БАҚ-ң саясатта алатын орны
КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
Саясаттану кафедрасы
Нүрпеисов Ерлан
БАҚ-ң саясатта алатын орны
Диплом жұмысы
Ғылыми жетекші: аға оқытушы Ахметов Әлібек
Қанапияұлы
Қорғауға жіберілді_______________
Кафедра меңгеруші ___________
____ ____________ 200_ ж.
Көкшетау 2006
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
Тарау – І
Бұқаралық ақпарат құралдары (БАҚ) туралы жалпы түсінік
А. БАҚ-тың шығу тарихына қысқаша мәлімет.
Б. Қазақ баспасөзінің пайда болуы.
В. Тәуелсідік алғаннан бергі уақыттағы басылымдар жөнінде.
1.2 БАҚ функциялары және саясатта алатын орны.
Тарау – ІІ
2. Бұқаралық ақпарат құралдарының төртінші билік аталуы туралы
А. БАҚ-тың демократиялық қоғамда алатын орны.
Б. Билік жүйесі БАҚ-пен санасуға тиісті.
Тарау – ІІІ
1. Бұқаралық ақпарат құралдары саясаттың қолындағы қаруы.
А. Тоталитаризм мен авторитаризмнің уысындағы БАҚ-тың кескін-кейпі.
Б. БАҚ ежелден белгілі бір саясаттың сойылын соғушы.
2. Демократиялық қоғамдағы бұқаралық ақпарат құралдарының сипаты.
А. Қазақстандағы БАҚ-тардың әлемдік саяси ағымдарға бейімделуі.
Б. Демократия – ойыңа не келсе, соны жүзеге асыру емес.
Ол – заңға бағыну.
В. Елімізде БАҚ туралы Заңдарды қабылдаудың қиын-қыстау кезеңдері.
Тарау – ІY
Сөз бостандығы үшін күрес – толастамайтын процесс
А. Кез келген саяси жүйе сөз бостандығы желеу етуге шебер.
Б. Бемократиялық қоғамда да сөз бостандығы төңірегіндегі дау-дамай ешбір
толастамайтын саяси жарыс.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Қандай мемлекет болса да, ол қандай жүйені өз дамуына нысана етсе де
саясаттың негізгі құралы ретінде бұқаралық ақпарат құралдарын (БАҚ)
пайдаланады. Тоталитарлық, авторитарлық, диктаторлық режимдерде баспасөз
биліктің ашса алақанында, жұмса жұдырығында болып, иесінің қос-қабағын
аңдып, соның айтқанымен жұмыс жасайды. Ал демократиялық қоғамда шынайы сөз
бостандығы үстемдік жасағандықтан БАҚ еркімен оқырмандардың сұранымын
қанағаттандырады. Бірақ қай саяси жүйеде болмасын баспасөз саясатпен
шұғылданбай қоймайды. Тіпті шаруашылықтың бір саласының органы есептелетін
газетте саясатқа байланысты хабарларды айналып өтпейді. Демек, бұқаралық
ақпарат құралдары жеке бір елдің, тіпті бүкіл әлемнің саяси өмірімен тығыз
байланысты болады.
Дипломант бұл тақырыптың саясаттану пәніне тікелей қатынасы бар екенін
дәлелдеуді өзінің мақсаты етті. Сол үшін көптеген жазба материалдарды қарап
шықты. Осы мәселені тура зерттеген іргелі ғылыми еңбектер жоқтың қасы. Орыс
тілінде болуы ықтимал. Бірақ Көкшетау қаласының кітапханаларынан оларды
кездестіру мүмкін болмады. Жоққа жүйрік жетпейді дегендей қолға
түскендерімен қанағаттануға тура келді. Материалдар іздестіруге, ой жүйесін
бір ізге шоғырландыруға ғылыми жетекшінің ақыл-кеңесі, көмегі мол
болғанынан атап өтуге тиіспіз.
Осы мәселеге кірісуге автордың Алаш үні газетінің редакциясында жұмыс
жасауды да септігін тигізді. Журналистика саласында еңбек ететін қауым
саясатқа өте жақын. Оның үстіне аталмыш басылым саяси партияның органы
болып есептеледі. Дипломант политологияны теориялық жағынан ғана емес,
практикада, іс жүзіне меңгеруге мүмкіндік алды.
Қазақстан тәуелсіздігін жариялағаннан кейін демократиялық бағытқа бет
бұрды. Пікірлер плюрализмі үстемдік ете бастады. Соның нәтижесінде ондаған,
жүздеген, тіпті мыңға тақау әртүрлі басылымдар пайда болды. Олардың дені
өздерін тәуелсізбіз деп есептеді. Шыны да солай. Мұның өзі еліміздің
демократиялануының нышаны екендігіне дау жоқ.
Кеңес жүйесі күйреуінің алдында, сексенінші жылдардың соңында одақтас
республикалардың барлығында дерлік, оның ішінде біздің елімізде де жеке-
дара билік еткен коммунистік партиядан басқа саяси ұйымдар пайда бола
бастады. Өзінің басылымынсыз, газетінсіз саяси партиялар мен қозғалыстардың
жұмыс жасауы мүмкін емес. Өйткені олардың арқа артар негізгі сүйеніші –
бұқаралық ақпарат кеңістігі, оқырмандар аудиториясы.
Пікірлердің әр алуандығын демократиялықтың негізгі шарттарының бірі
ретінде мойындасақ та, олардың өз ұлтымыздың мүддесіне кереқар келетіндерін
айыптауға тиіспіз. Тоқсаныншы жылдардың басынан еліміздің тәуелсіздігіне
қауіп төндіретін сепаратистік пиғылдар белең ала бастады. Славян тектілер
ұйымдастырған Русская община, Истоки, Лад саяси ұйымдарымен, қазақ
халқының қас жауы орыс казачествосы тікелей арандату әрекеттеріне кірісті.
Бұл тұнып тұрған саясат еді. Сепаратистерге Ресейдің шовинистік топтары дем
берді. Мәселен, бұрынғы КСРО-ның президенті Михаил Горбачев, жазушы
Александр Солжиницын Қазақстанның солтүстігіндегі алты облысты, қазақ
халқының кіндік кесіп, кір жуған төл жерін Ресей Федерациясына қосуды
насихаттады. Бұл сонау Никита Хрущев кезіндегі сандырақ болатын. Ол кезде
еліміздің тұтастығын кеудесін оққа төсеп қорғаған халқымыздың батыр да
кемеңгері ұлы Жұмабек Ташенов екені тарихтан белгілі.
Міне, осы сепаратизмге қарсы соққы берген қазақ тілінде шығатын
бұқаралық ақпарат құралдары пайда болды. Ресми басылымдарда да
славянфилдерге тойтарыс беріліп отырды. Ал Азат, Орда тәрізді тәелсіз
газеттер сепаратистік идеялардың күлін көкке ұшырды. Мұның өзі арнайы
зерттеуді талап ететін ғылыми тақырыпқа жататыны дауысыз.
Диплом жұмысының авторы өзінің осы шағын еңбегінде аталған мәселелер
жөнінде де кейбір жеке толғамдарын әңгіме етуді жөн деп есептейді. Әрине,
оның қазіргі саясаттың толқынында жүзуіне ғылыми жетекшінің мол әсері
болғанын шімірікпестен мойындауды ақиқаттың ақ туын көтерумен іспеттес.
Диплом жұмысы шағын-шағын бес тақырыптарға бөлінеді. Оларды тараулар
деп атауға да болады. Біріншісінде бұқаралық ақпарат құралдары туралы жалпы
түсінік беріліп, олардың шығу тарихына қысқаша тоқталынады. Қазақ
баспасөзінің пайда болуынан мағлұмат беріледі. Осы тарауда еліміздің
тәуелсіздік алғанынан бергі жылдардың ішінде бұқаралық ақпарат құралдары
туралы жалпы түсінік беріліп, олардың шығу тарихына қысқаша тоқталынады.
Қазақ баспасөзінің пайда болуынан мағлұмат беріледі. Осы тарауда еліміздің
тәуелсіздік алғанынан бергі жылдардың ішінде бұқаралық ақпарат құралдарының
дамуы сөз болды.
Бұқаралық ақпарат құралдарын шартты түрде төртінші билікке жатқызып
жүр. Екінші тарауда автор осының мәнін ашуға тырысады. БАҚ-тың
демократиялық қоғамда алатын орны жөнінде талдау жасайды. Шынайы демократия
үстемдік еткен елде билік жүйесі БАҚ-пен санасады. Мұның өзі оның төртінші
билікті қолына ұстап отырғанның белгісі іспеттес.
Мәселенің, дәлірек айтқанда, диплом жұмысының негізгі түйіні бұқаралық
ақпарат құралдарының саясатпен тығыз байланыстылығы, оның белгілі бір саяси
бағыттық қаруы екендігінде. Автор мұны үшінші тарауда талдайды.
Тоталитарлық және авторитарлық қоғамдардағы БАҚ-тың биліктің қолшлқпары
болып, соның сөзін сөйлейтіндігін кешегі кеңес заманының тәжірибесімен
дәлелдеуге тырысады. Осы тарауда бұқаралық ақпарат құралдарының ежелден,
тіпті демократиялық билік құрылымында да белгілі бір саясаттың сойылын
соғатын құрал екендігі айтылады.
Қазақ даласында демократияның нышаны болған десек те, біздің еліміз
қазіргі заманғы шынайы демократияның дәмін енді ғана татып отыр. Әлі де
оған, оның қойнауына бүтіндей ене қоғамыз жоқ. Талай ғасырлар бойы
отаршылықтың езгісін бастан кешіргеніміз өзінің теріс әсерін тигізіп келді,
тигізіп жатыр да. Құлдық психология халықтың санасына мүлде сіңіп, ұрпақтан
ұрпақтың бойына тараған дерт екенін түсіндік. Бірақ еліміз тәуелсіздік
алған он үш жылда адамдар жаңалыққа бет бұрды. Демек, қазақтар да
демократизмнің не екенін аңғарып, түсіне бастады. Тіпті сол жолда табанды
күреске де әзір. Бұл игілікті істің дем берушісі бұқаралық ақпарат
құралдары. Диплом жұмысының төртінші таруы демократиялық қоғамдағы БАҚ-тың
қандай дәрежеде болу керектігін сипаттайды. Автор еліміздегі бұқаралық
ақпарат құралдарының жаңа дәуірге бейімделіп, ой-пікірді ашық айтуға үйрене
бастағанын нақтылы мысалдармен дәлелдейді. Бірақ демократия дегенді ойыңа
не келсе, соны жүзеге асыру деп түсінуге болмайтындығы баса айтылады.
Сонымен қатар елімізде БАҚ туралы заңдарды қабылдаудағы дау-дамайлар де
естен шығарылмаған.
Соңғы, бесінші тарауда ой-пікір толғанады. Бұл мәселенің төңірегіндегі
айтыс-тартыс демократиялық қоғамда әрі қарай жалғаса береді, ешбір
толастамайды. Ал тоталитаризм, немесе авторитаризм бізде сөз бостандығы
бар, түпкілікті орнаған деп кесіп тастап, үзілді-кесілді тұжырым жасауға
бейімделген. Бұл әміршілдік-әкімшілдік жүйенің көтерген туы, соған тән
құбылыс. Сөз бостандығы туралы тек демократияға бет бұрған елде ғана қызу
пікірталас болатындығын қазіргі Қазақстанның мысалынан көруге болады. Автор
бұл мәселені жан-жақты дәлелдеуге тырысып, нақтылы деректер келтіреді.
Әдеттегідей диплом жұмысы қорытындымен тәмамдалады. Онда автор өзінің
бес тақырыпта баяндаған ой-пікірлерін қысқаша сараптап өткізіп, еңбегін
орындау барысында қандай қиыншылықтар кездескенін, тақырыптың маңыздылығын
(актуальность), жұмысты орындау барысында қол жеткен табыстарын атап өтеді.
Бұқаралық ақпарат құралдары мен саясаттың арақатынасын жіліктеу оңай
мәселе емес. Жоғарыда айтқанымыздай бұл игілікті істі жүзеге асфыруда
ғылыми жетекшімнің көмегі ересен болғанын ерекше атап кетуге тиіспін.
Негізгі мамндығы бойынша журналист, саясаттану, философия пәндерінен ширек
ғасырдан астам дәріс оқыған профессордың дипломантқа айтары да, берері де
көп еді. Соның нәтижесінде іске сәттілік тілеп, шағын ғылыми жұмысты бастап
кеттім.
1.Бұқаралық ақпарат құралдары (БАҚ) туралы жалпы түсінік
А.БАҚ-тың шығу тарихынан қысқаша мәлімет
Ерте кездердегі қолдан жазылған кітаптарды, тіпті қарапайым, жабайы
баспаханаларда терілген басылымдарды да бұқаралық ақпарат құралдарына
жатқызуға болмайды. БАҚ 15 ғасырдың ортасында Европада пайда болды1. Басқа
ақпарат құралдары дүниеге келгенге дейін баспасөз адамдардың хабар-ошар
алатын негізгі ошағы еді.
Алғашқыда брошюралар, листовкалар жарық көрсе, 17 ғасырдың басында
газеттер, ортасында журналдар дүниеге келді. Ал 19 ғасырдың ортасында
баспасөз агенттіктері құрыла бастайды. Европада басталған баспасөз шеруі
бірте-бірте әлемге тарады.
Бұдан бес ғасыр бұрынғы түіл 19 ғасырдағы Ресей бұқаралық ақпарат
құралдарының тым қарапайымдылығы қазіргі заман оқырмандары үшін күлкілі
оқиға тәрізді. Архивтерде сақталған ескі журналдар мен газеииер өздерінің
безендірілуі және мазмұны жағынан бүгінгі адамдардың сұранышын ешбір,
алпысыншы жылдарындағы қазақ тілінде шыққан аудандық, кейбір облыстық
газеттер біздерді сауатсыздықтың қойнауына жетелегендей.
Тіл мен мәдениет егіз құндылықтар. Ол ееуі де заман талабына сай
өзгереді, толығады, ілгері дамиды. Мәселен, бұдан он шақты жыл бұрын қазақ
тілінде егемен, жанұя, ұлтжанды деген сөздер болмағанды.
Олар пайда болған кезде көпшілік бірден қабылдай қойған жоқ. Жаңа
сөздерге адамдар бірте-бірте үйреніп, қинала жатыққан еді. Әрине, ойдан
шығарып, кейбір білімпаздардың құрастырған сөздер ерсілік тудыратыны
ақиқат. Жанұя емес, ойбай! деп Ана тілі газеті зар жылағанды. Отбасы
түсінігі халқымызда ғасырлар бойы қалыптасқанды. Бірақ әрі жандайшөп, әрі
жағымпаз, әрі жәдігөй, әрі жалпақшешей қазақ терминком толып жатқан
арамшөп сөздерді заңдастырды. Кеңестік идеологияның тақымы батып қалған
біздің ғалымдарымыз әлі күнге дейін ұлтшыл деген терминнен зәреқұры
қалмай қорқып, ұлтжанды атты арам шөпті тілімізге заңдастырды. Шындықты
мойындау керек, қазақ ғалымдары, оның ішінде тіл мамандары келе жатыр.
Ұлтшыл болудың елін, халқын, ұлтын жан-тәнімен сүю екенін түсінбейді,
түсінгісі келмейді. Национализм коммунистік, әсіресе кеңестік,
идеологияның бұрмалауынан теріс ұғымға ие болған. Орыс шовинистері
интернационализм ұғымын
1БСЭ. 507-508 беттер.
жер шарының алтыдан бір бөлігін өз үстемдігін орнату үшін пайдаланғанды.
кеңес дәуірі кезінде өз ұлтына сүйіспеншілігінді ашық білдіру мүмкін
еместі.
Сол бір зорлыққа негізделген заманның теперішін көріп, соның басыбайлы
құлы болғандар ұлтжанды деп мәймөңкелеуді. Әдетке айналдырды. Тілімізді
бұзған жаман журналистер жаңа сөз таптық деп қуаныштары қойнына симай
жүр. Олар ұлтшыл ұғымын нацизммен қатар қояды. Өз ұлтын ардақтап, оның
дәрежесін көтеріп, ал басқа ұлттарға зорлық-зомбылық көрсетпейтін ұлтшылдық-
нағыз патриотизм.
Бұқаралық ақпарат құралдары тарихы қазіргі заманға сай дәрежесіне
жеткенге дейін талай даму кезендерінен өтті. Оның өркендеуі техниканың
жетістіктерімен тығыз байланысты. Ең алғашқы баспаханалар жұртты
таңқалдырғандай еді. Бұл істен хабары жоқтар ғажайыпты көзімен көргендей
кейіп кешті. Бүгіндер баспа жұмысы түгелдей компьютерге көшіп, бұдан 7-8
жыл ғана бұрынғы техника көнеріп қалғанды. Алдағы уақытта газет шығару
қазіргіден дже жеңілдей түсетініне күмән жоқ. Қағаз тапшылығынан да арылып
келе жатырмыз. Бұрын Ресейге тәуелді Қазақстан өзінің сапасы жоғары қағазын
шығара бастаыды.
Газет деген сөздің төркіні итальяндық. Ол венециялық ұсақ күміс
ақшанң атауы. Оны гадзетта деген. 15-16 ғасыларда Венеция ірі сауда
орталықтарының бірі болғанды. Өкімет билігінде отырғандарды сауда-сатық
мәселелерімен қатар басқа елдердегі саяси-ахуал да алаңдатқан. Соған
байланысты хабарлар тарататын ақпарат құралдарының қажеттігі туғанды. Олар
ең алдымен қолдан жазылып, листовкалар ретінде таратылған. Ал бұл
парақшалар гадзетта деп аталатын ұсақ күміс ақшаларға сатылған. Міне,
газеттің атауы осыдан шыққан. Венецияда Гпадзетино деп аталатын газет осы
күнге дейін шығып тұрады. Бұл атауды әлем қабылдады.Ол орыстың сөзі емес.
Біздің кейбір әсіре жаңашылдарымыз үнпарақ дегенді тілімізге таңбақшы.
Жер жүзі қолданылатын сөздерден қашу дұрыс па? Үнпарақты еліктегіш
интеллигентсымақтар ғана білімпаздығын таныту үшін өзара қолданып жүрген
тәрізді.
Газет сөзі өзінің қазіргі заманғыұғымы француз баспагері Ренадо 1631
жылы Парижде Ла газетте деп аталатын күнделікті басылымын шығара
бастағаннан кекйін әбден орнығып, мүлде бекілді.
Шын мәнінде ақпарат құралы ретінде газет тарихы 15 ғасырдан тым ертерек
басталады. Осы заманғы газеттердің ең бұрынғылары сонау римдік император
Юлий Цезарь дәуірінен басталды. Гипспен қапталған арнаулы тақтайларға жазып
отырыстары туралы, хаттамаларының қысқаша мазмұны, Римде болып жатқан
жаңалықтар жайында баяндалатын. Тақталар адамдар көп жиналатын жерлерге
ілініп қоятын.
Кейін адамзат папирусты пайдаланып, одан қағаз жасай бастағанда Римде
хабарладық мазмұндарын көбейтетін арнаулы мастерскойлар жасалды. Биік
тұғырда имәнеріне келтіріп оқып беруші хабарларды дауыстап таратып тұратын.
Одан ондаған көшіріп алушылар жылдам қағаз түсіретін. Сөйтіп, бірнеше
сағаттың ішінде болған жаңалықтар мыңдаған адамдардың құлағына жететін.
Мұны бұқаралық ақпарат құралдарының тұрпайы түрде (примитивно) жарыққа
шығып, өзінің негізін қалауы деп түсінген жөн. Газеттің түпкілікті кемеліне
келіп, жұртшылықтың құрметіне, ықыласына бөленуі қағаздың көптеп
шығарылуымен байланысты.
Европадағы жүйелі түрде шығып тұрған газеттер германдық Авиза-реляцион
одер цейтунг (1609ж.), бельгиялық Ньюве тийдинген (1616ж.), француздық
Газетт (1639ж.). Апталық газеттер мына елдерде пайда болды: Германияда
Лейпцигер цейтунг (1663ж.), Англияда Дейли курант (1702ж.) және
Францияда Журналь де Пари (1777ж.). Орыс жылнамашалары 18 ғасырдың
басында өз елінде де газеттер пайдабола бастағандығын хабарлайды. 1702
жылыдң 16 желтоқсанындағы Петр Біріншінің жарлығымен алғашқы Ведомости
газетінің бірнеше саны осы айдың екінші жартысында жарыққа шыққан екен.
Әрине, Қытай, Жапония, Индия тәрізді елдер ғылым, мәдениет, медицина
салаларында көштен қалмаған. Әрі бірден соң әлемдік цивилизацияны дамытқан
ертедегі Шығыс. Өкінішке орай, мұндағы бұқаралық ақпарат құралдарының
тарихы туралы қолда ешбір дерек жоқ. Ал шығыс елдерінде жазу-сызу батыстан
жүздеген жылдар пайда болғаның археологиялық зерттеулер айқын дәлелдеуде.
Ол санатта біздің түпкі тегіміз түріктер де бар. Әйгілі Орхон-Енисей
бойынан табылған жазбалар қазақ халқының да мақтанышы.
Бұқаралық ақпарат құралдарының шығу тарихы арнаулы зерттеуді қажет
етеді. Дипломант оған қысқаша түсінік берумен ғана шектелуді жөн деп
есептейді.
Б.Қазақ баспасөзінің пайда болуы
Жоңғар басқыншыларымен ондаған жылдар бойы жүргізілген елді, жерді
қорғау мақсатындағы соғыс, орыс империясының, оның жалғасы болып талыбатын
кеңес өкіметінің отаршылығы қазақ халқының еңсесін көтертпеді. Әсіресе,
бірнеше ғасырларға созылған бодандық талай құндылықтарымыздан айырылып
қалуға әкеліп соқты. Патшалық Ресей кезінде ұлтымыздығ экономикалық және
мәдениет салаларында өркендеуіне тұсау салынды. Кеңес жүйесі ең алдымен
халқымыздың қақ жартысынан астамын қолдан жасалған аштықтың нәтижесінде
қырып салды. Репрессияға ұшыратты. Тың жерлерді игеру, астықты көбейту
дегендерді сылтауратып Қазақстанға славян тектілерді миллиондап көшіріп
әкелді. Соның нәтижесінде ана тіліміздегі жүздеген мектептер жабылып қалды.
Орыс тілін меңгермеген қазақ нан тауып жей алмайтын халге жетті. Елдің,
жердің иесі сан жағынан азайған үстіне азая берді. Орыс ұлты Қазақстанда үш
еседен аса көбейді. Тіліміздің мүлде жойылып кету қаупі туды. Бұл мәселелер
туралы ешкім жұмған аузын ашпады. Қорықты. Бірақ халқымыздың батыр
тұлғаларынан мүлде айырылмаған екен. Көрнекті мемлекет және қоғам
қайраткері Жұмабек Тәшенов бүкіл кеңес империясын бағындырып, ашса
алақанында, жұмса жұдырығында ұстап тұрған Никита Хрущевке қарсы келіп,
еліміздің солтүстігіндегі алты облысы Ресейге қосудан сақтап қалды.
Тәшеновты үкімет басшысы қызметінен босатты. Бірақ Хрущев Қазақстанның бір
бөлігін Ресейге қосудан тайсақтады, халықтың каһарын қорықты. Сөйтіп,
Жұмабек Тәшенов үлкен лауазымды қызметін елі үшін садақа етті. Жаным
арымның садағасы деген қазақтың данышпандық қағидамын ілгері дамытты,
түрлендірді, тірілтті.
Егер Қазақ ССР-ның тарихына1 сенсек, қазақ журналистикасы, демек
бұқаралық ақпарат құралдары бізідң тілімізде 20 ғасырдың басынан өз
бастауынан алатын көрінеді. Оның негізін салушылардың бірі Мұхамеджан
Сералин (1872-1929). Ол қазақ тіліндегі тұңғыш журнал Айқаптың редакторы
болған.
Қазақтың бұқаралық ақпарат құралдарының заман талабына сай дамуына
көрнекті саясаткер, ақын, жазушы, лингвист-ғалым Ахмет Байтұрсынов көп
еңбек сіңірді. Ол 1913-1918 жылдар арасында Қазақ газеті де редакторы
болып, орасан зор әлеуметтік тарихи қызмет атқарды, халық өмірінің сан
алуан көкейтестігі мәселелерін көтерді, елді профессор, өнер-білімге
үндеді.
Ахмет Байтұрсынов қазақ публицистикасының туын көтерді. Ол заманының
сауатты азаматтарының бірі еді. Сталиндік репрессияның құрбаны болған
ғұлама журналистика саласына ерен еңбек сіңірді. Оның жазған мақалалары жас
ұрпақ үшін үлкен өнеге. Байтұрсынов
1История Казахской ССР, 3-том, 483-бет
жәй ғана емес, саясаткер-журналист. Ұлы бабамыздың бай мұрасы әлі
толық зерттеген жоқ. Ахмет Байтұрсынов – саясатшы, ғалым, ел бостандығы
жолындағы күрескер атты тақырыпта ғылыми еңбек тудыру мүмкіндігі бар.
Қазақ поэзиясының ақиығы Сәкен Сейфуллин өзінің әйгілі Тар жол, тайғақ
кешуінде былай деп жазады:Әр жерде-ақ газет шыға бастады. Семейде
Сарыарқа газетіғ Ташкентте Алаш газеті, соңынан Бірлік туы,
Бөкейлікте, Астрахань қаласында Ұрангазеті, Ақмолада Тіршілік газеті,
Орынборда бұрынғы Қазақ газеті.
Сарыарқаны басқарған – калел Ғаппасұлы, жазушылары: Ермекұлы,
Бөкейханұлы, Туғанбайұлы және басқалар.
Алашты басқарған – Көлбай Тоғысұлы.
Бірлік туын басқарған – Мұстапа Шоқайұлы, жазушылары: Болғанбайұлы,
Төреқұлұлы, Қожанұлы және басқалар.
Ұранды басқарған – А.Мұсаұлы. Тіршілікті басқарған – Рақымжан
Дүйсенбайұлы, жазушылары: Садуақас Сейфуллин (мен), Асылбекұлы, Өмірбай
Дөнетайұлы және басқалар. Қазақты басқарған – А.Байтұрсынұлы мен
М.Дулатұлы. Жазушылары: Бөкейханұлы, тағы солар.1
Міне, қазақ баспасөзінің алғаш пайда болуынан қысқаша мәліметтер
осындай.
Ал кеңес жүйесі кезінде халқымызға жат идеологияның сойылын соққан
басылымдардың саны әжептәуір көбейді. Оларға кейін радио мен телидидар
қосылды. Бұл да бір үлкен тарихи оқиғалар. Кеңес жүйесі ұлттық басылымдары
өз мақсатына шебер пайдалана білді. Қазақтың қас жауы өз тілінде шығатын
газет-журналдар болды. Бұл ұзақ әңгіме. Деректі мысалдар да жеткілікті.
Бір желтоқсан көтерілісінің өзі-ақ коммунистік идеологияның сойылынып
соққан журналистердің бет-пердесін ашыл-ақ береді.
1Сәкен Сейфуллин. Тар жол, тайғақ кешу. Алматы, 1960ж. 65-бет
В.Тәуелсіздік алғаннан бергі уақыттағы жарық көрген басылымдар жөнінде
Еліміздің тәуелсіздік орнағаннан кейін толып жатқан басылымдар, радио-
телеарналар пайда болды. Саны көп, сапасы жоқ. Әртүрлі саяси партиялар мен
қозғалыстар саясат сахнасына шықты. Олардың арасында өз ұлтымыздың мүддесін
көздегендер де, билікке ұмтылып, майлы жілік мүжгісі келгендер де, елден
ылаң жасамақ ниеттегі сепаратистер де, тағы да басқа платформаны алға
тартқандар жетіп артылатынды. Коммунистік партияның бел балалары
Социалистік Қазақстан, Лениншіл жас, Ленинская смени, тағы басқалары
аттарын өзгертіп, демократияшыл бола қалды. Казахстанская партия сол
атауында қалды. Оған ешкімнің әлі жетпеді.
Қазақ тілінде шығатын газеттердің ішіндегі ұлт мүддесін көздетін Азат
еді. Ол 1990 жылы кеңес өкіметінің иек астында пайда болып, тәуелсіздік
идеясын насихаттағанды. Талай қуғындарды басынан өткерді. Газет қана емес
коммунистік билік Азат қозғалысында қарсы арандату әрекеттерін
ұйымдастырды.
Дипломанттың мақтаныш тұтатыны ғылыми жетекшім осы халық соңынан ерген
саяси ұйымның лидерлерінің бірі болып, еліміздің солтүстік облыстарында
үйлестіруші болған. Өзім оқитын университет те Азат қозғалысы ардагерлері
іргесін қалаған оқу орны. Көкшетау университетінің басшысы Жанат
Жақыпсейітұлы Қасым осы өңірде аталмыш саяси ұйымды құрушылардың бірі.
Ғылыми жетекшім профессор Қажыбай Қабыл-Фазыл осы уақытқа дейін Азат
газетінің белсенді тілшісі болып келеді. Оның саяси мәні зор саяси
тақырыпқа жазылған мақалаларын бүкіл Қазақстан жұртшылығы оқып, жоғары
бағалауда. Азат газеті өз бағытынан тайған жоқ. Ол ел тәуелсізідігінің
сақшысы іспеттес.
Караван газеті өзінің шыққан күнінен бастап қазақ ұлтының мүддесіне
қастандық жасауға тырысты. Орыс шовинизмнің күш-қуатын қайырдан жаңартысуға
атсалысты. Қазір демократсын жүрген Петр Свойк осы газеттің бетінде осы
газеттің бетінде қазақ халқын қаралған мақалаларын жариялады. Караван,
Русская община, Истоки, Лад тәрізді сепаратистік саяси ұйымдардың
қолшқпары болады. Өкінішке орай, жауларымыздың қатарында кейбір космополит
қазақтар да болды. Мәселен, политолог Нұрболат масанов Караванның бетінде
Мало их могили ... деген сұмдық хабарламасын жариялады1.Ол ұлтымызға,
халқымызға жала жапты. Өз тілін білмейтін, қазақша әліпті таяқ деп
түсінбейтін. Масанов орысшылдығының нәтижесінде елді сатты.
Қазір оппозицияға барып паналады. Ондағылар космополиттің кім екенін
түсінуге тиісті.
Қазақты да, орысты да алдаған Бірлік-Единство атты газет шыға
бастады. Оның негізгі де шовинизмге бағытталғанды. Онда өзіміздің шыққан
шіріген жұмыртқалардың, отаршылық үстемдікті көксеген реваншистердің
мақалалары болып тұрды.
Профессор Алдан Айымбетов орыс тілінде өзінің жекеменшік газеті
Казахская правда газетін шығарады. Оған демеушілік жасаған азаттықтар
болатын. Бұл сепаратистердің, казачествоның арам пиғылдарын әшкерелеген
бірден бір отаншыл, қазақи патриоттық басылым ретінде еліміздегі БАҚ
тарихының ең төрінен орын алатыны күмәнсыз.
Қазақ баспасөзінің жұлдызы деп атауға лайық 1994 жылдан бастап шыға
бастаған Орда газеті болды. Оның бас редакторы елімізге, тіпті әлемге
белгілі саясаткерт Қажыбай Қабыл-Фазыл болды. Орда, Лад, Русская
община, Истоки тәрізді славян тектілердің сепаратистік әрекеттерін батыл
әшкерелеп, олардың зұлымдық
1 Караван, №20, 22,05,2000ж.
пиғылдарына тосқауыл болғаны жұртшылыққа аян. Орда газеті болды. Оның бас
редакторы елімізге, тіпті әлемге белгілі саясаткер Қажыбай Қабыл-Фазыл
болды.
Орда, Лад, Русская община, Истоки тәрізді славян тектілердің
сепаратистік әрекеттерін батыл әшкерелеп, олардың зұлымдық пиғылдарына
тосқауыл болғаны жұртшылыққа аян.
Орда қазіргі заманның болғаны жемқорларының, ұры-қарыларының аяқтарын
аспаннан салбыратты. Соның нәтижесінде чиновниктер жала жауып, бас
редакторды абақтыға отырғызды. Бүкіл әлем мұны саяси қудалау деп баға
берді. Кейін сот Қажыбай Қабыл-Фазылды тоғыз эпизод (тоғыз пәле деп
түсініңіз) бойынша ақтап шығарды.Қаржының тапшылығынан Орда газеті шығуын
тоқтатуға мәжбүр болды.
Белгілі кеңес жүйесінің диссиденті, саяси көзқарастары үшін бірнеше рет
тұтқындалып, сотталған Хасен Қожа-Ахмет Желтоқсан газетін дүниеге әкелді.
Онда бұрынғы отаршылар туралы деректі материялдар, бүгінгі күннің келеңсіз
сәттері әшкереленіп, орыс казачествосына, жалпы сепаратизм туралы мақалалар
жарияланып тұрды. Бұрынғы әдетіне басып, кеңес жүйесінен мирас болып қалған
құқық қорғау мекемелері, әсіресе қауіпсіздік комитеті газетті қуғындаумен
болды. Хасен Желтоқсанды Қырғызстан баспаханасынан шығаруға мәжбүр болды.
Қаржының тапшылығынан, әрі қуғын көрудің салдарынан газет шығуын тоқтатты.
Сепартизмнің көнесін Лад газеті көрсетті. Ол жарыққа шыққан алғашқы
жылдары тәуелсіз мемлекетімізге кауіп төндірерлік дәрежеге көтерілді. Ресми
органдар оны тізгіндеуден сескенгендей еді. Лад қозғалысына, оның ақпарат
құралына Орда, Казахская правда, Желтоқсан газеттері өлтіре соққы
беріп отырды. Соңғы жылдары славяндардың Лад саяси бірлестігі әлсіреді,
бұрынғы жауынгерлік позициясынан айырылды. Бірақ оның осы аттас газеті
қазаққа тиісуін әлі доғарған жоқ.
Соңғы жылдары әртүрлі тәуелсіз газеттерді, телеарналардың саны көбеюде.
Оппозициялық басылымдар да бар. Бірақ олардың саны аз. Дені өкімет
тарапынан қуғынға ұшырайды. Дат, 21 век, СолДат газеттері жабылды.
Редакторлары сотталды, немесе шетелдерге қоныс аударды. Бұл бұқаралық
ақпарат құралдарының саясатпен тығыз байланыстылығының нақтылы дәлелі.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бергі жылдардың ішінде Орталық Азиядағы
бұқаралық ақпарат құралдары ең көп мемлекетке айналды. Мұны демократияның
нышаны ретінде түсінуге тиіспіз.
1.2 БАҚ функциясы және саясатта алатын орны
Бір қатар республикаларда бұқаралық ақпараттық құралдары туралы өз
заңдарын қабылдаған. Ұлттық тәуелсіз журналистер одағы құрылуда. Жаңа
жағдайларда қоғамның саяси өмірі, саяси жүйесі мен журналистикагың өзара
қатынасы күрделенуде. Егер тоталитарлы режимде мұндайлар саясатқа
журналистика саяси іс әрекетінің бір түрі; журналистер партиялық
ақпараттың жалғасы формуласы бойынша бағындырылатын болса, бүгінгі күнде
бағынышты мен субординация іскерлік серіктестікпен сөйлесіп отыр. Бірақ әлі
де авторлар өзінің жәбірлеуіші сөздерінен қысылмай дұшпан суретін
бейнелеуге үйір, ал полемика ашық ұрысқа ауысатыны сирек емес.
Тұлғаның әлеуметтену маңызды институты және қазіргі қоғам мәдениетінің
бөлінбейтін бөлігі бұқаралық ақпарат құралдары болып табылады. Соңғы жүз
елу жылда жағдай төртінші билік (радио, теледидар, баспа) деп аталатын
адамдардың жүрегімен миына, жанұя, үкімет, құрдастар тобына қарағанда да
күшті әсер ететін кааналдар болып табылады.
Адамзат жаңа жағдайға әлі үйренісіп кете алған жоқ. Барлық мүмкін
келіспеушілік пенн дисфункция шығады. Төртінші билік қоғам пікірін
жасырын және тиімді басқаруды үйренді, ал адамдар үстінен бақылаусыз
билікті қолға алды. Баспа, радио, әсіресе, телеарнаны жаулап алу
әлеуметтік дебат пен саяси күрестің мақсаттарының бірі болуда. Әділ ме
немесе жоқ па, әрбір билеуші топ – үкімет немесе оппозиция – оған кімнің
қолы жетсе, сол қоға ой - пікіріне шешуші әсерді алады деп санаған.(1)
Классикалық нұсқада БАҚ-тың айтатындары келесі әлеуметтік – мәдени
функцияларды атқаруы керек.
Ақпараттық функция. Радио-теле-газет жаңалықтарын еститіндерге,
көретіндерге және оқитындарға елімізде және бүкіл дүниежүзінде бүгін және
кешегі күнде ие болғаны туралы ақпарат береді.
Ағартушы – танымдық функция. Адамдардың айналасын кеңейтуге, адамның іс-
әрекетінің түгел барлық облыстағы жаңаілім беруге бағытталған, әдейі
жасалған теле және радио бағдармалары, газет және журналдар арналады. Бұл
ақпарат бізді, біз не білмейміз, соған үйретеді. БАҚ-тың осы функциясының
арқасында қоғамның кейбір денгейі мәдени компоненттілікке үйретеді, әсіресе
қазіргі дәуірде, жақсы мәнер мектебі тек байларды ғана қолы жетеді.
Регреационды функция. Теле және радио эфирде, газет пен журналдардағы
ақпараттың көп белгілікөңіл көтеру тақырыптарына беріледі. Бұл классикалық
және эстрадалық музыка, теле шоу, ойын мен лотерея, мерекелер мен
фестивальдер, спорт бағдарламалар. Атақты журналдар мен газеттерде қылмыс
хроникасын, беллетристика, махаббат жайлы романдар жазады.
Нормалық – реттеуші функциясы. БАҚ тке қана ақпарат беріп аудиторияның
көңіл көтеріп қоймай, сонымен бірге сол немесе басқа уақиға қатысты
дүниетанымдық ой-пікірін қалыптастыруға ықпал етеді. Ал бұл БАҚ-тың
адамдардың мінез-құлқына әсер етуге толық бағытталғанын көрсетеді. Нені
жазып, нені жазбау керектігін, сол репортажды жазған журналист, содан кейін
– сол репортажды шығару немесе келісім беруді бас редактор шешеді.
Тындарман мен көрерменге әсер ету, эфир немесе газет басылымына шығатын
материалдарды таңдац деңгейінде жүреді. Бірақ бас редактор барлық уақытта
материал тағдырын шеше бермейді. Кеңсе уақытында оның үстінде ЦК КПСС-тің
идеологиясымен үгіт насихатын бөлімнің инструкторы тұрды. Сол жерде соңғы
шешім қабылданды. Бұл жылдары цензура алынып тасталды. Бірақ тез басқалар –
күшті қаржы топтар журналистерді жалдап, оларға ойды бағыттайтың
тақырыптарды тапсырып, эфирдаы уақыттарын төлейтіндер т.с.с. пайда
болды.Жаңалықтағы уақиғалар айтылып қоймай сонымен бірге БАҚ-тың мақсатына
пайдалы түрге, маңызды деңгейге дейін өзгертілді. БАҚ-тың қандай да
болмасын мақсаты елдің саяси билігін, саяст жағдайын шешеді. Коммунистер
уақиғадағы өз көзқарастарын, тыңдармандарға тықпалайтын. Енді демократтар
өз көзқарастарын айтады.
Нормалық – реттеуші функция қоғамдық пікірді қалыптастырып,
көрермендерге, тыңдармандарға, оқырмандарға, әсерін сол түрге сәйкес
аудиторияға айту (лозунг, сұраныс, өтініш, хабарлау); материалдарды беру
стилі (қатаң немесе еркін, жаңа немесе классикалық).
Барлық БАҚ-тың кең аудиторияға әсер ету деңгейін келесі тәртіппен
орналыстыруға болады. Ең күшті халық ты қамту бойынша және адамдардың ой-
пікіріне әсер ету мүмкіндігі кең коммуникация қаражаты, телеарна болып
табылады. Оның жетістіктері ең алдымен ол көрнекі-бейнелік әсер ету
мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді, ал бұл дара адамға күшті эмоционалды әсер
береді деген сөз. Кейбір мамандардың есептеулері бойынша бір орта
статистикалық жанұяда, теледидар тәулігіне жеті сағатқа дейін жұмыс
істейді. Қазіргі күнде теледидар – үздіксіз ақпаратпен қамтамасыз ететін
тек басты қаражат ғана емес, сонымен бірге, ол маңызыд әлеуметтік институт,
оның өнімі біздің тамақ ішіп, киім және тұтыну өнімдері сияқты қолданамыз.
Теледидар өмір барысын тездетті, адайғы жұмаларды, күндерді, керек
десең сағаттарды да тығыз қылып тастады. Ол аңыздарды қалыптастырып,
тарихты қайта көшіреді. Телесериалдардағы батырлар мен эстрада жұлдыздары
бізідің үйгк кіруде және керек десең жанұя мүшесі болуға да жақын.
Детиктив, махаббат, батырдық және саяси фильмдердегі уақиғалар бізге
нақтыға қарағанда шынайы көрінеді. Телидадар адамдарды біріктіреді. Америка
президенті мен Ақ үйдің хатшысы екеуінің махаббат уақиғаларынының жәйттерін
американдықтарға қарағанда, біз жақсы білеміз.
Теледидар күші ойлау қабілетіне терең әсер ету мүмкіндігі, ол ескіні
жаңартып және жаңа аңыздара шығара алады. Теледидар кейіпкерлерінің
моральдік қорын ұстайтындардың атақтары, Достоевский немесе Шекспирдің
кейіпкерлеріне қарағанда тереңірек және олар көрермендердің көбісінің қолы
жетеді. Теледидар кейіпкерлері көп уақытқы дейін есте сақталып қалады-
сондықтан ол ең алдымен, ұлттық рухани кескінге әсер етеді. Олар
адамгершілікпен мінез-құлық эталоны болады.
Бұқаралық ақпарат құралдары адамдардың әлеуметтік мінезіне күшті әсер
етеді, адамның адамгершілік қасиеттерін үлкейтіп көрсетіп жай адамдар
тарихы ең қиын жағдайдан шыға алғанда, теледидар бізге үміт пен
белсенділікті береді. Сонымен қатар, ол экраннан адамзат осалдықтарын,
саяси партияларын келіспеушіліктерін, коррупция, биржадағы айғай-шу немесе
дүкендегі кезекті көрсетіп скептицизмді тарата алады. Мүмкін қоғамда егер
кішкентай бала ер жеткенше, нақты он мыңдаған тележаңалықтармен кинолар да
болған күштеу актілерін көріп өспесе, осы өмірде күштеу аз болушы ма еді.
Америка мамандарының есептеулері бойынша 1969 жылы Америка
телебағдарламаларының онан тоғызы күштеу сценасын көрсеткен. 1981 жылы олар
азайған, бірақ сонда да үштен екеу. Теледидар эксперттарының бірі О.Ларсен
санағанда Америка жасөспірімдері 1700 сағат теледидар алдында отырып 1500
өлтіру актілерін байқаған. Басқа зерттеушілер бұдан да үлкен сандарды
көрсетті. (әқ мың өлтіру актісі мен 100 мың басқа күштеу сценалары).
Өкінішке орай, Агрессиялық теледиадр проблемасы бойынша отанымыздың
статистикасында практика жоқ, әйткенмен де бұо облыста, әсіресе соңғы
жылдары есептейтін нәрселер табылатына күмәнданбаса да болады. Көп
кеңістіктен кейінгі республикаларда телеарна бағыты батыстың, соңымен қатар
американдық мәдениетті көрсетуде бірақ одан бұл проблема көлемі отандық
жастарымызда қамтығанын көрсетеді. Күштеу қылмыскерлердің өсуі, әсіресе
кәмелетке толмағандар арасында бұған күшті мысал бола алады.
Спутник байланысының дамуымен қазіргі заман коммуникация жүйесінің
арқасында БАҚ халықтың кең бөлігіне әсер ететін институтқа айналады. Бұл
оларды әртүрлі деңгейдегі проблема шешудің құралы ретінде қолдануға
шақырады. БАҚ шынында да қоғам пікірін тиімді реттеушісі боды, бірақ қоғам
қызығушылығында өте сирек қазіргі күнде бұзу-қаруы мен насихаттау қаруы БАҚ-
қа қарағанда күшті қару жоқ.
Міне сондықтан БАҚ-ты бақылау үшін күрес өмірге емес, өлімге әкеледі,
тоталитарлық үлгідегі мемлекеттік билік БАҚ-ты толық бақылауға және
халықтың ой пікіріне бірдей әсер етуге ұмтылады. Бұндай мемлекеттерді
басқарушылар БАҚ-ты тек қана олардың еліндегі кеңістікке бірдей ақпарат
қоғам пікірінде ұжымдық ұйымдарға, үгіт насихат беру үшін керек деп санады.
Ал бұндай жағдайларда ол тек қана азаматтарды ақпараттау құқығын жүзеге
асыратын функцияны атқарады, тәуелсіз БАҚ-тың болуы мүмкін емес.
Демократиялық мемлекетте билік субъектінің пікірімен санасуы қажет,
себебі адамдар үшін жасалған саясат, адамдармен жасалуы қажет.
Демократиялық еледрде ақпарат айналымы билік органдарына бағынышты
болмайды, тек қана қоғам сұранысымен жүзеге асады. Мемлекеттік институттар
салық төлеушілер арқасына өз іс-әрекеттері туралы ақпарат көздері болып
табылады және ол барлық азаматтарға, сонымен бірге БАҚ-та жария ету үшін
журналисттерге кедергісіз ақпарат беруге міндетті. БАҚ тек қана
оқырмандардың, көрермендердің және тыңдармандардың сұранысы мен ғана
әртүрлі (сайыстық негізде) идеологиялық концепциялар бере алады.
БАҚ тілі дүниеге жаңа көрініс әкеледі. Ол саясат жүйедегі институттар
ішкі ортадан шығу қызметін атқарады, аудитория мен өзара іс-әрекеттің
қажетті деңгейін қамтамасыз етеді. Кез-келген саяси биліктің маңызды
ресурстарының бірі коммуникативті менеджмент болып табылады. Басты
тапсырмасы – тең құқылы субъектілер – қоғам мен билік қоғамдық қатынастағы
өзара іс-әрекет жағдайларында қоғам пікіріне әсер етуі.
Бірақ ақпарат елдің әлеуметтік сяси және экономикалық потенциалы
дамуына жақсы жақтары мен қатар, мемлекеттің статус – кво қауіпін
төндіретін теріс жақтары да бар екенін ешқашан ұмытпау қажет. Міне
сондықтан батыс үлгісі бойынша БАҚ-тың тәуелсіз болу процессі өте ұзақ және
қиын болған. Ең бірінші кезекте бұл Қазақстан сияқты мемлекетке тән өтпелі
типтегі халқтың экономикалық бағыты мен саяси тұрақсыздыққа байланысты. БАҚ-
тың даму деңгейі журналистік этика, олардың жұмыс істеу әдістері, адамзат
бостандығының құқығын құрметтеулері маңызды рль атқарады. Егер мұны
ойламаса және ақпараттау процесін өз бетімен қоя берсе онда бұл жағдайда
ақпараттық анархия ең қатал қоғамда да соңында қарамақайшылыққа әкеледі.
Міне сондықтан да батыста жариялық жоқ. Онда либералды тәуелсіз
концепциялар бар, ол өзіне тұлғаның өз еркіндігін кіргізеді.
Бұл концепция жеке адамға негізделген. Бірақ оның пайда болуына
ешқандай қатысы жоқ. Керісінше, қарсы тұрған бөлек адамдардан, құқықтық
тәртіпті сұрайды. Батыстағы БАҚ-тың тәуелсіз сияқты сөзінде олардың
айтылған сөзге жауапкершілігі жоғары.
Әлемдік жағдайдағы студент жастардың әлеуметтік саяси проблемалары.
Қазіргі дүние технология ме нәлемдік үлкен өзгерістер дәуірінде жастар
ертеңгі күнге сенімдерін жоғалтады, олардың алдында: жақсы мамандық таңдау,
өмірлік жоспарды жүзеге асыру, жоғарғы білім алу, жұмысқа орналасу және
т.б. проблемалары тұр.
Жастардың ең басты проблемалардың бірі – жоғарғы білім алу. Білім алу -
өмірлік мақсатты жүзеге асырумен қалыптасудың маңызды факторы болып
саналады.
Қазіргі уақытта мемлекеттік тегін оқу орындарымен және мемлекеттік емес
ақылы білім ұйымдары бар. Бірінші жағдайда тегін білім алу термині толық
емес, ол оқушылар үшін тегін мемлекеттік бюджет, салық төлеушілер халық
арқылы төленеді. Ақылы, мемлекеттік емес білім алу тікелей халық кірісінің
деңгейіне байланысты, себебі, барлығы бірдей өз балаларын ақы төлеп оқыта
алмайды. Бірақ бұндай білім алу, бітіргендерге әлеуметтік саты бойынша
жылжу, әлеуметтік позицияға сәйкес және қоғамдағы тұлға статусына сәйкес
жақсы жағдайлар жасалады. Бұлай білім алу шынайы ақсүйектік мінезде болады.
Біздің көзқарас бойынша тағы бір студенттердің проблемалары – бұл
жергілікті тұрғындармен көшіп келгендер арасындағы өзара қатынас
проблемасы.Оралман студент – этникалық қазақтар орыс студенттерімен де.
Орысша сөйлескісі келмейді.Сонымен өз ана тілдерін білмейтіндер немесе
нашар білетіндерге қатынастары жаман екені көрінеді. Оларға жергілікті
қазақтар еуропалықтанған күнделікті өмірде қазақ дәстүрін қолданбайтындығы,
білмейтіндігі ұнамайды.
Жастардың әлеуметтік өзін анықтауы – бұл дүниедегі өзінің жағдайы (кім
болу және істеу) жаңа заманда әлемдік таңдау мүмкіндігі кеңейді.
Жаһандастыру – дүниежүзілік масштабта өтетін өзара бағынышты қоғамның – су
процессі. Өзара бағыну әртүрлі формада көрінуі мүмкін, бірақ
әлеуметтанушыларды басты қызықтыратыны экономика мен мәдениеттің
жаһандасуы. Адамның психологиялық түсінігі, оның мүмкіндіктері интернет,
мобильді байланыс, теледидар, радио, кітаптың әсерінен туған түсінік пен ой-
пікір дамиды. БАҚ пен қазіргі технология арқасында жастар өз айналасында
шектеліп қалмайды. Бұл араласу үшін мүмкіндік туғызады, ал интернет арқылы
(кімнің оған қолы жетеді) дистанциондық оқыту әдісі бойынша дүниежүзілік
ВУЗ-дарда шетелдік білім алуға және т.с.с. өзіндік оқу, өмір жолын еркін
таңдаудың үлкендігі саяси ойлау жастардың қоғамдық өзгерістермен бүкіл
әлемдік өзгерістерге үйрену, өзіндік мінез қалыптастыруға көмектеседі.
Қазіргі кезендегі коммуникацияның дамуы – бұл процесс әлемнің бір-
бірінен бөлек бөліктерін байланыстырады. Неге қолы жетпесе, соны бәріне
белгілі қылады. Егер жастар бұрын тек өзінің аймағындағы қарама-қайшылықтар
мен қақтығыстарғы қатысса, қазір олар әлемнің әрбір бұрышындағы уақиғаға
дауыс бере алады.Бұған мысал ретінде америкадағы студент жастардың Ирактағы
әскери іс-әрекеттерге қарсы бағытталған өз президенттерінің терроризм
проблемаларын шешу жолдарына қатысты демонстрациясын алайық. Олардың
дауыстары былай болды: кітап көмегімен күрес бұл уақиғаға басқа
континенттерденде үн қосты. Осыдан әлемдегі қоғамдағы қатынастардың
жаһандастыруы жастарды қақтығыстқа қарсы тұруға тартады.
Басқа жағынан БАҚ және интернет тек жақсы жақтары ғана емес, жастардың
әлеуметтік өмірін, оның рухани – адамгершілік қалпына жаман жақтары әсер
етеді. Интернеттің белсенді қолдануы дипрессиялық қалпы, жалғызыдқ және
бейнеге бағыныштылыққа әкеледі.
Кешегі пейджерлар жасөспірімдер шетел кинолары күшті әсер етеді,
жастардың субмәдениеттілікті тез қабылдадйы. Интернеттен ауыр музыка
жастар модасы, темекі тарту, алкоголь, нашақор заттарды қолдану кең тарады.
Белгілі мінез-құлық стереотипі қалыптасты, тұлғалар арасындағы қатынаста
нормалар, жастардың жаргондары қалыптасты.
Бұл жаман заттар жастар арасында тарамау үшін белгілі шаралар
қолдануда: темекі және ішімдік заттарды жарнамаға тиым салу үшін жаңа заң
жасалды; жаман әдеттерден арылуға шақыратын жарнамалық шиттер жасалды.
Олардың іс-әрекеттерінің бұзушылығы, денсаулық өмір кейпін үгіттеу, ВУЗ-
дарда тәрбие жұмыстары жүргізіледі. Қоғам денсаулығы мықты ұрпақ
тәрбиелеуге тырысады, бірақ өздері демаулықты сақтамайды, теледидар темекі
мен ішімдік заттарды жариялап құқықты бұзады. Бұндай жағдайда ешқандай
акция көмек теспейді. Өмір стилін біржолата өзгерту қажет. Үлкендер жақтан
үлгі болмағанша бұны жастар өздігінен түсініп істей алмайды. Неліктен?
Себебі тезірек өсіп үлкендерге ұқсағысы келгендіктен болар (жаман әдет
жұқпалы деп жай айтпайды ғой), сонымен бірге адамгершілік өзін-өзі
тәрбиелеу үшін ұмтылыс пен қатар ақша қаражаты (кейбіреулердің уақыттары)
жоқ. Бұнда пайдалы тұрмыс туралы айтылатын газеттер мен кітаптар мұражай,
табиғаттың әдемі сирек бұрыштары бойында, турсаяхаттар мен ірі қалалардың
әдемі жерлеріне серуендеу.
Жастардың әлеуметтік проблемалары көбінесе, қоғамда болып жатқан
процестерге байланысты: урбанизация, жұмыссыздық, жоғары білім алу
қиындығы, еңбекақы төмендігі, тұрақты тұрғын үй жоқтығы және т.б.
Студенттер материалдық проблемаларының бөлігін шешу үшін жұмысқа орналасуға
мәжбүр болады, бұл жұмыс сауда мен қызмет саласына қатысты, ал өздерінің
болашақ мамандығы бойынша жұмыс істеу үшін тәжірибе алу қажет, тәжірибесіз
орналасу мүмкін емес.
Қазіргі қоғамның саяси өмірі, саяси субъектілерінің қатынасын, олардың
өзара іс-әрекетімен байланыс процесін көрсетеді. Саяси мәдениеттің даму
деңгейі тек қана қоғамның жеткен саяси деңгейін ғана емес, оның әлеуметтік-
рухани прогрессі болып табылады. Саяси мәдениет арқылы оның саяси іс-әрекет
прцесінде адам күшінің болмысы қалыптасуы өтеді деп айтты Л.Н.Коган.
Нақтысына барлық саясаткер субъектілері әртүрлі саяси мәдениетті ұстаушылар
боуы мүмкін. Саяси мәдениет қалыптасқанда оның шығуы мен дамуы саяси
әлеуметтану процсінде жүреді, онда адам саяси өмірге араласып, берілген
қоғамның міндеттері норма, саяси өзін-өзі ұстаудың стандарттары мен
бағыттарын үйренеді, бұлоған саяси жүйеге үйреніп оның әлеуметтік ролін
атқаруға көмектеседі. Саяси әлеуметтену қатынасы бағытында оның тұрақтануы
мен қалыптасуы әр-түрлі кезендерге бөлінеді; бұл процестің негізінде саяси
және саяси емес факторлармен ерекшеленеді. Біріншісіне, саясаткерлер
мемлекеті, саяси режим, әртүрлі саяси институттарды, сонымен бірге саяси
партиялар, қоғамдық ұйымдармен қозғалыстарды, ал екіншісіне – жанұя,
мектеп, білім беріп тәрбиелейтін ұйымдар, еңбек ұжымдары, дінмен шектеуді,
БАҚ, интернет бойынша клубтар және т.б. жатқызамыө.
Саяси әлеуметтендіру, жалпы әлеуметтендіру сияқты екі басты формада
өтеді: ұйымдасқан, басқарылатын және бақыланатын роцес, жоғарыда айтылған
жұмыстардың толық бағыттағы іс-әрекет нәтижесінде өтетін ұйымдармен
қоғамдар және стихиялық түрде тікелей және жанама қоғаммен оның құрылымына
әсер етеді. Саяси мәдениет көптеген ішкі саяси және саяси емес факторлардың
әсерлерінің қиылысу синтезі сияқты қалыптасады.
Соңғы жылдары жастардың саясатында қозғалыс барын байқамауға болмайды,
саяси білім беру және белсенді студенттер – жас серкелер пайда болуда,
мысалы, дебат ойыны Город будущего, қатысатындар. Олар өздерінің еркін ой-
пікірлерімен өз елінің өмірінде қатысып шешуге, жеңімпаз болуға, карьералық
өсумен өз өмірінде әлеуметтік тұрақтылыққа ұмтылыстары таң қалдырады.
Басты біздің тапсырысымыз - өсіп келе жатқан ұрпақтың рухани-
адамгершілік тәрбиемізді күшейту, жас ұрпақтың потенциалы әлеуметтік күшін
тәрбиелеу және бұл күшті тәуелсіз демократиялық қоғам мен мемлекет болу
және даму үшін белсенді құрал ретінде ары қарай қолдануымыз керек.
2. Бұқаралық ақпарат құралдарының төртінші билік аталуы туралы
А. БАҚ-тың демократиялық қоғамда алатын орны
Кеңес жүйесіне тоталитарлық деген баға ол саясат сахнасынан кеткеннен
кейін емес, оның 1917 жылдың қазанында билікке келгенінен бері берілгенді.
Ақпан революциясынан кейін пайда бола бастаған демократияның нышандары
Ленин өз жарлықтарымен әп-сәтте құртып жіберді. Меньшивиктердің, эсэр
партиясының басылымдары тұтқындалды. Жаңа империяның орталық органы
Правда болды. Жеткіншек інілер аталады. Ведомстволық басылымдар
коммунистік партияның сойылын соқты. 74 жылы жер шарының алтыдан бір
бөлігінің уысында ұстаған КСРО-дағыдан қазіргі Қазақстандағы БАҚ-тың саны
бірнеше есе көп.
КСРО да цензура (бақылау) өте күшті жұмыс жасады. Мемлекеттік құпиялар
өз алдына, кеңес империясы идеологиялық диверссия дегеннен қорықты,
марксизм-ленинизмді көздің қарашығындай қорғады. Сталиндік репрессия
жылдарында бір ауыз жаңылыс сөз үшін адамдар итжеккенге айдалып жатты. Дені
жалған жаладан азап кешті. Міне, кеңестік демократияның сиқы осындай еді.
Ал шын демократиялық қоғамда БАҚ-тың ролі ерекше, тіпіті оны төртінше
билік деп те атайды. Бірінші өкіметтің, екінші парламенттің билігі болса,
үшінішсі соттықы. Бұл Батыстағы шынайы демократиялық мемлекеттер де
үйреншікті жайт. Оларда заң үстемдік етеді. Заңға бағынбайтын адам адам
жоқ. Мәселен, АҚШ президенті елдің Конституциясы, басқа да заңдары алдында
құрдай жорғалайды. Конгресс көпшілік дауыспен президентке импигмент
(латынша – ұялту, бетіне басу, айыптау) жариялауұғв құқы бар. Оны дереу
орнынан тайдырады.
Бұқаралық ақпарат құралдары демократиялық елдерде үлкен беделге ие.
Олардың нақтылы дәлелдер келтіріліп, объективті түрде сынына ұшырған
мемлекет басындағы лауазымды чиновниктер отставкаға кетуге мәжбүр болады.
Міне, төртінші билік дегеннің мәні осы. Батыс елдері БАҚ-тары мемлекет
басшысында да ауыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Саясаттану кафедрасы
Нүрпеисов Ерлан
БАҚ-ң саясатта алатын орны
Диплом жұмысы
Ғылыми жетекші: аға оқытушы Ахметов Әлібек
Қанапияұлы
Қорғауға жіберілді_______________
Кафедра меңгеруші ___________
____ ____________ 200_ ж.
Көкшетау 2006
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
Тарау – І
Бұқаралық ақпарат құралдары (БАҚ) туралы жалпы түсінік
А. БАҚ-тың шығу тарихына қысқаша мәлімет.
Б. Қазақ баспасөзінің пайда болуы.
В. Тәуелсідік алғаннан бергі уақыттағы басылымдар жөнінде.
1.2 БАҚ функциялары және саясатта алатын орны.
Тарау – ІІ
2. Бұқаралық ақпарат құралдарының төртінші билік аталуы туралы
А. БАҚ-тың демократиялық қоғамда алатын орны.
Б. Билік жүйесі БАҚ-пен санасуға тиісті.
Тарау – ІІІ
1. Бұқаралық ақпарат құралдары саясаттың қолындағы қаруы.
А. Тоталитаризм мен авторитаризмнің уысындағы БАҚ-тың кескін-кейпі.
Б. БАҚ ежелден белгілі бір саясаттың сойылын соғушы.
2. Демократиялық қоғамдағы бұқаралық ақпарат құралдарының сипаты.
А. Қазақстандағы БАҚ-тардың әлемдік саяси ағымдарға бейімделуі.
Б. Демократия – ойыңа не келсе, соны жүзеге асыру емес.
Ол – заңға бағыну.
В. Елімізде БАҚ туралы Заңдарды қабылдаудың қиын-қыстау кезеңдері.
Тарау – ІY
Сөз бостандығы үшін күрес – толастамайтын процесс
А. Кез келген саяси жүйе сөз бостандығы желеу етуге шебер.
Б. Бемократиялық қоғамда да сөз бостандығы төңірегіндегі дау-дамай ешбір
толастамайтын саяси жарыс.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Қандай мемлекет болса да, ол қандай жүйені өз дамуына нысана етсе де
саясаттың негізгі құралы ретінде бұқаралық ақпарат құралдарын (БАҚ)
пайдаланады. Тоталитарлық, авторитарлық, диктаторлық режимдерде баспасөз
биліктің ашса алақанында, жұмса жұдырығында болып, иесінің қос-қабағын
аңдып, соның айтқанымен жұмыс жасайды. Ал демократиялық қоғамда шынайы сөз
бостандығы үстемдік жасағандықтан БАҚ еркімен оқырмандардың сұранымын
қанағаттандырады. Бірақ қай саяси жүйеде болмасын баспасөз саясатпен
шұғылданбай қоймайды. Тіпті шаруашылықтың бір саласының органы есептелетін
газетте саясатқа байланысты хабарларды айналып өтпейді. Демек, бұқаралық
ақпарат құралдары жеке бір елдің, тіпті бүкіл әлемнің саяси өмірімен тығыз
байланысты болады.
Дипломант бұл тақырыптың саясаттану пәніне тікелей қатынасы бар екенін
дәлелдеуді өзінің мақсаты етті. Сол үшін көптеген жазба материалдарды қарап
шықты. Осы мәселені тура зерттеген іргелі ғылыми еңбектер жоқтың қасы. Орыс
тілінде болуы ықтимал. Бірақ Көкшетау қаласының кітапханаларынан оларды
кездестіру мүмкін болмады. Жоққа жүйрік жетпейді дегендей қолға
түскендерімен қанағаттануға тура келді. Материалдар іздестіруге, ой жүйесін
бір ізге шоғырландыруға ғылыми жетекшінің ақыл-кеңесі, көмегі мол
болғанынан атап өтуге тиіспіз.
Осы мәселеге кірісуге автордың Алаш үні газетінің редакциясында жұмыс
жасауды да септігін тигізді. Журналистика саласында еңбек ететін қауым
саясатқа өте жақын. Оның үстіне аталмыш басылым саяси партияның органы
болып есептеледі. Дипломант политологияны теориялық жағынан ғана емес,
практикада, іс жүзіне меңгеруге мүмкіндік алды.
Қазақстан тәуелсіздігін жариялағаннан кейін демократиялық бағытқа бет
бұрды. Пікірлер плюрализмі үстемдік ете бастады. Соның нәтижесінде ондаған,
жүздеген, тіпті мыңға тақау әртүрлі басылымдар пайда болды. Олардың дені
өздерін тәуелсізбіз деп есептеді. Шыны да солай. Мұның өзі еліміздің
демократиялануының нышаны екендігіне дау жоқ.
Кеңес жүйесі күйреуінің алдында, сексенінші жылдардың соңында одақтас
республикалардың барлығында дерлік, оның ішінде біздің елімізде де жеке-
дара билік еткен коммунистік партиядан басқа саяси ұйымдар пайда бола
бастады. Өзінің басылымынсыз, газетінсіз саяси партиялар мен қозғалыстардың
жұмыс жасауы мүмкін емес. Өйткені олардың арқа артар негізгі сүйеніші –
бұқаралық ақпарат кеңістігі, оқырмандар аудиториясы.
Пікірлердің әр алуандығын демократиялықтың негізгі шарттарының бірі
ретінде мойындасақ та, олардың өз ұлтымыздың мүддесіне кереқар келетіндерін
айыптауға тиіспіз. Тоқсаныншы жылдардың басынан еліміздің тәуелсіздігіне
қауіп төндіретін сепаратистік пиғылдар белең ала бастады. Славян тектілер
ұйымдастырған Русская община, Истоки, Лад саяси ұйымдарымен, қазақ
халқының қас жауы орыс казачествосы тікелей арандату әрекеттеріне кірісті.
Бұл тұнып тұрған саясат еді. Сепаратистерге Ресейдің шовинистік топтары дем
берді. Мәселен, бұрынғы КСРО-ның президенті Михаил Горбачев, жазушы
Александр Солжиницын Қазақстанның солтүстігіндегі алты облысты, қазақ
халқының кіндік кесіп, кір жуған төл жерін Ресей Федерациясына қосуды
насихаттады. Бұл сонау Никита Хрущев кезіндегі сандырақ болатын. Ол кезде
еліміздің тұтастығын кеудесін оққа төсеп қорғаған халқымыздың батыр да
кемеңгері ұлы Жұмабек Ташенов екені тарихтан белгілі.
Міне, осы сепаратизмге қарсы соққы берген қазақ тілінде шығатын
бұқаралық ақпарат құралдары пайда болды. Ресми басылымдарда да
славянфилдерге тойтарыс беріліп отырды. Ал Азат, Орда тәрізді тәелсіз
газеттер сепаратистік идеялардың күлін көкке ұшырды. Мұның өзі арнайы
зерттеуді талап ететін ғылыми тақырыпқа жататыны дауысыз.
Диплом жұмысының авторы өзінің осы шағын еңбегінде аталған мәселелер
жөнінде де кейбір жеке толғамдарын әңгіме етуді жөн деп есептейді. Әрине,
оның қазіргі саясаттың толқынында жүзуіне ғылыми жетекшінің мол әсері
болғанын шімірікпестен мойындауды ақиқаттың ақ туын көтерумен іспеттес.
Диплом жұмысы шағын-шағын бес тақырыптарға бөлінеді. Оларды тараулар
деп атауға да болады. Біріншісінде бұқаралық ақпарат құралдары туралы жалпы
түсінік беріліп, олардың шығу тарихына қысқаша тоқталынады. Қазақ
баспасөзінің пайда болуынан мағлұмат беріледі. Осы тарауда еліміздің
тәуелсіздік алғанынан бергі жылдардың ішінде бұқаралық ақпарат құралдары
туралы жалпы түсінік беріліп, олардың шығу тарихына қысқаша тоқталынады.
Қазақ баспасөзінің пайда болуынан мағлұмат беріледі. Осы тарауда еліміздің
тәуелсіздік алғанынан бергі жылдардың ішінде бұқаралық ақпарат құралдарының
дамуы сөз болды.
Бұқаралық ақпарат құралдарын шартты түрде төртінші билікке жатқызып
жүр. Екінші тарауда автор осының мәнін ашуға тырысады. БАҚ-тың
демократиялық қоғамда алатын орны жөнінде талдау жасайды. Шынайы демократия
үстемдік еткен елде билік жүйесі БАҚ-пен санасады. Мұның өзі оның төртінші
билікті қолына ұстап отырғанның белгісі іспеттес.
Мәселенің, дәлірек айтқанда, диплом жұмысының негізгі түйіні бұқаралық
ақпарат құралдарының саясатпен тығыз байланыстылығы, оның белгілі бір саяси
бағыттық қаруы екендігінде. Автор мұны үшінші тарауда талдайды.
Тоталитарлық және авторитарлық қоғамдардағы БАҚ-тың биліктің қолшлқпары
болып, соның сөзін сөйлейтіндігін кешегі кеңес заманының тәжірибесімен
дәлелдеуге тырысады. Осы тарауда бұқаралық ақпарат құралдарының ежелден,
тіпті демократиялық билік құрылымында да белгілі бір саясаттың сойылын
соғатын құрал екендігі айтылады.
Қазақ даласында демократияның нышаны болған десек те, біздің еліміз
қазіргі заманғы шынайы демократияның дәмін енді ғана татып отыр. Әлі де
оған, оның қойнауына бүтіндей ене қоғамыз жоқ. Талай ғасырлар бойы
отаршылықтың езгісін бастан кешіргеніміз өзінің теріс әсерін тигізіп келді,
тигізіп жатыр да. Құлдық психология халықтың санасына мүлде сіңіп, ұрпақтан
ұрпақтың бойына тараған дерт екенін түсіндік. Бірақ еліміз тәуелсіздік
алған он үш жылда адамдар жаңалыққа бет бұрды. Демек, қазақтар да
демократизмнің не екенін аңғарып, түсіне бастады. Тіпті сол жолда табанды
күреске де әзір. Бұл игілікті істің дем берушісі бұқаралық ақпарат
құралдары. Диплом жұмысының төртінші таруы демократиялық қоғамдағы БАҚ-тың
қандай дәрежеде болу керектігін сипаттайды. Автор еліміздегі бұқаралық
ақпарат құралдарының жаңа дәуірге бейімделіп, ой-пікірді ашық айтуға үйрене
бастағанын нақтылы мысалдармен дәлелдейді. Бірақ демократия дегенді ойыңа
не келсе, соны жүзеге асыру деп түсінуге болмайтындығы баса айтылады.
Сонымен қатар елімізде БАҚ туралы заңдарды қабылдаудағы дау-дамайлар де
естен шығарылмаған.
Соңғы, бесінші тарауда ой-пікір толғанады. Бұл мәселенің төңірегіндегі
айтыс-тартыс демократиялық қоғамда әрі қарай жалғаса береді, ешбір
толастамайды. Ал тоталитаризм, немесе авторитаризм бізде сөз бостандығы
бар, түпкілікті орнаған деп кесіп тастап, үзілді-кесілді тұжырым жасауға
бейімделген. Бұл әміршілдік-әкімшілдік жүйенің көтерген туы, соған тән
құбылыс. Сөз бостандығы туралы тек демократияға бет бұрған елде ғана қызу
пікірталас болатындығын қазіргі Қазақстанның мысалынан көруге болады. Автор
бұл мәселені жан-жақты дәлелдеуге тырысып, нақтылы деректер келтіреді.
Әдеттегідей диплом жұмысы қорытындымен тәмамдалады. Онда автор өзінің
бес тақырыпта баяндаған ой-пікірлерін қысқаша сараптап өткізіп, еңбегін
орындау барысында қандай қиыншылықтар кездескенін, тақырыптың маңыздылығын
(актуальность), жұмысты орындау барысында қол жеткен табыстарын атап өтеді.
Бұқаралық ақпарат құралдары мен саясаттың арақатынасын жіліктеу оңай
мәселе емес. Жоғарыда айтқанымыздай бұл игілікті істі жүзеге асфыруда
ғылыми жетекшімнің көмегі ересен болғанын ерекше атап кетуге тиіспін.
Негізгі мамндығы бойынша журналист, саясаттану, философия пәндерінен ширек
ғасырдан астам дәріс оқыған профессордың дипломантқа айтары да, берері де
көп еді. Соның нәтижесінде іске сәттілік тілеп, шағын ғылыми жұмысты бастап
кеттім.
1.Бұқаралық ақпарат құралдары (БАҚ) туралы жалпы түсінік
А.БАҚ-тың шығу тарихынан қысқаша мәлімет
Ерте кездердегі қолдан жазылған кітаптарды, тіпті қарапайым, жабайы
баспаханаларда терілген басылымдарды да бұқаралық ақпарат құралдарына
жатқызуға болмайды. БАҚ 15 ғасырдың ортасында Европада пайда болды1. Басқа
ақпарат құралдары дүниеге келгенге дейін баспасөз адамдардың хабар-ошар
алатын негізгі ошағы еді.
Алғашқыда брошюралар, листовкалар жарық көрсе, 17 ғасырдың басында
газеттер, ортасында журналдар дүниеге келді. Ал 19 ғасырдың ортасында
баспасөз агенттіктері құрыла бастайды. Европада басталған баспасөз шеруі
бірте-бірте әлемге тарады.
Бұдан бес ғасыр бұрынғы түіл 19 ғасырдағы Ресей бұқаралық ақпарат
құралдарының тым қарапайымдылығы қазіргі заман оқырмандары үшін күлкілі
оқиға тәрізді. Архивтерде сақталған ескі журналдар мен газеииер өздерінің
безендірілуі және мазмұны жағынан бүгінгі адамдардың сұранышын ешбір,
алпысыншы жылдарындағы қазақ тілінде шыққан аудандық, кейбір облыстық
газеттер біздерді сауатсыздықтың қойнауына жетелегендей.
Тіл мен мәдениет егіз құндылықтар. Ол ееуі де заман талабына сай
өзгереді, толығады, ілгері дамиды. Мәселен, бұдан он шақты жыл бұрын қазақ
тілінде егемен, жанұя, ұлтжанды деген сөздер болмағанды.
Олар пайда болған кезде көпшілік бірден қабылдай қойған жоқ. Жаңа
сөздерге адамдар бірте-бірте үйреніп, қинала жатыққан еді. Әрине, ойдан
шығарып, кейбір білімпаздардың құрастырған сөздер ерсілік тудыратыны
ақиқат. Жанұя емес, ойбай! деп Ана тілі газеті зар жылағанды. Отбасы
түсінігі халқымызда ғасырлар бойы қалыптасқанды. Бірақ әрі жандайшөп, әрі
жағымпаз, әрі жәдігөй, әрі жалпақшешей қазақ терминком толып жатқан
арамшөп сөздерді заңдастырды. Кеңестік идеологияның тақымы батып қалған
біздің ғалымдарымыз әлі күнге дейін ұлтшыл деген терминнен зәреқұры
қалмай қорқып, ұлтжанды атты арам шөпті тілімізге заңдастырды. Шындықты
мойындау керек, қазақ ғалымдары, оның ішінде тіл мамандары келе жатыр.
Ұлтшыл болудың елін, халқын, ұлтын жан-тәнімен сүю екенін түсінбейді,
түсінгісі келмейді. Национализм коммунистік, әсіресе кеңестік,
идеологияның бұрмалауынан теріс ұғымға ие болған. Орыс шовинистері
интернационализм ұғымын
1БСЭ. 507-508 беттер.
жер шарының алтыдан бір бөлігін өз үстемдігін орнату үшін пайдаланғанды.
кеңес дәуірі кезінде өз ұлтына сүйіспеншілігінді ашық білдіру мүмкін
еместі.
Сол бір зорлыққа негізделген заманның теперішін көріп, соның басыбайлы
құлы болғандар ұлтжанды деп мәймөңкелеуді. Әдетке айналдырды. Тілімізді
бұзған жаман журналистер жаңа сөз таптық деп қуаныштары қойнына симай
жүр. Олар ұлтшыл ұғымын нацизммен қатар қояды. Өз ұлтын ардақтап, оның
дәрежесін көтеріп, ал басқа ұлттарға зорлық-зомбылық көрсетпейтін ұлтшылдық-
нағыз патриотизм.
Бұқаралық ақпарат құралдары тарихы қазіргі заманға сай дәрежесіне
жеткенге дейін талай даму кезендерінен өтті. Оның өркендеуі техниканың
жетістіктерімен тығыз байланысты. Ең алғашқы баспаханалар жұртты
таңқалдырғандай еді. Бұл істен хабары жоқтар ғажайыпты көзімен көргендей
кейіп кешті. Бүгіндер баспа жұмысы түгелдей компьютерге көшіп, бұдан 7-8
жыл ғана бұрынғы техника көнеріп қалғанды. Алдағы уақытта газет шығару
қазіргіден дже жеңілдей түсетініне күмән жоқ. Қағаз тапшылығынан да арылып
келе жатырмыз. Бұрын Ресейге тәуелді Қазақстан өзінің сапасы жоғары қағазын
шығара бастаыды.
Газет деген сөздің төркіні итальяндық. Ол венециялық ұсақ күміс
ақшанң атауы. Оны гадзетта деген. 15-16 ғасыларда Венеция ірі сауда
орталықтарының бірі болғанды. Өкімет билігінде отырғандарды сауда-сатық
мәселелерімен қатар басқа елдердегі саяси-ахуал да алаңдатқан. Соған
байланысты хабарлар тарататын ақпарат құралдарының қажеттігі туғанды. Олар
ең алдымен қолдан жазылып, листовкалар ретінде таратылған. Ал бұл
парақшалар гадзетта деп аталатын ұсақ күміс ақшаларға сатылған. Міне,
газеттің атауы осыдан шыққан. Венецияда Гпадзетино деп аталатын газет осы
күнге дейін шығып тұрады. Бұл атауды әлем қабылдады.Ол орыстың сөзі емес.
Біздің кейбір әсіре жаңашылдарымыз үнпарақ дегенді тілімізге таңбақшы.
Жер жүзі қолданылатын сөздерден қашу дұрыс па? Үнпарақты еліктегіш
интеллигентсымақтар ғана білімпаздығын таныту үшін өзара қолданып жүрген
тәрізді.
Газет сөзі өзінің қазіргі заманғыұғымы француз баспагері Ренадо 1631
жылы Парижде Ла газетте деп аталатын күнделікті басылымын шығара
бастағаннан кекйін әбден орнығып, мүлде бекілді.
Шын мәнінде ақпарат құралы ретінде газет тарихы 15 ғасырдан тым ертерек
басталады. Осы заманғы газеттердің ең бұрынғылары сонау римдік император
Юлий Цезарь дәуірінен басталды. Гипспен қапталған арнаулы тақтайларға жазып
отырыстары туралы, хаттамаларының қысқаша мазмұны, Римде болып жатқан
жаңалықтар жайында баяндалатын. Тақталар адамдар көп жиналатын жерлерге
ілініп қоятын.
Кейін адамзат папирусты пайдаланып, одан қағаз жасай бастағанда Римде
хабарладық мазмұндарын көбейтетін арнаулы мастерскойлар жасалды. Биік
тұғырда имәнеріне келтіріп оқып беруші хабарларды дауыстап таратып тұратын.
Одан ондаған көшіріп алушылар жылдам қағаз түсіретін. Сөйтіп, бірнеше
сағаттың ішінде болған жаңалықтар мыңдаған адамдардың құлағына жететін.
Мұны бұқаралық ақпарат құралдарының тұрпайы түрде (примитивно) жарыққа
шығып, өзінің негізін қалауы деп түсінген жөн. Газеттің түпкілікті кемеліне
келіп, жұртшылықтың құрметіне, ықыласына бөленуі қағаздың көптеп
шығарылуымен байланысты.
Европадағы жүйелі түрде шығып тұрған газеттер германдық Авиза-реляцион
одер цейтунг (1609ж.), бельгиялық Ньюве тийдинген (1616ж.), француздық
Газетт (1639ж.). Апталық газеттер мына елдерде пайда болды: Германияда
Лейпцигер цейтунг (1663ж.), Англияда Дейли курант (1702ж.) және
Францияда Журналь де Пари (1777ж.). Орыс жылнамашалары 18 ғасырдың
басында өз елінде де газеттер пайдабола бастағандығын хабарлайды. 1702
жылыдң 16 желтоқсанындағы Петр Біріншінің жарлығымен алғашқы Ведомости
газетінің бірнеше саны осы айдың екінші жартысында жарыққа шыққан екен.
Әрине, Қытай, Жапония, Индия тәрізді елдер ғылым, мәдениет, медицина
салаларында көштен қалмаған. Әрі бірден соң әлемдік цивилизацияны дамытқан
ертедегі Шығыс. Өкінішке орай, мұндағы бұқаралық ақпарат құралдарының
тарихы туралы қолда ешбір дерек жоқ. Ал шығыс елдерінде жазу-сызу батыстан
жүздеген жылдар пайда болғаның археологиялық зерттеулер айқын дәлелдеуде.
Ол санатта біздің түпкі тегіміз түріктер де бар. Әйгілі Орхон-Енисей
бойынан табылған жазбалар қазақ халқының да мақтанышы.
Бұқаралық ақпарат құралдарының шығу тарихы арнаулы зерттеуді қажет
етеді. Дипломант оған қысқаша түсінік берумен ғана шектелуді жөн деп
есептейді.
Б.Қазақ баспасөзінің пайда болуы
Жоңғар басқыншыларымен ондаған жылдар бойы жүргізілген елді, жерді
қорғау мақсатындағы соғыс, орыс империясының, оның жалғасы болып талыбатын
кеңес өкіметінің отаршылығы қазақ халқының еңсесін көтертпеді. Әсіресе,
бірнеше ғасырларға созылған бодандық талай құндылықтарымыздан айырылып
қалуға әкеліп соқты. Патшалық Ресей кезінде ұлтымыздығ экономикалық және
мәдениет салаларында өркендеуіне тұсау салынды. Кеңес жүйесі ең алдымен
халқымыздың қақ жартысынан астамын қолдан жасалған аштықтың нәтижесінде
қырып салды. Репрессияға ұшыратты. Тың жерлерді игеру, астықты көбейту
дегендерді сылтауратып Қазақстанға славян тектілерді миллиондап көшіріп
әкелді. Соның нәтижесінде ана тіліміздегі жүздеген мектептер жабылып қалды.
Орыс тілін меңгермеген қазақ нан тауып жей алмайтын халге жетті. Елдің,
жердің иесі сан жағынан азайған үстіне азая берді. Орыс ұлты Қазақстанда үш
еседен аса көбейді. Тіліміздің мүлде жойылып кету қаупі туды. Бұл мәселелер
туралы ешкім жұмған аузын ашпады. Қорықты. Бірақ халқымыздың батыр
тұлғаларынан мүлде айырылмаған екен. Көрнекті мемлекет және қоғам
қайраткері Жұмабек Тәшенов бүкіл кеңес империясын бағындырып, ашса
алақанында, жұмса жұдырығында ұстап тұрған Никита Хрущевке қарсы келіп,
еліміздің солтүстігіндегі алты облысы Ресейге қосудан сақтап қалды.
Тәшеновты үкімет басшысы қызметінен босатты. Бірақ Хрущев Қазақстанның бір
бөлігін Ресейге қосудан тайсақтады, халықтың каһарын қорықты. Сөйтіп,
Жұмабек Тәшенов үлкен лауазымды қызметін елі үшін садақа етті. Жаным
арымның садағасы деген қазақтың данышпандық қағидамын ілгері дамытты,
түрлендірді, тірілтті.
Егер Қазақ ССР-ның тарихына1 сенсек, қазақ журналистикасы, демек
бұқаралық ақпарат құралдары бізідң тілімізде 20 ғасырдың басынан өз
бастауынан алатын көрінеді. Оның негізін салушылардың бірі Мұхамеджан
Сералин (1872-1929). Ол қазақ тіліндегі тұңғыш журнал Айқаптың редакторы
болған.
Қазақтың бұқаралық ақпарат құралдарының заман талабына сай дамуына
көрнекті саясаткер, ақын, жазушы, лингвист-ғалым Ахмет Байтұрсынов көп
еңбек сіңірді. Ол 1913-1918 жылдар арасында Қазақ газеті де редакторы
болып, орасан зор әлеуметтік тарихи қызмет атқарды, халық өмірінің сан
алуан көкейтестігі мәселелерін көтерді, елді профессор, өнер-білімге
үндеді.
Ахмет Байтұрсынов қазақ публицистикасының туын көтерді. Ол заманының
сауатты азаматтарының бірі еді. Сталиндік репрессияның құрбаны болған
ғұлама журналистика саласына ерен еңбек сіңірді. Оның жазған мақалалары жас
ұрпақ үшін үлкен өнеге. Байтұрсынов
1История Казахской ССР, 3-том, 483-бет
жәй ғана емес, саясаткер-журналист. Ұлы бабамыздың бай мұрасы әлі
толық зерттеген жоқ. Ахмет Байтұрсынов – саясатшы, ғалым, ел бостандығы
жолындағы күрескер атты тақырыпта ғылыми еңбек тудыру мүмкіндігі бар.
Қазақ поэзиясының ақиығы Сәкен Сейфуллин өзінің әйгілі Тар жол, тайғақ
кешуінде былай деп жазады:Әр жерде-ақ газет шыға бастады. Семейде
Сарыарқа газетіғ Ташкентте Алаш газеті, соңынан Бірлік туы,
Бөкейлікте, Астрахань қаласында Ұрангазеті, Ақмолада Тіршілік газеті,
Орынборда бұрынғы Қазақ газеті.
Сарыарқаны басқарған – калел Ғаппасұлы, жазушылары: Ермекұлы,
Бөкейханұлы, Туғанбайұлы және басқалар.
Алашты басқарған – Көлбай Тоғысұлы.
Бірлік туын басқарған – Мұстапа Шоқайұлы, жазушылары: Болғанбайұлы,
Төреқұлұлы, Қожанұлы және басқалар.
Ұранды басқарған – А.Мұсаұлы. Тіршілікті басқарған – Рақымжан
Дүйсенбайұлы, жазушылары: Садуақас Сейфуллин (мен), Асылбекұлы, Өмірбай
Дөнетайұлы және басқалар. Қазақты басқарған – А.Байтұрсынұлы мен
М.Дулатұлы. Жазушылары: Бөкейханұлы, тағы солар.1
Міне, қазақ баспасөзінің алғаш пайда болуынан қысқаша мәліметтер
осындай.
Ал кеңес жүйесі кезінде халқымызға жат идеологияның сойылын соққан
басылымдардың саны әжептәуір көбейді. Оларға кейін радио мен телидидар
қосылды. Бұл да бір үлкен тарихи оқиғалар. Кеңес жүйесі ұлттық басылымдары
өз мақсатына шебер пайдалана білді. Қазақтың қас жауы өз тілінде шығатын
газет-журналдар болды. Бұл ұзақ әңгіме. Деректі мысалдар да жеткілікті.
Бір желтоқсан көтерілісінің өзі-ақ коммунистік идеологияның сойылынып
соққан журналистердің бет-пердесін ашыл-ақ береді.
1Сәкен Сейфуллин. Тар жол, тайғақ кешу. Алматы, 1960ж. 65-бет
В.Тәуелсіздік алғаннан бергі уақыттағы жарық көрген басылымдар жөнінде
Еліміздің тәуелсіздік орнағаннан кейін толып жатқан басылымдар, радио-
телеарналар пайда болды. Саны көп, сапасы жоқ. Әртүрлі саяси партиялар мен
қозғалыстар саясат сахнасына шықты. Олардың арасында өз ұлтымыздың мүддесін
көздегендер де, билікке ұмтылып, майлы жілік мүжгісі келгендер де, елден
ылаң жасамақ ниеттегі сепаратистер де, тағы да басқа платформаны алға
тартқандар жетіп артылатынды. Коммунистік партияның бел балалары
Социалистік Қазақстан, Лениншіл жас, Ленинская смени, тағы басқалары
аттарын өзгертіп, демократияшыл бола қалды. Казахстанская партия сол
атауында қалды. Оған ешкімнің әлі жетпеді.
Қазақ тілінде шығатын газеттердің ішіндегі ұлт мүддесін көздетін Азат
еді. Ол 1990 жылы кеңес өкіметінің иек астында пайда болып, тәуелсіздік
идеясын насихаттағанды. Талай қуғындарды басынан өткерді. Газет қана емес
коммунистік билік Азат қозғалысында қарсы арандату әрекеттерін
ұйымдастырды.
Дипломанттың мақтаныш тұтатыны ғылыми жетекшім осы халық соңынан ерген
саяси ұйымның лидерлерінің бірі болып, еліміздің солтүстік облыстарында
үйлестіруші болған. Өзім оқитын университет те Азат қозғалысы ардагерлері
іргесін қалаған оқу орны. Көкшетау университетінің басшысы Жанат
Жақыпсейітұлы Қасым осы өңірде аталмыш саяси ұйымды құрушылардың бірі.
Ғылыми жетекшім профессор Қажыбай Қабыл-Фазыл осы уақытқа дейін Азат
газетінің белсенді тілшісі болып келеді. Оның саяси мәні зор саяси
тақырыпқа жазылған мақалаларын бүкіл Қазақстан жұртшылығы оқып, жоғары
бағалауда. Азат газеті өз бағытынан тайған жоқ. Ол ел тәуелсізідігінің
сақшысы іспеттес.
Караван газеті өзінің шыққан күнінен бастап қазақ ұлтының мүддесіне
қастандық жасауға тырысты. Орыс шовинизмнің күш-қуатын қайырдан жаңартысуға
атсалысты. Қазір демократсын жүрген Петр Свойк осы газеттің бетінде осы
газеттің бетінде қазақ халқын қаралған мақалаларын жариялады. Караван,
Русская община, Истоки, Лад тәрізді сепаратистік саяси ұйымдардың
қолшқпары болады. Өкінішке орай, жауларымыздың қатарында кейбір космополит
қазақтар да болды. Мәселен, политолог Нұрболат масанов Караванның бетінде
Мало их могили ... деген сұмдық хабарламасын жариялады1.Ол ұлтымызға,
халқымызға жала жапты. Өз тілін білмейтін, қазақша әліпті таяқ деп
түсінбейтін. Масанов орысшылдығының нәтижесінде елді сатты.
Қазір оппозицияға барып паналады. Ондағылар космополиттің кім екенін
түсінуге тиісті.
Қазақты да, орысты да алдаған Бірлік-Единство атты газет шыға
бастады. Оның негізгі де шовинизмге бағытталғанды. Онда өзіміздің шыққан
шіріген жұмыртқалардың, отаршылық үстемдікті көксеген реваншистердің
мақалалары болып тұрды.
Профессор Алдан Айымбетов орыс тілінде өзінің жекеменшік газеті
Казахская правда газетін шығарады. Оған демеушілік жасаған азаттықтар
болатын. Бұл сепаратистердің, казачествоның арам пиғылдарын әшкерелеген
бірден бір отаншыл, қазақи патриоттық басылым ретінде еліміздегі БАҚ
тарихының ең төрінен орын алатыны күмәнсыз.
Қазақ баспасөзінің жұлдызы деп атауға лайық 1994 жылдан бастап шыға
бастаған Орда газеті болды. Оның бас редакторы елімізге, тіпті әлемге
белгілі саясаткерт Қажыбай Қабыл-Фазыл болды. Орда, Лад, Русская
община, Истоки тәрізді славян тектілердің сепаратистік әрекеттерін батыл
әшкерелеп, олардың зұлымдық
1 Караван, №20, 22,05,2000ж.
пиғылдарына тосқауыл болғаны жұртшылыққа аян. Орда газеті болды. Оның бас
редакторы елімізге, тіпті әлемге белгілі саясаткер Қажыбай Қабыл-Фазыл
болды.
Орда, Лад, Русская община, Истоки тәрізді славян тектілердің
сепаратистік әрекеттерін батыл әшкерелеп, олардың зұлымдық пиғылдарына
тосқауыл болғаны жұртшылыққа аян.
Орда қазіргі заманның болғаны жемқорларының, ұры-қарыларының аяқтарын
аспаннан салбыратты. Соның нәтижесінде чиновниктер жала жауып, бас
редакторды абақтыға отырғызды. Бүкіл әлем мұны саяси қудалау деп баға
берді. Кейін сот Қажыбай Қабыл-Фазылды тоғыз эпизод (тоғыз пәле деп
түсініңіз) бойынша ақтап шығарды.Қаржының тапшылығынан Орда газеті шығуын
тоқтатуға мәжбүр болды.
Белгілі кеңес жүйесінің диссиденті, саяси көзқарастары үшін бірнеше рет
тұтқындалып, сотталған Хасен Қожа-Ахмет Желтоқсан газетін дүниеге әкелді.
Онда бұрынғы отаршылар туралы деректі материялдар, бүгінгі күннің келеңсіз
сәттері әшкереленіп, орыс казачествосына, жалпы сепаратизм туралы мақалалар
жарияланып тұрды. Бұрынғы әдетіне басып, кеңес жүйесінен мирас болып қалған
құқық қорғау мекемелері, әсіресе қауіпсіздік комитеті газетті қуғындаумен
болды. Хасен Желтоқсанды Қырғызстан баспаханасынан шығаруға мәжбүр болды.
Қаржының тапшылығынан, әрі қуғын көрудің салдарынан газет шығуын тоқтатты.
Сепартизмнің көнесін Лад газеті көрсетті. Ол жарыққа шыққан алғашқы
жылдары тәуелсіз мемлекетімізге кауіп төндірерлік дәрежеге көтерілді. Ресми
органдар оны тізгіндеуден сескенгендей еді. Лад қозғалысына, оның ақпарат
құралына Орда, Казахская правда, Желтоқсан газеттері өлтіре соққы
беріп отырды. Соңғы жылдары славяндардың Лад саяси бірлестігі әлсіреді,
бұрынғы жауынгерлік позициясынан айырылды. Бірақ оның осы аттас газеті
қазаққа тиісуін әлі доғарған жоқ.
Соңғы жылдары әртүрлі тәуелсіз газеттерді, телеарналардың саны көбеюде.
Оппозициялық басылымдар да бар. Бірақ олардың саны аз. Дені өкімет
тарапынан қуғынға ұшырайды. Дат, 21 век, СолДат газеттері жабылды.
Редакторлары сотталды, немесе шетелдерге қоныс аударды. Бұл бұқаралық
ақпарат құралдарының саясатпен тығыз байланыстылығының нақтылы дәлелі.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бергі жылдардың ішінде Орталық Азиядағы
бұқаралық ақпарат құралдары ең көп мемлекетке айналды. Мұны демократияның
нышаны ретінде түсінуге тиіспіз.
1.2 БАҚ функциясы және саясатта алатын орны
Бір қатар республикаларда бұқаралық ақпараттық құралдары туралы өз
заңдарын қабылдаған. Ұлттық тәуелсіз журналистер одағы құрылуда. Жаңа
жағдайларда қоғамның саяси өмірі, саяси жүйесі мен журналистикагың өзара
қатынасы күрделенуде. Егер тоталитарлы режимде мұндайлар саясатқа
журналистика саяси іс әрекетінің бір түрі; журналистер партиялық
ақпараттың жалғасы формуласы бойынша бағындырылатын болса, бүгінгі күнде
бағынышты мен субординация іскерлік серіктестікпен сөйлесіп отыр. Бірақ әлі
де авторлар өзінің жәбірлеуіші сөздерінен қысылмай дұшпан суретін
бейнелеуге үйір, ал полемика ашық ұрысқа ауысатыны сирек емес.
Тұлғаның әлеуметтену маңызды институты және қазіргі қоғам мәдениетінің
бөлінбейтін бөлігі бұқаралық ақпарат құралдары болып табылады. Соңғы жүз
елу жылда жағдай төртінші билік (радио, теледидар, баспа) деп аталатын
адамдардың жүрегімен миына, жанұя, үкімет, құрдастар тобына қарағанда да
күшті әсер ететін кааналдар болып табылады.
Адамзат жаңа жағдайға әлі үйренісіп кете алған жоқ. Барлық мүмкін
келіспеушілік пенн дисфункция шығады. Төртінші билік қоғам пікірін
жасырын және тиімді басқаруды үйренді, ал адамдар үстінен бақылаусыз
билікті қолға алды. Баспа, радио, әсіресе, телеарнаны жаулап алу
әлеуметтік дебат пен саяси күрестің мақсаттарының бірі болуда. Әділ ме
немесе жоқ па, әрбір билеуші топ – үкімет немесе оппозиция – оған кімнің
қолы жетсе, сол қоға ой - пікіріне шешуші әсерді алады деп санаған.(1)
Классикалық нұсқада БАҚ-тың айтатындары келесі әлеуметтік – мәдени
функцияларды атқаруы керек.
Ақпараттық функция. Радио-теле-газет жаңалықтарын еститіндерге,
көретіндерге және оқитындарға елімізде және бүкіл дүниежүзінде бүгін және
кешегі күнде ие болғаны туралы ақпарат береді.
Ағартушы – танымдық функция. Адамдардың айналасын кеңейтуге, адамның іс-
әрекетінің түгел барлық облыстағы жаңаілім беруге бағытталған, әдейі
жасалған теле және радио бағдармалары, газет және журналдар арналады. Бұл
ақпарат бізді, біз не білмейміз, соған үйретеді. БАҚ-тың осы функциясының
арқасында қоғамның кейбір денгейі мәдени компоненттілікке үйретеді, әсіресе
қазіргі дәуірде, жақсы мәнер мектебі тек байларды ғана қолы жетеді.
Регреационды функция. Теле және радио эфирде, газет пен журналдардағы
ақпараттың көп белгілікөңіл көтеру тақырыптарына беріледі. Бұл классикалық
және эстрадалық музыка, теле шоу, ойын мен лотерея, мерекелер мен
фестивальдер, спорт бағдарламалар. Атақты журналдар мен газеттерде қылмыс
хроникасын, беллетристика, махаббат жайлы романдар жазады.
Нормалық – реттеуші функциясы. БАҚ тке қана ақпарат беріп аудиторияның
көңіл көтеріп қоймай, сонымен бірге сол немесе басқа уақиға қатысты
дүниетанымдық ой-пікірін қалыптастыруға ықпал етеді. Ал бұл БАҚ-тың
адамдардың мінез-құлқына әсер етуге толық бағытталғанын көрсетеді. Нені
жазып, нені жазбау керектігін, сол репортажды жазған журналист, содан кейін
– сол репортажды шығару немесе келісім беруді бас редактор шешеді.
Тындарман мен көрерменге әсер ету, эфир немесе газет басылымына шығатын
материалдарды таңдац деңгейінде жүреді. Бірақ бас редактор барлық уақытта
материал тағдырын шеше бермейді. Кеңсе уақытында оның үстінде ЦК КПСС-тің
идеологиясымен үгіт насихатын бөлімнің инструкторы тұрды. Сол жерде соңғы
шешім қабылданды. Бұл жылдары цензура алынып тасталды. Бірақ тез басқалар –
күшті қаржы топтар журналистерді жалдап, оларға ойды бағыттайтың
тақырыптарды тапсырып, эфирдаы уақыттарын төлейтіндер т.с.с. пайда
болды.Жаңалықтағы уақиғалар айтылып қоймай сонымен бірге БАҚ-тың мақсатына
пайдалы түрге, маңызды деңгейге дейін өзгертілді. БАҚ-тың қандай да
болмасын мақсаты елдің саяси билігін, саяст жағдайын шешеді. Коммунистер
уақиғадағы өз көзқарастарын, тыңдармандарға тықпалайтын. Енді демократтар
өз көзқарастарын айтады.
Нормалық – реттеуші функция қоғамдық пікірді қалыптастырып,
көрермендерге, тыңдармандарға, оқырмандарға, әсерін сол түрге сәйкес
аудиторияға айту (лозунг, сұраныс, өтініш, хабарлау); материалдарды беру
стилі (қатаң немесе еркін, жаңа немесе классикалық).
Барлық БАҚ-тың кең аудиторияға әсер ету деңгейін келесі тәртіппен
орналыстыруға болады. Ең күшті халық ты қамту бойынша және адамдардың ой-
пікіріне әсер ету мүмкіндігі кең коммуникация қаражаты, телеарна болып
табылады. Оның жетістіктері ең алдымен ол көрнекі-бейнелік әсер ету
мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді, ал бұл дара адамға күшті эмоционалды әсер
береді деген сөз. Кейбір мамандардың есептеулері бойынша бір орта
статистикалық жанұяда, теледидар тәулігіне жеті сағатқа дейін жұмыс
істейді. Қазіргі күнде теледидар – үздіксіз ақпаратпен қамтамасыз ететін
тек басты қаражат ғана емес, сонымен бірге, ол маңызыд әлеуметтік институт,
оның өнімі біздің тамақ ішіп, киім және тұтыну өнімдері сияқты қолданамыз.
Теледидар өмір барысын тездетті, адайғы жұмаларды, күндерді, керек
десең сағаттарды да тығыз қылып тастады. Ол аңыздарды қалыптастырып,
тарихты қайта көшіреді. Телесериалдардағы батырлар мен эстрада жұлдыздары
бізідің үйгк кіруде және керек десең жанұя мүшесі болуға да жақын.
Детиктив, махаббат, батырдық және саяси фильмдердегі уақиғалар бізге
нақтыға қарағанда шынайы көрінеді. Телидадар адамдарды біріктіреді. Америка
президенті мен Ақ үйдің хатшысы екеуінің махаббат уақиғаларынының жәйттерін
американдықтарға қарағанда, біз жақсы білеміз.
Теледидар күші ойлау қабілетіне терең әсер ету мүмкіндігі, ол ескіні
жаңартып және жаңа аңыздара шығара алады. Теледидар кейіпкерлерінің
моральдік қорын ұстайтындардың атақтары, Достоевский немесе Шекспирдің
кейіпкерлеріне қарағанда тереңірек және олар көрермендердің көбісінің қолы
жетеді. Теледидар кейіпкерлері көп уақытқы дейін есте сақталып қалады-
сондықтан ол ең алдымен, ұлттық рухани кескінге әсер етеді. Олар
адамгершілікпен мінез-құлық эталоны болады.
Бұқаралық ақпарат құралдары адамдардың әлеуметтік мінезіне күшті әсер
етеді, адамның адамгершілік қасиеттерін үлкейтіп көрсетіп жай адамдар
тарихы ең қиын жағдайдан шыға алғанда, теледидар бізге үміт пен
белсенділікті береді. Сонымен қатар, ол экраннан адамзат осалдықтарын,
саяси партияларын келіспеушіліктерін, коррупция, биржадағы айғай-шу немесе
дүкендегі кезекті көрсетіп скептицизмді тарата алады. Мүмкін қоғамда егер
кішкентай бала ер жеткенше, нақты он мыңдаған тележаңалықтармен кинолар да
болған күштеу актілерін көріп өспесе, осы өмірде күштеу аз болушы ма еді.
Америка мамандарының есептеулері бойынша 1969 жылы Америка
телебағдарламаларының онан тоғызы күштеу сценасын көрсеткен. 1981 жылы олар
азайған, бірақ сонда да үштен екеу. Теледидар эксперттарының бірі О.Ларсен
санағанда Америка жасөспірімдері 1700 сағат теледидар алдында отырып 1500
өлтіру актілерін байқаған. Басқа зерттеушілер бұдан да үлкен сандарды
көрсетті. (әқ мың өлтіру актісі мен 100 мың басқа күштеу сценалары).
Өкінішке орай, Агрессиялық теледиадр проблемасы бойынша отанымыздың
статистикасында практика жоқ, әйткенмен де бұо облыста, әсіресе соңғы
жылдары есептейтін нәрселер табылатына күмәнданбаса да болады. Көп
кеңістіктен кейінгі республикаларда телеарна бағыты батыстың, соңымен қатар
американдық мәдениетті көрсетуде бірақ одан бұл проблема көлемі отандық
жастарымызда қамтығанын көрсетеді. Күштеу қылмыскерлердің өсуі, әсіресе
кәмелетке толмағандар арасында бұған күшті мысал бола алады.
Спутник байланысының дамуымен қазіргі заман коммуникация жүйесінің
арқасында БАҚ халықтың кең бөлігіне әсер ететін институтқа айналады. Бұл
оларды әртүрлі деңгейдегі проблема шешудің құралы ретінде қолдануға
шақырады. БАҚ шынында да қоғам пікірін тиімді реттеушісі боды, бірақ қоғам
қызығушылығында өте сирек қазіргі күнде бұзу-қаруы мен насихаттау қаруы БАҚ-
қа қарағанда күшті қару жоқ.
Міне сондықтан БАҚ-ты бақылау үшін күрес өмірге емес, өлімге әкеледі,
тоталитарлық үлгідегі мемлекеттік билік БАҚ-ты толық бақылауға және
халықтың ой пікіріне бірдей әсер етуге ұмтылады. Бұндай мемлекеттерді
басқарушылар БАҚ-ты тек қана олардың еліндегі кеңістікке бірдей ақпарат
қоғам пікірінде ұжымдық ұйымдарға, үгіт насихат беру үшін керек деп санады.
Ал бұндай жағдайларда ол тек қана азаматтарды ақпараттау құқығын жүзеге
асыратын функцияны атқарады, тәуелсіз БАҚ-тың болуы мүмкін емес.
Демократиялық мемлекетте билік субъектінің пікірімен санасуы қажет,
себебі адамдар үшін жасалған саясат, адамдармен жасалуы қажет.
Демократиялық еледрде ақпарат айналымы билік органдарына бағынышты
болмайды, тек қана қоғам сұранысымен жүзеге асады. Мемлекеттік институттар
салық төлеушілер арқасына өз іс-әрекеттері туралы ақпарат көздері болып
табылады және ол барлық азаматтарға, сонымен бірге БАҚ-та жария ету үшін
журналисттерге кедергісіз ақпарат беруге міндетті. БАҚ тек қана
оқырмандардың, көрермендердің және тыңдармандардың сұранысы мен ғана
әртүрлі (сайыстық негізде) идеологиялық концепциялар бере алады.
БАҚ тілі дүниеге жаңа көрініс әкеледі. Ол саясат жүйедегі институттар
ішкі ортадан шығу қызметін атқарады, аудитория мен өзара іс-әрекеттің
қажетті деңгейін қамтамасыз етеді. Кез-келген саяси биліктің маңызды
ресурстарының бірі коммуникативті менеджмент болып табылады. Басты
тапсырмасы – тең құқылы субъектілер – қоғам мен билік қоғамдық қатынастағы
өзара іс-әрекет жағдайларында қоғам пікіріне әсер етуі.
Бірақ ақпарат елдің әлеуметтік сяси және экономикалық потенциалы
дамуына жақсы жақтары мен қатар, мемлекеттің статус – кво қауіпін
төндіретін теріс жақтары да бар екенін ешқашан ұмытпау қажет. Міне
сондықтан батыс үлгісі бойынша БАҚ-тың тәуелсіз болу процессі өте ұзақ және
қиын болған. Ең бірінші кезекте бұл Қазақстан сияқты мемлекетке тән өтпелі
типтегі халқтың экономикалық бағыты мен саяси тұрақсыздыққа байланысты. БАҚ-
тың даму деңгейі журналистік этика, олардың жұмыс істеу әдістері, адамзат
бостандығының құқығын құрметтеулері маңызды рль атқарады. Егер мұны
ойламаса және ақпараттау процесін өз бетімен қоя берсе онда бұл жағдайда
ақпараттық анархия ең қатал қоғамда да соңында қарамақайшылыққа әкеледі.
Міне сондықтан да батыста жариялық жоқ. Онда либералды тәуелсіз
концепциялар бар, ол өзіне тұлғаның өз еркіндігін кіргізеді.
Бұл концепция жеке адамға негізделген. Бірақ оның пайда болуына
ешқандай қатысы жоқ. Керісінше, қарсы тұрған бөлек адамдардан, құқықтық
тәртіпті сұрайды. Батыстағы БАҚ-тың тәуелсіз сияқты сөзінде олардың
айтылған сөзге жауапкершілігі жоғары.
Әлемдік жағдайдағы студент жастардың әлеуметтік саяси проблемалары.
Қазіргі дүние технология ме нәлемдік үлкен өзгерістер дәуірінде жастар
ертеңгі күнге сенімдерін жоғалтады, олардың алдында: жақсы мамандық таңдау,
өмірлік жоспарды жүзеге асыру, жоғарғы білім алу, жұмысқа орналасу және
т.б. проблемалары тұр.
Жастардың ең басты проблемалардың бірі – жоғарғы білім алу. Білім алу -
өмірлік мақсатты жүзеге асырумен қалыптасудың маңызды факторы болып
саналады.
Қазіргі уақытта мемлекеттік тегін оқу орындарымен және мемлекеттік емес
ақылы білім ұйымдары бар. Бірінші жағдайда тегін білім алу термині толық
емес, ол оқушылар үшін тегін мемлекеттік бюджет, салық төлеушілер халық
арқылы төленеді. Ақылы, мемлекеттік емес білім алу тікелей халық кірісінің
деңгейіне байланысты, себебі, барлығы бірдей өз балаларын ақы төлеп оқыта
алмайды. Бірақ бұндай білім алу, бітіргендерге әлеуметтік саты бойынша
жылжу, әлеуметтік позицияға сәйкес және қоғамдағы тұлға статусына сәйкес
жақсы жағдайлар жасалады. Бұлай білім алу шынайы ақсүйектік мінезде болады.
Біздің көзқарас бойынша тағы бір студенттердің проблемалары – бұл
жергілікті тұрғындармен көшіп келгендер арасындағы өзара қатынас
проблемасы.Оралман студент – этникалық қазақтар орыс студенттерімен де.
Орысша сөйлескісі келмейді.Сонымен өз ана тілдерін білмейтіндер немесе
нашар білетіндерге қатынастары жаман екені көрінеді. Оларға жергілікті
қазақтар еуропалықтанған күнделікті өмірде қазақ дәстүрін қолданбайтындығы,
білмейтіндігі ұнамайды.
Жастардың әлеуметтік өзін анықтауы – бұл дүниедегі өзінің жағдайы (кім
болу және істеу) жаңа заманда әлемдік таңдау мүмкіндігі кеңейді.
Жаһандастыру – дүниежүзілік масштабта өтетін өзара бағынышты қоғамның – су
процессі. Өзара бағыну әртүрлі формада көрінуі мүмкін, бірақ
әлеуметтанушыларды басты қызықтыратыны экономика мен мәдениеттің
жаһандасуы. Адамның психологиялық түсінігі, оның мүмкіндіктері интернет,
мобильді байланыс, теледидар, радио, кітаптың әсерінен туған түсінік пен ой-
пікір дамиды. БАҚ пен қазіргі технология арқасында жастар өз айналасында
шектеліп қалмайды. Бұл араласу үшін мүмкіндік туғызады, ал интернет арқылы
(кімнің оған қолы жетеді) дистанциондық оқыту әдісі бойынша дүниежүзілік
ВУЗ-дарда шетелдік білім алуға және т.с.с. өзіндік оқу, өмір жолын еркін
таңдаудың үлкендігі саяси ойлау жастардың қоғамдық өзгерістермен бүкіл
әлемдік өзгерістерге үйрену, өзіндік мінез қалыптастыруға көмектеседі.
Қазіргі кезендегі коммуникацияның дамуы – бұл процесс әлемнің бір-
бірінен бөлек бөліктерін байланыстырады. Неге қолы жетпесе, соны бәріне
белгілі қылады. Егер жастар бұрын тек өзінің аймағындағы қарама-қайшылықтар
мен қақтығыстарғы қатысса, қазір олар әлемнің әрбір бұрышындағы уақиғаға
дауыс бере алады.Бұған мысал ретінде америкадағы студент жастардың Ирактағы
әскери іс-әрекеттерге қарсы бағытталған өз президенттерінің терроризм
проблемаларын шешу жолдарына қатысты демонстрациясын алайық. Олардың
дауыстары былай болды: кітап көмегімен күрес бұл уақиғаға басқа
континенттерденде үн қосты. Осыдан әлемдегі қоғамдағы қатынастардың
жаһандастыруы жастарды қақтығыстқа қарсы тұруға тартады.
Басқа жағынан БАҚ және интернет тек жақсы жақтары ғана емес, жастардың
әлеуметтік өмірін, оның рухани – адамгершілік қалпына жаман жақтары әсер
етеді. Интернеттің белсенді қолдануы дипрессиялық қалпы, жалғызыдқ және
бейнеге бағыныштылыққа әкеледі.
Кешегі пейджерлар жасөспірімдер шетел кинолары күшті әсер етеді,
жастардың субмәдениеттілікті тез қабылдадйы. Интернеттен ауыр музыка
жастар модасы, темекі тарту, алкоголь, нашақор заттарды қолдану кең тарады.
Белгілі мінез-құлық стереотипі қалыптасты, тұлғалар арасындағы қатынаста
нормалар, жастардың жаргондары қалыптасты.
Бұл жаман заттар жастар арасында тарамау үшін белгілі шаралар
қолдануда: темекі және ішімдік заттарды жарнамаға тиым салу үшін жаңа заң
жасалды; жаман әдеттерден арылуға шақыратын жарнамалық шиттер жасалды.
Олардың іс-әрекеттерінің бұзушылығы, денсаулық өмір кейпін үгіттеу, ВУЗ-
дарда тәрбие жұмыстары жүргізіледі. Қоғам денсаулығы мықты ұрпақ
тәрбиелеуге тырысады, бірақ өздері демаулықты сақтамайды, теледидар темекі
мен ішімдік заттарды жариялап құқықты бұзады. Бұндай жағдайда ешқандай
акция көмек теспейді. Өмір стилін біржолата өзгерту қажет. Үлкендер жақтан
үлгі болмағанша бұны жастар өздігінен түсініп істей алмайды. Неліктен?
Себебі тезірек өсіп үлкендерге ұқсағысы келгендіктен болар (жаман әдет
жұқпалы деп жай айтпайды ғой), сонымен бірге адамгершілік өзін-өзі
тәрбиелеу үшін ұмтылыс пен қатар ақша қаражаты (кейбіреулердің уақыттары)
жоқ. Бұнда пайдалы тұрмыс туралы айтылатын газеттер мен кітаптар мұражай,
табиғаттың әдемі сирек бұрыштары бойында, турсаяхаттар мен ірі қалалардың
әдемі жерлеріне серуендеу.
Жастардың әлеуметтік проблемалары көбінесе, қоғамда болып жатқан
процестерге байланысты: урбанизация, жұмыссыздық, жоғары білім алу
қиындығы, еңбекақы төмендігі, тұрақты тұрғын үй жоқтығы және т.б.
Студенттер материалдық проблемаларының бөлігін шешу үшін жұмысқа орналасуға
мәжбүр болады, бұл жұмыс сауда мен қызмет саласына қатысты, ал өздерінің
болашақ мамандығы бойынша жұмыс істеу үшін тәжірибе алу қажет, тәжірибесіз
орналасу мүмкін емес.
Қазіргі қоғамның саяси өмірі, саяси субъектілерінің қатынасын, олардың
өзара іс-әрекетімен байланыс процесін көрсетеді. Саяси мәдениеттің даму
деңгейі тек қана қоғамның жеткен саяси деңгейін ғана емес, оның әлеуметтік-
рухани прогрессі болып табылады. Саяси мәдениет арқылы оның саяси іс-әрекет
прцесінде адам күшінің болмысы қалыптасуы өтеді деп айтты Л.Н.Коган.
Нақтысына барлық саясаткер субъектілері әртүрлі саяси мәдениетті ұстаушылар
боуы мүмкін. Саяси мәдениет қалыптасқанда оның шығуы мен дамуы саяси
әлеуметтану процсінде жүреді, онда адам саяси өмірге араласып, берілген
қоғамның міндеттері норма, саяси өзін-өзі ұстаудың стандарттары мен
бағыттарын үйренеді, бұлоған саяси жүйеге үйреніп оның әлеуметтік ролін
атқаруға көмектеседі. Саяси әлеуметтену қатынасы бағытында оның тұрақтануы
мен қалыптасуы әр-түрлі кезендерге бөлінеді; бұл процестің негізінде саяси
және саяси емес факторлармен ерекшеленеді. Біріншісіне, саясаткерлер
мемлекеті, саяси режим, әртүрлі саяси институттарды, сонымен бірге саяси
партиялар, қоғамдық ұйымдармен қозғалыстарды, ал екіншісіне – жанұя,
мектеп, білім беріп тәрбиелейтін ұйымдар, еңбек ұжымдары, дінмен шектеуді,
БАҚ, интернет бойынша клубтар және т.б. жатқызамыө.
Саяси әлеуметтендіру, жалпы әлеуметтендіру сияқты екі басты формада
өтеді: ұйымдасқан, басқарылатын және бақыланатын роцес, жоғарыда айтылған
жұмыстардың толық бағыттағы іс-әрекет нәтижесінде өтетін ұйымдармен
қоғамдар және стихиялық түрде тікелей және жанама қоғаммен оның құрылымына
әсер етеді. Саяси мәдениет көптеген ішкі саяси және саяси емес факторлардың
әсерлерінің қиылысу синтезі сияқты қалыптасады.
Соңғы жылдары жастардың саясатында қозғалыс барын байқамауға болмайды,
саяси білім беру және белсенді студенттер – жас серкелер пайда болуда,
мысалы, дебат ойыны Город будущего, қатысатындар. Олар өздерінің еркін ой-
пікірлерімен өз елінің өмірінде қатысып шешуге, жеңімпаз болуға, карьералық
өсумен өз өмірінде әлеуметтік тұрақтылыққа ұмтылыстары таң қалдырады.
Басты біздің тапсырысымыз - өсіп келе жатқан ұрпақтың рухани-
адамгершілік тәрбиемізді күшейту, жас ұрпақтың потенциалы әлеуметтік күшін
тәрбиелеу және бұл күшті тәуелсіз демократиялық қоғам мен мемлекет болу
және даму үшін белсенді құрал ретінде ары қарай қолдануымыз керек.
2. Бұқаралық ақпарат құралдарының төртінші билік аталуы туралы
А. БАҚ-тың демократиялық қоғамда алатын орны
Кеңес жүйесіне тоталитарлық деген баға ол саясат сахнасынан кеткеннен
кейін емес, оның 1917 жылдың қазанында билікке келгенінен бері берілгенді.
Ақпан революциясынан кейін пайда бола бастаған демократияның нышандары
Ленин өз жарлықтарымен әп-сәтте құртып жіберді. Меньшивиктердің, эсэр
партиясының басылымдары тұтқындалды. Жаңа империяның орталық органы
Правда болды. Жеткіншек інілер аталады. Ведомстволық басылымдар
коммунистік партияның сойылын соқты. 74 жылы жер шарының алтыдан бір
бөлігінің уысында ұстаған КСРО-дағыдан қазіргі Қазақстандағы БАҚ-тың саны
бірнеше есе көп.
КСРО да цензура (бақылау) өте күшті жұмыс жасады. Мемлекеттік құпиялар
өз алдына, кеңес империясы идеологиялық диверссия дегеннен қорықты,
марксизм-ленинизмді көздің қарашығындай қорғады. Сталиндік репрессия
жылдарында бір ауыз жаңылыс сөз үшін адамдар итжеккенге айдалып жатты. Дені
жалған жаладан азап кешті. Міне, кеңестік демократияның сиқы осындай еді.
Ал шын демократиялық қоғамда БАҚ-тың ролі ерекше, тіпіті оны төртінше
билік деп те атайды. Бірінші өкіметтің, екінші парламенттің билігі болса,
үшінішсі соттықы. Бұл Батыстағы шынайы демократиялық мемлекеттер де
үйреншікті жайт. Оларда заң үстемдік етеді. Заңға бағынбайтын адам адам
жоқ. Мәселен, АҚШ президенті елдің Конституциясы, басқа да заңдары алдында
құрдай жорғалайды. Конгресс көпшілік дауыспен президентке импигмент
(латынша – ұялту, бетіне басу, айыптау) жариялауұғв құқы бар. Оны дереу
орнынан тайдырады.
Бұқаралық ақпарат құралдары демократиялық елдерде үлкен беделге ие.
Олардың нақтылы дәлелдер келтіріліп, объективті түрде сынына ұшырған
мемлекет басындағы лауазымды чиновниктер отставкаға кетуге мәжбүр болады.
Міне, төртінші билік дегеннің мәні осы. Батыс елдері БАҚ-тары мемлекет
басшысында да ауыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz