін” жасайды. Міне осы “ үлгілерді” зерттеу арқылы
ғалымдар мемлекеттердің өткен тарихымен танысып жатады.
Нормативтік актілердің көпшілігі өзгермей қатынастарды көп жылдар
дұрыс, жақсы реттеп басқарып тұрақты нормаға айналады. Бұл екі жақты
әлуметтік тұрақты процесті типизация деп атаиды. Мұның маңызы өте зор.
Заңды нығайтуға, құқықтық тәртіпті сақтауға зор үлес қосады. Нормативтік
актілер жалпы мемлекеттік норма, оның орындалуы жалпы қоғамдық міндет, оны
халық түсінеді, біледі. Сондықтан олар ол норманың дұрыс орындплуына үлес
қосады.
Сонымен құқықтық нормалардың жоғарыда көрсетілген сипаттары, оның
мазмұнын, маңызын, қоғамдағы қарым – қатынастарды реттеп – басқаруын толық
түсіндіруінде болады.
Құқықтық нормалардың белгілері:
1. Норма мемлекеттік органдардаң қабылдаған, бекіткен актісі, оның заңды
күші бар. Мұндай нормалар қоғамдағы тәртіптің ұлесіне айналпды. Өйткені ол
нормаларды халықтың басым көпшілігі дұрыс орындайды.
2. Нормада субъектілердің құқықтары мен міндеттері; орындау жолдары толық
көрсетіледі. Егер де көрсетілмесе субъектілердің өз еркінде, тек заңға
нышан келтірмеулері керек.
3. Норма ерікті түрде орындалмаса , еріксіз орындалуы.
4. Құқықтық нормалардың жүзеге асырылуын , орындалуын мемлекет қамтамасыз
етеді.
5. Құқықтық норма адамдардаң қоғамның тәртібінің кепілдігі болуы.
Құқықтық нормасыз қоғам да ешқандай дәрежелі заңдылық, тәртәп, жоспар,
мағыналы сапалы қарым- қатынас болуға тиіс емес. Құқықтық норманың мазмұны
толық болуы керек. Сонда ғана оны дұрыс орындауға болады. Өмірде мазмұны
толық емес нормалар кездеседі.
Бір нормада қатынастың мазмүны көрсетіледі, екіншісінде қолдану
нәтижесін көрсетедә. Үшеуін біріктірсе бір толық норма болып шығады.
Мұндай нормалардың құрылымы өте сирек кездеседі. Нормалардвың басым
көпшілігі толық түрде болады. Егерде толық болмаса жетіспейтін элементтерін
сілтеме арқылы тауып алуға болады.
Сонымен құқықтық норма- қоғамдағы қатынас субъектілерінің құқықтары
мен міндеттерін реттеп- басқарып отыратын жалпыға бірдей мемлекетпен
қамтамасыз етілетін ереже- қағида.
Құқық нормаларының элементтері бірігіп оның құрылымын қалыптастырады.
Бірақ ол элементтердің болуы, тізілу қатары , бағыты , мақсаты нормативтік
актілердің түріне байланысты. Құрылымы жөнінде құқықтық нормалар екі түрге
бөлінеді: негізгі заңды нормалар және тәртіп ережнлерінің нормалары.
Негізгі заңды нормаларда элементтердің мазмұны нормалардың кіріспесінде
немесе бірінші бабында толық көрсетіледі.
Тәртіп ернжелерінің нормаларында элементтер нормативтік актілердің
баптарында, бөлімдерінде көрсетіледі. Құқықтық нормалардың элементтері :
диспозиция, гипотеза, санкция.
Диспозиция - қатынастардың мазмұны мен субъектілердің құқығы мен
міндеттерін көрсетеді. Диспозиция нормалардың деңгейі, құқықтық тәртіптің
үлгісі- моделі. Мысалы: ҚР АЗК 248- бабы екі немесе көп жаңты мәмілелер мен
шарттардағы тұлғаның міндеттері мен құқықтары айқын кқрсетілуі.
Гипотеза – диспозиция қашан басталады, аяқталады, нормативтік актілерді
қалай орындау керек, осы жағдайларды көрсетеді. Мысалы: бұзақылық үшін
жауапқа тартылатын адам қоғамдық тәртіпті бұзуы керек (ҚР ҚК- 7 бабы).
Гипотезаның үш түрі болады:
- егерде нормалардың іс- әрекеті бір жағдайдың болуы немесе болмауымен
байланысты болса, мұндай гипотезаны жалпылама деп атаймыз.
- егерде нормалардың жұмысы бірнеше жағдайдың біреуін таңдау арқылы
басталса- альтернативтік гипотезадеп атайды;
- егерде нормалардың жүмысы бірнеше жағдайдың болуы немесе болмауымен
байланысты болса - күрделі гипотеза деп аталады.
Санкция – диспозиция мен гипотезада дұрыс орындалмаса оның жағымсыз салдары
және жауапкершіліктің басталуы мен қолданылуы. Санкцияның үш түрі болады:
- абсолютті - айқын санкция: жұмысын шығару, қызметті төмендету, айып
төлеу т.б;
- салыстырмалы айқын санкция. Минимум мен максимумның арасындағы
жауапкершілік;
- альтернативтік санкция: санкцияның көрсетілген түрлерінің қайсысын
қолдану тиісті мекеменің еркінде құзырында;
Осы үш элементтер толық болса ғана нормативтік акт өз міндетін өз рөлін
дұрыс, уақытында жақсы орындай алады. Егерде нормаларды бір – екі
элементтер жоқ болса, сілтеме арқылы тауып алу керек. Нормативтік
актілердің жеке баптарында нормалардың элементтері толық болмайды.
Конситуцияның баптарында тек гипотеза мен диспозиция ғана болады. Қылмыстық
кодексте тек диспозиция мен санкция болады.
Мазмұны жағынан құқық нормалары заңдылық пен құқық тәртібі,
азаматтардың құқығы мен бостандығы , заңды міндеттері, заңды өзгерту,
жетілдіру толықтыру жөніндегі пікірлермен көзқарастарды жинақтап құқықтың
қоғамдағы міндеттерін орындауға жұмысын дамытып жақсартып отырады. Құқықтық
норманың мүлтіксіз орындалуы азаматтардың тәрбиелеу бақылау әдістерімен
қатар әкімшілік немесе соттық жауапқа тарту арқылы қамтамасыз етіледі.
Сонымен құқықтық норма – қоғамдық қатынастарды реттеуде қолданылатын
әлуметтік ережнлердің ең күрделі түрі. Құқықтық нормалар қоғамның
экономикалық әлеуметтік қажеттіліктері арқылы өмірге келіп құқықты
қалыптастырады. Құқық сонымен бірге адамның жіне заңды тұлғаның қарым –
қатынастарын да реттеп басқарып отырады. Осы процессте халықтың ұйымның
қоғамның даму қажеттілігін тілегін жақсы дұрыс түсінуін – объектиатік құқық
дейді. Ал сол объективтік процесті нормативтік актілер арқылы реттеп
басқарып отыруды – субективтік құқық дейді.
Құқық нормасына Д.А. Булгаковтың оқулығында былай деп анықтамы берген.
Құқықтық норма – бұл мемлекет таныған және қамтамасыз ететін жалпыға
міндетті, формальды анықталған жүріс – тұрыс ережесі. Құқық нормасынан
қоғамдық қатынастар қатысушыларының құқықтары мен міндеттері туындауы және
осы ережеде аталған субъектілердің әрекеттерін реттеуге бағытталған дейді.
Ал заң нормасы – құқықтың алғашқы буыны, онығ жүйесінің элементі. Сол
себепті, бұл нормаға әлуметтік құбылыс ретінде құқықтың негізгі
белгілерінің тән болуы заңды да.
Алайда бұл “ құқық ” және “ құқық нормасы ” түсініктерінің бір екенін
білдірмейді. Олар бір – бірімен бүтін мен оның бөлігі ретінде байланысқа
түседі.
Құқық нормасының белгілері:
1). Жалпыға міндеттілігі – ол адамның мүмкін және міндетті әрекеттеріне
қатысты мемлететтің билік ережелерін білдіреді;
2). Формальды анықталғандығы – ол жазбаша түрде құжаттарда көрініс табады;
3). Мемлекетпен байланысы – оны мемлекеттік органдар орнықтырады және
мемлекеттік әсер ету шараларымен қамтамасыз етеді;
4). Ұсынушылық – міндеттемелік сипат – ол бір субъектілерге құқық берсе ,
келесі субъектілерге міндеттемелер жүктейді, себебі құқықты міндетсіз ,
міндетті құқықсыз жүзеге асыру мүмкін емес.
Құқық нормаларының түрлері:
Реттеуші – бұл субъектілердің субективтік құқықтары мен міндеттерін,
олардың пайда болу мен әрекет ету жағдайларын анықтайтын норма.
Құқық қорғаушы норма – бұл субъектілерге мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын
қолданудың жаңдайларын, осы шаралардың сипаты мен мазмұнын анықтайтын
норма.
Құқық беруші норма – бұл субъектілерге белгілі бір әрекеттерді жасаудан бас
тартуды міндеттейтін норма.
Міндеттеуші норма – бүл субъектілерге белгілі бір мазмұндағы әрекеттерді
жасау міндетін жүктейтін норма.
Императивтік норма – бұл қатаң ережелер түрінде көрініс табатын және құқық
субъектілерінің қалауларынан тәуелсіз түрде әрекет ететін норма.
Қазақстан Республикасының құқығы жоғарыдағыдай объективтік және
субъективтік жолдармен қалыптасады. Бұл жолмен әлемдегі барлық мемлекеттер
де өтеді. Құқықтың даму негіздері де, нысаны да ұқсас деуге болады. Тек
аздап ерекшеліктері бар. Мысалы: біздің Қазақстан мемлекетінің құқығының
даму процесінде діни нормалардың тәжірибесін және прециденттік нормаларды
өте аз пайдаланады. Дамыған елдердің демократияны дамыту тәжірибелерін өте
кең пайдаланамыз. Қазақстан Республикасының құқық нысананың түрлері:
- құқықтық әдет – ғұрып, салт – дәстүр;
- нормативтік шаралар;
- нормативтік құқықтық актілер;
Қазақстан мемлекетінің нормативтік актілерінің түрлері жүйнлері
Конституцияда толығымен көрсетілген. Мемлекеттік оргондар, қоғамдық ұйымдар
мен бірлестіктер, саяси партиялар, еңбек ұжымдары өздерінің құзіретінде
өкілеттігіне сәйкес, нормативтік актілер шығарады. Олар Конституцияға
нұқсан келтірмеуге тиісті.
Конституцияның талаптарын дұрыс орындалуын Президенттің аппараты мен
Конституциялық Кеңес бақылап отырады. Республика Конситиуциясында
көрсетілген жағдайларда президент заң күші бар және жай жарлықтар шығарады.
Республика Парламенті республика аумағында міндетті күші бар заңдарды, оның
ішінде Парламенттің Консттитуциялық және заңдарды қолдануды енгізу жөнінде
Парламенттің нормативтік қаулылары, түрінде заң актілерін қабылдайды.
Бірақ құқық нормасы мен нормативтік актілер бір ұғымдар емес, көп жағдайда
олар сәйкес келмеуі де мүмкін.
Құқық нормасы – бұл гипотезадан, диспозициядан және санкциядан құралған
жүріс – тұрыс ережесі, ал заңшығармашылық актісінің бабы бұл құқық
нормасының логикалық құрылымының үш элементін де нормативтік актілердің бір
бабына енгізуі мүмкін, кейбір жағдайларда құқық нормасы элементтерінің әр –
түрлі нормативтік актлердің бірнеше бабында немесе бір нормативтік актінің
бірнеше баптарында көрсетілуі мүмкін. Көрсетілу тәсілі бойынша құқық
нормасы мен нормативтік акт бабының арақатынасының үш түрі болады:
а). Тікелей тәсіл – құқық нормасы нормативтік акт бабының өзінде тікелей
көрсетіледі;
ә) сілтемелі тәсіл - нормативтік акт бабы норманы толығымен ашпастан
сипаттайды.
Құқық нормасы – бұл адамдардың белгілі бір жағдайындағы мінез – құлық
бағдарламасы. Бұл әрине заңдық модель, өйткені онда адамдарға бағытталған
белгілі бір құқықтарымен міндеттері жазылып көрсетілген барлық мінез –
құлық ережесі берілген. Мысалы: азаматтардың бұзылған құқықығын сотта
қалпына келтіру құқығын реттейтін нормады өзінің бұл жөніндегі талап –
арызын сотқа жолдауға құқығы, ол оны қабылдауы соттың міндеті деп
көрсетілген. Құқық нормалары қашанда нақты, формальды түрде бекітілген
нысанда (заңда жарлықта және өзге де құқықтық актілерде) болады. Демек,
құқық екі негізгі міндетті орындауға бағытталған: қарым – қатынастарды
жағымды реттеу, құқыққа сай регламенттерді және құқыққа сай нұсқауларды
қиғаштықтардан қорғау.
Сөйтіп құқық нормасының толық анықтамасын мынадай түрде беруге болады –
белгілі- бір қоғамдық қатынастарды ( субьектілердің құқығын, міндетін және
жауапкершілігін ) реттейтін мемлекет танитын, әрі мемлекеттік күштеу
шарасымен қамтамасыз етілетін нормативтік актілерде көзделген жалпыға
міндетті мінез – құлық (тәртіп) ережесінің эталоны, үлгісі. Әрі ол – құқық
шығармашылық субъектілерінің жалпыға міндетті мемлекеттік билік талабы.
Осыдан келіп құқық нормаларының мынадай белгілері туындайды:
1. әлуметтік нормалардың бір түрі болып саналуы;
2. мемлекеттік билік талабы есебінде көрінуі;
3. Құқықшығармашылық субъектілерінің қабылдауы;
4. мәжбүрлік күштеу шарасымен қамтамасыз етілуі;
5. формальды анықтылығы;
6. құрылымдық ұйымдастырлуы;
7. жалпы және жалпыға міндетті сипатта болуы;
8. қоғамдық қатынастарды реттеуі;
Санкция – осы мінез- құлық ережелерін бұзғаны үшін қолданылатын мемлекеттің
ықпал ету шаралары. Яғни, диспозицияның іске асыру күй – жайын қамтиды.
Мысалы: ҚР – ның заңдарында көрсетілгендей, өнегелі еңбектері үшін
қызметкерлерді ордендермен медальдармен, айрықша белгілермен, сйақымен
марапаттау. Немесе, ҚР – сы Қылмыстық кодекісінің 125 – бабында: “адам
ұрлау - 4 жылдан 7 жылға дейін бас – бостандығынан айырылады” – делінген.
1.3. “ Дін ” ұғымының мағынасын анықтау жөнінде бірер сөз: араб тіліндегі
дін сөзі “ дәиін ” сөзінен шыққан, үстемдік, егемендік, бас ию, қарыздану,
тапсырылу, біреудің бұйрығын орындау, оның билігін мойындау, заң, жол,
әдеп, есепке тарту, жазасын беру, силыққа бөлеу, үкім, мүлік дағды сияқты
көптеген мағыналарды білдіреді.
Демек дін дегеніміз – аса биік билік иесіне мойын сұнып, оған бағыеу
оның билігін орындау дегенді білдіреді. Демек діннің тек аллах тағалаға тән
болуының себебі, билік иесі жаратушының бірегей үкім қоюшы және құлшылық
етуге лайықты бірегей тәңір болуына байланысты.
Ислам дінінің негізгі қағидасы жаратушының бірлігі сенімі болып
табылатын тахуйд нанымында. Құран кәримде бұл қағида “ лә илаһа илла аллаһ
” яғни “ аллаһтан басқа тәңір жоқ, құлшылық етуге лайық тек аллаһ ғана ”
деп түсіндірілген.
Адамдардың нәсілі, тіл, әлуметтік мәртебе, шыққан тегі жағынан
үстемдігі болмайды, барлық адамдар тең дәрежелі, үстемдік тек имандылықта,
рухани қасиеттер де тек тахуада, яғни аллаһтың бұйрығын орындаудан
тайғандардан аулақ болуында.
Ислам құқығына “ фикһ ” басқаша айтқанда “ шариғат ” делінеді. Шариғат
ғибадаттар , сауда – саттық қатынастары, мирас құқығы, қылмыстық құқығы,
эконоимкалық мәліметтер, адам құқығы азаматық қатынастар мемлекеттік
құқықты қамтиды. Мұсылман құқығы шариатқа негізделген.
Шариат арабтың “ Шариа ” “ мақсатқа жетудің дұрыс жолы , заңдарды
жолдау, шығару ” деген ұғымды білдіреді.Осы түбірден келіп “ шариун ” – “
заң маманы ” деген сөздер шыққан. Ислам өзінің мән – мағынасы бойынша дін
заңы болып табылады. Мұсылман құқығы құқықтың мынадай негіздерәнен тұрады:
Құран – исламның қасиетті кітабы;
Сунна – Мұхамед пайғамбардың сөздерімен уағыздары;
Қияс – анология;
Иджма – ірі құқықтанушылармен дін ілімдерінің тоқтама – пікірлері;
Фетв – жоғары діни білімпаздың заң туралы түйіндері;
Адат – исламды насихаттайтын арабтар мен басқа халықтың дәстүрі мен әдет
– ғұрыптары;
Дін – маральдық тұрғыдан жазылған “ ұрлық ” “ қастандық жасамау ” “
шындықты айту ” “ қиын кезде адамңа көмектесу ” талаптары адамдарды әдеп
нормасынан аспауға ықпал етеді.
Қазақстандағы діни оқиғалар еліміздегі геосаяси әлуметтәк, экономикалық,
адамгершілік – этникалық жіне мәдени жағдайларға ықпал етеді. Өткен
ғасырдың 70-80 – ші жылдары әлуметтік зерттеулер мәліметтері бойынша
еліміздегі дінге сенушілер саны 39,7 пайызға жеткен. Зерттеу қортындысы
көрсеткендей мұндай сілкініс кеңес кезеңімен салыстырғанда –
“идеологиялық” немесе “діни ” көзқарастарға байланысты пкірлердің
қаншалықты алға жылжығанына және тұрақсыздығына куә етеді.
Ислам діні ілімге – білімге, оқып – үйренуге және даналық көзі ғылымға
асқан құрметпен қарайды.
Пайғамбар Ғалейкумсаламның хадистерінде жете білім іздеген адам, намаз
іздеген адамнан гөрі аллаға жақын тұртыны көрсетілген.
Пайғамбардың бір хадисінде былай делінген: “ Надандықтан аулақ жүріңдер,
адам баласы душар болатын барлық пәле – жала мен қайғы – қасырет солардан
келеді ”. Мейлі мұсылман, яки християн не индуист болсын бәрі – бір “
адамның жаратқан иемізге сенуінің ең басты белгілерінің бірі – оның ақыл –
ой парасатының еңбегі”.
Діннің осы көрсетілгендерден басқа да дінй нормалары болады. Діни
нормалар деп - әр – түрлі діндермен орнықтырылған жіне осы дінге сенуші
тұлғаларға міндетті болып табылатын нрежелерді атайды.
Олар әр – түрлі діни кітаптарда көрініс тапқан: Құранда, Інжілде,
Тәуратта, будистердің діни кітаптарында, және т.б. Бұл нормалар діни
бірлестіктердің ұйымдастырлуының және қызмет етуінің тәртібін анықтайды,
діни рәсімдерді орындау, шіркеулік қызмет тәртіптерін реттейді. Тарихқа көз
жүгіртетін болсақ, бірқатар дәуірлерде діни нормалар заңды сипатты иеленіп,
кейбір мемлекеттік саяси, азаматтық құқықтық , отбасы некелік жіне т.б.
қатынастарды реттеген.
Қазіргі кездегі бірқатар ислам мемлекеттерінде Құран мен Сүннет
мұсылмандардың өмірінің барлық салаларын реттейтін діни құқықтық және
маральдық нормалардың негізі б.т.
Діни ұйымдар орнықтырған нормалар бірқатар қатынастарды қолданыстағы
құқықпен тығыз байланысқа түседі. Мысалы: Конституция әрбір адамдарға ар –
ождан бостандығын , кез – келген дінге еркін түрде сену құқығын кепілдей
отырып, діни ұйымдардың қызметінің құқықтық негізін бекітеді.
Мұсылман құқықтық жүйесі – бұл біріңғай исламдық әлуметтік нормативтік
реттеу жүйесі. Ол заңдық нормаларда да діни жіне адамгершілік қағидаларында
да, сондай – ақ әдет – ғұрыпты қамтиды. Мәселен, мұсылман құқығы дінге
сенетін адам оқуға иіс құранды , ол ұстауға тиіс оразаны, ол беруге тиіс
садақаны, ол баруға тиіс қажылық сапарды ажыратып көрсетеді. Мұсылман
құқығы – ислам идеологиясының неғұрлым жақын да толық бейнесі, оның негізі.
Ислам догмасына сәйкес қолданып жүрген құқық Алладан келіп түскен, ал
оны адамзатқа оның өкілі Мұхаммед пайғамбар арқылы жіберген.
Алла құқығы адамзатқа бірақ рет және мәңгілікке берілген, сондықтан
қоғам белгілі бір ахуалдар мен жағдайлардың ықпалымен өз құқығын жасамай,
осы құқықты басшылыққа алуы тиіс. Теориялық жаңғынан Аллада ғана заң
шығарушы билік болады, ал жер бетіндегі билеушіде құқық шығарушы өкілеттігі
болмайды. Құран мүсылманды, мысалы: жарлы – жақыбайларға тілектес бол,
кәсіппен адал айналыс, билік айтушыға пара берме, өсім алма және құмар
ойындар ойнама деп үйретеді. Алайда, Құранда бұл өсиетті бұзғаны үшін
қандай құқықтық шщаралар бар екені көрсетілмейді. Ондағы қағидалар
негізінен намаз оқу тәртібіне, ораза ұстауға және қажәлыққа баруға қатысты.
20 – ғасырда отбасы және мұра құқығына заңдық реформа жасалды. Отбасы
құқығы туралы заңдар Египет пен Суданда, 1926 – жылы Туркияда қабылданды.
Түрлі мұсылмандық ұстамдарды бұза отырып жаңа заңдар , көп әйел алушылық,
некені еркектің біржақты бұзу құқығы, қайтыс болған адамның мұрасын ұлдары
мен қыздары арасында теңсіз бөлуді айыптады. Әрбір адам өзі - өзінің
еркі бойынша дінге деген құқығын өзі шешеді.
Егер адам белгілі бір дінді ұстанатын болса, оның сол дін бойынша салт
– дәстүр үстануына ешкімнің де бөгет болуына, қарсы тұруына, құқығы жоқ.
Әрине, сол діннің салт – дәстүрі ерекшелігімен тәртібі басқа бір адамның,
қоғамның заңды құқығына зиян келтірмегені жөн.
Заң дінге сенуші адамның құқығы мен бостандығына, жеңілдігі мен
артықшылығына тікелей де, жанама да бөгет жасауына тиым салады. Діни
көзқарастар арқылы адамдар арасында жаулаушылық туғызу, адамд құқығын бұзу
деп есептеледі.
Дінге сенушілер қасиетті деп санайтын орындарда, үйлерде, заттарды
кемсіту не қорлау заңды бұзғандық деп саналады. Заң адамның ар – ұжданына
кепілдік беріп және оны жария ете отырып, оны азаматтық құқығынын
орындаудан босата алмайды. Азамматтардың діни көзқарастарға сүйене отырып,
заңды міндеттерін орындаудан бас тартуға құқығы жоқ. Ар – ұждан
бостандығының маңызды кепілдігі – діни бірлестіктердің мемлекеттен
ажыратылуы.
Мемлекет оның органдары , лауазам иелері діни бірлестіктердің қызметіне
араласпайды, нендей бір дінге не дінге сенбеушілерге артықшылық бере
алмайды. Сонымен бірге Конституция діннің қоғамдағы орынын анықтап береді:
“ Республикада діни негізгі партиялардың қызметіне жол берілмейді.”
Бұл жағдайда әр – түрлі дінге сенушілердің өзара тыныштық, татулықта
болуын қарастырады.
Жеке басқа табынушылық дәріптелген, Комунистік партия идеологиясы
ақиқат деп таныған Кеңестік жылдарда оған қарсы шыққандар қуғынға ұшырап
зардаптар шекті.
Мұсылман құқығы кеңінен тарап , тұрақты қалған мұндай елдерге: Маракко,
Тунис, Сирия, мавритания, Иран, Пәкістан, Ирак т.б. елднр жатады. Ислам
төңірегінде он үш ғасыр бойы белсенді түрде үздіксіз әсер етіп келе жатыр,
Ислам жай діни жүйе ғана емес, ол өмірдің бейнесі.
Мұсылман құқығы – дін мен құқықтың сабақтасуының жарқын көрінісі.
Мұсылман құқығы ғылымның жеке саласы емес, ол ислам ілімінің бір ғана
жағы. Бұл дін мыналардан тұрады: Теологиялық догмаларжиынтығы, міне
мұсылмандар осы ұғымға сенуі керек: шариғат – адамгершілік жолы. Ислам діні
өкімет үкімет басындағылар құқық қызметін заңды жолмен құра алмайды, олар
тек заң актілерін мұсылман құқығы рұқсат еткен мөлшерге деиін бере алады.
Ислам ұлттық айырмашылығына қарамастан , барлық адамдарды тығыз
қатынаста болып, арада достық орнатуға үндейді. “ Ей адамзат, Сендерді біз
әуелде бір еркек, бір әйелден ( адам мен һауанадан ) бір ата бір анадан
жаратып, өрбіттік, өзара қарым – қатынас жасау үшін көптеген ұлт – ұлыс
етіп көбейттік.”
Сондықтан да сендер сиынып – жалбарынып жүрген Алла тағала біреу,
снндер баратын жер де біреу деген.
Діни нормалардың адамдарды, әсіресе жастарды инабаттылыққа
парасаттылыққа, адамгершілікке тәрбинлеуде өте зор үлес атқарады.
Сондықтан діннің ашық өмір сүруіне толық бостандық беріп отыр.
Егерде құқық пен діни нормалардың арасында келіспеушілік не қайшылық
болса, өзара келісімдерге келіп, бір – біріне зиян келтірмей реттелуі
керек.екі жақты бақылауға алып әділ дұрыс шешімін табуға міндетті.
Қатынастардың барлық түрлерінде бірінші орында жеке адамның бостандығы
және қоғамның мүдде мақсаты болуға тиіс.
Құқықтың тірегінің бірі – имандылық.
Имандылықтың өзі де адамдар арсындағы қатынастарды реттейтін күш, бірақ
оның талаптары заң арасындаңы қатынастарды заң емес. Имандылықтың ең күшті
құралы – жұртшылықтың пкірі. Құқықта теріс қылықтарға тиым салады, кінәлі
адамды жауапқа тартады. Құқық имандылықтан нәр алады, неғұрлым құқықтың
нормалары имандылық талаптарына сай келсе, соғұрлым олардың сапасы да,
абыройы да жоғары болады.
Діни нормалар – бұл әлуметтік нормалардың бір түрі, тиісті діни
нанымдар жөніндегі қасиетті қазықта бекітілген мінез – құлық ережесі.
Бұл норманың орындалуы әр – адамның сана- сезіміне байланысты, бұл
дүниедегі күнәкар адамдар о дүниеге барғанда құдай жэазасына ұшырап,
тозаққа түсулері мұмкін дегендіни адамдардың уағыздауларының нәтижесі деп
білуіміз қажет.
2 – тарау. Қылмыс пен жазаның жалпы түсінігі.
2.1. Қылмыстың ұғымы мен мәні.
Қылмыстық құқықтағы негізгі мәселелердің бірі болып қылмыстың ұғымын
анықтау. Жеке адам мен қоғам арасындағы қатынастардың қайсысының қоғамға
қауіптілік дәрежесінің басым екендігін анықтау және оған осы мәселеде
қылмыстық құқылық шараларды қолдану арқылы осы қылмыстарды реттеу –
қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Қылмыс әр
уақытта да белгілі бір іс - әрекеттің ( әрекет немесе әрекетсіздік
)көрінісі болып табылады.
Заң шығарушы осындай тұжырымдарға келе отырып, қылмыстың әр уақытта да
адамның нақты іс - әрекетінің, мінез – құлқының сыртқа шыққан көрінісі
екендігін атап көрсетеді.
Адамның құқыққа қайшы мінез –құлқы белсенді әрекет күйінде не
әрекетсіздік күйінде болуы мүмкін. Бұл жерде әрекет дегеніміз – адамдардың
заң тиым салған нәрселерді істеуі, ал әрекетсіздік дегеніміз – адамның заң,
нормативтік актілер, нұсқаулар не арнайы жарналар, бұйрықтар бойынша өзіне
жүктелген міндетін орындамауы болып табылады.
Адамдардың құқыққа қайшы немесе оған қайшы емес мінез – құлқы оның ойлау
жүйелері арқылы одан соң, белгілі – бір іс - әрекеттер арқылы көрініс
таппаған жүзеге аспаған ойлар, пкірлер, соншалықты қатерлі болғанына
қарамастан, қылмыс болып табылмйды.
Батыс еуропа елдерінің көпшілігінің қылмыстық құқығында, қылмыс ұғымына
формальды анықтама беру орын алса, отанымыздың қылмыстық құқығында қылмысқа
– қылмыстық заңда жазалау қатерімен тиым салынған әрекет ретінде
материалдық – формальды анықтама ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz