Мәміленің жарамдылық шарттары
Жоспар:
Кіріспе.
І Тарау. Мәміленің ұғымы, оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ...5 бет.
1.1. Мәміле туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5 бет.
1.2. Мәміле
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .. 8 бет.
1.3. Шарттың ұғымы мен оның маңызы ... ... ... ... ... . 9 бет.
1.4. Шарттың
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13 бет.
1.5. Шарт
жасасу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..14 бет.
ІІ Тарау. Мәміленің
жарамсыздығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19бет .
2.1. Мәміленің жарамдылық шарттары ... ... ... ... ... .19 бет.
2.2. Жарамсыз
мәмілелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...19 бет.
ІІІ Тарау. Шарттың бір түрі рента және өмір бойы асырауда
ұстау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .27 бет.
3.1.Рента және өмір бойы асырауда ұстау шарттарының
жалпы
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
бет.
.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...34 бет.
Библиография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .36 бет.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 147-ші бабына тоқтала
кететін болсаңыздар, мәміленің қандай салада жұмыс атқаратынын байқаймыз.
Осы бастап жатқан жұмысымызда біз Қазақстан Республикасының Азаматтық
жағдайларында мәмілелердің алатын орны, оның түрлері, нысандары және де
оның аяқталу жағдайларын айта кетеміз.
Әрірек айта кететін болсақ, мәміле бойынша мемлектіміздің көптеген
азаматтық іс-әректтері жасалып қана қоймай, сонымен соған байланысты
шарттар жасалады. Яғни, шарт бұл мәміленің аса үлкен бір түрі болып
табылады. Шарттың мағынасын осы жұмысқа ары қарай көз жүгіртсеңіздер
түсінуге болады.
Мәмілемен шарттың түсінігіне тоқталу үшін Қазақстан Республикасының
жаңа Азаматтық кодексіне тоқтала кету қажет.Өйткені Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексін қоғамдық қатынастардың аса тиімді
реттеушісі ретінде бағалау қажет. Оның нормаларының мазмұны барынша айқын
болып табылады. Оған уақыт сынынан өткен көптеген заңдардың және заңға
тәуелді нормативтік актілердің ережелері енген. Бұны онды құбылыс ретінде
бағалауға болады, дегенмен азаматтық кодексті тым толықтата айыптайтын
көзқарастар да кездеседі. Себебі онда сатып алу-сату, мүлік жалдау және
тағы басқа да шарттар көптеген түр-түрлерімен қарастырылған. Мысалы,
тауарларды бөлшектеп сатып алу-сату шарты жеке көсетілген, онда тұтынушылар
құқығын бекітуге артықшылықтар бекітілген. Кәсіпкрлік шарттардың еркше
сипаттары тауар жеткізілімі шартына арналған нормаларда көрініс тапқан. Кез-
келген қазіргі заманғы мемлект жағдайы үшін сатып алу-сату шартының
энергиямен жабдықтау сияқты түрі маңызды мәнді иемденеді, бұл да азаматтық
кодексте және соған сәйкес қабылданған заңға тәуелді нормативтік актілерде
ескерілген.
Жекешелендірілген, мемлекттік, сонымен бірге жаңадан пайда болған жеке
кәсіпорындар нарығының пайда болуына кәсіпорындарды сатуды құқықтық реттеу
сәйкес келеді.
Бұрын әрқашан реалды болып келетін сыйға тарту шартына қазір өзгеше
сипаттар берілген, енді бұл шарт консенсуалды да болуы мүмкін. Сыйға
тартуға тыйым салу анық бекітілген.
Ренталық қатынастар бұдан бұрын тек өмір бойы асырауда ұстау жағдайы
қарастырылған сатып алу-сату шартымен ғана негізделетін, қазір рента
институтына оның (белгілі бір мәмілелері болғанымен), өзіндік мәні
берілген.
Қатынастарды реттейтін (банктік есеп шот, ақша аудару, банк салымы),
шарттар туралы нормалар жатады. Сақтау шарттары бойынша тауар қоймасында
сақтау туралы нормаларды енгізу туралы айтуға болады. Сенім меншігі
жөніндегі ұзаққа созылған пікірталастар Азаматтық кодекс нормаларында
мүлікті сенімгерлікпен басқару қатынастарын бекітуге әкеледі. Сонымен бірге
кешенді кәсіпкерлік лицензия (франчайзинг) шарты қарастырылған, бұл шарт та
бұрынғы заңда болған жоқ.
Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығында оның негізгі ережелері
құқықтың әр түрлі салаларымен реттелген жағдайларда зиян келтірілгенде
жүзеге асатын толық құнды деликтілік құқық қалыптаса бастады. Шарттық және
деликтілік жауапкершілікті қарастыратын ережелердің (нормалардың) бірге
әрект етуі анық көрінеді, сонымен бірге келтірілген моральдық зиян үшін
өтемақы тағайындауды, құқыққа сәйкес келетін әрекеттермен келтірілген
зиянды өтеуді қарастыратын нормалар да жетілдірілуде (әрине соңғыларын біз
деликтілік құқыққа шартты түрде қосамыз)
Өзінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандырған тұлғаларға
зиянды өтеу туралы жалпы мазмұндағы нормалар пайда болды,тауарлардың, жұмыс
пен қызмет көрсетудің кемістіктерінің әсерінен келтірілген зиянды өтеуге
жататын нормалар одан әрі дамытылуда. Барлық мемлекттік органдар мен
лауазымды адамдардың заңсыз әректтерімен келтірілген зиян үшін мемлекттің
жауапкершілігі кеңейтілген.
Интеллектуалдық меншік құқығы барынша ретке келтірілген, аталған
тәуелді саланың құрамына интеллектуалдық меншік құқығының объектілерінің,
соларға құқықтар пайда болу негіздерін және оларды қалыптастыру және
пайдалануға байланысты шарттық қатынастарды, сонымен бірге оларды құқықтық
қорғауды қарастыратын (реттейтін) нормалар енгізілген.
Мұрагерлік құқықта айтарлықтай елеулі өзгерістерге ұшыраған, ол
қазір меншік құқығы және басқа да заттық құқықтардың тәуелді саласымен
қамтамасыз етілетін меншікке билік ету мүмкіншіліктеріне негізделеді.
Жаңа Азаматтық кодексте мұрагерлікке, мұра құрамын анықтаудың,
ортақ бірлескен мүлік болып келетін мүлікті мұраға қабылдау, мұрагерлер
және лайықсыз мұрагерлерді мұрагерліктен
алыстату туралы және тағы басқа ережелерге көңіл көп аударылмаған.
Жоғарыда айтылғандарға(меншікке билік ету мүмкіндіктерінің
толықтылығы туралы) өсиет бостандығын кеңейту негізделген,
шарт қойылып жасалатын өсиеттүсінігі пайда болған, мұрагерлердің
мұрадағыміндетті үлесі төмендеген, өсиет құпиясына талап күшейтіліп,құпия
өсиет мүмкіндігі қарастрылған.
Мұрагерлік құқықта толығымен жекелеген бастаулар үстем бола
бастаған, сонымен қатар әдеттегі құқықтық нормаларды да есепке алу бар.
Біз жоғарыда айтып кеткендей, сыйға тарту шарты шарттың бір түрі
болып табылады. Жазып отырған жұмысымның бірінші тарауынды біз сыйға тарту
шартына қысқаша тоқтала кетеміз. Яғни біз бұл шарттың мақсаты, оның
бұзылмай орындалуын, оның
тоқтатылуын нақтылап айта кетеміз. Біздің бұл шартқа тоқталу себебімі,
жоғарыда айтқандай шарттар бір-бірімен тығыз байланысты.
Ю.Г.Басин айтқандай:Әр шарт –бұл мәміле, ал әрбір мәміле-бұл шарт
емес - дегендей біздің жұмысымыздың мақсаты мәміленің барлық тұрғыдан
қарап, оның жалпы түсінігі, оның түрлері, жасалу-жарамсыздығы және де
жарамсыз мәмілелерді айқындай білу.
Әрине мәмілетуралы жаза келгенде шартқа тоқтала кету артық
болмайды деп санауға болады. Яғни шарттың түрлері, оның жасалуы барлығы бір
тараптан мәміле болып келеді.Мәміле жасасу біздің түсінігіміз бойынша
күрделі іс-әрекет.
Әрбір шарттың өзінің айрықша ерекшелері болады. Соның ішінде
рента және өмір бойыт ғұмырлық асырауда ұстау шартына да тоқтала кетеміз.
Рентаны сатып алған кезде рентаны төлеуші рентаны алушыныасырау
үшін жұмсалған шығындардың өтелуін(сатып алу бағасының есебіне
жатқызылуын)талап ете алмайды. Заңнамадағы осы шешім, рента(өмір бойы
асырауда ұстау) шарты рентаны сатып алу жолымен тоқтатылатын реттерге
қатысты соның заңды негіздеріне мұқият қарауды талап етеді. Барлық орын
алған жағдайлар (фактілер) да бағалануы қажет. Бұны жасамаса, онда рента
алушының тарапынан құқықтарын теріс пиғылмен пайдалануына жол берілуі
мүмкін.
Осы мәмілелермен шарттардың рента және өмір бойыасырауда ұстау
шарттары төменде толықтай айта кетіледі.
ІТарау. Мәміленің ұғымы және оның түрлері.
І.І. Мәміле туралы түсінік.
Азаматтық кодекстің 147-ші бабына сәйкес мәміле азаматтар мен заңды
тұлғалардың азаматтық құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге
немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттері деп белгіленген.Оның мақсаты
азаматтардың құқықтары менміндеттерінің бұзылмай орындалуы(мысалы, мүлікті
сыйға тарту, яғни өз меншігінің, сыйға тартушыдан сыйды алушыға
бағытталғанын көрсетеді), сондай-ақ осындай құқықтардың өзгертілуі меноның
міндеттері, сонымен қатар оның тоқтатылуы(несие берушінің борышкерді өз
қарызын өтеуден босатуы)
Мәмілелерге мынадай белгілер тән:
1) тұлғаның (тұлғалардың) ерік(тілек немесе ниет) білдіруі;
2) рұқсат етілген ерік білдіру, яғни құқыққа қайшы әрект;
3) қандайда бір заңды құқық жасауға бағытталған(азаматтық-құқықтық
қатынастардың пайда болуы, өзгертілуі және тоқтатылуы;
4) мәміле әрқашанда құқықтық салдарды туғызады.
Мәміленің тараптардың еркі мен ерік (ниет, тілек) білдіруінен тұрады.
Ерік білдіру ауызша, конклюденттік әрекеті арқылы жазбаша(жай немесе
нотариалдық) және үндемей қалу жолымен білдіріледі. Бұл мәмілелер түрлеріне
кейіннен оралармыз.
Алдымен мәмілені қандай азаматтарға жасауға болатынына тоқтала
кетелік.
Әрекет қабілеттілігі жоқ азаматтар мәміле жасауға қатыса алмайды, ал
әрекет қабілетсіздігі шектеулі азаматтар тек Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексінің 22-ші бабында көрсетілген мәмілелерді жасай алады.
Яғни, Азаматтық Кодекстің 22-ші бабына тоқтала кететін болсақ:
1. Он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар
мәмілелерді ата-анасының, асырап алушыларының немесе қорғаншыларының
келісімімен жасайды. Мұндай келісімнің нысаны заңдарда кәмелетке
толмағандар жасайтын мәміле үшін белгіленген нысанға сай келуге
тиіс.
2. Он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар
өздерінің табысына, стипендиясына, өзге де кірістеріне және өздері
жасған интеллектуалдық меншік құқығы объектілеріне өз бетінше билік
етуге, сондай-ақ тұрмыстық ұсақ мәмілелер жасасуға құқылы.
3. 3.Жеткілікті негіздер болған жағдайда қорғаншылық және келкңсіз
қамқоршылық органы кәмелетке толмаған адамның өз басына,
стипендиясына, өзге де кірістеріне және өзі жасаған
интеллектуалдық меншік құқығы объектілеріне өз бетінше
билік ету құқығын шектеулі немесе ол құқықтан айыруы мүмкін.
4.Он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар осы
баптың ережелеріне сәйкес өздері жасаған мәмілелер бойынша
дербес жауапты болады және өздерінің әрекеттерінен келтірілген зиян
үшін осы Кодекстің ережелері бойынша жауап береді
Осыған байланысты Қазақстан Республикасының А заматтық кодексінің 148-
ші бабына сәйкес, мәміле екі түрге бөлінеді:
1. Бір жақты мәмілелер;
2. Келісім шарттар;
Бір жақты мәміле дегеніміз, заңдарға немесе тараптардың келісіміне
сәйкес жасалуы үшін бір тараптың ерік білдіруі қажет және сол жеткілікті
болатын мәміле. Бір жақты мәміле, мысалы, өзіне тән қандай-да бір құқықтан
бас тарту, берілген сенімхаттың тоқтатылуы және де тағы басқалар.
Бір жақты мәмілелердің анағұрлым жиі кездесетін түрі- өсиет қалдыру.
Әдетте, бір жақты мәмілелер тым көп бола бермейді. Азаматтық айналым
көбінесе өзара мәмілелерден құралады. Шарт жасасу үшін екі тараптың (екі
жақты мәміле) не үш немесе одан да көп тараптың клісілген ерік білдіруі
қажет.
Мәмілелердің сонымен қатар: ақылы және ақысыз; нақты және
конценсуалды; казуалды және абстрактылы; шартпен жасалған; биржалық түрлері
болады.
Егерде тарап өз міндеттемелерін орындағаны үшін ақы алса немесе
тараптар бір-біріне бір нәрсе беруі керек болса, бұл ақылы мәміле болып
табылады.(мәселен, оған затты, ақшаны тапсыру жатады).
Сондай-ақ бір тарап екінші тарапқа одан ақы алмай немесе еш нәрсе
бермей бір нәрсені, затты ұсынуды міндетіне алған мәміле ақысыз болып
есептеледі.
Аталған мәміле түрлерінің әр қайсысына тоқтала кететін болсақ, онда
мәміленің келесі түрі нақты мәмілені жүзеге асыру үшін(латынша res-зат)
келісімінің бір өзі жеткіліксіз, оған қоса затты тапсыру қажет. Ал,
конценсуалды мәмілелер (латынша concensus-келісім) келісімге келген сәттен
бастап азаматтардың құқықтары мен міндеттері туындайтын мәмілелер.
Мәмілелерді азаматтық құқықтану ілімінде казуалдық(себепті және
абстракциялық) деп те бөледі. Әрбір мәміле тараптардың алға қойған
мақсатына орай құқықтық негізбен құқықтық мақсатты еншілейді. Бірақта бір
жағдайда мәміленің жарамдығы онң негізіне байланысты болса, екінші жағдайда
оған байланысты болмайды(абстракциялық). Абстракциялық мәмілелер өзінің
негізінен қол үзгендей көрінеді(abstrahere-қол үзу, бөліну),(мысалы,
вексельді тапсыру. Айталық, сатып алушы өзі сатып алған тауардың құнына
тәуелді вексельді сатушыға берді делік. Кейін тауардың сапасы төмен
екендігі айқын болған жағдайда , вексель қайта вексельді берушіге
оралмайды).
Шартпен жасалған мәмілелер қандай да бір нәрсеге тәуелді болып
кледі.(оқиға немесе үшінші тараптың әрекеті), ондай жағдай болуы да,
болмауы да мүмкін. Мәселен, егер тараптар құқықтар мен міндеттердің
туындауын басталу-басталмауы белгісіз мән- жағдайларға байланысты етіп
қойса, мәміле кейінгеқалдырылатын шартпен жасалды деп есептеледі.
(Азаматтық кодекстің 150-ші бабы, 1-ші тармағы). Ал, Азаматтық кодекстің
150-ші бабының 2-ші тармағына сәйкес, егер тараптар құқықтармен
міндеттемелердің тоқтатылуын басталу-басталмауы белгісіз мән-жайға
байланысты етіп қойса, мәміле кейін күшіжойылатын шартпен жасалды деп
саналады.
Егер шарттың басталуы өзіне тиімсіз деп есептейтін тарап, шарттың
басталуына теріс пиғылмен кедергі жасаса, шарт басталды деп танылады, ал
шарттың басталуы тиімді болатын тарап шарттың басталуына теріс пиғылмен
ықпал етсе, онда шарт басталмаған деп танылады.
Азаматтық колексте (156-бап) биржалық мәмілелер қаралған. Биржада
айналысқа жіберілген тауарларға, бағалы қағаздар мен басқа мүлікке қатысты
құқықтар мен міндеттемелерді өзара беру туралы келісімдерді биржаға
қатысушылар тауар, қор және басқа биржалар туралы заңдарда жәнебиржа
жарғыларында белгіленген тәртіп бойынша жасасады. Бирдалық мәмілелер
делдалдық жазбалармен рәсімделуі мүмкін және биржада тікелуі тиіс. Биржалық
мәмілелер жасасуға байланысты даулар тиісті биржа жанындағы биржа
төрелігінде қаралады, оның шешіміне сотта дау айтылуы мүмкін.
Сонымен қатар Азаматтық кодекстің 150-ші бабына сәйкес мәмілелер
талап қою арқылы жасалады. Мәселен, айталық, егер екі тарап жеңіл көлікті
сатып алу-сату келісімін жасасып, жеңіл көлікті сатушы егерде
осы сатып алушының қойған талабы бойынша жеңіл көлікті басқа
түске бояған жағдайда ғана жеңіл көлікті сатып алушы сатып алады.
Бұл мән-жай(басқа түске бояу немесе боямау) талап болса, ал сатып алу-сату-
шартты болады.
Мәміле ұғымын жаза бастаған жағдайда біз мәміленің маңызы тараптардың
еркі мен ерік (ниет, тілек) бідіруінен тұрады деп жазып кеткен болатын
едік.
Ерік білдіруші ауызшы, конклюденттік әректі арқылы жазбаша(жай немесе
нотариалдық) және үндемей қалу жолымен білдіреді.
Мәмілеге қатысушылардың ерік білдіру әдісін мәміленің нысаны деп
атайды. Егер мәмілеге қатысушылар өздерінің еркін ауызша айтқан болса, онда
бұл ауызша жасалған мәміле болады. Мысалы, телефонмен жасалған мәміле
ауызша жасаған болып есептеледі. Айталық, ауызша жасалған мәміле
орындағанын растайтын құжат берілуі мүмкін (тауарчекі, затты сатып алғанын
айқындайтын құжат және тағы басқалар) сондай-ақ жетон, билет сияқты
растайтынбелгілер ұсынылады.Бірақ бұдан ауызша жасалған мәмілеге келіп
кетер ештеңе жоқ.
1.2. Конклюденттік әрект(латынша concludere-жасау)-сол арқылы тұлғаның
мәмілеге қатысуы ниет білдіру әрекеті. Мәселен, азамат автоматқа ақша салу
арқылы,ондағы тауарды алуға деген еркін білдіреді.
Үндемей қалу заңдарда немесе тараптардың келісімінде көзделген реттерде
мәміле жасауға ерік білдіру болып табылады. (Азаматтық кодекстің 151-ші
бабының 4-ші тармағы). Мысалы, егер мүлікті жалға алушы шарт мерзімі бітіп
кетсе де, жалға берушінің тарапынан қарсылық болмаса, онда жалға алушы
бұрынғы шартқа сүйене отырып мерзіміне қарамай-ақ пайдалана беруіне болады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 152-ші бабына сәйкес
мәміленің жазбаша түрі бұл орайда мәмілелерді жасасу кезінің өзінде
орындалатындарынан басқа жүз есптік көрсеткіштен жоғары сомаға жасалуы
тиіс.
Азаматтық кодекс мәміленің жазбаша түріне қатысты бірқатар маңызды
шарттарға мән бергенін айта кетуіміз керек. Азаматтық кодекстің 152-ші
бабына сәйкес, егер іскерлік қызмет өрісінің әдеттегі құқықтарынан өзгеше
туындамаса, жазбаша түрде жасалған мәмілеге тараптар немесе олардың
өкілдері қол қоюы тиіс.
Мәміле жасау кезінде қол қоюдың факсимелік көшіме құралдарын
пайдалануға жол беріледі, мұның өзі заңға немесе қатысушылардың
бірінің талабына қайшы келмесе ғана жүзеге асады.
Заңдармен немесе тараптардың келісімімен қосымша талаптар белгіленуі
мүмкін, оларға мәміле нысаны, атап айтқанда, ьелгіленген нысанды бланкіге
жазу, мөрмен бекіту, сәйкес келуге және оларды осы талаптарды орындамау
салдары көзделуге тиіс.
Екі жақты мәмілелер әрқайсысына өзін жасаған тараптар қол қойған
құжаттарды алмасу арқылы жасауы мүмкін.
Хат, жеделхат, телефонжазба, телетайп жазба, факс немесе субъектілерді
және олардың ерік білдіруінің мазмұнын айқындайтын өзге де құжаттар алмасу,
егер заңдармен немесе тараптардың келісімімен өзгеше белгіленбесе, жазбаша
түрде жасалған мәмілеге теңестіріледі.
Егер адам дене кемтарлығы, науқастығы немесе сауатсыздығы салдарынан
өзі қол қоя алмаса, оның өтініші бойынша мәмілеге басқа азамат қол қоя
алады. Соңғының қойған қолын, егер заңдарда өзгеше көзделмесе, нотариат
немесе сондай нотариалдық әрекет жасау құқығы бар басқа лауазымды адам,
мәміле жасаушының өзі қол қоя алмаған себептерін көрсете отырып,
куәландыруға тиіс.
Жазбаша түрде жасалған мәмілені орындаған тарап екінші тараптан оның
орындағанын растайтын құжат талап етуге құқылы.
Мәмілелерді жасау кезінің өзінде орындалатындарын басқа, ауызша
кәсіпкерлік мәмілені орындаған тараптың да осындай құқығы бар(Азаматтық
кодекстің 152-ші бабы).
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі, Алматы 2001 жыл, 63 бет.
Заң құжаттарында немесе тараптардың келісімімен белгіленген реттерде
жазбаша мәмілелер оларды нотариат куәландырғаннан кейін ғана жасалды деп
саналады. Мұндай талапты сақталмау Азаматтық кодекстің 157-ші бабының 3-ші
тармағында көзделген салдармен мәміленің жарамсыз болып қалуына әкеліп
соқтырады.
Азаматтық кодекстің 155-ші бабына сәйкес кейбір мәмілелер заң
құжаттарында көрсетілуіне сәйкес мемлекеттік немесе өзгетіркелуге
жатады.Бұл мәмілелер тек оларды тіркелгеннен кейін жасалды деп саналады.
Тіркеу мүдделі тараптың тіркеуші органға табыс еткен немесе почта арқылы
жолдаған арызы бойынша жүргізіледі.
Тіркеуден бас тарту жазбаша түрде рәсімделуі тиіс және заң талаптарының
бұзылуына сітеме жасалғанда ғана мүмкін болады. Егер мемлекеттік тіркеуді
керек ететін мәміле тиісті нысанда жасалса, бірақ тараптардың бірі оны
тіркеуден жалтарса, сот екінші тараптың талап етуіменмәмілені тіркеу туралы
шешім шығаруға құқылы. Бұл ретте
мәміле соттың шешіміне сәйкес тікеледі. Тіркеуден бас тартқан эақ сот
арқылы мәмілені жарамсыз деп тануды талап етуге құқылы.
1.3.Шарттың ұғымы мен оның маңызы.
Жоғарыда атап көрсеткендей, біз мәмілелердің бір жақты мәміле және
шарттарға бөлінетінін жазып кеткен болатынбыз.
Мәміленің бір түрі шарт азаматтық айналымда аса зор көлемде тараған.
Осыған орай біз осы шарт ұғымына тоқтала кетсек.
Шарттың ғасырлар бойы пайдаланылуы құқықтың икемді түрі екендігін
көрсетеді, ол арқылы әртүрлі қоғамдық қатынастарды реттеуге болатындығы
дәлелденген. Ал оларды бұзу заң талаптарын бұзушылықты білдіреді.
Шартты (contractus) рим құқығы үш түрлі мағынада : құқық қатынастарының
туындауы ретінде; құқықтық қатынастың өзі ретінде; ең соңында тиісті
құқықтық қатынастың нысаны ретінде қарастырады.
Шарт туралы мұндай көзқарастар нақты іс жүзінде Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінде және басқа да елдердің азаматтық
кодекстерінде тәртіптелген.
Азаматтық кодекстің 378-ші бабына сәйкес, екі немесе одан да көп
адамның азаматтық құқықтар мен міндеттерді белгілеу, өзгерту немесе тоқтату
туралы келісімі шарт деп танылады. Мұндай айқындама шарт-мәмілені меңзейді.
Сондықтан да, осы баптың 2-ші тармағы мәміле нормаларына мынадай сілтеме
жасайды: шартқа екі жақты және көп жақты мәмілелер туралы ережелер
қолданылады. Сонымен бірге, мәміле ұғымы шартқа қарағанда кең,
өйткені, мәміле бір жақты болуы мүмкін.
Шарттан туындайтын міндеттемелерге, Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодекстің тиісті баптарында шарттардың кейбір түрлеріне арналған
ережелерінде өзнеше көзделмегендіктен, міндеттемелер жөніндегі жалпы
ережелер қолданылады. Мысалы, шарттан (бірлескен қызмет туралы шарт,
құрылтай шарты, авторлық шарт және басқалар) туындайтын заттық,
аыторлықнемесе өзге құқықтық қатынастарға, егер заңдардан, шарттан немесе
құқықтық қатынастардың мәніне өзгеше туындамаса, жалпы шарттардың ережелері
қолданылады.
Азаматтық заңның негізгі бастауларының бірі Азаматтық кодекс айқындаған
шарт екендігі болып табылады.
Азаматтар мен заңды тұлғалар өздерінің азаматтық құқықтарына өз
еріктерімен және өз мүддесін көздей отырып ие болады және оларды жүзеге
асырады. Олар шартнегізінде өздерінің құқықтары мен міндетте-
рін анықтауда және шарттың заңдарға қайшы келмейтін кез келген жағдайларын
белгілеуде ерікті (Азаматтық кодекстің 2-ші бабы, 2-ші тармағы).
Азаматтық кодекстің 380-ші бабына сәйкес азаматтық құқықтың
субъектісі шарт жасауда еркін болады. Ол атап айтқанда:
1) шартты жасау не жасамау;
2) шарт бойынша сетікті, жақты таңдау;
3) шарттың түрін таңдау;
4) шартқа белгілі бір не басқа жағдайларды өзінің қалауынша енгізу;
Шарттың әрқилы болып келуі азаматтық құқықта оларды топтастыруға жол
ашады. Шарттарды топтастыру олардың негізгі белгілеріне орай жүргізіледі
(өзіне тән шарт белгілері). Мысалға, айта кететін болсақ, Франция Азаматтық
кодексінің 1101-ші бабына сәйкес, шарт деп мәмілені таниды, ол арқылы бір
немесе бірнеше тұлға бір-бірінің алдында немесе бірнеше басқа тұлғалар
алдында бір нәрсені істеугн немесе істемеуге міндеттенеді. Америка Құрама
Штаттарының Біріңғай сауда кодексі шартты тұтастай алғанда, сол заңға
немесе басқа қолданылатын құқық нормаларына сәйкес тараптардың келісімінен
туындайтын құқықтық міндеттеме деп есептейді. Ал, Нидерланды Азаматтық
кодексі кітабында 213-ші бап: шарт бір немесе бірнеше тарап өзіне бір
немесе бірнеше тарапқа қатысты міндеттемелерді өзіне қабылдайтын мәміле
болып табылады - деп анықтама береді. Сонымен шарт өз ішінде бір жақты
және екі жақты болып екіге бөлінеді.
Бір жақты шарт деп бір тарапта тек құқық, екіншісінде тек міндет
болатын шартты атайды. Оған өсиет қалдыру шарты жатады, борышқр қарызын
қайтаруға міндетті, ал несие беруші оны талап етуге құқылы. Шарттардың көбі
екі жақты болып келеді (сату-сатып алу, мүлікті қарыз, жеткізу, шарттау,
мердігерлік, тасымалдау және тағы басқа). Мысалы,сатып- алу сату шартында
сатушы сатылған затты сатып алушыға тапсыруы керек, бірақ одан ақша төлеуді
талап етеді, ал сатып алушы заттың құнын төлеуге міндетті және затты өзіне
беруді талап ете алады.
Шарттарды бір жақты және көп жақты деп бөлудің тәжірибелік маңызы зор.
Азаматтық кодекстің 284-ші бабында тараптардың өзара міндеттерді орындауы
және қаржы талаптары қарастырылған; өз міндетін орындаудан бас тартуға
немесе тоқтатуғақарсы талап берген жақтың құқығы бар, оны толықтай не
бөлшектей жүзеге асыра алады, ал тиісінше орындалмаған жағдайда келген
залалдың орнын толтыруды талап ете алады.
Шарт ақылы және ақысыз болып бөлінеді. Ақылы шарт бойынша өз міндетін
атқарған тарап ақысын алуға, не қарсы талап қоюға құқылы(мысалы,
тапсырылған затқа, атқарылған жұмысқа, істелген
қызметке ақша алады, тапсырған мүліктің құнын алады). Бір тарап екінші
тарапқа одан ақы алмай, немесе еш нәрсе бермейұсынуды міндетіне алған шарт
ақысыз шарт болып табылады. (Азаматтық кодекстің 384-ші бабының 2-ші
тармағы). Шарт бойынша тарап өз міндеттемелерін орындағаны үшін ақы алу
немесе бір-біріне бір нәрсені беруі керек болса, бұл ақылы шарт болып
табылады. Жоғарыда айтқан ақысыз шартқа, мысалы, сыйға беру, мүлікті ақысыз
тегін пайдалану, кейбір жағдайда сақтау жатады.
Консенсуалды (келісім) шарт дегеніміз әр тараптың келісімібойынша
жасалған шарт. Бұл шарт олар келісімге бойда күшіне енеді де әр жақтың
құқықтары мен міндеттері туындайды (мысалы, сатып-алу сату, мүлікті жалдау,
мердігерлік және тағы басқа).
Ал, нақты шартқа келер болсақ, нақты шарт деп заттарды тапсыруысәтінде
ғана құқықтар мен міндеттер туғызатын шарт болып табылады (мысалы, займ
шарты, азаматтардың қатысуымен сақтау шарты).
Әдетте міндеттемелер бойынша құқықтар мен міндеттердіалатындар- сол
міндеттемеге қатысушылар. Алайда азаматтық айналымда басқа да түрлі
міндеттемелер кездеседі, кейбір міндеттемелер мен талап құқығын
міндеттемеге не тікелей өзі, не өзінің уәкілі арқылы қатыспайтын үшінші
тарап алады.
Үшінші тараптың пайдасына жасалған шарт- бұл тараптар несие берушіге
емес, шартта және борышқордан міндеттемені өзінің пайдасына орындауды
талап етуге құқығы бар үшінші тарап үшін жасалған шарт (Азаматтық кодекстің
391-ші бабы).
Үшінші тараптың пайдасына жасалған шартты үшінші тарапқа орындау
жөніндегі шарттан бөлектеу қажет, өйткені, ол орындауды талап ету құқығын
ешқашан еншілемейді. Аталған тұлға тек орындауды ғана қабылдауға уәкілетті,
несие берушінің өзі де оны орындау ретінде қарайды. Үшінші тұлғаның
айырмашылығы – шартты орындауды талап ету дербес құқығы болмайды. Ондай
үшінші тарапқа шарт бойынша беріледі.
1994 жылы қабылданған Азаматтық кодексте шарттыңмынадай жаңа түрлері
бар:
1) жария шарт;
2) қосылу шарты;
3) алдын ала жасалған шарт;
4) аралас шарт;
Коммерциялық ұйыммен жасалған жәнеөз қызметінің сипатына
қарай оған өтінішпен келетін әркімге жүзеге асырылатын тауарларды сату,
жұмыстарды атқару немесе, қызмет көрсету жөніндегі оның міндеттемелерін
белгілейтін шарт-жария шарт деп аталады. (Азаматтық кодекстің 387-ші
бабының 1-тармағы). Одан ұйымдарға бөлшек сауда, көпшілік пайдаланатын
көлікпен тасымалдау, байланыс қызметін көрсету, энергиямен қамтамасыз ету,
медецина, мейманхана, банк қызметін көрсету және тағы басқалар жатады.
Аталған ұйымдардың тұтыушыларға тауар беруде, қызмет көрсетуде, жұмысты
орындаудан бас тартуға жол бермейді. Шарт жасасуға міндетті тарап оны
жасаудан жалтарса екінші тарап шарт жасасуға мәжбүр ету туралы талап қойып
сотқа жүгінуге құқылы. (Азаматтық кодекстің 399-шы , бабының 4-ші тармағы)
Коммерциялық ұйым жария шартты жасауға қатысты бір тұлға басқа тұлғалар
алдында, егер заңда немесе нормативтік актілерде өзгеше көзделмесе,
ешқандай артықшылық беруге құқығы жоқ. Шартта көрсетілген тараптар,
мәселен, тауарлардың, қызмет көрсету мен жұмыстардың құны тұтынушылардың
бәріне бірдей болады. Тұтынушылардың кейбір категорияларына жеңілдік беруге
заңдар мен жол беретін жағдайлар есептеледі. (Азаматтық кодекстің 387-ші
бабының 2-ші тармағы). Ондай тұтынушыларға мәселен, мүгедектер, соғыс
ардагерлері және тағы басқалары жатады).
Азаматтық кодекстің 387-ші бабының 5-ші тармағының күшіне орай жария
шарттың жоғарыда аталған тараптарына сәйкес келмейтін ережелері жарамсыз
болып табылады.
Қосылу шарты – ережелерін тараптардың біреуі формулярларда немесе өзге
стандартты нысандарда белгіленген және басқа тарап оны ұсынылған шартқа
тұтастай қосылу жолы деп қабылдайтын шарт (Азаматтық кодекстің 389-
шыбабының 1-ші тармағы). Бұл шарттың ерекшклігі мынада: мазмұнын бір тарап
жасап, қалыптастырады, әдетте ондай тарап жұмыстарды орындайды, қызмет
көрсетеді, аталған саланың монополиялық және үстемдік ететін ережелері
олардың стандарттынысандарында жазылады. Екінші тарап – жұмысты, қызметті
тұтынушы болашақ шартты жасауға және де оны талқылауға, келісуге
қатыспайды. Шарттың жағдайларымен келісімін олар тек оған ешқандай дау
айтпастан қосылу жөніндегі қол қоюымен білдіреді. Тұтынушы шарттың
мазмұнымен келіспеген жағдайда оған қол
қоймайды. Оның ұсынылған шарт талаптарын талқылауға құқығы жоқ, шарттың
мазмұнына жаңадан немесе басқалай ұсыныс жасай алмайды.
Ал, алдын ала жасалған шарт - әр тараптың алдын ала жасалатын шартта
көзделген жағдайларда мүлік беру, жұмыс орындау немесе қызмет көрсету
туралы болашақта шарт жасауға міндеттенетін клісімге (Азаматтық кодекстің
390-ші бабының 1- ші тармағы). Алдын ала жасалатын шарт негізі шарт үшін
заңдарда белгіленген нысанда, ал, егер негізгі шарт нысаны белгіленбесе,
жазбаша түрде жасалады, ал, тиісті ережелердің сақталмауы оның жарамсыз
болып қалуына әкеп соқтырады. Алдын ала жасалатын шартта негізгі шарттың
мәнін, сондай – ақ, басқа да елеулі жағдайларын белгілеуге мүмкіндік
беретін ережелер болуға тиіс.
Азаматтық кодекстің 390-шы бабына сәйкес, жазылған негізгі шарт алдын
ала шарт дасаған тараптар үшін міндетті болады. Алдын ала шарт жасасқан
тарап өзі көздеген шартты жасаудан жалтарған реттерде, егер заңдарда немесе
шартта өзгеше көзделмесе, осы арқылы келтірілген залады екінші тарапқа
өтеуге міндетті.
Аралас шартта заңда немесе басқа да номативтік құжаттарда көрсетілген
әртүрлі шарттардың элементтері болады. Тараптардың аралас шарт бойынша
қатынастарына, егер тараптардың келісімімен немесе аралас шарттың мәнінен
өзгеше туындамаса, аралас шартта элементтері ьар шарттар туралы заңдардың
тиісті бөліктері қолданылады. Мысалы, аралас шарт деп мүлікті сақтауға
бергенде оны ақысыз пайдалану құқығын қамтитын шарттарда және тағы
басқаларын айтуға болады.
1.4. Шарттың мазмұны.
Шарттың мазмұны – жасалған шарт жағдайларының жиынтығы. Жалпы ереже
бойынша, тиісті шарттың мазмұны, заңдармен жазылған жағдайлардан
басқасында, шарт ережелері тараптардың өз қалауы бойынша
белгіленеді.(Азаматтық кодекстің 382-ші бабының 2-ші тармағы).
Шарттың ережесі заңдарға сәйкес қолданылатын нормалармен көзделген
реттерде, егер тараптардың келісімімен өзгеше (диспозитивтік
норма)белгіленбесе, тараптар өздерінің келісімдерімен норманың қолданылуын
жоя алады немесе сол нормада көзделгеннен өзгеше жағдайды белгілей алады.
Егер шарттың ережесін тараптар немесе диспозитивтік қалып белгілемеген
болса, тиісті жағдайлар тараптардың қатынастарында қолданылатын іскерлік
қызметтің өрісіндегі әдеттегі құқықтармен
белгіленеді.
Азаматтық кодекстің 393-ші бабының 1-тармағына сәйкес, тараптар
арасында шарттың барлық елеулі ережелері бойынша тиісті жағдайларда талап
етілетін нысанда келісімге қол жеткізген кезде шарт жасалды деп есептеледі.
Елеулі шарттар болып табылатындар:
1) шарттың мәні туралы ережелер;
2) заң мен басқа нормативтік құжаттарда елеулі ретінде аталғандар;
3) осы шарттың түрі үшін қажетті ережелер;
4) бір тараптың мәлімдеуі бойынша келісімге қол жеткізуге тиісті барлық
ережелер; (Азаматтық кодекстің 393-ші бабы).
Кәдімгі (дағдылы) жағдайлар заңның диспозитивтік нормаларында
қарастырылған, яғни шартқа енгізу міндетті болып саналмайтын шарттарды
атайды, өйткені, бұлардың шартқа енуі өз өзінен белгілі. Егер нақ сол
шартқа дағдылы жағдайлар жөнінде айрықша ескертіліп айтылмаса, онда жалпы
белгіленген тәртіп қолданылады. Мысалы, Азаматтық кодекстің 223-ші бабына
сәйкес, ерлі-зайыптылардың арасындағы шартта басқаша көзделмесе, олардың
ортақ меншігі болып табылады.
Елеулі деп есептелмейтін нормативтік актілерде қаралмаған мәселелер
бойынша әр тараптың келісімі кездейссоқ жағдайлар делінеді және осы
жағдайлар диспозитивтік құқық нормаларымен реттеледі. Мысалы, әр тарап
өзара келісімдер арқылы мүлікті иеленушінің құқықтарын шартқа енгізеді,
бірақ мүлікті тапсырмайды.
Шарттың мазмұны шарттардың үлгі ережелерімен де айқындалуы
мүмкін. Азаматтық кодекстің 388-ші бабына сәйкес, шарттың мазмұнында үлгі
ережелерге сілтеме болмаған жағдайларда, осындай үлгі ережелер, егер
шарттың ережесін тараптар немесе диспозитивтік қалып белгілемеген болса,
тараптардың қатынастарына іскерлік қызмет өрісіндегі әдеттегі құқықтар
ретінде қолданылады.
Үлгі ережелер үлгі шарт немесе мазмұнында осы ережелер бар өзге құжат
нысанында жазылуы мүмкін.
1.5.Шартты жасасу.
Шарт әр тараптың келісімі болып табылғандықтан, ол бір тараптың
келісімі жасауға ұсынысы екінші тараптың ондай ұсынысты қабылдау
нәтижесінде жасалды. Шартты дасау тәртібі Азаматтық кодекстің 345-400
баптарымен реттеледі. Оларда шарт жасау кезіндегі екі кезең бекітілген.
Азаматтық кодекстің 395-ші бабының 1-ші тармағына сәйкес, бір тараптың
шарт дасауға ұсынысы – оферта арқылы шарт жасау (бірінші кезең) және екінші
тараптың ұсынысын қабылдауы (екінші кезең) оның акцептісі болады.
Жолданған офертаны алған тұлға оны қабылдауға келісім бергенде, яғни,
акцепт болғанда шарт жасалды деп есептеледі. Заңға сәйкес шарт жасау үшін
әр тараптың келісімінен басқа мүліктерді де тапсыруы керек, мүліктер
тапсырылған сәттен бастап шарт жасалды деп есептеледі., яғни, сатып алушыға
мүліктерді жеткізілу ұйымдастырылады. Егер шарт заңға сәйкес мемлекеттік
тіркеуден өтуге жатса, егер заңда басқаша көзделмесе, ол тіркеуден өткен
сәттен бастап жасалды деп саналады.
Шраттың нысаны мәміленің нысаны туралы жалпы ережеге бағынады. Аталған
шарттың түрі заңмен белгіленбеген болса, онда шарт келісім жасау үшін
қаралған кез келген нысанда жасала береді. Егер тараптар белгілі бір
нысанда шартжасасуға уағдаласса, заң бойынша шарттардың осы түрі үшін бұл
нысан талап етілмесе де, шарт уағдаласқан нысан берілген кезден бастап
жасалды деп есептеледі. (Азаматтық кодекстің 394-ші бабының 1-ші тармағы).
Жоғарыда айтып кеткендей, шарт бір тараптың ұсынысымен (оферта)
кез келген ұсыныс оферта ретінде Қарала алмайды, тек заңдарда бекітілген
талаптарға сай келетіні ғана мүмкін болады.
Осы Азаматтық кодекстің айтылған бабына сәйкес, біріншіден шарт жасасу
туралы бір немесе бірнеше нақтытараптарға жасалған ұсыныс жеткілікті
дәрежеде айқын болып, ол қабылдаған жағдайда осыны жасаған тараптың
(акцепт) өзін сонымен байланысты деп есептеу жөніндегі ниетін көрсетсе,
оферта деп танылады.
Екіншіден, оферта шарттың елеулі жағдайлары енгізілуі тиіс, және шарт
жасау үшін сол елеулі жағдайлармен келісуі жеткілікті.
Үшіншіден, оферта оны жіберген тараппен алушының қлына тигенне бастап
оларды өзара байланысты етіп қояды. Офертаны қабылдаған тұлға оны өзіне
жалдаушы тарапқа белгілі бір уақыт өткенше басқа
біреуге ұсыныс жасамай тұра тұруды міндеттейді және де офертамен келіскен
тұлғамен оферта жіберуші шарт жасауы тиіс. Егер офертаны қайтарып алу
туралы хдбар офертаның өзінен бұрын немесе онымен қатар келсе, оферта
алынбаған болып есептеледі. (Азаматтық кодекстің 395- ші бабы).
Жарнама және беймәлім адамдар тобына жіберілген өзге де ұсыныстар, егер
ұсыныста тікелей өзгеше көрсетілмесе оферта жасасуға шақыру ретінде
қаралады.
Жаңа Азаматтық кодексте жария оферта ұғымы беріледі. Жария оферта –
ұсыныс жасаушы тараптың кез келген хабарлаушысымен ұсыныста көрсетілген
жағдайларда шарт жасасу еркі көрінетін, шарттың барлық елеулі ережелері бар
ұсыныс (Азаматтық кодекстің 395-ші бабы).
Ал, шарт жасасудың екінші кезеңі – акцептке келетін болсақ, акцепт –
оферта жолданған тараптың оны қабылдағаны туралы жауабы. Акцепт толық әрі
бұлтарыссыз болуға тиіс. Заң құжаттарында, іскерлік өрісіндегі әдеттегі
құқықтарда немесе бұрынғы іскерлік қатынастарынан өзгеше туындамаса, жауап
қайтармау акцепт болып есептелмейді. Офертаны алған тараптың оның акцепті
үшін белгіленген мерзімде онда көрсетілген шартережелерін орындау жөніндегі
жасаған әрекеттері (тауарларды тиеп жөнелту, қызмет көрсету, жұмыс орындау,
тиісті соманы төлеу және тағы басқалар), егер заңдарда өзгешекөзделмесе
немесе офертада көрсетілмесе, акцепт деп есептеледі. Акцепт қайтарылып
алынуы мүмкін. Егер акцепті қайтарып алу туралы хабар оферта жіберген
тарапқа акцептің өзінен бұрын немесе онымен қатар келсе, акцепт алынбаған
болып есептеледі (Азаматтық кодекстің 396 – шыбабы).
Шарттың жасасу мәні мынадай жағдайларға:
1)акцепт үшін мерзімі көрсетілген кезде не онсыз ұсыныс жасалды ма;
2) оферта ауызша немесе жазбаша нысанда ма, соған байланысты
болады;
Офертада акцептіге арналған мерзім көрсетілген жағдайда,оферта жіберген
тарап пкцепті заңдарда белгіленген мерзім біткенге дейін, ал егер ондай
мерзім белгіленбесе, оны жеткілікті дәрежеде қажетті уақыт ішінде алса,
шарт жасалған болып есептеледі. Оферта акцептіге арналған мерзім
көрсетілмей ауызша жасалған жағдайда, акцепт кешіктірілген болып
есептелмейді.
Егер оферта жіберген тарап екінші тарапқа шарт жасасуға келіскендік
туралы жауап акцепт болып табылмайды. Мұндай жауап офертадан бас
тарту және сонымен бірге жаңа оферта днп танылды.
Шарттың еркіндігінен тыс заңда кейбір ерекшеліктермен бөлінетін
міндетті түрдегі шарт жасасу жағдайы қарастырылуы мүмкін.
Шарт жасасу міндетті болған жағдайда, әр тарапқа арналған заңдарға
сәйкес, бір тарап екіншісіне мына талаптарды орындайды:
1) акцепт туралы хабар;
2) акцептіден бас тарту;
3) офертаға (шарт жобасына) өзгеше жағдайларға акцепт жасалатыны туралы
(шарт жобасына келіспеушілік хаттамасы), егер заңдарда басқа мерзім
белгіленбесе, не тараптар келіспеген болса, офертаны алған күннен
бастап 30 күн ішінде хабар жіберуі тиіс.
Офертаны жіберген және шартты жасасуға міндетті тараптан оған өзге
жағдайлармен акцепт жасау туралы хабар (шарт жобасына келіспеушілік
хаттамасы) алған тарап шарт жасасу кезінде пайда болған келіспеушілікті
осындай хабар алған күннен бастап 30 күн ішінде, не акцептіде арналған
мерзім өткен соң, егер заңдарда шарттардың жекелеген түрлері туралы өзге
мерзім белгіленбесе, соттың қарауына беруге құқылы ( Азаматтық кодекстің
399-шы бабының 1-ші тармағы).
Егер шарт жасасуға міндетті тарап жіберген шарт жобасына келіспеушілік
хаттамасы алынса, бұл тарап нкінші тарапқа шартты сол редакциясында
қабылдайтыны туралы, не келіспеушілік хаттамасын қабылдайтыны туралы
келіспеушілікхаттамасын алған күннен алағанкүннен бастап отыз күн ішінде
хабарлауға міндетті.
Келіспеушілік хаттамасына қабылдамаған, не оны көрсетілген мерзімде
қарау нәтижелері туралы хабарды алмаған жағдайда келіспеушілік хаттамасын
алған алағн тарап мұпдай келіспеушілікті соттың қарауына беруге құқылы (
Азаматтық кодекстің 399-шы бабының 3-ші тармағының 2-ші азат жолы).
Шарт дасасуға міндетті тарап оны жасаудан жалтарса, екінші тарап шарт
жасасуға мәжбүр ету туралы талап қойып сотқа жүгінуге құқылы. Шарт
жасасудан негізсіз жалтаратын тарап екінші тарапқа шарт жасасудан бас тарту
арқылы туғызған залалдың орнын толтыруға тиіс(Азаматтық кодекстің 399-шы
бабының 4-ші тармағы).
Шарт жасасу кзінде туындаған келіспеушіліктер тараптардың келісуімен
соттың соттың қарауына берілген болса (Азаматтық кодекстің 399-шы бабы),
шарттың тараптар келіспеген ережелері сот шешіміне сәйкес белгіленеді
(Азаматтық кодекстің 400-ші бабы Шартты өзгерту және бұзу.
Шартты өзгерту және бұзу заңда немесе шартта өзгеше көзделмесе,
тараптардың келісуімен жүзеге асуы мүмкін.Траптардың біреуінің талабы
бойынша шарт:
1) екінші тарап шартты едәуір бұзған кезде;
2) заңда немесе шартта көзделген өзге реттерде тек сот шешімімен өзгертілуі
немесе бұзылуы мүмкін (Азаматтық кодекстің 401-ші бабының 2-ші тармағы).
Тараптардың біреуі шартты бұзып, ал екінші тарап шарт жасасу кезінде
үміт артуға құқылы болғанымен едәуір дәрежеде бұзылды деп танылады. Шарт
толық немесе ішінара орындаудан біржақты бас тартқан кезде, мұндай бас
тартуға заң құжаттарында немесе тараптардың келісімінде жол берілген кезде,
шарт тиісінше бұзылған немесе өзгертілген болып есептеледі(Азаматтық
кодекстің 401-ші бабының 3-ші тармағы).
Шартты бұзу кезінде тараптар міндеттемелері тоқтатылады, ал өзгертілген
кезде өзгертілген түрінде қолданыла беріледі. Егер тараптардың келісуімен
немесе шарттың өзгеру сипатынан өзгеше туындамайтын болса, міндеттемелер
шартты өзгерту немесе бұзу туралы тараптар келісімге келген кезден бастап,
ал шарт сот тәртібімен бұзыл-
ған немесе өзгертілген жағдайда шартты бұзу немесе өзгерту туралы сот
шешімі заңды күшіне енген кезден бастап тоқтатылған немесе өзгертілген
болып есептеледі.
Егер заңда немесе тараптардың келісімінде өзгеше белгіленбесе,
тараптардың шартты бұзған немесе өзгерген кезге дейін міндеттеме бойынша
өздері атқарған жұмысты атқарып беруді талап етуге құқығы жоқ.1
Егер шартты бұзуға немесе өзгертуге бір тараптың шартты едәуір бұзғаны
негіз болса, екінші тарап шарттың бұзылуынан немесе өзгеттілуінен
келтірілген залалдың орнын толтыруын талап етуге құқылы.
___________________________________ ___________________________________
Ю.Г.Басин Сделки учебное пособие, издание второе, исправленное и
дополненное Алматы 1999 год 10 стр.1
ІІ.Тарау. Мәміленің жарамсыздығы.
2.1. Мәміленің жарамдылық шарттары.
Мәміленің жарамдылығы заң талаптарына сәйкес айқындалады. Мәміленің
жарамды болуы шарттарына жататындар: мазмұны заң талаптарына сәйкестігі,
мәмілеге қатысатын және оны жүзеге асыратын адамның қабілеттілігі, еркі мен
ерік білдірудің сәйкестігі, мәмілелердің нысанын сақтау. Мәміле шын мәнінде
заңға қайшы келмеуі тиіс, яғни кез келген құқықтық нормативтік құжаттарға
сай келуі қажет. Мысалы, азаматтық құқық қабілеттілігі мен қабілеттілігін
шектеуге бағытталған мәміле болып табылады (Азаматтық кодекстің 18-ші
бабы).
Мәміле ерікті әрекет болғандықтан, оны әрекет қабілеттілігі бар әрбір
азамат жасай алады, ал заңды тұлғалар жалпы және арнайы әрекет
қабілеттілігі болғандықтан мәміле жасауға қабілетті деп саналады.
Мәміленің жарамды болуы үшін ерік және ерік білдіру бір-бірімен сәйкес
келуі тиіс. Олардың арасындағы сәйкессіздік мәмілені жарамсыз етіп
көрсетеді.
Мәміле оның нысанын сақтау кезінде құқықтар мен міндеттер туғызады, сол
арқылы тұлғалардың ерік білдіруі немесе ресми куәландыру әдісі көрінеді.
Мәселен, оған мәмілені нотариалдық куәландыру (Азаматтық кодекстің 154-ші
бабы) мен тіркеуді (Азаматтық кодекстің 155-ші бабы) айтуға болады.
Қазіргі заңнамаға сәйкес мемлекеттік органдарға жатпайтын мемлекеттік
мекемелер кейбір ақылы қызметті көрсете алады.
2.2. Жарамсыз мәмілелер.
Жарамсыз мәміленің ұғымы. Жарамсыз мәмілелердің түрлері туралы
Азаматтық кодекстің 157-ші бабында бұл туралы былай делінген: мәміленің
нысанына, мазмұнына және қатысушыларына, сондай-ақ олардың ерік білдіру
бостандығына қойылатын талаптар бұзылған жағдайда мүдделі адамдардың,
тиісті мемлекеттік органның не прокурордың талабы бойынша мәміле жарамсыз
деп танылуы мүмкін.
Жарамсыз мәмілелрдің түрлері. Азаматтық құқық теориясында мәмілелердің
жарамсыз болуы мынадай түрлерге бөлінеді:
1) субъект құрамының ақауы болатын мәміле;
2) ерікке қатысты ақауы бар мәміле;
3) нысанның ақауы бар мәміле;
4) мазмұнның ақауы бар мәміле; Азаматтық кодексте мазмұны заң
талаптарымен сәйкес келмейтін кез келген мәміле жарамсыз
болатындығы жөнінде жалпы норма бар (Азаматтық кодекстің 158-ші бабы).
Субъектілі құрамының ақауы бар мәміле екі топқа бөлінеді. Оның
біріншісі азаматтардың әрект қабілетсіздігімен, екінші – заңды тұлғалардың
арнайы құқық қабілеттілігімен немеселоардың органдарының мәртебесімен
байланысты болады. Қатысушылардың дасы мен психикалық жағдайынан
туындаған әрекеттер мәміленің жарамсыз болуына басты негіз болып
есептеледі.
Ондай жарамсыз мәмілелерге мыналар жатады:
1) азаматтық кодекстің 23-ші бабында көзделген мәмілелерді қоспағанда, он
төрт жасқа толмаған адам жасаған мәміле жарамсыз болады(Азаматтық
кодестің 23-ші бабының 3-ші тармағы);
2) он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмаған баланың ата-
анасының немесе қамқоршыларының клісімінсіз жасаған мәмілесін, заң
бойынша оның өзі дербес жасауға құқығы бар мәмілелерді қоспағанда, сот
ата-анасының немесе қамқоршысының талабы бойынша жарамсыз деп тануы
мүмкін (Азаматтық кодекстің 159-шы бабының 4-ші тармағы);
3) есуастық немесе ақыл-есі кем болуы салдарынан әрект қабілеттілігі жоқ
деп танылған адам жасасқан мәміле жарамсыз болады. Кейіннен әрект
қабілеттілігі жоқдеп танылған азамат жасасқан мәміле (Азаматтық
кодекстің 26-шы бабы), егер мәмілені жасау кезінің өзінде – ақ бұл
азаматтың психикалық шатасу жағдайында болғаны дәлелденсе, оның
қорғаншысының талабы бойынша сот мәмілені жарамсыз деп тануы мүмкін
(Азаматтық кодекстің 159-шы бабының 5-ші тармағы);
4) сот әрект қабілеттілігі шектелген адам жасасқан мәмілені сот оның
қамқоршысының талап етуі бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін(Азаматық
кодекстің 159-шы бабының 6-шы тармағы);
5) әрекет қабілеттілігі болғанымен, мәміле жасаған кезде өз әректінің
мәнін түсіне алмайтын немесе өзінің не істегенін білмейтін жағдайда
болған азамат мәмілені сот азаматтың талабы бойынша,ал егер тірі
кезінде талап етуге азаматтың мүмкіндігі болмаса, азамат қайтыс
болғаннан кейін басқа мүдделі адамдардың талабы бойынша жарамсыз деп
тануы мүмкін (Азаматтық кодекстің 154-ші бабының 7-ші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
І Тарау. Мәміленің ұғымы, оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ...5 бет.
1.1. Мәміле туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5 бет.
1.2. Мәміле
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .. 8 бет.
1.3. Шарттың ұғымы мен оның маңызы ... ... ... ... ... . 9 бет.
1.4. Шарттың
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13 бет.
1.5. Шарт
жасасу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..14 бет.
ІІ Тарау. Мәміленің
жарамсыздығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19бет .
2.1. Мәміленің жарамдылық шарттары ... ... ... ... ... .19 бет.
2.2. Жарамсыз
мәмілелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...19 бет.
ІІІ Тарау. Шарттың бір түрі рента және өмір бойы асырауда
ұстау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .27 бет.
3.1.Рента және өмір бойы асырауда ұстау шарттарының
жалпы
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
бет.
.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...34 бет.
Библиография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .36 бет.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 147-ші бабына тоқтала
кететін болсаңыздар, мәміленің қандай салада жұмыс атқаратынын байқаймыз.
Осы бастап жатқан жұмысымызда біз Қазақстан Республикасының Азаматтық
жағдайларында мәмілелердің алатын орны, оның түрлері, нысандары және де
оның аяқталу жағдайларын айта кетеміз.
Әрірек айта кететін болсақ, мәміле бойынша мемлектіміздің көптеген
азаматтық іс-әректтері жасалып қана қоймай, сонымен соған байланысты
шарттар жасалады. Яғни, шарт бұл мәміленің аса үлкен бір түрі болып
табылады. Шарттың мағынасын осы жұмысқа ары қарай көз жүгіртсеңіздер
түсінуге болады.
Мәмілемен шарттың түсінігіне тоқталу үшін Қазақстан Республикасының
жаңа Азаматтық кодексіне тоқтала кету қажет.Өйткені Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексін қоғамдық қатынастардың аса тиімді
реттеушісі ретінде бағалау қажет. Оның нормаларының мазмұны барынша айқын
болып табылады. Оған уақыт сынынан өткен көптеген заңдардың және заңға
тәуелді нормативтік актілердің ережелері енген. Бұны онды құбылыс ретінде
бағалауға болады, дегенмен азаматтық кодексті тым толықтата айыптайтын
көзқарастар да кездеседі. Себебі онда сатып алу-сату, мүлік жалдау және
тағы басқа да шарттар көптеген түр-түрлерімен қарастырылған. Мысалы,
тауарларды бөлшектеп сатып алу-сату шарты жеке көсетілген, онда тұтынушылар
құқығын бекітуге артықшылықтар бекітілген. Кәсіпкрлік шарттардың еркше
сипаттары тауар жеткізілімі шартына арналған нормаларда көрініс тапқан. Кез-
келген қазіргі заманғы мемлект жағдайы үшін сатып алу-сату шартының
энергиямен жабдықтау сияқты түрі маңызды мәнді иемденеді, бұл да азаматтық
кодексте және соған сәйкес қабылданған заңға тәуелді нормативтік актілерде
ескерілген.
Жекешелендірілген, мемлекттік, сонымен бірге жаңадан пайда болған жеке
кәсіпорындар нарығының пайда болуына кәсіпорындарды сатуды құқықтық реттеу
сәйкес келеді.
Бұрын әрқашан реалды болып келетін сыйға тарту шартына қазір өзгеше
сипаттар берілген, енді бұл шарт консенсуалды да болуы мүмкін. Сыйға
тартуға тыйым салу анық бекітілген.
Ренталық қатынастар бұдан бұрын тек өмір бойы асырауда ұстау жағдайы
қарастырылған сатып алу-сату шартымен ғана негізделетін, қазір рента
институтына оның (белгілі бір мәмілелері болғанымен), өзіндік мәні
берілген.
Қатынастарды реттейтін (банктік есеп шот, ақша аудару, банк салымы),
шарттар туралы нормалар жатады. Сақтау шарттары бойынша тауар қоймасында
сақтау туралы нормаларды енгізу туралы айтуға болады. Сенім меншігі
жөніндегі ұзаққа созылған пікірталастар Азаматтық кодекс нормаларында
мүлікті сенімгерлікпен басқару қатынастарын бекітуге әкеледі. Сонымен бірге
кешенді кәсіпкерлік лицензия (франчайзинг) шарты қарастырылған, бұл шарт та
бұрынғы заңда болған жоқ.
Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығында оның негізгі ережелері
құқықтың әр түрлі салаларымен реттелген жағдайларда зиян келтірілгенде
жүзеге асатын толық құнды деликтілік құқық қалыптаса бастады. Шарттық және
деликтілік жауапкершілікті қарастыратын ережелердің (нормалардың) бірге
әрект етуі анық көрінеді, сонымен бірге келтірілген моральдық зиян үшін
өтемақы тағайындауды, құқыққа сәйкес келетін әрекеттермен келтірілген
зиянды өтеуді қарастыратын нормалар да жетілдірілуде (әрине соңғыларын біз
деликтілік құқыққа шартты түрде қосамыз)
Өзінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандырған тұлғаларға
зиянды өтеу туралы жалпы мазмұндағы нормалар пайда болды,тауарлардың, жұмыс
пен қызмет көрсетудің кемістіктерінің әсерінен келтірілген зиянды өтеуге
жататын нормалар одан әрі дамытылуда. Барлық мемлекттік органдар мен
лауазымды адамдардың заңсыз әректтерімен келтірілген зиян үшін мемлекттің
жауапкершілігі кеңейтілген.
Интеллектуалдық меншік құқығы барынша ретке келтірілген, аталған
тәуелді саланың құрамына интеллектуалдық меншік құқығының объектілерінің,
соларға құқықтар пайда болу негіздерін және оларды қалыптастыру және
пайдалануға байланысты шарттық қатынастарды, сонымен бірге оларды құқықтық
қорғауды қарастыратын (реттейтін) нормалар енгізілген.
Мұрагерлік құқықта айтарлықтай елеулі өзгерістерге ұшыраған, ол
қазір меншік құқығы және басқа да заттық құқықтардың тәуелді саласымен
қамтамасыз етілетін меншікке билік ету мүмкіншіліктеріне негізделеді.
Жаңа Азаматтық кодексте мұрагерлікке, мұра құрамын анықтаудың,
ортақ бірлескен мүлік болып келетін мүлікті мұраға қабылдау, мұрагерлер
және лайықсыз мұрагерлерді мұрагерліктен
алыстату туралы және тағы басқа ережелерге көңіл көп аударылмаған.
Жоғарыда айтылғандарға(меншікке билік ету мүмкіндіктерінің
толықтылығы туралы) өсиет бостандығын кеңейту негізделген,
шарт қойылып жасалатын өсиеттүсінігі пайда болған, мұрагерлердің
мұрадағыміндетті үлесі төмендеген, өсиет құпиясына талап күшейтіліп,құпия
өсиет мүмкіндігі қарастрылған.
Мұрагерлік құқықта толығымен жекелеген бастаулар үстем бола
бастаған, сонымен қатар әдеттегі құқықтық нормаларды да есепке алу бар.
Біз жоғарыда айтып кеткендей, сыйға тарту шарты шарттың бір түрі
болып табылады. Жазып отырған жұмысымның бірінші тарауынды біз сыйға тарту
шартына қысқаша тоқтала кетеміз. Яғни біз бұл шарттың мақсаты, оның
бұзылмай орындалуын, оның
тоқтатылуын нақтылап айта кетеміз. Біздің бұл шартқа тоқталу себебімі,
жоғарыда айтқандай шарттар бір-бірімен тығыз байланысты.
Ю.Г.Басин айтқандай:Әр шарт –бұл мәміле, ал әрбір мәміле-бұл шарт
емес - дегендей біздің жұмысымыздың мақсаты мәміленің барлық тұрғыдан
қарап, оның жалпы түсінігі, оның түрлері, жасалу-жарамсыздығы және де
жарамсыз мәмілелерді айқындай білу.
Әрине мәмілетуралы жаза келгенде шартқа тоқтала кету артық
болмайды деп санауға болады. Яғни шарттың түрлері, оның жасалуы барлығы бір
тараптан мәміле болып келеді.Мәміле жасасу біздің түсінігіміз бойынша
күрделі іс-әрекет.
Әрбір шарттың өзінің айрықша ерекшелері болады. Соның ішінде
рента және өмір бойыт ғұмырлық асырауда ұстау шартына да тоқтала кетеміз.
Рентаны сатып алған кезде рентаны төлеуші рентаны алушыныасырау
үшін жұмсалған шығындардың өтелуін(сатып алу бағасының есебіне
жатқызылуын)талап ете алмайды. Заңнамадағы осы шешім, рента(өмір бойы
асырауда ұстау) шарты рентаны сатып алу жолымен тоқтатылатын реттерге
қатысты соның заңды негіздеріне мұқият қарауды талап етеді. Барлық орын
алған жағдайлар (фактілер) да бағалануы қажет. Бұны жасамаса, онда рента
алушының тарапынан құқықтарын теріс пиғылмен пайдалануына жол берілуі
мүмкін.
Осы мәмілелермен шарттардың рента және өмір бойыасырауда ұстау
шарттары төменде толықтай айта кетіледі.
ІТарау. Мәміленің ұғымы және оның түрлері.
І.І. Мәміле туралы түсінік.
Азаматтық кодекстің 147-ші бабына сәйкес мәміле азаматтар мен заңды
тұлғалардың азаматтық құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге
немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттері деп белгіленген.Оның мақсаты
азаматтардың құқықтары менміндеттерінің бұзылмай орындалуы(мысалы, мүлікті
сыйға тарту, яғни өз меншігінің, сыйға тартушыдан сыйды алушыға
бағытталғанын көрсетеді), сондай-ақ осындай құқықтардың өзгертілуі меноның
міндеттері, сонымен қатар оның тоқтатылуы(несие берушінің борышкерді өз
қарызын өтеуден босатуы)
Мәмілелерге мынадай белгілер тән:
1) тұлғаның (тұлғалардың) ерік(тілек немесе ниет) білдіруі;
2) рұқсат етілген ерік білдіру, яғни құқыққа қайшы әрект;
3) қандайда бір заңды құқық жасауға бағытталған(азаматтық-құқықтық
қатынастардың пайда болуы, өзгертілуі және тоқтатылуы;
4) мәміле әрқашанда құқықтық салдарды туғызады.
Мәміленің тараптардың еркі мен ерік (ниет, тілек) білдіруінен тұрады.
Ерік білдіру ауызша, конклюденттік әрекеті арқылы жазбаша(жай немесе
нотариалдық) және үндемей қалу жолымен білдіріледі. Бұл мәмілелер түрлеріне
кейіннен оралармыз.
Алдымен мәмілені қандай азаматтарға жасауға болатынына тоқтала
кетелік.
Әрекет қабілеттілігі жоқ азаматтар мәміле жасауға қатыса алмайды, ал
әрекет қабілетсіздігі шектеулі азаматтар тек Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексінің 22-ші бабында көрсетілген мәмілелерді жасай алады.
Яғни, Азаматтық Кодекстің 22-ші бабына тоқтала кететін болсақ:
1. Он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар
мәмілелерді ата-анасының, асырап алушыларының немесе қорғаншыларының
келісімімен жасайды. Мұндай келісімнің нысаны заңдарда кәмелетке
толмағандар жасайтын мәміле үшін белгіленген нысанға сай келуге
тиіс.
2. Он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар
өздерінің табысына, стипендиясына, өзге де кірістеріне және өздері
жасған интеллектуалдық меншік құқығы объектілеріне өз бетінше билік
етуге, сондай-ақ тұрмыстық ұсақ мәмілелер жасасуға құқылы.
3. 3.Жеткілікті негіздер болған жағдайда қорғаншылық және келкңсіз
қамқоршылық органы кәмелетке толмаған адамның өз басына,
стипендиясына, өзге де кірістеріне және өзі жасаған
интеллектуалдық меншік құқығы объектілеріне өз бетінше
билік ету құқығын шектеулі немесе ол құқықтан айыруы мүмкін.
4.Он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар осы
баптың ережелеріне сәйкес өздері жасаған мәмілелер бойынша
дербес жауапты болады және өздерінің әрекеттерінен келтірілген зиян
үшін осы Кодекстің ережелері бойынша жауап береді
Осыған байланысты Қазақстан Республикасының А заматтық кодексінің 148-
ші бабына сәйкес, мәміле екі түрге бөлінеді:
1. Бір жақты мәмілелер;
2. Келісім шарттар;
Бір жақты мәміле дегеніміз, заңдарға немесе тараптардың келісіміне
сәйкес жасалуы үшін бір тараптың ерік білдіруі қажет және сол жеткілікті
болатын мәміле. Бір жақты мәміле, мысалы, өзіне тән қандай-да бір құқықтан
бас тарту, берілген сенімхаттың тоқтатылуы және де тағы басқалар.
Бір жақты мәмілелердің анағұрлым жиі кездесетін түрі- өсиет қалдыру.
Әдетте, бір жақты мәмілелер тым көп бола бермейді. Азаматтық айналым
көбінесе өзара мәмілелерден құралады. Шарт жасасу үшін екі тараптың (екі
жақты мәміле) не үш немесе одан да көп тараптың клісілген ерік білдіруі
қажет.
Мәмілелердің сонымен қатар: ақылы және ақысыз; нақты және
конценсуалды; казуалды және абстрактылы; шартпен жасалған; биржалық түрлері
болады.
Егерде тарап өз міндеттемелерін орындағаны үшін ақы алса немесе
тараптар бір-біріне бір нәрсе беруі керек болса, бұл ақылы мәміле болып
табылады.(мәселен, оған затты, ақшаны тапсыру жатады).
Сондай-ақ бір тарап екінші тарапқа одан ақы алмай немесе еш нәрсе
бермей бір нәрсені, затты ұсынуды міндетіне алған мәміле ақысыз болып
есептеледі.
Аталған мәміле түрлерінің әр қайсысына тоқтала кететін болсақ, онда
мәміленің келесі түрі нақты мәмілені жүзеге асыру үшін(латынша res-зат)
келісімінің бір өзі жеткіліксіз, оған қоса затты тапсыру қажет. Ал,
конценсуалды мәмілелер (латынша concensus-келісім) келісімге келген сәттен
бастап азаматтардың құқықтары мен міндеттері туындайтын мәмілелер.
Мәмілелерді азаматтық құқықтану ілімінде казуалдық(себепті және
абстракциялық) деп те бөледі. Әрбір мәміле тараптардың алға қойған
мақсатына орай құқықтық негізбен құқықтық мақсатты еншілейді. Бірақта бір
жағдайда мәміленің жарамдығы онң негізіне байланысты болса, екінші жағдайда
оған байланысты болмайды(абстракциялық). Абстракциялық мәмілелер өзінің
негізінен қол үзгендей көрінеді(abstrahere-қол үзу, бөліну),(мысалы,
вексельді тапсыру. Айталық, сатып алушы өзі сатып алған тауардың құнына
тәуелді вексельді сатушыға берді делік. Кейін тауардың сапасы төмен
екендігі айқын болған жағдайда , вексель қайта вексельді берушіге
оралмайды).
Шартпен жасалған мәмілелер қандай да бір нәрсеге тәуелді болып
кледі.(оқиға немесе үшінші тараптың әрекеті), ондай жағдай болуы да,
болмауы да мүмкін. Мәселен, егер тараптар құқықтар мен міндеттердің
туындауын басталу-басталмауы белгісіз мән- жағдайларға байланысты етіп
қойса, мәміле кейінгеқалдырылатын шартпен жасалды деп есептеледі.
(Азаматтық кодекстің 150-ші бабы, 1-ші тармағы). Ал, Азаматтық кодекстің
150-ші бабының 2-ші тармағына сәйкес, егер тараптар құқықтармен
міндеттемелердің тоқтатылуын басталу-басталмауы белгісіз мән-жайға
байланысты етіп қойса, мәміле кейін күшіжойылатын шартпен жасалды деп
саналады.
Егер шарттың басталуы өзіне тиімсіз деп есептейтін тарап, шарттың
басталуына теріс пиғылмен кедергі жасаса, шарт басталды деп танылады, ал
шарттың басталуы тиімді болатын тарап шарттың басталуына теріс пиғылмен
ықпал етсе, онда шарт басталмаған деп танылады.
Азаматтық колексте (156-бап) биржалық мәмілелер қаралған. Биржада
айналысқа жіберілген тауарларға, бағалы қағаздар мен басқа мүлікке қатысты
құқықтар мен міндеттемелерді өзара беру туралы келісімдерді биржаға
қатысушылар тауар, қор және басқа биржалар туралы заңдарда жәнебиржа
жарғыларында белгіленген тәртіп бойынша жасасады. Бирдалық мәмілелер
делдалдық жазбалармен рәсімделуі мүмкін және биржада тікелуі тиіс. Биржалық
мәмілелер жасасуға байланысты даулар тиісті биржа жанындағы биржа
төрелігінде қаралады, оның шешіміне сотта дау айтылуы мүмкін.
Сонымен қатар Азаматтық кодекстің 150-ші бабына сәйкес мәмілелер
талап қою арқылы жасалады. Мәселен, айталық, егер екі тарап жеңіл көлікті
сатып алу-сату келісімін жасасып, жеңіл көлікті сатушы егерде
осы сатып алушының қойған талабы бойынша жеңіл көлікті басқа
түске бояған жағдайда ғана жеңіл көлікті сатып алушы сатып алады.
Бұл мән-жай(басқа түске бояу немесе боямау) талап болса, ал сатып алу-сату-
шартты болады.
Мәміле ұғымын жаза бастаған жағдайда біз мәміленің маңызы тараптардың
еркі мен ерік (ниет, тілек) бідіруінен тұрады деп жазып кеткен болатын
едік.
Ерік білдіруші ауызшы, конклюденттік әректі арқылы жазбаша(жай немесе
нотариалдық) және үндемей қалу жолымен білдіреді.
Мәмілеге қатысушылардың ерік білдіру әдісін мәміленің нысаны деп
атайды. Егер мәмілеге қатысушылар өздерінің еркін ауызша айтқан болса, онда
бұл ауызша жасалған мәміле болады. Мысалы, телефонмен жасалған мәміле
ауызша жасаған болып есептеледі. Айталық, ауызша жасалған мәміле
орындағанын растайтын құжат берілуі мүмкін (тауарчекі, затты сатып алғанын
айқындайтын құжат және тағы басқалар) сондай-ақ жетон, билет сияқты
растайтынбелгілер ұсынылады.Бірақ бұдан ауызша жасалған мәмілеге келіп
кетер ештеңе жоқ.
1.2. Конклюденттік әрект(латынша concludere-жасау)-сол арқылы тұлғаның
мәмілеге қатысуы ниет білдіру әрекеті. Мәселен, азамат автоматқа ақша салу
арқылы,ондағы тауарды алуға деген еркін білдіреді.
Үндемей қалу заңдарда немесе тараптардың келісімінде көзделген реттерде
мәміле жасауға ерік білдіру болып табылады. (Азаматтық кодекстің 151-ші
бабының 4-ші тармағы). Мысалы, егер мүлікті жалға алушы шарт мерзімі бітіп
кетсе де, жалға берушінің тарапынан қарсылық болмаса, онда жалға алушы
бұрынғы шартқа сүйене отырып мерзіміне қарамай-ақ пайдалана беруіне болады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 152-ші бабына сәйкес
мәміленің жазбаша түрі бұл орайда мәмілелерді жасасу кезінің өзінде
орындалатындарынан басқа жүз есптік көрсеткіштен жоғары сомаға жасалуы
тиіс.
Азаматтық кодекс мәміленің жазбаша түріне қатысты бірқатар маңызды
шарттарға мән бергенін айта кетуіміз керек. Азаматтық кодекстің 152-ші
бабына сәйкес, егер іскерлік қызмет өрісінің әдеттегі құқықтарынан өзгеше
туындамаса, жазбаша түрде жасалған мәмілеге тараптар немесе олардың
өкілдері қол қоюы тиіс.
Мәміле жасау кезінде қол қоюдың факсимелік көшіме құралдарын
пайдалануға жол беріледі, мұның өзі заңға немесе қатысушылардың
бірінің талабына қайшы келмесе ғана жүзеге асады.
Заңдармен немесе тараптардың келісімімен қосымша талаптар белгіленуі
мүмкін, оларға мәміле нысаны, атап айтқанда, ьелгіленген нысанды бланкіге
жазу, мөрмен бекіту, сәйкес келуге және оларды осы талаптарды орындамау
салдары көзделуге тиіс.
Екі жақты мәмілелер әрқайсысына өзін жасаған тараптар қол қойған
құжаттарды алмасу арқылы жасауы мүмкін.
Хат, жеделхат, телефонжазба, телетайп жазба, факс немесе субъектілерді
және олардың ерік білдіруінің мазмұнын айқындайтын өзге де құжаттар алмасу,
егер заңдармен немесе тараптардың келісімімен өзгеше белгіленбесе, жазбаша
түрде жасалған мәмілеге теңестіріледі.
Егер адам дене кемтарлығы, науқастығы немесе сауатсыздығы салдарынан
өзі қол қоя алмаса, оның өтініші бойынша мәмілеге басқа азамат қол қоя
алады. Соңғының қойған қолын, егер заңдарда өзгеше көзделмесе, нотариат
немесе сондай нотариалдық әрекет жасау құқығы бар басқа лауазымды адам,
мәміле жасаушының өзі қол қоя алмаған себептерін көрсете отырып,
куәландыруға тиіс.
Жазбаша түрде жасалған мәмілені орындаған тарап екінші тараптан оның
орындағанын растайтын құжат талап етуге құқылы.
Мәмілелерді жасау кезінің өзінде орындалатындарын басқа, ауызша
кәсіпкерлік мәмілені орындаған тараптың да осындай құқығы бар(Азаматтық
кодекстің 152-ші бабы).
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі, Алматы 2001 жыл, 63 бет.
Заң құжаттарында немесе тараптардың келісімімен белгіленген реттерде
жазбаша мәмілелер оларды нотариат куәландырғаннан кейін ғана жасалды деп
саналады. Мұндай талапты сақталмау Азаматтық кодекстің 157-ші бабының 3-ші
тармағында көзделген салдармен мәміленің жарамсыз болып қалуына әкеліп
соқтырады.
Азаматтық кодекстің 155-ші бабына сәйкес кейбір мәмілелер заң
құжаттарында көрсетілуіне сәйкес мемлекеттік немесе өзгетіркелуге
жатады.Бұл мәмілелер тек оларды тіркелгеннен кейін жасалды деп саналады.
Тіркеу мүдделі тараптың тіркеуші органға табыс еткен немесе почта арқылы
жолдаған арызы бойынша жүргізіледі.
Тіркеуден бас тарту жазбаша түрде рәсімделуі тиіс және заң талаптарының
бұзылуына сітеме жасалғанда ғана мүмкін болады. Егер мемлекеттік тіркеуді
керек ететін мәміле тиісті нысанда жасалса, бірақ тараптардың бірі оны
тіркеуден жалтарса, сот екінші тараптың талап етуіменмәмілені тіркеу туралы
шешім шығаруға құқылы. Бұл ретте
мәміле соттың шешіміне сәйкес тікеледі. Тіркеуден бас тартқан эақ сот
арқылы мәмілені жарамсыз деп тануды талап етуге құқылы.
1.3.Шарттың ұғымы мен оның маңызы.
Жоғарыда атап көрсеткендей, біз мәмілелердің бір жақты мәміле және
шарттарға бөлінетінін жазып кеткен болатынбыз.
Мәміленің бір түрі шарт азаматтық айналымда аса зор көлемде тараған.
Осыған орай біз осы шарт ұғымына тоқтала кетсек.
Шарттың ғасырлар бойы пайдаланылуы құқықтың икемді түрі екендігін
көрсетеді, ол арқылы әртүрлі қоғамдық қатынастарды реттеуге болатындығы
дәлелденген. Ал оларды бұзу заң талаптарын бұзушылықты білдіреді.
Шартты (contractus) рим құқығы үш түрлі мағынада : құқық қатынастарының
туындауы ретінде; құқықтық қатынастың өзі ретінде; ең соңында тиісті
құқықтық қатынастың нысаны ретінде қарастырады.
Шарт туралы мұндай көзқарастар нақты іс жүзінде Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінде және басқа да елдердің азаматтық
кодекстерінде тәртіптелген.
Азаматтық кодекстің 378-ші бабына сәйкес, екі немесе одан да көп
адамның азаматтық құқықтар мен міндеттерді белгілеу, өзгерту немесе тоқтату
туралы келісімі шарт деп танылады. Мұндай айқындама шарт-мәмілені меңзейді.
Сондықтан да, осы баптың 2-ші тармағы мәміле нормаларына мынадай сілтеме
жасайды: шартқа екі жақты және көп жақты мәмілелер туралы ережелер
қолданылады. Сонымен бірге, мәміле ұғымы шартқа қарағанда кең,
өйткені, мәміле бір жақты болуы мүмкін.
Шарттан туындайтын міндеттемелерге, Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодекстің тиісті баптарында шарттардың кейбір түрлеріне арналған
ережелерінде өзнеше көзделмегендіктен, міндеттемелер жөніндегі жалпы
ережелер қолданылады. Мысалы, шарттан (бірлескен қызмет туралы шарт,
құрылтай шарты, авторлық шарт және басқалар) туындайтын заттық,
аыторлықнемесе өзге құқықтық қатынастарға, егер заңдардан, шарттан немесе
құқықтық қатынастардың мәніне өзгеше туындамаса, жалпы шарттардың ережелері
қолданылады.
Азаматтық заңның негізгі бастауларының бірі Азаматтық кодекс айқындаған
шарт екендігі болып табылады.
Азаматтар мен заңды тұлғалар өздерінің азаматтық құқықтарына өз
еріктерімен және өз мүддесін көздей отырып ие болады және оларды жүзеге
асырады. Олар шартнегізінде өздерінің құқықтары мен міндетте-
рін анықтауда және шарттың заңдарға қайшы келмейтін кез келген жағдайларын
белгілеуде ерікті (Азаматтық кодекстің 2-ші бабы, 2-ші тармағы).
Азаматтық кодекстің 380-ші бабына сәйкес азаматтық құқықтың
субъектісі шарт жасауда еркін болады. Ол атап айтқанда:
1) шартты жасау не жасамау;
2) шарт бойынша сетікті, жақты таңдау;
3) шарттың түрін таңдау;
4) шартқа белгілі бір не басқа жағдайларды өзінің қалауынша енгізу;
Шарттың әрқилы болып келуі азаматтық құқықта оларды топтастыруға жол
ашады. Шарттарды топтастыру олардың негізгі белгілеріне орай жүргізіледі
(өзіне тән шарт белгілері). Мысалға, айта кететін болсақ, Франция Азаматтық
кодексінің 1101-ші бабына сәйкес, шарт деп мәмілені таниды, ол арқылы бір
немесе бірнеше тұлға бір-бірінің алдында немесе бірнеше басқа тұлғалар
алдында бір нәрсені істеугн немесе істемеуге міндеттенеді. Америка Құрама
Штаттарының Біріңғай сауда кодексі шартты тұтастай алғанда, сол заңға
немесе басқа қолданылатын құқық нормаларына сәйкес тараптардың келісімінен
туындайтын құқықтық міндеттеме деп есептейді. Ал, Нидерланды Азаматтық
кодексі кітабында 213-ші бап: шарт бір немесе бірнеше тарап өзіне бір
немесе бірнеше тарапқа қатысты міндеттемелерді өзіне қабылдайтын мәміле
болып табылады - деп анықтама береді. Сонымен шарт өз ішінде бір жақты
және екі жақты болып екіге бөлінеді.
Бір жақты шарт деп бір тарапта тек құқық, екіншісінде тек міндет
болатын шартты атайды. Оған өсиет қалдыру шарты жатады, борышқр қарызын
қайтаруға міндетті, ал несие беруші оны талап етуге құқылы. Шарттардың көбі
екі жақты болып келеді (сату-сатып алу, мүлікті қарыз, жеткізу, шарттау,
мердігерлік, тасымалдау және тағы басқа). Мысалы,сатып- алу сату шартында
сатушы сатылған затты сатып алушыға тапсыруы керек, бірақ одан ақша төлеуді
талап етеді, ал сатып алушы заттың құнын төлеуге міндетті және затты өзіне
беруді талап ете алады.
Шарттарды бір жақты және көп жақты деп бөлудің тәжірибелік маңызы зор.
Азаматтық кодекстің 284-ші бабында тараптардың өзара міндеттерді орындауы
және қаржы талаптары қарастырылған; өз міндетін орындаудан бас тартуға
немесе тоқтатуғақарсы талап берген жақтың құқығы бар, оны толықтай не
бөлшектей жүзеге асыра алады, ал тиісінше орындалмаған жағдайда келген
залалдың орнын толтыруды талап ете алады.
Шарт ақылы және ақысыз болып бөлінеді. Ақылы шарт бойынша өз міндетін
атқарған тарап ақысын алуға, не қарсы талап қоюға құқылы(мысалы,
тапсырылған затқа, атқарылған жұмысқа, істелген
қызметке ақша алады, тапсырған мүліктің құнын алады). Бір тарап екінші
тарапқа одан ақы алмай, немесе еш нәрсе бермейұсынуды міндетіне алған шарт
ақысыз шарт болып табылады. (Азаматтық кодекстің 384-ші бабының 2-ші
тармағы). Шарт бойынша тарап өз міндеттемелерін орындағаны үшін ақы алу
немесе бір-біріне бір нәрсені беруі керек болса, бұл ақылы шарт болып
табылады. Жоғарыда айтқан ақысыз шартқа, мысалы, сыйға беру, мүлікті ақысыз
тегін пайдалану, кейбір жағдайда сақтау жатады.
Консенсуалды (келісім) шарт дегеніміз әр тараптың келісімібойынша
жасалған шарт. Бұл шарт олар келісімге бойда күшіне енеді де әр жақтың
құқықтары мен міндеттері туындайды (мысалы, сатып-алу сату, мүлікті жалдау,
мердігерлік және тағы басқа).
Ал, нақты шартқа келер болсақ, нақты шарт деп заттарды тапсыруысәтінде
ғана құқықтар мен міндеттер туғызатын шарт болып табылады (мысалы, займ
шарты, азаматтардың қатысуымен сақтау шарты).
Әдетте міндеттемелер бойынша құқықтар мен міндеттердіалатындар- сол
міндеттемеге қатысушылар. Алайда азаматтық айналымда басқа да түрлі
міндеттемелер кездеседі, кейбір міндеттемелер мен талап құқығын
міндеттемеге не тікелей өзі, не өзінің уәкілі арқылы қатыспайтын үшінші
тарап алады.
Үшінші тараптың пайдасына жасалған шарт- бұл тараптар несие берушіге
емес, шартта және борышқордан міндеттемені өзінің пайдасына орындауды
талап етуге құқығы бар үшінші тарап үшін жасалған шарт (Азаматтық кодекстің
391-ші бабы).
Үшінші тараптың пайдасына жасалған шартты үшінші тарапқа орындау
жөніндегі шарттан бөлектеу қажет, өйткені, ол орындауды талап ету құқығын
ешқашан еншілемейді. Аталған тұлға тек орындауды ғана қабылдауға уәкілетті,
несие берушінің өзі де оны орындау ретінде қарайды. Үшінші тұлғаның
айырмашылығы – шартты орындауды талап ету дербес құқығы болмайды. Ондай
үшінші тарапқа шарт бойынша беріледі.
1994 жылы қабылданған Азаматтық кодексте шарттыңмынадай жаңа түрлері
бар:
1) жария шарт;
2) қосылу шарты;
3) алдын ала жасалған шарт;
4) аралас шарт;
Коммерциялық ұйыммен жасалған жәнеөз қызметінің сипатына
қарай оған өтінішпен келетін әркімге жүзеге асырылатын тауарларды сату,
жұмыстарды атқару немесе, қызмет көрсету жөніндегі оның міндеттемелерін
белгілейтін шарт-жария шарт деп аталады. (Азаматтық кодекстің 387-ші
бабының 1-тармағы). Одан ұйымдарға бөлшек сауда, көпшілік пайдаланатын
көлікпен тасымалдау, байланыс қызметін көрсету, энергиямен қамтамасыз ету,
медецина, мейманхана, банк қызметін көрсету және тағы басқалар жатады.
Аталған ұйымдардың тұтыушыларға тауар беруде, қызмет көрсетуде, жұмысты
орындаудан бас тартуға жол бермейді. Шарт жасасуға міндетті тарап оны
жасаудан жалтарса екінші тарап шарт жасасуға мәжбүр ету туралы талап қойып
сотқа жүгінуге құқылы. (Азаматтық кодекстің 399-шы , бабының 4-ші тармағы)
Коммерциялық ұйым жария шартты жасауға қатысты бір тұлға басқа тұлғалар
алдында, егер заңда немесе нормативтік актілерде өзгеше көзделмесе,
ешқандай артықшылық беруге құқығы жоқ. Шартта көрсетілген тараптар,
мәселен, тауарлардың, қызмет көрсету мен жұмыстардың құны тұтынушылардың
бәріне бірдей болады. Тұтынушылардың кейбір категорияларына жеңілдік беруге
заңдар мен жол беретін жағдайлар есептеледі. (Азаматтық кодекстің 387-ші
бабының 2-ші тармағы). Ондай тұтынушыларға мәселен, мүгедектер, соғыс
ардагерлері және тағы басқалары жатады).
Азаматтық кодекстің 387-ші бабының 5-ші тармағының күшіне орай жария
шарттың жоғарыда аталған тараптарына сәйкес келмейтін ережелері жарамсыз
болып табылады.
Қосылу шарты – ережелерін тараптардың біреуі формулярларда немесе өзге
стандартты нысандарда белгіленген және басқа тарап оны ұсынылған шартқа
тұтастай қосылу жолы деп қабылдайтын шарт (Азаматтық кодекстің 389-
шыбабының 1-ші тармағы). Бұл шарттың ерекшклігі мынада: мазмұнын бір тарап
жасап, қалыптастырады, әдетте ондай тарап жұмыстарды орындайды, қызмет
көрсетеді, аталған саланың монополиялық және үстемдік ететін ережелері
олардың стандарттынысандарында жазылады. Екінші тарап – жұмысты, қызметті
тұтынушы болашақ шартты жасауға және де оны талқылауға, келісуге
қатыспайды. Шарттың жағдайларымен келісімін олар тек оған ешқандай дау
айтпастан қосылу жөніндегі қол қоюымен білдіреді. Тұтынушы шарттың
мазмұнымен келіспеген жағдайда оған қол
қоймайды. Оның ұсынылған шарт талаптарын талқылауға құқығы жоқ, шарттың
мазмұнына жаңадан немесе басқалай ұсыныс жасай алмайды.
Ал, алдын ала жасалған шарт - әр тараптың алдын ала жасалатын шартта
көзделген жағдайларда мүлік беру, жұмыс орындау немесе қызмет көрсету
туралы болашақта шарт жасауға міндеттенетін клісімге (Азаматтық кодекстің
390-ші бабының 1- ші тармағы). Алдын ала жасалатын шарт негізі шарт үшін
заңдарда белгіленген нысанда, ал, егер негізгі шарт нысаны белгіленбесе,
жазбаша түрде жасалады, ал, тиісті ережелердің сақталмауы оның жарамсыз
болып қалуына әкеп соқтырады. Алдын ала жасалатын шартта негізгі шарттың
мәнін, сондай – ақ, басқа да елеулі жағдайларын белгілеуге мүмкіндік
беретін ережелер болуға тиіс.
Азаматтық кодекстің 390-шы бабына сәйкес, жазылған негізгі шарт алдын
ала шарт дасаған тараптар үшін міндетті болады. Алдын ала шарт жасасқан
тарап өзі көздеген шартты жасаудан жалтарған реттерде, егер заңдарда немесе
шартта өзгеше көзделмесе, осы арқылы келтірілген залады екінші тарапқа
өтеуге міндетті.
Аралас шартта заңда немесе басқа да номативтік құжаттарда көрсетілген
әртүрлі шарттардың элементтері болады. Тараптардың аралас шарт бойынша
қатынастарына, егер тараптардың келісімімен немесе аралас шарттың мәнінен
өзгеше туындамаса, аралас шартта элементтері ьар шарттар туралы заңдардың
тиісті бөліктері қолданылады. Мысалы, аралас шарт деп мүлікті сақтауға
бергенде оны ақысыз пайдалану құқығын қамтитын шарттарда және тағы
басқаларын айтуға болады.
1.4. Шарттың мазмұны.
Шарттың мазмұны – жасалған шарт жағдайларының жиынтығы. Жалпы ереже
бойынша, тиісті шарттың мазмұны, заңдармен жазылған жағдайлардан
басқасында, шарт ережелері тараптардың өз қалауы бойынша
белгіленеді.(Азаматтық кодекстің 382-ші бабының 2-ші тармағы).
Шарттың ережесі заңдарға сәйкес қолданылатын нормалармен көзделген
реттерде, егер тараптардың келісімімен өзгеше (диспозитивтік
норма)белгіленбесе, тараптар өздерінің келісімдерімен норманың қолданылуын
жоя алады немесе сол нормада көзделгеннен өзгеше жағдайды белгілей алады.
Егер шарттың ережесін тараптар немесе диспозитивтік қалып белгілемеген
болса, тиісті жағдайлар тараптардың қатынастарында қолданылатын іскерлік
қызметтің өрісіндегі әдеттегі құқықтармен
белгіленеді.
Азаматтық кодекстің 393-ші бабының 1-тармағына сәйкес, тараптар
арасында шарттың барлық елеулі ережелері бойынша тиісті жағдайларда талап
етілетін нысанда келісімге қол жеткізген кезде шарт жасалды деп есептеледі.
Елеулі шарттар болып табылатындар:
1) шарттың мәні туралы ережелер;
2) заң мен басқа нормативтік құжаттарда елеулі ретінде аталғандар;
3) осы шарттың түрі үшін қажетті ережелер;
4) бір тараптың мәлімдеуі бойынша келісімге қол жеткізуге тиісті барлық
ережелер; (Азаматтық кодекстің 393-ші бабы).
Кәдімгі (дағдылы) жағдайлар заңның диспозитивтік нормаларында
қарастырылған, яғни шартқа енгізу міндетті болып саналмайтын шарттарды
атайды, өйткені, бұлардың шартқа енуі өз өзінен белгілі. Егер нақ сол
шартқа дағдылы жағдайлар жөнінде айрықша ескертіліп айтылмаса, онда жалпы
белгіленген тәртіп қолданылады. Мысалы, Азаматтық кодекстің 223-ші бабына
сәйкес, ерлі-зайыптылардың арасындағы шартта басқаша көзделмесе, олардың
ортақ меншігі болып табылады.
Елеулі деп есептелмейтін нормативтік актілерде қаралмаған мәселелер
бойынша әр тараптың келісімі кездейссоқ жағдайлар делінеді және осы
жағдайлар диспозитивтік құқық нормаларымен реттеледі. Мысалы, әр тарап
өзара келісімдер арқылы мүлікті иеленушінің құқықтарын шартқа енгізеді,
бірақ мүлікті тапсырмайды.
Шарттың мазмұны шарттардың үлгі ережелерімен де айқындалуы
мүмкін. Азаматтық кодекстің 388-ші бабына сәйкес, шарттың мазмұнында үлгі
ережелерге сілтеме болмаған жағдайларда, осындай үлгі ережелер, егер
шарттың ережесін тараптар немесе диспозитивтік қалып белгілемеген болса,
тараптардың қатынастарына іскерлік қызмет өрісіндегі әдеттегі құқықтар
ретінде қолданылады.
Үлгі ережелер үлгі шарт немесе мазмұнында осы ережелер бар өзге құжат
нысанында жазылуы мүмкін.
1.5.Шартты жасасу.
Шарт әр тараптың келісімі болып табылғандықтан, ол бір тараптың
келісімі жасауға ұсынысы екінші тараптың ондай ұсынысты қабылдау
нәтижесінде жасалды. Шартты дасау тәртібі Азаматтық кодекстің 345-400
баптарымен реттеледі. Оларда шарт жасау кезіндегі екі кезең бекітілген.
Азаматтық кодекстің 395-ші бабының 1-ші тармағына сәйкес, бір тараптың
шарт дасауға ұсынысы – оферта арқылы шарт жасау (бірінші кезең) және екінші
тараптың ұсынысын қабылдауы (екінші кезең) оның акцептісі болады.
Жолданған офертаны алған тұлға оны қабылдауға келісім бергенде, яғни,
акцепт болғанда шарт жасалды деп есептеледі. Заңға сәйкес шарт жасау үшін
әр тараптың келісімінен басқа мүліктерді де тапсыруы керек, мүліктер
тапсырылған сәттен бастап шарт жасалды деп есептеледі., яғни, сатып алушыға
мүліктерді жеткізілу ұйымдастырылады. Егер шарт заңға сәйкес мемлекеттік
тіркеуден өтуге жатса, егер заңда басқаша көзделмесе, ол тіркеуден өткен
сәттен бастап жасалды деп саналады.
Шраттың нысаны мәміленің нысаны туралы жалпы ережеге бағынады. Аталған
шарттың түрі заңмен белгіленбеген болса, онда шарт келісім жасау үшін
қаралған кез келген нысанда жасала береді. Егер тараптар белгілі бір
нысанда шартжасасуға уағдаласса, заң бойынша шарттардың осы түрі үшін бұл
нысан талап етілмесе де, шарт уағдаласқан нысан берілген кезден бастап
жасалды деп есептеледі. (Азаматтық кодекстің 394-ші бабының 1-ші тармағы).
Жоғарыда айтып кеткендей, шарт бір тараптың ұсынысымен (оферта)
кез келген ұсыныс оферта ретінде Қарала алмайды, тек заңдарда бекітілген
талаптарға сай келетіні ғана мүмкін болады.
Осы Азаматтық кодекстің айтылған бабына сәйкес, біріншіден шарт жасасу
туралы бір немесе бірнеше нақтытараптарға жасалған ұсыныс жеткілікті
дәрежеде айқын болып, ол қабылдаған жағдайда осыны жасаған тараптың
(акцепт) өзін сонымен байланысты деп есептеу жөніндегі ниетін көрсетсе,
оферта деп танылады.
Екіншіден, оферта шарттың елеулі жағдайлары енгізілуі тиіс, және шарт
жасау үшін сол елеулі жағдайлармен келісуі жеткілікті.
Үшіншіден, оферта оны жіберген тараппен алушының қлына тигенне бастап
оларды өзара байланысты етіп қояды. Офертаны қабылдаған тұлға оны өзіне
жалдаушы тарапқа белгілі бір уақыт өткенше басқа
біреуге ұсыныс жасамай тұра тұруды міндеттейді және де офертамен келіскен
тұлғамен оферта жіберуші шарт жасауы тиіс. Егер офертаны қайтарып алу
туралы хдбар офертаның өзінен бұрын немесе онымен қатар келсе, оферта
алынбаған болып есептеледі. (Азаматтық кодекстің 395- ші бабы).
Жарнама және беймәлім адамдар тобына жіберілген өзге де ұсыныстар, егер
ұсыныста тікелей өзгеше көрсетілмесе оферта жасасуға шақыру ретінде
қаралады.
Жаңа Азаматтық кодексте жария оферта ұғымы беріледі. Жария оферта –
ұсыныс жасаушы тараптың кез келген хабарлаушысымен ұсыныста көрсетілген
жағдайларда шарт жасасу еркі көрінетін, шарттың барлық елеулі ережелері бар
ұсыныс (Азаматтық кодекстің 395-ші бабы).
Ал, шарт жасасудың екінші кезеңі – акцептке келетін болсақ, акцепт –
оферта жолданған тараптың оны қабылдағаны туралы жауабы. Акцепт толық әрі
бұлтарыссыз болуға тиіс. Заң құжаттарында, іскерлік өрісіндегі әдеттегі
құқықтарда немесе бұрынғы іскерлік қатынастарынан өзгеше туындамаса, жауап
қайтармау акцепт болып есептелмейді. Офертаны алған тараптың оның акцепті
үшін белгіленген мерзімде онда көрсетілген шартережелерін орындау жөніндегі
жасаған әрекеттері (тауарларды тиеп жөнелту, қызмет көрсету, жұмыс орындау,
тиісті соманы төлеу және тағы басқалар), егер заңдарда өзгешекөзделмесе
немесе офертада көрсетілмесе, акцепт деп есептеледі. Акцепт қайтарылып
алынуы мүмкін. Егер акцепті қайтарып алу туралы хабар оферта жіберген
тарапқа акцептің өзінен бұрын немесе онымен қатар келсе, акцепт алынбаған
болып есептеледі (Азаматтық кодекстің 396 – шыбабы).
Шарттың жасасу мәні мынадай жағдайларға:
1)акцепт үшін мерзімі көрсетілген кезде не онсыз ұсыныс жасалды ма;
2) оферта ауызша немесе жазбаша нысанда ма, соған байланысты
болады;
Офертада акцептіге арналған мерзім көрсетілген жағдайда,оферта жіберген
тарап пкцепті заңдарда белгіленген мерзім біткенге дейін, ал егер ондай
мерзім белгіленбесе, оны жеткілікті дәрежеде қажетті уақыт ішінде алса,
шарт жасалған болып есептеледі. Оферта акцептіге арналған мерзім
көрсетілмей ауызша жасалған жағдайда, акцепт кешіктірілген болып
есептелмейді.
Егер оферта жіберген тарап екінші тарапқа шарт жасасуға келіскендік
туралы жауап акцепт болып табылмайды. Мұндай жауап офертадан бас
тарту және сонымен бірге жаңа оферта днп танылды.
Шарттың еркіндігінен тыс заңда кейбір ерекшеліктермен бөлінетін
міндетті түрдегі шарт жасасу жағдайы қарастырылуы мүмкін.
Шарт жасасу міндетті болған жағдайда, әр тарапқа арналған заңдарға
сәйкес, бір тарап екіншісіне мына талаптарды орындайды:
1) акцепт туралы хабар;
2) акцептіден бас тарту;
3) офертаға (шарт жобасына) өзгеше жағдайларға акцепт жасалатыны туралы
(шарт жобасына келіспеушілік хаттамасы), егер заңдарда басқа мерзім
белгіленбесе, не тараптар келіспеген болса, офертаны алған күннен
бастап 30 күн ішінде хабар жіберуі тиіс.
Офертаны жіберген және шартты жасасуға міндетті тараптан оған өзге
жағдайлармен акцепт жасау туралы хабар (шарт жобасына келіспеушілік
хаттамасы) алған тарап шарт жасасу кезінде пайда болған келіспеушілікті
осындай хабар алған күннен бастап 30 күн ішінде, не акцептіде арналған
мерзім өткен соң, егер заңдарда шарттардың жекелеген түрлері туралы өзге
мерзім белгіленбесе, соттың қарауына беруге құқылы ( Азаматтық кодекстің
399-шы бабының 1-ші тармағы).
Егер шарт жасасуға міндетті тарап жіберген шарт жобасына келіспеушілік
хаттамасы алынса, бұл тарап нкінші тарапқа шартты сол редакциясында
қабылдайтыны туралы, не келіспеушілік хаттамасын қабылдайтыны туралы
келіспеушілікхаттамасын алған күннен алағанкүннен бастап отыз күн ішінде
хабарлауға міндетті.
Келіспеушілік хаттамасына қабылдамаған, не оны көрсетілген мерзімде
қарау нәтижелері туралы хабарды алмаған жағдайда келіспеушілік хаттамасын
алған алағн тарап мұпдай келіспеушілікті соттың қарауына беруге құқылы (
Азаматтық кодекстің 399-шы бабының 3-ші тармағының 2-ші азат жолы).
Шарт дасасуға міндетті тарап оны жасаудан жалтарса, екінші тарап шарт
жасасуға мәжбүр ету туралы талап қойып сотқа жүгінуге құқылы. Шарт
жасасудан негізсіз жалтаратын тарап екінші тарапқа шарт жасасудан бас тарту
арқылы туғызған залалдың орнын толтыруға тиіс(Азаматтық кодекстің 399-шы
бабының 4-ші тармағы).
Шарт жасасу кзінде туындаған келіспеушіліктер тараптардың келісуімен
соттың соттың қарауына берілген болса (Азаматтық кодекстің 399-шы бабы),
шарттың тараптар келіспеген ережелері сот шешіміне сәйкес белгіленеді
(Азаматтық кодекстің 400-ші бабы Шартты өзгерту және бұзу.
Шартты өзгерту және бұзу заңда немесе шартта өзгеше көзделмесе,
тараптардың келісуімен жүзеге асуы мүмкін.Траптардың біреуінің талабы
бойынша шарт:
1) екінші тарап шартты едәуір бұзған кезде;
2) заңда немесе шартта көзделген өзге реттерде тек сот шешімімен өзгертілуі
немесе бұзылуы мүмкін (Азаматтық кодекстің 401-ші бабының 2-ші тармағы).
Тараптардың біреуі шартты бұзып, ал екінші тарап шарт жасасу кезінде
үміт артуға құқылы болғанымен едәуір дәрежеде бұзылды деп танылады. Шарт
толық немесе ішінара орындаудан біржақты бас тартқан кезде, мұндай бас
тартуға заң құжаттарында немесе тараптардың келісімінде жол берілген кезде,
шарт тиісінше бұзылған немесе өзгертілген болып есептеледі(Азаматтық
кодекстің 401-ші бабының 3-ші тармағы).
Шартты бұзу кезінде тараптар міндеттемелері тоқтатылады, ал өзгертілген
кезде өзгертілген түрінде қолданыла беріледі. Егер тараптардың келісуімен
немесе шарттың өзгеру сипатынан өзгеше туындамайтын болса, міндеттемелер
шартты өзгерту немесе бұзу туралы тараптар келісімге келген кезден бастап,
ал шарт сот тәртібімен бұзыл-
ған немесе өзгертілген жағдайда шартты бұзу немесе өзгерту туралы сот
шешімі заңды күшіне енген кезден бастап тоқтатылған немесе өзгертілген
болып есептеледі.
Егер заңда немесе тараптардың келісімінде өзгеше белгіленбесе,
тараптардың шартты бұзған немесе өзгерген кезге дейін міндеттеме бойынша
өздері атқарған жұмысты атқарып беруді талап етуге құқығы жоқ.1
Егер шартты бұзуға немесе өзгертуге бір тараптың шартты едәуір бұзғаны
негіз болса, екінші тарап шарттың бұзылуынан немесе өзгеттілуінен
келтірілген залалдың орнын толтыруын талап етуге құқылы.
___________________________________ ___________________________________
Ю.Г.Басин Сделки учебное пособие, издание второе, исправленное и
дополненное Алматы 1999 год 10 стр.1
ІІ.Тарау. Мәміленің жарамсыздығы.
2.1. Мәміленің жарамдылық шарттары.
Мәміленің жарамдылығы заң талаптарына сәйкес айқындалады. Мәміленің
жарамды болуы шарттарына жататындар: мазмұны заң талаптарына сәйкестігі,
мәмілеге қатысатын және оны жүзеге асыратын адамның қабілеттілігі, еркі мен
ерік білдірудің сәйкестігі, мәмілелердің нысанын сақтау. Мәміле шын мәнінде
заңға қайшы келмеуі тиіс, яғни кез келген құқықтық нормативтік құжаттарға
сай келуі қажет. Мысалы, азаматтық құқық қабілеттілігі мен қабілеттілігін
шектеуге бағытталған мәміле болып табылады (Азаматтық кодекстің 18-ші
бабы).
Мәміле ерікті әрекет болғандықтан, оны әрекет қабілеттілігі бар әрбір
азамат жасай алады, ал заңды тұлғалар жалпы және арнайы әрекет
қабілеттілігі болғандықтан мәміле жасауға қабілетті деп саналады.
Мәміленің жарамды болуы үшін ерік және ерік білдіру бір-бірімен сәйкес
келуі тиіс. Олардың арасындағы сәйкессіздік мәмілені жарамсыз етіп
көрсетеді.
Мәміле оның нысанын сақтау кезінде құқықтар мен міндеттер туғызады, сол
арқылы тұлғалардың ерік білдіруі немесе ресми куәландыру әдісі көрінеді.
Мәселен, оған мәмілені нотариалдық куәландыру (Азаматтық кодекстің 154-ші
бабы) мен тіркеуді (Азаматтық кодекстің 155-ші бабы) айтуға болады.
Қазіргі заңнамаға сәйкес мемлекеттік органдарға жатпайтын мемлекеттік
мекемелер кейбір ақылы қызметті көрсете алады.
2.2. Жарамсыз мәмілелер.
Жарамсыз мәміленің ұғымы. Жарамсыз мәмілелердің түрлері туралы
Азаматтық кодекстің 157-ші бабында бұл туралы былай делінген: мәміленің
нысанына, мазмұнына және қатысушыларына, сондай-ақ олардың ерік білдіру
бостандығына қойылатын талаптар бұзылған жағдайда мүдделі адамдардың,
тиісті мемлекеттік органның не прокурордың талабы бойынша мәміле жарамсыз
деп танылуы мүмкін.
Жарамсыз мәмілелрдің түрлері. Азаматтық құқық теориясында мәмілелердің
жарамсыз болуы мынадай түрлерге бөлінеді:
1) субъект құрамының ақауы болатын мәміле;
2) ерікке қатысты ақауы бар мәміле;
3) нысанның ақауы бар мәміле;
4) мазмұнның ақауы бар мәміле; Азаматтық кодексте мазмұны заң
талаптарымен сәйкес келмейтін кез келген мәміле жарамсыз
болатындығы жөнінде жалпы норма бар (Азаматтық кодекстің 158-ші бабы).
Субъектілі құрамының ақауы бар мәміле екі топқа бөлінеді. Оның
біріншісі азаматтардың әрект қабілетсіздігімен, екінші – заңды тұлғалардың
арнайы құқық қабілеттілігімен немеселоардың органдарының мәртебесімен
байланысты болады. Қатысушылардың дасы мен психикалық жағдайынан
туындаған әрекеттер мәміленің жарамсыз болуына басты негіз болып
есептеледі.
Ондай жарамсыз мәмілелерге мыналар жатады:
1) азаматтық кодекстің 23-ші бабында көзделген мәмілелерді қоспағанда, он
төрт жасқа толмаған адам жасаған мәміле жарамсыз болады(Азаматтық
кодестің 23-ші бабының 3-ші тармағы);
2) он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмаған баланың ата-
анасының немесе қамқоршыларының клісімінсіз жасаған мәмілесін, заң
бойынша оның өзі дербес жасауға құқығы бар мәмілелерді қоспағанда, сот
ата-анасының немесе қамқоршысының талабы бойынша жарамсыз деп тануы
мүмкін (Азаматтық кодекстің 159-шы бабының 4-ші тармағы);
3) есуастық немесе ақыл-есі кем болуы салдарынан әрект қабілеттілігі жоқ
деп танылған адам жасасқан мәміле жарамсыз болады. Кейіннен әрект
қабілеттілігі жоқдеп танылған азамат жасасқан мәміле (Азаматтық
кодекстің 26-шы бабы), егер мәмілені жасау кезінің өзінде – ақ бұл
азаматтың психикалық шатасу жағдайында болғаны дәлелденсе, оның
қорғаншысының талабы бойынша сот мәмілені жарамсыз деп тануы мүмкін
(Азаматтық кодекстің 159-шы бабының 5-ші тармағы);
4) сот әрект қабілеттілігі шектелген адам жасасқан мәмілені сот оның
қамқоршысының талап етуі бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін(Азаматық
кодекстің 159-шы бабының 6-шы тармағы);
5) әрекет қабілеттілігі болғанымен, мәміле жасаған кезде өз әректінің
мәнін түсіне алмайтын немесе өзінің не істегенін білмейтін жағдайда
болған азамат мәмілені сот азаматтың талабы бойынша,ал егер тірі
кезінде талап етуге азаматтың мүмкіндігі болмаса, азамат қайтыс
болғаннан кейін басқа мүдделі адамдардың талабы бойынша жарамсыз деп
тануы мүмкін (Азаматтық кодекстің 154-ші бабының 7-ші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz