Абылай ханның тұрақтануы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:

Жоспар.

Кіріспе.

I-бөлім. Абылай – Ұлы тұлға.

1. Абылай ханның тұрақтануы.

2. Абылай дәуіріндегі қазақ елі.

3. Абылай және қазақ мемлекеттілігі.

II-бөлім. Абылай хан – саясаткер.

1. Абылай ханның ішкі саясаты.

2. Абылай ханның сыртқы саясаты.

Қорытынды.

Сілтемелер.

Қолданылған әбебиеттер тізімі.

Кіріспе.

Әр халықтың тарихында есімі мәңгі өшпестей ел жадында сақталатын
тарихи тұлғалар болады. Қазақ халқының тарихындағы сондай киелі тұлғалардың
бірі ғана емес, бірегейі – Абылай хан.1
Абылай хан – XVIII ғасырдағы тарихымыздың аса ірі тұлғасы. Ресей
үшін Петр немесе Германия үшін Бисмарк қандай болса, Қазақстан үшін ол да
сондай тұлға.2
Қазақстанның ұлы ханы Абылай ханның өмірі мен қызметіне байланысты
қисса – дастандардан бастап замандастары айтып кеткен, кейінгі ұрпақтарының
жазып қалдырған жәдігерлері аз емес. Тіпті еліміз тәуелсіздік алғаннан
кейінгі кезеңде жазылған еңбектердің өзі бірталай. Оларға Абылайдың жастық
шағы, жау түсіріп батыр болғаны, ел билеп салиқалы – салмақты ішкі – сыртқы
саясат жүргізгені көптеген еңбектерге арқау болды. Кезінде орыс, қытай
жылнамашыларының, зерттеушілерінің берген бағасы өзінше бір төбе.
Абылайдың есімі тұңғыш аталатын Бұлқайыр сұлтанның Ресей патшасы I
Петрге 1718 ж. 10 желтоқсандағы хатынан бастап, Абылай ханның қайтыс
болуына байланысты Қытай патшасының 1781 ж. 25 шілдедегі жарлығына дейін
тұтас дәуірдің деректі шежіресіне дейін бар.3
Әсіресе хан Абылай туралы қолжазбалардың көбі орыс архивтарында
орналасқан. Олар сенаттың, шетел істер коллегиясының, орыс патшаларының
жарлықтары мен грамоталары. Казахско-русские отношения в XVI-XVIII вв.
атты екі жинақта 500-дей құжат көрсетілген. Бұл құжаттардың қомақты бөлігі
Абылай ханның ішкі және сыртқы саясатына арналған.
XVIII ғ. бастап Сібірді және Қазақстанды игеруіне байланысты, Ресей
империясы бұл аймақта мекендеген халықтардың экономикасы мен өмірін зерттей
бастады. Бұл себепті елдің әртүрлі аймақтарына көптеген экспедициялар
ұйымдастырылды. Бұл экспедициялар әртүрлі зерттеулер жүргізді. Осы
экспедицияларға ғалымдар да қатысқан болатын, олар: П.С. Паллас, И.Георги,
И.Фальк, Н.П.Рычков, А.Н.Левшин, В.В.Радлов, Г.Спас-ский, В.В.Бартольд,
Н.А.Аристов, П.П.Семенов-Тян-Шанский, А.Н.Хару-зин, В.В. Вельяминов-Зернов
және т.б. Бұл ғалымдардың еңбектерінде хан Абылай туралы өте құнды
мәліметтер бар. Сонымен қатар Абылай хан туралы мағлұматтарды Ресейде
революцияға дейінгі және революциядан кейінгі кезеңде шыққан
энциклопедиялық сөздіктерден кездестіруге болады.
Абылай хан туралы өте құнды материалдарды XIX ғ-ң 60 ж-ң басында жарық
көрген Ш.Ш.Уәлихановтың мақаласынан таба аламыз, және1910 ж. Қазан
қаласында басылып шыққан Құрбанғали Халиданың кітабы көп мәлімет береді.
Бұл кітапқа араб, парсы, түрік және қытай деректері арқау болды.
1964 ж. Қазақ КСР Ғылым Академиясы шығарған Казахско – русские
отношения в XVIII –XIX вв.(1771-1867 годы) сборник документов и материалов
деген тарихи жинақ кітап бар.4
Қазақ хандығы мен Қытай қатынастары туралы 1989 ж. шыққан Исторические
исследования атты еңбегін Н.Мухамбетқанұлы жазған және де Абылай хан
туралы С.Сейфулин, М.Әуезов, И.Есенберлин және т.б. ғалымдар зерттеулерін
жүргізген.
Ресей империясы кейін Кеңес үкіметі кезінде ғалымдар Абылайды зұлым, екі
жүзді, қу деп бейнелеген. Олар: Н.Г.Апполова, С.Е.Толыбеков, В.Я.Басин,
Б.П.Гуревич, Б.С.Кузнецов, Т.Ж.Шойынбаев.
Кеңес дәуірінде идеологияландырылған тарих ғылыми хан тұтқымынан шыққан
құба қалмақтарға ұлт-азаттық күресті ұйымдастырған Абылайды тіпті батырлар
санатынан шығарып тастады. Біздің отандық тарихнамаға Абылайдың Ресей мен
Қытайдың ортасында өз алдына тәуелсіз саясат жүргізген қайраткерлігі ұнай
қоймады, ол орыс-қазақ қарым-қатынасына көоеңке түсіретіндей көрінді. Орыс
мемлекетіне бодан болған Әбілхайыр ұлттық батыр саналды да, ал тәуелсіз
Абылай екі жүзді болып көрсетелді. 1944 жылы ВКП Орталық Комитетінің
хатшылары Г.М. Маленков, А.С. Щербаков атына тарихшылар мәслихатын шақыруға
байланысты арнайы хат түсірілді. Бұл документте Абылай хан туралы М.
Әбдіхалыков, А. Панкратова редакциясымен шыққан Қазақ ССР тарихымен
концепциясы Ленин және Сталин іліміне ревизия деп танылды. Бұл кітапта,
-делінген документте,-орысқа көзбояу бодан бола тұра, қытай императорына
боданмын деп мойындаған Абылай дәріптеледі. Ол екі күшті мемлекеттің
арасында қалып, дұрыс бағдарламалар алмады, екі жүзді және қайшылығы мол
саясат жүргізді. Бұл саясат қазаққа кеселден басқа ештеме әкелмеді.
Зерттеуші В.С. Кузнецов Амурсана атты кітабында Абылайды қу, алаяқ,
зұлым, адамзат мәдениетінің надан қаскөйі ретінде суреттейді, Зерттеуші
Қазақ ССР Ғылым академиясының академигі Р.Б. Сулейменов өзінің бір
еңбегінде В. Кузнецовты әділ сынға алды.
Абылай туралы мәліметер халық ауыз әдебиетінде де баршылық. Жалпы Абылай
хан туралы жыр – дастандар, аңыз - әңгімелер басқа хандармен салыстырғанда
мейілінше көп сақталған. Аңыз - әңгімелердің бәрінде де Абылайдың түр –
түсінен тегін де жай адам емес екендігі, ішінде уыт бар екендігі білініп
тұрады. Абылай ханға байланысты шығармалар жайлы ой – пікір, ғылыми
тұжырымдар да аз емес.
Жыр – дастандармен қатар Абылай хан туралы шағын тарихи өлеңдер
туғандығы белгілі. XVIII ғасырдағы Абылайға байланысты тарихи өлеңдерді
негізінен даңқты жауынгер, ақылгөй, дана жыраулар Бұқар, Үм-бетей,
Тәтіқара, Ақтанберді, Көтеш, Шал ақын айтқан.
Қазақтардың аңыз-әңгімелерінде Абылай айрықша қасиеті бар киелі,
керемет құдірет иесі болып саналады. Абылай дәуірі – қазақтың ерлігі мен
серілігінің ғасыры.5
XVIII ғасырдағы тарихи өлең-жырлар Ақтабан шұбырынды оқиғасынан
бастап, Абылай хан және оның батырларының ерлік істерімен жалғасқан қазақ
өмірінің күрделі кезеңін сипаттап береді. Осы үлкен әдеби арнада бірнеше
тарихи белгілі қайраткерлердің әр-алуан бейнесі жасалған. Олар Абылай
хан, Қабанбай, Бөгенбай, Жәнібек, Олжабай, Баян т.б. ел үшін еңіреп туған
ерлер еді. Осылардың ішінде не тікелей, не жанамалай тақырыптық арқауы,
бейнелі кейіпкері болып отыратыны – Абылай хан.
Жыраулар поэзиясының ең бір тарихи нақтылығы, көркемдік мәнділігі –
Абылай бейнесі шежірелік - өмірбаяндық арнадан бастау алып, ірі қоғамдық,
халықтық алып тұлғаға дейін өрбіп өскен.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін ғана Абылай хан қазақ халқының
тарихында аса кемеңгер мемлекет қайраткері, әрі көсемі ретінде ұрпақтарына
кеңінен таныла бастады. Ресей және Кеңес империалары үстемдік еткен үш
ғасыр бойы Абылай тұлғасына қазақ тарихындағы айбынды рөліне тиісті баға
берілмеді. Ең алғаш бұл жайға М.Әуезов назар аударды, оның сөзімен
айтқанда: Ескі қазақ елдігін, ескі жұрт тілегін, ту көтеріп бір араға
жинаған Абылай болатын деп, жазған. Бұл кітапты 1927 жылы баспадан
шығарып, таратуға дайындағанда большевиктер тиым салып өртеп жіберген.
Кеңес үкіметі Абылай ханның есімін туған халқының жадынан мүлдем шығарып,
оны атаусыз қалдыруға тырысты. Коммунистік идеология Абылай туралы ғылыми
ізденістерге мүлдем тиым салды, сол жылдары баспадан шыққан
зерттеусымақтарда Абылайды құбыжық етіп шығару міндеті қойылды.
1991 ж. Абылай ханға 280 жыл толды. Осыған байланысты біздің қаламызда
ғылыми конференция өткізілген болатын. Абылай хан туралы: У.М.Султанғазин,
Ж.М.Абдильдин, М.К.Қозыбаев, Р.Б.Сулейменов, Г.С.Сапарғалиев, В.А.Моисеев,
У.Жанибеков, Шот – Аман, Н.Ыбыраев, Ч.Әбутәлипов сияқты ғалымдар өз
баяндамаларын оқыды.
Абылай ханды зерттеуде көп еңбек сіңірген Қ.Қ.Абуев, менің курстық
жұмысыма арқау болған оның мынадай еңбектерін атап өтуге болады: Хан Абылай
и его время; Көкшетау: Исторические очерки; Абылай и некоторые вопросы
историографий; Қазақстан тарихының Ақтаңдақ беттерінен.
К.Данияров, Қасымбаев, Жанұзақ, О.Смағұлұлы, М.Қожаев, А.Оразаққызы,
А.Әбсадық, Жамантаев, М.Құлмұхаметов, Ә.Тарақ сияқты ғалымдар Абылай хан
туралы өз еңбектерін жазған. Сонымен қатар Абылай хан туралы мәліметтерді
газет-журналдардан табуға болады.

I-бөлім. Абылай – Ұлы тұлға.

Есімізді енді ғана жиып, іргелі, егеменді ел бола бастаған қазіргі
тұста қиян-қилы заманда халықтың бірлігін, елдігін сомдай түсіп, үш жүздің
басын қосып, қазақ еліне ашкөзін тіге, қанды қолын созған қас дұшпан –
Жоңғар шапқыншыларына қарсы, бүкілхалықтық қозғалыстың ұйымдастырушыларының
бірі болған хан Абылайдың тұлғасы, оның тарихта алған ролі жайында көп
айтылып жүр. Қазақтың аңыз-жырларында,- деп жазған Шоқан Уәлиханов, -
Абылай есімі өте әсерлі мәнге ие болған. Жұрт Абылай дәуірін қазақ
қаһармандығының кемелденген тұсы деп сезінеді. Абылайдың жорықтары,
батырларының ерлігі тұрмыстық-салттық дастандардың аркауына айналған.

1.1 Абылай ханның тұрақтануы.

Абылай ханның бүкіл өмірі бір ғана мақсатқа бағынды. Ол ен далада
еркін өскен қазақ халқын аман сақтап қалу үшін барлық ақыл-ойы мен қажыр
қайратын сарқа жұмсады.
Осынау ұлы мұрат жолында Абылай хан пенделіктің бәрін тәрік етіп,
шын мәнінде иісі қазақтың бір туар көсемі бола білді.6
Абылай өмір сүрген XVIII ғасыр – Қазақстан тарихында
өзгеше, ерекшеленіп көрінетін, қазақ қоғамының сілкініп оянып, канатын
қомдап, оң-солына жіті қарай бастаған тұсы. Мұның өзі ең алдымен ол
жүргізгенү ішкі және сыртқы саясатпен, оның қазақ рулары мен тайпаларының
басын қосып, іргелі ел етуге тырмысқан іс-қаратетімен, өзі орнақтырған
ошақтың ұланғайыр кеңістігінде шаруашылық-экономикалық, этно-мәдени және
этно-саяси байланыстардың негізінде қалыптасқан аймақтық бірлестіктер,
жүздерді аға билер арқылы басқару жүйесімен жандана бастаған егіншілікке,
сауда-саттыққа, колөнерін дамытуға жасаған қамқорлығымен, тағы басқалармен
тікелей байланысты. Сол кездегі ел басынан кешкен отаншылдық каһармандык
оқиғалардың қай-қайсысы да Абылай есіміне қатысты. Қазақ жасактарын жауға
қарсы жұмылдыра отырып, талай-талай шайқастарда сөзсіз ерлік көрсеткен,
жеңіске жеткен Абылай ел арасында зор беделге ие болған. Жұрт оның есімін
жауға шапқанда айтатын ұранға, басына іс түсіп, нар тәукелге бел байлаған
шақта, қиналғанда сиынатын ұранға айналдырған.
Ел басқару екінің бірінің қолынан келе бермейтін бірегей өнер
екені әмбеге аян. Оның үстіне ел ұстаған екінің бірі есте қала бермейтіні
де белгісі ғой. Жымысқы жолмен түлкі боп таққа отырып, халқына қасқыр боп
тиген талайларды көнекөз тарих біледі. Бірақ олардың атын білгенімен, затын
ілтипатқа ілмейді. Демек, ақыл-парасатына, қажыр-қайраты сай, дегдарлығы
мен білімдарлығы бірдей, мінезі маңғыз, жүрегі мейірбан жетекші ғана
жұрттың жадында ұзақ сақталмақ. Міне, екі ғасырдан астам атақ-даңқы аңыз-
әнгімелер арқылы-ақ ұрпактан ұрпаққа жалгасып, үдеп бара жатқан Абылай хан
осындай қайраткер болса керек.
Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұламадан кейін көп ұзатпай қазақ халқының
басын құрап, жоңғар басқыншыларына ойсырата соққы беруді ұйымдастыруы ерен
еңбек емес пе. Сындарлы саясатшы, сарабдал мәмлегер ретінде ол көрші
мемлекеттердің бәрімен арақашықтықты сақтай отырып, терезесі тең байланыс
жасай білген көреген басшы. Абылай есімі қазақ тарихында ең көп аталып,
ардақталған тұлға.7
Уәлиұлы Абылай хан (1711-1781жж.) қазақ халқының әйгілі ханы.
Шыңғысханның тікелей ұрпағы, төре. Шежіре деректері бойынша: Шың-ғысхан –
Жошы хан –оның төртінші ұлы – Тоқайтемір – Қожа – Бадақұлан – Орыс хан –
Құйыршық хан – Барақ хан - Әз Жәнібек – Жәдік – Шығай хан – Ер Есім хан –
Жәңгір хан – Уәли – сұлтан –қанішер Абылай сұлтан – Көркем Уәли – Абылай (
Әбілмәнсүр ) хан болып таралады.8
Бақсақ, Абылай парасатты елбасшы ғана емес, қабырғалы қолбасшы да екен.
Қазақ халқының азаматтағы жолында қасық қаны қалғанша айқасқан аты аңызға
айлаған талай батырлар, басы Қанжығалы Бөгенбай мен Қаракерей Қабанбай
болып соның ақыл—кеңесіне жүгінген, қажет жерінде жігер-күшіне сүйенген.
Небір күрмеу қиын күрделі мәселе тап келсе, ол дереу билер алқасында салып
кеңінен кеңесіп, кемел байлам жасаған. Төле мен Әйтеке, Қаздауысты Қазыбек
сияқты кең толғар кемеңгер билердің, Бұқар жырау сияқты от ауызды, орақ
тілді, данагөй ақындардың ақылына жүгініп, болашақ ісіне бағдар алып
отырған. Осының өзі-ақ оның халақтың қайнаған ортасынан шығып, соның мұның
мұндап, жоғын жоқтап, сойылын соққан қайраткер екенін қапысыз аңғартса
керек.
Асылы, Абылайға бақ та, тақ та оңайлықпен келген жоқ. Оның атасы
атышулы Абылай Түркістан әмірі болған. Кемшілікке кеңшілігі жоқ,
екіжүзділікке қаны қас ол досқа да дұшпанға да қатал ымырасыз кісі болған
сияқты. Жоңғарларға қарсы отыз мың қолды бастап барып ұрысты ойдағыдай
ұйымдастыра алмай, жеңіліп қайтқан Қайып ханды жа кінәсін кешіре алмай
өлтіріп жіберген. Сол үшін өзі де қанішер атнып, елден аласталды деген сөз
бар. Оның орнын ұлы Көркем Уәлі басады. Бірақ оның бақыты ұзағынан
сүйіндірмей, Түркістанға тұтқиылдан басып кірген жау билеушінің отбасын
түгел қырып тастайды. Бір төлеңгіттің тапқырлығы мен адалдығы арқасында он
бір жасар ұлы Әбілмәнсүр ғана аман қалып, қаладан қашып шығады.
Бала сол бетімен атақты Төле бидің ауылынан бірақ шыққан тәрізді,
Беймәлім жетім бала алғаш түйе баққаны, одан жылқышы болғаны да анық. Алғаш
қауіп ойлап атын айтпай сіз қалай атасаңыз есімім солай болсын деген соң
би шашы өскен, жүдеубас баланы Сабалақ атап кеткен.
Баланың жілік алмақ мінезінен емес пе, елгезек те әдепті, маңғаз
да мейірбан жеткіншек ұзамай, осы үйдің туған ұлындай бола кетеді.
Қанжығалы Бөгенбай батырдың хабарлағындай, келесі көктемде
Әбілмәмбет хан қазақтан қол жиып, қалмақтан кек алуға аттанғалы жатыр деген
хабар тарайды. Осыны естіген ер жігіт биге келіп, майданға жіберуін
өтінеді.
- Балам, саған соғысқа барудан гөрі жылқы баққан жақсы емес пе?!- дейді
Төле би.
- Желіккен дудан, жерқайысқан қолдан қалғанша ер азаматтың өлгені артық
қой,- дейді жігіт. Сөзден тосылған би рұқсат береді.
Жау тілеп екі көзі шоқтай жанған жылқышы келгенде қазақ пен қалмақ
екі ошарылып, ортада Галдан Цереннің жиені, әскербасы Қонтәжінің ұлы, Шарыш
жекпе-жекке батыр сұрап тұр екен. Іркіліп қалған елдің ішінен суырылып
шыққан Сабалақ ханнан бата алады да, абылайлап Шарышқа қарай тұра шабады.
Әудем болмай қостай боп қоқиып тұрған қалмақ батыры төңкеріліп түседі.
Қайтар жолда қазақ каһарманы қарсыласының басын кесіп алып, жау қашты деп
қалмақтарға қайтадан ат қояды. Не керек осы ұрыста ол Абылайлап ұран сап,
кірген жерін тесік қып, шыққан жерін есік қып дұшпанның іргесің
айрандай ірітіп, тозандай тоздырады. Жұрт ұранына қарап, оның төре тұтқымы
екенін біліп, төбеге көтерліп құрмет көрсетеді. Мәнжайды білген
Әбілмәмбеттің ұсынысы мен үш жүздің тоқсанға тарта игі жақсылары жиылып,
Әбілмәнсүрді Абылай атымен хан сайлады. Бұл 1734 барыс жылы еді, дейді
шежіре, ал ақиқатына келсек, Абылай ағасының көзі тірісінде тағына отыруды
ыңғайсыз көріп, хандықтан бас тартқан сияқты. Әуелі Орта жүздегі Атығай-
Қарауылдың сұлтаны болса керек. Бұл жайында кей деректерде былай жазылады:
Атағы жер жарып шыққан хан Абылай XVIII ғ-да дүниеге келіп, Көкшетау деген
жерде қазақ жұртына 48 жыл хан болып тұрыпты.9
Ел ауызында Абылайды алғаш Атығай-Карауыл хан көтеріп, алты отау тігіп
берген деген сөз бар. Оның қырық жыл бойы Көкшетаудан табан аудармай, әлгі
екі тайпаның арасында тұруы да тегін емес. Дегенмен ол осы екі руға ғана
емес, исі Орта жүзге билік жүргізіп тұрған. Яғни, ресми түрде Әбілмәмбет
хан атанғанымен, бар билік Абылайдың қолында болған. Оны Нәйла
Бекмаханованың Көзбаушы келіншек атты кітабындағы мына жолдары да
нақтылай түседі: Екі ірі шонжар Әбілмәмбет хан мен Абылай сұлтан
бастаған, 1740 жылы Ресейдің бодандығын қабылдаған Орта жүз байларының
арасында да әжептәуір алауыздық бар еді. Патша үкіметі Орта жүз қоныстанған
ұлан-байтақ аймаққа Абылайдың ықпалы күшті екенің ескерліп, оған хан боп
ресми бекітілуін ұсынды. Алайда, Абылай Әбілмәмбет ханмен және
рубасыларымен ара-қатынасын ушықтырғысы келмей, әрі орыс үкіметіне тәуелді
болмас үшін бұл ұсыныстан бас тартты.
Орыс үкіметі халқына ықпалды Абылайдан қайтсе де көзжазбауды ойлады.
Оның пайдасы 1741 жылы ол қалмақтың тұтқынына түскенде тиеді.
Галдан Церен Қайдан болса да Абылайды тірі ұстап алып кел,
Шақырыштың орнына оны өз қолыммен өлтіремін деп отыз мың қолмен Жалбы
деген батырын аттандырады. Ұлытауда аң аулаға шыққан Абылай құмырсқадай
құжынаған жаудың қолына ұйықтап жатып қапияда түсіп қалады. Қазақтардың
тілегі бойынша Галданға жүз салып Абылайды босатып алу үшін генерал-
губернатор Неплюев Миллер деген майорды жіберді. Өз тарапынан өтіну үшін
қазақтың үш жүзінен ел жақсылары барады.
Галдан Церен сұлтанның серіктеріне қыруар сый-сияпат беріп, өзіне
Күндебауырдан (Үзілмес достық) өзімен нәсілдес бір қызды қосып құрметтеп
аттандырады.
Ал кей деректерде екіжүз сарбазы бар барлаушы топпен жүрген Абылай
қоршауда қалып, тұтқынға түседі делінеді. Ол қалмақ тұтқынында болған 2 жыл
ішінде олардың тілі мен жазуын үйреніп, Жоңғар мемлекетінің ішкі саяси
жағдайын жете бақылап, мықты және осал жағын зерттей жүреді. Абылай Жоңғар
мемлекетінің күштілігі – мықты орталықтанған билікте және бірлікте
екендігін түсінеді. Осы жағдайды ол кейіннен өз саясатында кеңінен
қолданылады10 делінген
Кейін аспанасты империясымен келісімге келіп, саяси, сауда және
мәдени байланыстарды өрістету арқылы қазақ шаруалары өз ата мекені Алтай,
Іле, Тарбағатай тәрізді шұрайлы өңірлерге қайта қоныстана бастайды.
Қытайлар тоқсан мың қолмен жоңғарларға қайтып бас көтере алмастай күйрете
соққы берген соң өріс тіпті кеңиді. Осы тұста саудамен қатар егіншілікті
өрістетуге де көп күш салынады. Ресейден кісі жалдап әкеп, егіншіліктің
қырсарын үйренуге ден қойылады.
Абылай ыңғайына қарай біресе орыс үкіметіне, біресе қытай үкіметіне
бағыныштымыз деп жүрді,-деп жазады орыстарихшысы А.Левшин.- Ал шын мәнінде
бұлардың ешқайсысына да бағынбады, өзінеше билік, өзінше саясат жүргізді.
Айтса айтқандай XVIII ғ-ң 60 – 70 ж-ры Абылайдың қайраткерлік кемелділігі
шырқау шегіне жетіп, билігі үш жүздің үшеуне де жүре бастаған кезеңі еді.
Осыдан қауіп ойлаған Ресей үкіметі одан тағы да шекараға келіп ант беруін,
хандық атағын бекіттіріп алуын талап етті. Бұндай басыбайлыққа барғысы
келмеген Абылай: мені хат етіп, халық сайлап, Көктіңұлы пәрменімен
әлдеқашан бекітіп қойған деп онша-мұншаға оңайлықпен мойын ұсынбайтынын
анғартты.
Ойда орыс, қиянда қытаймен ара-қатынасты осылай ұтымды ұстап,
еліне, жеріне нұқсан келтірмес үшін оны орайына қарай өзгертіп отырған
Абылайдың бір бүйірінен Орта Азия билеушілерінің алакөздігі де шыққан жоқ.
Екі ұлы көршісінің бейтарап, бейқам бір тұсында ол Тәшкент пен Ходжнтке
жорық жасап, Жизаққа дейін жеті шаһарды басып алды. Шығыс шекарасын Алтай
мен әдіптеп, терістігін Тобылдан әрі тұйықтаған ол осы жорық арқылы
оңтүстік өңірін Тәшкентке жеткізді.
Абылай – аса ірі тұлғаға тән зеректілігімен, ақылпарасатымен,
Ханың мен деген қамқарлығымен дараланған жан. Тіптен қазіргі кезең
өрісімен ой жүгіртсек те оның халық игілі үшін күресіп, қазақ қоғамының
ілгері басуына қызмет еткенің айтқын аңғарамыз. Іскер басшы, терең ойлы
қайраткер болған Абылай қазақ елін өз кезіндегі ықпалы мемлекетермен тең
дәрежеде ұстаған. XVIII ғ. Ортасында Евроазия белдеуіне орналасқан
күштердің ара салмағын, даланың байлығына ұмтылған шығыстағы құдіретті
Қытай империясы мен оңтүстік және оңтүстік батыстағы Орта Азия хандықтары
тарапынан төнген қауіп-қатерді ескере отыра, Абылайдың 1740 ж. Ресей
бодандығын қабылдағаны оның көреген саясатшы, заманының аса көрнекті
мемлекет қайраткері болғанын көрсетеді.
Абылай жөнінде белгілі тарихшы Алексей Левшин былай деп жазған:
- Өзінің қадір-қасиетін жақсы түсінген ол – Абылай – жұртты ақыл айласымен,
сабырлы салмақтылығымен маңайына топтастыра білді. Жауын сұсымен де,
күшімен де сескедіре отыра, ол өз қалаумен біресе Ресейдің, біресе
Қытайдың бодандығын қабылдауға мәжбүр болғанымен шын мәнінде ешкімге де
бой ұсынбаған тәуелсіз басшы болды. Қарапайым халықтың Абылайға арқа
сүйеп, оны хан көтеріп соңынан ілесуі тегіннен тегін болмаса керек. Оның
шың мәнінде елдің қамын ойлаған пиғылы, халықтың бірлігін нығайтуға
ұмтылуы қазақ хандарынан бұрын-сонды ешкім көрмеген абырой мен данққа
бөлеген. Өз билігін нығайту жолында күреске әсіресе, жергілікті хандарын,
би-сұлтандардың билігін әлсәрету үшін Абылай үш жүздің аға билеріне арқа
сүйеген. Абылай хандық құрған тұста олардың ішкі және сыртқы саясатқа
ықпалы өте күшті болған. Ұлы жүздің аға биі Төле би Әлібекұлы, Орта жүзді
билеген Қазыбек Келдібекұлы, Кіші жүзден Әйтеке би Байбекұлы -
Қазақстанның сол кездегі дарынды мелекет қайраткерлері.11
Мысалға Тәуке, Сәмеке, Әбілмәмбет сияқты хандардың үзенгілес серігі
патша үкіметімен Орта Азия қазақтарын Ресей құрамына қабылдау жөнінде
Абылай жүргізген келіссөздерге делдал болған Қазыбек биді алсақ, ол тек
ханның Орта жүзді басқарушы аға биі болып, қана қоймай, өз заманының асқан
дипломаты болала білген. Оның тікелей ықпалымен Абылай бірте-бірте Ресеймен
жақындасу пиғылына ауыса бастаған. Шешендіктің, әділқазылықтың, төреліктің
тәсілдерін шебер меңгерген Қазыбекті ұтқыр да, ұшқыр ой иесі болғаны үшін
замандастары Қаз дауысты Қазыбек деп атаған екен.
Абылай дәурінің тағы бір ерекше сипатын тізе қосып қимылдаған халық
батырларының ерең тұлғасынан да көреміз. Хан төңірегіне топтасқан Қаракерей
Қабанбай, Қанжағалы Бөгенбай Шақшаұлы Жәнібек, Қарақалпақ Құлашбек,
Шапырашты Наурызбай, Құламенді Жібекбай, тағы басқа батырлардың қай-
қайсының алсақ та қалын қол бастап, ел қорғанан, ақыл-парасатымен,
ержуректілігімен, иманжүзділігімен ел есінде қалған жандар . 1729 жылы
Балқаш көлінің оңтүстігінде Аңырақай ( кей деректерде Ыныранған сай)
деген жазықта Қабанбай, Бөгенбай, Олжабай, Малайсары сияқты батырлардың
біріккен қолы жоңғар қонтайшысының қалын әскеріне қайтадан басын көтермес
өтіп соққы берген. Содан кейін-ақ Қазақстан мен Орта Азияны тітіреткен
Жоңғар мемлекеті бірте-бірте өмір сүруден қалған.
Халықтың табиғатын, жан дүниесін тану үшін ең алдымен оның тарихын
танымак шарт. Бұл орайда өкінішіміз де, жоғалқанымыз да жетерлік. Бүгінде
өзіміз әңгіме етіп отырған Абылай дәуірінің шындығы мен заңдылығын жете
түсіне қойдық деп айта алмаймыз. Абылайдың кеңесшілері болған Төле би, Қаз
дауысты Қазыбек, Әйтеке билер айтқан ұлағат сөздер Қабанбай Бөгенбай
батырларға қатысты қаншама деректер, аңыз- әңгемелер, дастандарда өз орнын
тапқан.
Абылай есімі халық санасынан өшкен емес, Абылай туралы
өлендер,жырлар, дастандар ұрпақтан ұрпаққа өтіп, бізге де жетті.

1.2 Абылай дәуіріндегі қазақ елі.

Абылай заманында қазақтар сол.т-те Ресей, шығыста Жоңғар, Қытай,
оң.т-те Парсы, Ауған, Қоқан, Бұхара, Хиуа билеушілерінің, батыста құба
қалмақтарының қыспағында болды.12
Абылай ханның – ғажайып батырдың, ұлы қолбасшының, жоғарғы
дәрежедегі мемлекет қайраткерінің, көреген дипломаттың өмірі бір ғасырға
жуық қазақ халқының тағдырымен, оның ата тарихымен сабақтас. Шың мәнінде
XVIII ғасыр қазақ халқының тарихына Абылай заманы болып енетіні хақ.
Ш. Уәлиханов өзінің Абылай атты мақаласында: В предании киргизов
Аблай носит какой-то поэтический ореол, век Аблая у них является веком
киргизского рыцарства- деп жазған екен.
Қазақ қара сөзінің кейбір көсемдері Шоканың осы бір сөзін ерліқ пен
серілік заманы деп аударыпты. Ақтабан шұбырынды дәурінде қайғы мен
қасірет жайлады, халық көңілін мұн басты. Ендеше қазақ азаматының серілікке
салынатын уақыты емес ол. Шоқан рыцарство деген ұғымды ерлік,
батырлық, азаматтык, ұлттық сана оянған дәуірге балаған болды.
Қазақ хылқын талай хандар билеген. Бірақ Абылай хан болған дәурінде
Шынғыс әулетінен тараған ханзадалардың құны құлдырған кез еді. Ел басына
күн туған кезде қазақ елінің ханзадалары тақта емсе, ұрыс алаңында сынға
түсті. Халықтың ара мен намысын қорғар ер, күрес стратегиясын болжар
көреген, тұрмыс каракетін, көңіл күйін, айтпай білетін қажырлы қайраткер
ғана сүреген де дүрбелең, от-жалыңды, дабылды да дауылды кезеннің сынынан
өте алды. Құлаш бойым құласа да, тіккен туым құламасын! - деп ту
көтерген ұлы Шыңғыстын ата дәстүрінің шын мәніндегі мұрагерлері азайған
шағы еді. Малды, дәулетті феодалдар болса,жүз елу жылдан астам жаугершілік
кезінде бір жұттық емес, бір шабудан қалмайтын. Байтал түгіл бас қайғы
деген мәтел сол кезде шыққан-ды.
Ендеше, Абылай түп атасы Шыңғыс әулетінен бола тұра қарадан шығып, хан
атанды. Қарадан шыққан әскери элита, елге билік айтқан шешендер мен
көсемдер оның тірегіне айналды. Хандық биліктін ақыл мен-күштің тетігі-
батырлар мен билер билігіне ұштасы. Билер мен батырлар әкелген қара
халықтың рухы ханжық өктемдікті шектей білді. Сонау Ұлытау мен Көкшетауда,
Сайрам мен Түркістанда, қазақ сахарасының киелі жерлерінде бүкіл қазақтың
Құрылтайлар шақырылып, соғыс пен бітім, қоныс пен жайылым, дау мен дамай,
басқа халыктармен ардағы сауда мен дипломатиялық қарым-қатынас мәселелері
көп талқысынан өтіп, шешіліп жатты. Бұл жиындарда тайпалардың, жүздердің,
көкейтесті ой-тілектерті барша халықтық мүддеге қабысатын. Үш жүз астында
табысатын. Шың мәнінде осындай баршахалықтық жиындар сол заманға лайық
парламент болатын. Абылай ханның даналығы мен көрегендігі осы бір дала
демократиясы мен хандық диктатураны бір жүйеге сая білді.
Бөгенбай батыр бастаған, Қабанбай қостаған жау-жүрек батырлар
Абылайдың семсер ұстаған қолы болса, Бұқар мен Төле би бастаған шешендер
мен көрегендер тобы Абылайдың сезімтал жүрегі болды.
Ашуланба, Абылай,
Ашулансаң, Абылай,
Көтереремің, көнермін,
Көтеріп қазыға салармын.
Өкпеңменен қабынба,
Өтіңменен жарылма,
Басына мұнша көтерген
Еліңе жаулық сағынба.
Күнінде мендей жырлайтын,
Мініңді айтып сынайтын,
Тоқсан үштегі қария
Ендігәрі саған табылмас,
Деген Бұқар жыраудың осы сөздері автордың ой жүйесіне дәлел бола алғандай.
Енді бір толғауында Бұқар жырау:
Ханға жауап айтпасам,
Ханның көңілі қайтады.
Қандыра жауап айтпасам,
Халқым не деп айтады,-
Деп жырлайды. Хан жарлығынан халық тілеген жоғары қояды. Бұқар дана айта
білді, Абылай хан тыңдай білді. Екі дана бірін-бірі толықтырда. Батырлар
легі даналығын, күш-қайратын бойына сінірді. Аңықдағы Антей батырдай, ол
елмен, халықпен біте қацнасты, оның сырын да, мұның да түсінді. Ол ұлттық
сананы оята алатын, ұлттық туды көтере алатын, ұлттық мүлдені жоқтай
алатын, ұлттық мақсатты асқар шынға көтеріп, халықтың бірлігі мен тірлігін
қорғай алатынқайраткер күнінде бүкіл қазақтық хан дәрежесіне көтерілді.
Ұзақ зерттеулер нәтижесінде Шоқан былай деп көрсетеді: Как бы ни было в
1739 году мы находим его самым сильным из владельцев Средней орды, и
русское правительство по преимуществу сносится с Аблаем Басқанша
айтқанда, кісі естігіндегі құл Абылай бүкілхалықтық қайраткер болып
танылғанда 28 жаста еді. Ал ресми хан болып таққа отырған кезенде ол
іргелі мемлекет қалыптастырды. XVIII ғасырда евроазиялық сахарада Петр I,
Екатерина II, Галдан-Церен сияқты әлемге есімі әйгілі мемлекет
қайраткерлері қатарына қазақ жұртыннан тек қана Абылай ғана көтерілді. Көп
ғасырлық тарихы бар халқымыздың шежіресіне Абылай есімі осылай енді.
Абылай хан тұлғасы жалаң, жадағай идеологияландырылған жүйеге
сыймайды. Ол өте алып та, тұнғиықтай терең де тұлға. Оны тудырған оның сол
ғажайып қайшылықтарға, қиындықтарға толы заманасы. Оның есімі XVIII ғасыр
евроазиялық континентте Орта Азия ғана емес, барша әлемдік тарихқа өзіндік
құбылыс болып енді. Ұлы географиялық жаңалықтар, халықаралық сауданың жаңа
маршруттары, әлемнің империялар мен отарларға бөлінуі – халықтардың ара
қатынасының өзгеруіне әкелген негізгі себептер болатын.
XVIIIғ. Орталық шығыста халықаралық саясаттың негізгі күші Ресей
империясы еді. Петр бірінші патша Индия мен Қытай, барша шығыс пен сауда
жолдарын иемденуді армандады. Осы мақсатқа жету үшін Орта Азия мен
Қазақстан еліне бойлап та, ендеп те ену керегін ол жақсы түсінді. Сонау
қанішер Ермақ топ бастап, оданқалды өзі ұйымдастырған Беркович- Черкасский,
И.Д. Бухuольц, И.М. Лихарев, т.б. басқарған әскери-барлау экспедициялары
орыс өкіметіне өте маңызды материялдар әкелді. Міне, осы сәтте барша азия
елдері мен жерлерінің кілті мен қақпасы қазақ елі екенін Петр I түсінеді.
Ғасырларға созылған дипломатиялық әскери, әкімшілік-отарлау саясаты Петр I
мұрагерлеріне атадан балаға еншілікке, міне, осылай тиді.
XVIII ғ. алғашқы ширегі қазақ халқына бұрынсоңды болмаған қайғы-
қасірет әкелді. Первое десятилетие XVIII века,- деп жазды Абылай атты
мақаласында Шоқан,- была ужасным временем в жизни киргизского народа.
Джунгары, волжские калмыки, казаки и башкиры с разных сторон громили их,
отгоняли скот и уводили в плен киргизов целыми семействами. Холодные зимы,
гололедицы и голод, увеличивали их бедствие.
Әсіресе XVIII ғ. Жоңғарлардың қаһары қазақ елінің шымбайына батты.
Абылай ханның айтуынша, XVIII ғ. басындағы 40 - шы жыл ішінде құба
қалмақтармен соғыста халықтың үштен екідейі қырылған. Алайда, қазақ пен
қалмақтың соғысы тек қана екі көшпелі жабайы халыктардың соғысы еді деген
түсінік тарихи шындыққа жанаспаса керек. Шын мәнінде құба қалмықтардың
артында Цин империясы тұрды. Қазақ, қалмақ ұлы империяның –Қытай мен
Ресейдің ортасында қалды.
Шығыс пен батыстан түкіргі жерге түспеген империялардың бұл екі халық
саяси ойыншығына айналды. Әдебиетте жоңғарлар қазақ елінің жеріне қызықты,
малына жайылым іздеді, сауда орталығы болған қалаларын жаулағысы келді,
ұлын-құл, қызын – күн қылуды көздеді дегендей себептер айтылады. Сөз жоқ,
мұндай себептердің бары рас. Ал проблемаға тереңірек зер салып үңілсек,
көшпелі халықтардың соғысы тек сол екі халықтың ғана өзара саясатынан
туындамаған-ды. Қос қапталдан алынып, қыспаққа түскен халықтардың өзара
қақтығысы империялық саясаттың да нәтижесіболатын. Сол дәурендегі Азия
даласындағы екі жаунгер, екі ірі халықтардың соғысы бірін-бірі әлсіретті,
қансыратты, тіпті қазақ халқын жоқ қылуға аз-ақ қалды. Ал құба қалмақтарды
Цин империясы жұтып барып тояттанды. Ал қазақ елін Россия империясына
тәуелді болуға душар етті. Ендеше отаршыл саясатты ұстаған империярлар аз
халықтардың соғысы, дау-жанжалын үлкен саясат арқылы жасады. Қазақтарды
батысынан патша хұзырына сүйенген. Еділ қалмактары, орыс казактары,
башқұрттар шапқынады. Қазақ еліне ендей еніп, оның жеріне қамалдар салынды.
Ямышевск, Омбы (1716ж.), Железинск, Колбасинск (1717ж.), Семей (1718ж.),
Коряковск, Өскемен (1720ж.), бекіністері Ертістің жоғарғы ағысында салынды.
Табиғатынан кең дипломатиялық өнерді қанына сіңірген Абылай шекаралық
бекіністерді осындай шабуылдарды болдырмау үшін шебер пайдалана білген.13
Еділ, Ертіс бойынан халық аластатылды. Отаршылыққа қарсы күрескен
башқұрлар мен қазақтар қосылып кетеді деп қауіптенген патша Жайық пен Еділ
арасынан қазақтарды қуып Басқаша айтқандай, қазақ халқы да құба қалмақтар
да қыспаққа алынды. Екі бүйрінен сығылған халық өз қайшылыктарын өзара
соғыс аланында шешіп жатты.
Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама сияқты халық басына түскен
қаралы күнде Абылай он екі жасында өз көзімен көрді. Қазақ елі құмалақша
шашырап, бірнеше хандықтарға бөлінді, 110 мың түтінді Орта жүздің ханы
Сәмеке Әбілхайырдың кебін киді, ол да Ресейге бодан болды. Ол өлгеннен
кейін таққа оның баласы Әбілмәмбет отырды. Міне, осы тұста тарихи сахнаға
Абылай шықты. Сол бір ғажайып ер жауапкершілігі батпандай тартқан заманда
13-те ұл-ұлан, 15-те қыз ұлан болып жетілетін. Жетімек Абылай балалықты
көрмей, бозбалалыққа жетер-жетпес шағынан елің қорғанан ұлан болды. Албырт
жігіт сардар Бөгенбайдан бата алып, жекпе-жекке шығыпдауылпас батыр болды.
Жиырма екіде қол бастап, Абылай!- деп ұран салып, Абылайша- деген
шабуыл тактикасын тұнғыш рет қолданып, жеңіске жетіп, бірден қолбасшы
ретінде танылды. Бөгенбай баһадүр үйсін Төле бимен қосылып, құрылтайларда
үш жүздің басын қосып, құбы қалмақтармен күрес стратегиясын шыңдады. Жігіт
Абылай қазақ елінің үмітіне айналды. Шоқан айтқандай, барша халық оның
жаңалығын сүйсінді, оны пір тұтып, алланың әмірімен көз жасы боялған елдің
тілегі мен батасы Абылай атағын аспаннан бір-ақ шығарды.
XVIII ғ. орта шенінен бастап Абылай қазақ елінің ерікті, іргелі
біртұтас ел болуын, ата қонысына жайғасып, бейбіт еңбек етуін, елді
отырықшылыққа көшіруді, байлығын шалқытуда, үш жүздің ынтымағын жарастырып,
туған Отаның елін жаудан қорғауды күн тәртібіне қойды. Географиялық жағынан
екі ірі мемлекеттің қыспағында қалған, сонымен бірге Ресей, Цинь
империяларына тәуелділігін сөз жүзінде мойындаған. Абылайдың басты мақсаты
– қазақ мемлекетінің дербестігін сақтап болады. Ақырында Цинь империясымен
дипломатиялық, сауда қарым-қатынастарын жүргізе отырып, кезінде жоңғарлар
басып алған Алтай, Тарбағатай өңіріндегі қазақ жайылымдарын қайтарып алуға
да қол жеткізді. Ол өзінің шебер саясаткерлігінің арқасында елдің
дербестігін, территориялық тұтастығын сақтап қалған.14 Бірақ жау жағадан,
бөрі етектен алған сол сұм заманда Абылайға қайғылы, мұнлы, зарлы қазақ
халқының басын қосу оңай емес еді.
1771 жылы Абылай таққа отырды. Хан атағын Қытай императоры да,
орыс ақ патшасы да бекітті. Іс жүзінде Абылай тек қана Орта жүзді ғана
емес, бүкіл үш жүзді өз аузына қаратты. Қытай императоры мен орыс патшасы
бірін-бірі аңдып отырғанда А.Левшин айтқандай, Абылай өзінше билік, саясат
жүргізіді. Именно эта политика способствовала тому, что ни один
киргизский хан не имел такой неограниченной власти, как Аблай,15- деп әділ
жазды Шоқан.
Абылай сұлтан басшылық еткен Қабанбай батыр бастаған қалын қол қазақ –
қалмақ соғысында ірі жеңістерге жетеді. 1751 жылдың күзінде олар Ұлы жүз
жасақтарының қолбасшысы Шапырашты Наурызбаймен бірге одақтаса отырып
қоқандықтардан Ташкент, Сайрам, Созақ қалаларын босатты. Сөйтіп Ұлы жүз
Жоңғар және Қоқан хандықтарына тәуелділігінен азат етіледі.16 Абылай ежелгі
Түркістанды астана етті. Ол ежелден үш жүздің бірлігінің көрінісі еді.
Абылай хан туралы атақты тарихшы А. Левшин: Абылай тәжірибесі,
ақыл-айласы жағыннан болсын, қол астындағы халқының саны, күші жағынан
болсын, сондай-ақ өзінің Ресей патшалығымен, Қытайдың богдоханымен
жүргізген тапқыр, шебер қатынастары жағынан болсын өз тұсындағылардың
бәрінен де басым еді. Ол ұстамды, досына мінәйім мінезді, жауына қатал,
каһарлы кісі еді. Сондықтан жұртты өзіне тарта, ерте білетін еді,17- деп
суреттейді.
Абылай орыс елімен соғыспады, тіл табысуға барынша дипломатиялық өнер
көрсетті.
Абылай сонымен қатар орыс-қазақтардың қыспағына түскен қалың елдің
ауыртпалығын жеңілдету, Есіл, Ертіс линиялары маңындағы жайылымдардан
біржолата айрылып қалмау амалдарын үйренуге әрекет етті. Міне, осы тұста
қытайға түссең-қыл бұрау, орысқа түссең –кең тұсау екендігіне қара
қазақтың да көзі жете бастады.
XVIII ғ. Орта шешінде Абылай шығыспен де, батыспен де сауда-саттық
жүргізу ісіне назарын аударды. 1762-1764 жылдар арасында, - дейді қазақ
тарихының Геродоты атанған А.Левшин,- қазақ даласында айыбас сауда орындары
көбейді. Бұрын айырбас сауда тек Орынборда ғана жүргізілетін болса, енді
Троицкіде, Семейде, Қызылжарда жүргізілетін болды. Мұның соңғысы Абылайдың
орыс өкіметінен сұрау бойынша ашылды.18 Қазіргі Семей облысы, Абай
ауданның батысынан басталып, Шынғыс тауына бөктерлеп, Ертіс өзіненің сол
жағын бойлай шығысқа – Қытайға қарай сауда жолы салынды. Халық оны Абылай
жолы19 деп атады. Міне, осылай экономикалық байланыс арқылы саяси қарама-
қайшылықтар тоңы жіби түсті. Осы тұста орыс шығыс саясатының жандайшабы
Қазанның мырзасы, шоқынған Кұтлу Мухаммед Абылай ханды қазақ елінің
ең қу, ең ықпалды20 билеушісі деп мойындады. Галдан-Церен өлгеннен кейін
құба қалмақтардың берекесі кете бастады.
Басқаша айтқандай Абылай өз заманның тынысын да, ағысын да, даму
барысын да терең түсінген қайраткер еді.

1.3 Абылай және қазақ мемлекеттілігі.

Қазақ мемлекетінің ең бір көркейген шағы, әрине Абылай билік еткен
заманы, яғни XVIII ғ-ң 60-70 жылдары.21
Абылай – қазақ халкының саяси өмірінде ұзақ уақыт жарқырап жанған
жұлдызы. Қазақ халкының тарихында ерекше орны бар саяси қайраткерлерідің
бірі – сөзсіз Абылай хан. Абылай қазақ халқының мемлекеттігінің
тәуелсіздігін сақтап қалуға, оның егемендігін қамтамасыз етуге жаратылыс
молынан берген таудай талап-талантын, таусылмас ақыл-ойын, айбатын, күш-
жігерін аямай-ақ жұмсаған ардагер азамат.
Абылай адамзат тарихында болған ұлы саясатщылардың қатарына жататына
созсіз деп есептеймін. Оның негізгі себептері: бірінші - өз халқының
мемлекеттік тәуелсіздігін керемет адам айтқысыз жойқын, ауыр жағдайларда
сақтап қалуы. Екіншеден, Жоңғар, Қытай және Ресей сияқты күшті де куатты
мемлекеттерді өзімен санасуға мәжбүр етуінде.
Саяси аренаға жиырмадан жанада ғана асқанда шығып, дүниеден
қайтқанда дейін Абылай қатардығы мемлекет қызметкері ғана емес, жоғары
мәртебелі адамдарыдың, одан қалды патшалардың аузынан түспеген ардагер
тұлға.Осыған байланысты Бұқар жырау:
Жиырма жасқа жеткенде,
Алтын тұғыр үстінде,
Ақсұңқар құстай түледің-
деп жырлағандай Абылай жиырмаға толар толмастан қан майданға шығып, елінің
кегін жоқтаған.10 Қалай да болса олар Абылай басқарған қазақ халқының
тәуелсіздігін басқа елдерге мойындатқан, Абылайдың пікірімен санасқан.
Онымен саяси-экономикалық қатынастарға түскен. Абылай өлгеннен кейін де оны
тәуелсіз хан болды деп есептеген. Мысалы, Ш. Уәлиханов наградттау туралы
өтінішінде Россияның әскери министрі князь Долгоруков былай
деген:Уалиханов есть потомок последнего владейтельного хана Аблая
Владимир Дальдің сөздігінде владейтельдеген сөздің мынандай мағынасы бар.
Державный обладатель, верховный правитель, государь. Былайша айтқанда,
тәуелсіз мемлекеттің басшысы, билеушісі, әміршісі. Абылай өжет, ер жүрек,
ешнәрседен сескенбейтін, тайсалмайтын тұлға болған. Соғыста болсың,
тұтқында болсын, елді билеп, ел арасында жүрсін, Абылай айтқанынан
қайтпаған, алдына қойған мақсатына жетпей тынбаған. Мұны дәлелдетін
көптеген тарихи деректре бар. Ол халақтың жанында да сақталған. Үмбетей
жырау Абылайға:
Жиырма жасың толғанда,
Қалмақпен соғыс болғанда,
Алғашқы бақыт тапқанда,
Шарыштың басын қаққанда,
Жау қашты деп айқайлап,
Абылайлап шапқанда,
Сол ерлікпені хан болдың,
Барша әлемге даң болдың.
Екі жыл жоңғар тұтқынында болған Абылай өжеттігімен, ақыл-ойынын,
парасатының нәтижесінде төніп тұрған ажалдан абыроймен босанып шыққан.
Абылай өткір ойлы, терең білімді шешең адам болғаны айтылады. Түркі
халықтарының тілін айтпағандай, Абылай парсы, қытай, орыс тілдерін жетік
білген. Жоңғарияда тұтқында болғанда Абылай монғол тілін жетік үйреніп, оқи
да, жаза да білген. Бірінші кездескеннен-ақ Абылай ұмтылмайтын таңғажайын
әсер қалдыратын болған. Князь Урусов Абылайдың осы қасиетін еске алып былай
дейді: Ханнан гөрі Абылай барлық әлемге араласып, жауапты лезде және
орынды қайтарып отырды. Абылай хан қазақ халқының саяси - әлеуметтік
өмірінде 40 жылдан астам уақыт ықпал етіп билігін жүргізді.22
Абылай қазақтың зандарын, қазақ қоғамының саяси жүйесін, оның дәстүрлерін
өте терең білген және соларды мемлекеттің тәуелсіздігін сақтауға, қоғамдық
тәртіпті нығайтуға қолдана алатын ел басшысы болған. Ел басшысы қандай
болуы керек екенін, халқына қызмет көрсету әміршілерге тапсырылған
тағдырдың бұйрығы екенің толығынан түсінген. Соны жүзеге асыруға барынша-
жігерін, күшін жұмсаған Абылай.
1760 жылы патша чиновниктерімен бір кездесуінде ел жағдайы туралы әңгіме
Абылай былай дейді:Әр халық өз түсінігі бойынша өмір сүрсін, орыстар
даналығымен, қалмақтар тапқырлығымен, ал біз қазақтар байлығымен. Осы
сөздерді тыңдаған қазақтар бұл әділ сөз деп құптаған. Абылай шекаралас
мемлекеттердің – Ресейдің, Жоңғарияның, Қытайдың, Орта Азия хандықтарының
саяси-әскери, шаруашылық жағдайларын үнемі бақылап, ойға салып, соған
байланысты өзінің саясатын аныктап атырған. Көпшілікті таңдандыратын
Абылайдың шебер саясатты- көршілес мемлекеттердің жағдайларын терең
түсініп, соны өз пайдасына жұмсауға негізделгенінде.
Абылай қоғамдық өмірге, халықаралық жағдайларға шындық тұрғысынан
қараған мемлекеттік қайраткер. Қоғам ішіндегі мәселелер болсын, мемлекет
арасындағы қарым-қатынас болсын Абылай оларға реалистік тұрғыдан қарап,
шешу үшін күрескен. Деректерге қарағанда Абылай мәселені кеңеске салудың
алдында мұқият ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.