Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың,,Ғасырлар тоғысы атты кітабының саяси мәні
Қазақстан Республикасының Ғылым және Білім Министірлігі
Көкшетау университ
Саясаттану кафедрасы
Қорғауға жіберілді
,,______ “___________ 2004 ж
Кафедра меңгерушісі :
Базаров Қ. Т, аға оқытушы.
Диплом жұмысы
Тақырыбы : Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаевтың,,Ғасырлар тоғысы“
атты кітабының саяси мәні.
Орындаушы:Саясаттану бөлімінің
4- ші курс студенті: Ахметова Айнур
Ғылыми жетекшісі : Саясаттану
профессоры Қажыбай Қабыл-Фазыл
Көкшетау - 2004
Жоспар.
Кіріспе. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Өткенге қысқаша шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1. 1 Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының (КСРО) құлау
себептері
жайында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..6
1. 2 Тәуелсіздік жолындағы алғашқы саяси
қадамдар ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1. 3 Тәуелсіз Мемлекеттер Достығын (ТМД) құру үлкен саяси жеңіс ... .16
2. Ғасырлар тоғысына сәйкес келген екі дүние айырылығында ... ... ... .21
1. 1 Ескі мен жаңаның арасындағы
тайталас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
1. 2 Өктемшілдіктен демократияға бет
бұру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
1. 3 Саяси жүйені жаңарту жолында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
3. Шығыс пен Батыстың аңсарында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
1.1. Шетелдерге алғашқы
қадамдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
1.2. Қытайды тану және оған өзімізді
таныту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..35
1.3. Тәуелсіз Қазақстан атынан Европа есігін
ашу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
1.4. Ислам дүниесімен төс
түйістіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
1.5. Мұхиттың арғы жағына сапар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Пайдаланылған әдебиеттер. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Кіріспе
Қазір,, аңсаған ”армандаған “ тәуелсіздікке қол жеткіздік деп жүрміз.
Шыны солай ма? Ғасырлар бойы Ресей, онан кейін кеңес империясының
тізгінінде болған қазақ халқы бостандық таңының ататынынан бейқам еді.
Ұрпақтан ұрпақтың қанына, психологиясына әбден сіңіп кеткен бодандық әркім
үшін үйреншікті жәйт те. Мыңнан біреу болмаса, көпшілік отаршылдық қамытын
заңды құбылыс ретінде қабылдады. Тіліміздің, дініміздің, діліміздің, әдет-
ғұрпымыздың, салт-санатымыздың, ұлт – тық ерекшеліктеріміздің, басқа да
толып жатқан құндылықтарымыздың жойылып бара жатқанын біреу сезсе, біреу
сезбеді. Өкінішке орай, түйсіктеріміз көпшілікті құрады. Осындай жағдайда
тәуелсіздік туралы қиялға берілудің өзі мүмкін еместі. Ал қазіргі,,
аңсадық,”,, арманда дық ” дегеніміз жәй көпірме сөздер. Тіпті, осы он екі
жылдың ішінде, еліміздің еркіндігін түсініп жатқандар да некен-саяқ десем
мүлдем қателеспейтініме сенімді мін. Аға ұрпақ әлі оянған жоқ. Сол баяғы
үстем идеологияның жетегінен шыға алмай, шырмауында жүріп жатыр. Рас,
коммунистік өктемдіктен құтылдық, ол енді жоқ, келмеске кеткен. Бірақ
көпшіліктің сана-сезіміндегі удың уыты әлі сол қалпында сақталған. Олар,,
ұлы ағасының ” үстемдігін аңсайды, қайырадан бодан болуды армандайды. Қарт
коммунистердің жүрегіне,, тәуелсіздік ” деген жалғыз ауыз сөз түрпідей
тиеді, қанайды, жан азабына салады. Мұны біздер күнделікті өмірімізде
көріп, біліп жүрміз.
Жаңа кезеңді, тәуелсіздіктің мәнін түсінген зиялы қауымның алдыңғы
саптағы өкілдері еліміздегі бұл құбылыстың жаршыларына айналып, жас ұрпақты
жарқын болашаққа бастауға күш-жігерлерін сала белсене іске кірісті.
Консерватизммен (керітартпалықпен) күресте жаңашыл топтар күн сайын жеңіске
жетуде. Уақытты бағалайтын жанға әр күн алтыннан қымбат. Ал тәуелсіздік
алған он екі жылдың ішінде көптеген игіліктерге қол жеткіздік.
Дипломанттың негізгі мақсаты- ел президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың,,
Ғасырлар тоғысында” атты кітабының саяси мәнін ашу. Осы еңбекте еліміздің
өткен тарихына да қысқаша шолу жасалынып, тәуелсіздікке қол жеткен алғашқы
қалыптасу жылдарындағы оқиғалар кеңінен баяндалады. Автор еңбегін естелікке
жатқызбайды. Нұрсұлтан Әбішұлы былай дейді: ” Біздің көздегеніміз – кешегі
кеңестік үрдіс құлағаннан бергі кезеңде кездескен саяси мәселелердің
күрделі табиғатына оқырмандарымызды өз көзімен үңілдіріп, өз тұжырымын
жасауына көмектесу “.
Демек, бұл туынды саяси мәселелерді қамтиды. Сондықтан жаңадан
қалыптасқан, жас саясаттану ғылымымызды дамытуға септігін тигізеді десек
артық айтқандық емес.
Ел басының еңбегінде Қазақстан тәуелсіздігіне байланысты әркімнің
көкейінде жүрген сұрақтарға жан – жақты, тиянақты, зерделі жауаптар
беріледі. Халқымыз бостандыққа ғайыптан, аяқ астынан ие бола қалған жоқ.
Оның алғы шарттары толып жатыр. Президент Назарбаев солардың көпшілігіне
жеке – жеке тоқталып, мәнін ашады. Үлкен, жер шарының алтыдан бірін алып
жатқан империя күйрегеннен кейін дүниежүзілік экономикаға, саясатқа, басқа
да құндылықтарға кері өзгерістер кіретінін алдын ала болжау қиын.
Дегенмен, жаңадан пайда болған тәуелсіз мемлекеттердің басшылары
тығырықтан шығудың жолдарын іздестіріп, таба білді. Рас, адамдар
жоқшылықтың, кедейшіліктің ауыр зардаптарын бастарынан кешіріп, бұрын –
соңды кездеспеген қиыншылықтарға душар болды. Олардан әлі күнге түбегейлі
құтыла қойған жоқпыз. Әйтсе де сең сөгілген тәрізді. Бірте – бірте халықтың
тұрмыс - жағдайы түзеліп келеді.
Президент Назарбаев мемлекет қайраткері, саясаткер ретінде сыр
шертеді. Шығарманың құндылығы – оның саяси мәнінде. Дипломант өз жұмысында
осы жағына көп көңіл бөледі. Кітап үш тараудан тұрады. Диплом жұмысының
авторы соларды жеке-жеке бөліп алып, әрқайсысына талдау жасайды. Әр
тараудың мазмұнына сәйкес жеке тақырыпшалар құрастырылды. Осылар арқылы
диплом жұмысының жоспары пайда болды.
Әрине, көлемді, мазмұны кең, негізінен ғылыми тіл – мен жазылған саяси
кітапқа талдау жасап, баға беру қиынның қиыны. Авторының да лауазымы тым
үлкен, есімі әлемге әйгілі саяси және мемлекет қайраткері. Дипломант өзінің
шағын еңбегін рецензия деуден мүлде аулақ. Белгілі саясатшылардың еңбектері
жайында талай ғылыми жұмыстар туындағаны баршаға мәлім. Демек, диплом
жұмысын орындаудың да ешбір оғаштығы жоқ деп түсінеміз. Қазақ елінің
басшысы жазған кітаптың пайда болып, жарық көруінің өзін тәуелсіздігіміздің
нәтижесі деп түсінген жөн. Иә, кеңес жүйесі кезінде де Қазақ Кеңестік
Социалис Республикасының басшылары өз шығармаларын жарыққа шығарғанды.
Бірақ ешбір империяға тәуелді емес қазақ мемлекеті атынан сөз қозғаудың
шоқтығы тым биік. Дипломант өз жұмысында осы жәйтке ерекше мән беріп, оны
тікелей басшылыққа алады.
1. Өткенге қысқаша шолу
А) Кеңестік Социалистік Республикалар одағының (КСРО)құлау себептері
жайында.
Құрлықтың алтыға бөлгендегі бір үлесін иемденген алып империяның,
Кеңес одағының, күйреуі жөнінде әртүрлі пікірлер қалыптасқан. Алып –қашпа
сөздер мүлде көп. Мұны тіпті американдықтардың стратегиялық және тактикалық
әдістерінің нәтижесіне балайтындар жеткілікті.Бұл мәселеге Нұрсұлтан
Назарбаев объективті фактілерге сүйеніп, нақтылы дәлелдеп, тура бағасын
береді.
Ел басы өз кітабында социалистік идеяға қисынсыз сын тағушылармен
келіспейтінін ашық айтады. Социалистік мұраттарды оғаш, ретсіз әрі
әділетсіз сынаудың кезеңі өткенін, социализмнің кеңестік нұсқасында халыққа
не бергенін және оның біз мүлде кабылдамайтын жақтарына елеулі талдау жасау
керектігіне көңіл аударады автор.
Кеңес өкіметі жылдарында жасалған қуатты өнеркәсіп және ауыл
шаруашылығы, бірегей технологиялық кешендер, жаппай сауаттылық, абаттандыру
және басқалары. Қазақстанды индустрия жолына көшірмеуі мүмкін еместі.
Біздің бүгінгі күш – қуатымыз – белгілі дәрежеде кешегі құрылыстың
нәтижесі. Мұны жоққа шығаруға болмайды.
Алайда, шынайы тұрғыдан қарайтын болсақ, социализм әлеуметтік –
экономикалық және саяси қарым – қатынастар жүйесі ретінде түпсіз дағдарысқа
тап болғаны айдан анық. Олар қандай еді?
Бұл – экономикалық дағдарыс. Қоғамдық жүйелер тиімділігінің түйінді
өлшемі – бұл экономикалық тиімділік. Осы өлшем бойынша орталықтандырылған
жоспарлы экономика, сайып келгенде, нарықты экономиканың алдында жеңіліс
тапты.
Бұл – саяси дағдарыс. Боямаланған халық билігі мен ішкі партиялық
бюрократияның төбе тобының қолына шоғырланған билік арасындағы қарама
–қайшылық қисынды шегіне жетті. Сырт көзге қарағанда саяси құрылымдар
демократияны сөз жүзінде ғана көрсетіп, шын мәнінде барлық шешімдер
жергілікті және орталық деңгейде партия көш басшыларының айтуымен
қабылданды.
Бұл – ұлттық дағдарыс. Интернационализмді жариялағанына қарамастан,
социалистік жүйе ондаған жылдар бойына халықтардың еркін дамуын қатаң түрде
бұғаулап келді. Атап айтқанда, сарапшылардың бағалауы бойынша күштеп
ұйымдастыру жылдарында бүкіл қазақ ұлтының жартысынан астамы қаза тапқан
және шетелдерге кеткен. Елді мекендеген барлық халықтар орасан зор зардап
шекті.
Ұлттық дағдарыс – көп жағдайда экономикалық дағдарыстың салдары.
Орталық пен аймақтар арасындағы қарым –қатынас жартылай отарлық сипатта
болды. Республикамыздың экономикасына шикізаттық бағыт саналы түрде
тағылды. Тап осындай жағдайда Қазақстан сыртқы рынокқа өз еркімен шықпауы
үшін көліктік жүйе бойынша орталықпен және басқа аймақтармен қатаң
байланысқан еді. Ішкі ұлтаралық шиеленіс тек күштеп –
Зорлаудың арқасында ғана тежеліп отырды. Жүйе күйрегеннен кейін бұрынғы
КСРО аумағында ұлтаралық жанжалдар мен соқтығыстар өрті басталды. Мұның өзі
халықтық емес, өткендегі және қазіргі саясаткерлердің кінәсінен болған.
Тұтас халықтарды тікелей құртудан бастап ұлт тілдерінің қолдану аясын
тарылтуға дейінгі зорлық-зомбылық қарама-қарсылықты күшейтті, бір бұрышқа
қуып тықты.
Интернационализм туралы барлық мәселелерге қарамас тан ресми
идеологияның тасасында белгілі бір халықтарға басқа халықтар туралы берік
жаттанды теріс пікірлер қалыптасып жатты, мұның өзі тұрмыс - тық деңгейде
күні бүгінге дейін жаны сірі күйінде қалып келеді. Барлық ұлттарды біртұтас
әсіре этникалық қауымдастыққа – кеңес халқы аталатын бір қалыпқа салу
әрекеті айқын сәтсіздікке ұшырады.
Одан әрі – экологиялық дағдарыс. Социалистік экономикалық жүйенің
абстрактілі – жалпы халықтық тұрғыдағы, ал іс жүзінде ведомстволық меншік
тұрғыдағы ерекшеліктері министрліктер мен ведомстволардың шектен шыққан
экологиялық қиянаттарына душар етті. Проблеманың мәні мынада болатын : жер
мен табиғи ресурстарға бақылаусыз қожалық еткен ведомстволар, сонымен
қатар, экологиялық тұрғыдан таза өндірістерге мүдделі болған жоқ және
сөзсіз қасіреттер үшін нақты жауапкершілік арқалаған емес.,, Ешкімнің де
иелігінде болмаудың осынау өлшемі өткен тарих естіп – білмеген ғаламдық
апаттарға киліктірді. Экологиялық сауатсыздық қоғам мен табиғаттың
тайталасына әкеліп тіреді. Қазақстан бұл ретте аса қиын жағдайда қалды.
Семей ядролық полигоны қазақ халқына аса ірі қасірет әкелді.
Қазақстанда ядролық қаруды, соның ішінде жер бетінде, сынауды жургізе
отырып жүйе өз мемлекетінің азаматтарына қарсы азамат тарихындағы ең
қайғылы қылмыстардың бірін жасады.Тек біздің республикада ғана жарты
миллионнан астам адам радиациядан зардап шекті. Олардың көпшілігі бойындағы
күш – жігері толысқан кезінде өмірден өтті, жүздеген мыңы денсаулығынан
біржола айырылды. Балалардың бірнеше ұрпағы туғанынан өір бойы мүгедек
болып қалды. Сөйтіп, қазір де мүгедектер туып жатқан көптеген отбасыларында
бұл қасірет әлі де жалғасуда.
Қазақстанға келген апаттың бірі – жер бетінен құрып бара жатқан Арал
теңізі. Бұл қырсық кең байтақ Орталық Азия аймағының халықтарын шексіз
азапқа салып отыр. Және оларда ғана емес : ғалымдар Аралдағы апаттың
планетаның орасан зор аумағына ғалам дық бүлдіруші ықпалы бар екені туралы
негізделген қорытындылар жаса ды.
Коммунистік жүйе,, жарқын болашақ үшін “ күрес ретінде көрсетіп келген
осы эксперименттерден ең алдымен Қазақстан халқы бәрінен де көп зардап
шекті. Нұрсұлтан Назарбаев өзінің,, Ғасырлар тоғысында “ атты кітабында
кеңес империясының күйрету себептерін осылайша топшылай келіп, сол
уақыттағы имандылық дағдарыстың мәнін ашады. Идеологиялық рәміздер мен
адамдардың нақты құндылықтары арасында шыңырау пайда болғанын нақты
фактілермен дәлелдейді. Мәселен, басқарушы топтың қосарланған моралі сан
түрлі саяси шараларға – жиналыстарға, митингтерге, шерулерге, тағы басқа
формальді түрде қатысушы, жарияланған ұрандарға мүлде иланбаған адамдарды
осындай кері моральға душар етпей қоймайды. Бүгінгі таңда кеңес жүйесінің
оп – оңай ыдырай салғанына таң – тамаша қалушылар аталған жүйенің баяғы да
- ақ халықтың барған сайын кейін қалып отырғанымызды және кеңестік
экономиканың дағдарысқа қарай зымырап құлап бара жатқанын көріп, түсінгенін
қазір ұмытып отыр. Социалистік мұраттар оның соңғы жылдарында тек мысқыл
ғана туғызатын. Мұны жұрттың бәрі білетін, алайда, идеология билік
басындағы іріктелген қалаулы топтың шамшылдығына одан әрі қызмет етуін
табандылықпен жалғастыра түсіп, олардың мүдделерін жалпы мемлекеттік
мүдделер ретінде ұсынумен болды. Болмыстан алшақ жатқан кеңестік қолтума
идеологияның аңызы – ұлттардың ұласуы теориясы, мемлекет пен адамның өзара
қатынасы практикасын еске түсіріп көрейік. Мұнда адамға “бұранда “ )винтик)
ролі ғана берілген еді.Ал ғылымға, әдебиетке, өнерге таңылған партиялық ше
? Тіпті отанға сүйіспеншілік, жақыныңа, туысқаныңа деген қамқорлық, ата –
баба дәстүрлеріне адалдық сияқты таза сезімдердің, өзі “коммунизм
құрылысшыларының моральдық кодексінің “ тар аясына сыйғызылатын еді. Ал
түптеп келгенде, бұл идеология емес, адамның имандылық ұстандарымен
жалдаптық жасау болатын.
Міне, президент Назарбаев кеңес империясының күйреу себептерін жоғарыда
келтірілген фактілермен дәлелдейді. Шын мәнінде КСРО тарих сахнасынан
кетуге өзін өзі әзірлегенді. Оның мерт болуына ешқандай сыртқы күштің
әрекеті болмай әсер етпегенді. 1991 жылдың тамыз оқиғасына кеңінен тоқтала
келіп, автор былай дейді : “Қазір
КСРО-ның жетпіс төрт жылдық тарихындағы ең бір жұмбақ беттер болып қалған
сол бір оқиғаның жәй-жапсарын сөз еткенде, кейбіреулер бәрін де сыртқы
дұшпандардың тіміскі әрекеттерінен көреді. Ал мен өз өмірлік тәжірибемнен,
сол кездегі жағдайдан жеткілікті хабардарлығымнан шыға отырып, келген
қорытындым: бәрі де М.Горбачев пен айналысының билік тізгінін қолдарынан
шығарып алып, бейбастықтарға жол беріпқойғандықтанан болды. Билік, бейнелеп
айтқанда, Мәскеу көшесінде аяқ асты болып, жерде жатты.”
Б. Тәуелсіздік жолындағы алғашқы саяси қадамдар.
1991 жылдың 19 – тамызында басталған әйгілі ГКЧП төтеше жағдай
мемлекеттік комитеті – ТЖМК оқиғасы қабырғасы шайқалуға жақын қалған кеңес
империясынының күнін қарық қылғандай әсер етті. Мұны жер сілкінісімен пара
– пар десе де болады. Бүлікшілдер кеңес үкіметінің нашар хал-ахуалын
түзетпек ниетте еді. Олар Михаил Горбачевтың сөзі көп, ісі жоқ екеніне көзі
жеткенді. Кейбіреулері оны көп жылдардан жақсы білетін кешегі достары да.
Бас хатшының
лауазымды қызмет орындарында көтерген өз адамдары болатын. 1. Н.
Назарбаев. Ғасырлар тоғысында. Алматы ,,Өнер” 1996, 92 – бет. ТЖМК - ны
ұйымдастырушылар тоталитарлық жүйеден айырылып қалмаудың қамын ойластырды.
Әсіресесе, ұлы орыстық шовинизмнің түп тамырын балта соғылуынан қорықты.
Кеңес Одағының қарамағына енген ұлттар бірінен соң бірі ояна бастады.
Мұндай серпілісті алғаш рет 1986 жылдың желтоқсанында қазақ жастары аспанға
көтерді. Одан соң Баку, Тибилиси, Вильнюс болып әрі қарай жалғаса түсті.
Сол бір кездердегі жағдайды Нұрсұлтан Әбішұлы былай суреттейді:
“Менінше, М. Горбачев“ адамдық сипаты бар социализация” жақтағанымен, нақты
байыптамасы, демек, даму страткгиясы жоқ болғандықтан, оның не екеніне өзі
де түсіне алмай, әншейін құрғақ уағызға ұрынды. Бір мысал келтірейін. Халық
депутаттары сөзінің 1990 жылғы шілдедегі бір мәжілісінде одан дағдарыстан
шығудың жолын айтып беру талап етілді. Ол сол кезде тым жиі сөйлейтін еді,
айтарын әбден айтып бітсе керек. Қай бағытқа тоқтарын білмей,басы
қатып,айтар сөз таба алмай әбден дағдарды.Мен де сөзге әзірленіп, қысқаша
тұжырымдарымды қағазға түсіріп отырғанмын. Үзіліс кезінде төралқа бөлмесіне
шақырып алып, бізбен ақылдасты. Ешкім мәрдімді ештеңе айта алмады. Мен өз
тұжырымдарымды ортаға салдым.
М. Горбачевқа олар ұнап кетті. Қолжазбаны сұрап алды. Ертеңіне таң
ертеңгі мәжілісте мен өз пікірлерімді оның аузынан естідім. Ең жаманы,
менің қолжазбамды үстінен қараған, қысқаша айтылған тұжырымдарды дамытып,
мағынасын аша түсуге тырысқан ешкім болмапты. Содан -ақ М. Гаорбачевтың
басындағы дағдарыстың бастысры - мақалында топырлап жүрген көп көмекшілерін
ел үшін маңызды мәселелер төңірегінде болыпты тұжырымдама жасауға жұмылдыра
алмай жүргенін байқадым.”
Міне, КСРО президентің осындай басбелбеулігі, осалдығы үлкен империялық
азғана уақыттың ішінде күйреуіне әкеліп соқты. Мемлекеттік төңкеріс жасамақ
ниттегілер де кілең орашалақтар болатын. Олардың “қаһармандығы “ үш-ақ
тәулікке жетті. Қантөгістен жүректері шайлықты. Шетінеген үш адамның құнын
даулаған мәскеуліктер дүрліге көтерілді. Дегенмен, бүлікшілер ақылға келіп,
тізе бүкті. Әрине, олардың халықты түгелдей қанға бояуға мұршасы келетінді.
Қорғаныс министрі, мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің төрағасы, вице-
президент, ішкі істер министрі, тағы басқалар қарулы күштерге бұйрық бере
алатынды. Бірақ жүректері дауламады. Кейін шегінді.
Рас, ТЖМК ешкім күтпеген жағдай болатын. Билік басындағылардың
көпшілігі есеңгіреп қалды.Бүлікшілдерді қолдағандары да болды. Ондайлар ел-
жұртың емес, жеке басының қамын ойлады. Әрі-беріден соң үрейленіп, қорқыныш
сезіміне бөленді.
Осы бір қиын-қыстауы мол кезеңді президент Назарбаев былайша еске
алады: “Жағдайдың ол кезде ауыр екені рас еді. Ал шын оқиғалардың қалай
өрбіп жатқанынан біз арымен хабарсыз едік. Кез келген нәрсе есте қала
бермейді. Ал мына бір жәйіт жадымда қалыпты. 19 тамыз күні таңертең үйден
шықтым... машинам көзіме түспеді. Сол арада, біреу келіп, тұтқынға алса, таң
қалмаған болар едім. Сөйтсем, жүргізуші көлікті көлеңкеге қойыпты да, менің
шыққанымды байқамай қалыпты.
М. С. Горбачевпен хабарласуға талаптанып көріп ем, ештеңе өнбеді.
Республикалық органдардың басшыларын жинадым. Кездесу үстінде байқағаным:
бәрінде де өң жоқ, түс жоқ. Республиканың сол кездегі басшыларының көбі
ТЖМК өге қолдау көрсетуді қажет деп тапты. Қазақстан КП Орталық
Комитетінің, облыстық комитеттерінің хатшылары, парламенттің кейбір
басшылары ТЖМК өні айыптап сөйлемеуге азғыыырыыып бақты. Кейбір чиновникте
кабинеттерінен М.Горбачевтің суретін алып тастап жатты. Әлдекімдер бүгінде
басқаша сөйлегенмен, шын жағдайдың сол кезде атп осылай болғаны рас.
Дегенмен 1991 жылдың тамызындағы бүлікшілдік кеңес одағының ыдырауын
жылдамдатты. Империяны күшейтін, бұрыңғы қалпына келтіру мақсатында жасамақ
болған шаралар іске аспады. М.Горбачев әрі қарай білік жүргізуге
қабілетсіздік таныпты. Осындай аумалы – төкпелі жағдайдың нәтижесінде КСРО
күйреуге тиісті екнін есі дұрыс саясатшылар түсініп үлгерді. Кеңес одағы
құрамына енген республикалар бірінен кейін бірі тәуелсіздіктерін жариялай
бастады.
Әйтсе де орыс әскерлері жайлап алған Қазақстан үшін әліптің ақырын
күтуге тура келді. Біздің еліміздің дереу тәуелсіздігін жарияламағандығын
осы күндері пәлен - түген дер, сан- саққа жүргізіп, теріс пікірлер
тарататын ,,білімпаздар,, бар. 1991 жылдың желтоқсаныныың алғашқы
жартысында еліміздің тағдыры қыл үстінде тұрғандай еді. Орыстар,
украиндықтар, беларустар өзара бірікпек ниетте болды. Олардың басшылары
Беловежьеде бас қосты. Оған Нұрсұлтан Назарбаевты да шақырады. Бірақ біздің
президент онда барудан бас тартады. Ол Орта Азиядағы туысқан елдердің
мүддесін аттап кетпейді. Осыған орай Нұрсұлтан Әбішұлы өткенді былайша еске
алады: ,,Жұрт қазір көп нәрсені ұмытып қалды.Ол күндерде словяндардың және
Тәжікстанмен бірге түркілердің екі одағын құру табалдырығында тұрдық.
Мен бұрынғы КСРО аумағында түркілер және славяндар одақтарын құру
сценарийіне жол бермеуге бар күшімді салдым.Егер ол кезде Мұндаиға жол
берсек, арада арада көп жыл өткен соң, біздің қандай кепке тап
болатынымызды кім білген ?!
Сол екі ортада, 13 желтоқсанда Түркімен астанасында Орталық Азия
мемлекеттерінің басшылары – С Ниязов, И.Кәрімов, А. Ақаев, Р.Нәбиев және
мен бас қостық. Келіссөз столына отырысымен, түркімен жағы Беловежье
шешіміне жауап ретінде, Орта Азия мемлекеттері конфедерациясын құру туралы
дайындалған жобаны құруды ұсынды. Славян басшыларының әрекетін айыптау
ұсынылыпты. Арада бес күн өтті. 8 желтоқсаннан бері М. Гарбачев те, Жоғары
Кеңес те тым – тырыс. Соған қарап, бәрі де болған ісіне риза екен деп
қалатындайсың. Ашгабад кездесуінің ахуалы қандай болғанын осыдан- ақ аңғара
баеруге болатын еді. Бірақ
,,Славандар” да абыржулы еді. Сағат сайын маған Ашгабадқа Б. Кравчук,
М. Горбачевтың өкілдері телефон соғып тұрды. ТМД жобасын қолдаудан бас
тартсақ, оқиғаның қайда бұрылып кетуінің неғайбыл екенін олар да жақсы
түснген еді.Біздің сарапшылар таңғы сағат беске дейін жұмыс жасап, шешімнің
бір нұсқасынан соң бір нұсқасын әзірлеумен блоды.
Ұзақ келіссөздердің барысында, Менің бағытымды И. Кәрімовтың қостағаны
іс тағдырын біржола шешті. Ол да жағдайымызды мейлінше салқын қандылықпен
бағалап отыр еді. Біздің күш салуымызбен келген шешіміміз : Словян
республикаларымен диалогты бастап, КСРО- ның Европа – Азия кіндіктері
бойынша ыдырауына жол берілмеу. Қойған шартымыз : ТМД – ға жай қосылушылар
емес, толыққанды құрылтайшылар боп кіреміз. Біздің әрқасымызды Минскге жеке
келіп, Беловежье құжатына қол қоюға шақырды. Ыдыраушылықты бетімен жіберіп,
республикалар арасындағы қарым – қатынасқа қоыртпаққа жол беріп, болашақ
бірлесудің тағдырын тәрк етпеу үшін,мен мүдделі мемлекеттердің қарауымен
өтетін келесі кездесуді Қазақстанға өткізуді ұсындым. Бұл біздің қойған
шартымыз еді. 1991 жылғы 21 желтоқсанда Алматы декларациясының астыма 9
республика қол қойғанда,,,уһ” деп бір дем алдық. Кейін басқа мемлекеттер де
қол қойды.
Сонымен, Орталық Азия республикалары әлгіндей қиын кезде, біздің
халықтарымызды түркі – словян тайталасынан сақтау үшін бәрін де істеп
бақытты.”
Тәуелсіздік жолындағы алғашқы қадамдар осындай болғанды. Өте бір қиын
тайталастарды бастан кешіруге тура келді: Ең бір тамаша – Орталық Азиядағы
бес рес
Публиканың басшылары,, бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып,”
бірлесе қимылдады. Славян тобының өктемдігіне қарсы тұра алып, өз ойларын
іске асырды.Сөйтіп,бесеуі де өз елдерінің тәуелсіздігін баянды етті.Бұл
үлкен жеңіс еді.
В. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын ( ТМД )
Құру – үлкен саяси жеңіс.
Сөйтіп, 1991 жылдың 21 желтоқсанында Алматы декларациясы қабылданды.
Онда Тәуелсіз мемлекеттер достығы құрылды. Мұның Саяси мәні өте зор еді.
Бұрынғы Кеңес Одағының құрамындағы он бес елдің татулығын қамтамасыз ету
қажет блды. Алып империя күйрегеннен кейін соғыс отының тұтанып кету қаупі
бар да. Әзірбайжан мен Армения кеңес өкіметінің тұсында –ақ бірі мен бірі
соғысып жатты. Молдавада Преднестровьеде бүлік шықты. Грузияда абхаз,
осетин мәселесі шиеленісіп жатты. Орта Азияда Тәжікстанға азамат соғысы
басталып кетті. Украиндар орыстармен қырғылқабақ жағдайда еді. Ресейдің
өзінде де соғыс ошақтары лаулап жанып тұрды. Ал елдер ТМД құрылмағанда
алауыздық басқа республикалар арасында орын алады даусыз да. Қазақстанда
қазақтар, ұпайынан айрылғансыған сепаратистер ұрыс – жанжалға білегін
сыбанып дайын тұрды. Ресеймен қарым – қатынасты күшейту, басқа елдермен
достықты жандандыру елімізде тұрақтылықты қамтамасыз етті.
Тәуелсіз Мемлекеттер Достығын құруға басқа елдердің басшыларын игі
іске жұмылдырып, бастарын қосуға Нұрсұлтан Назарбаевтың еңбегі орасан зор.
Мұны жәй салтанатты сөз тізбегі деуге болмайды. Шындығы сол.
Оны нақтылы фактілермен, бұлтартпайтын құжаттармен дәлелдеуге болады.
Президентіміздің,,Ғасырлар тоғысында” атты кітабынан осы тұжырымдауға айқын
дәлелдер табуға болады.
ТМД – ның құрылуы сөзсіз саяси жеңіс болатын. КСРО ыдыраған кезде тап
осындай бірлестіктің қажеттігі ойдан анық еді. Рас, Балтық жағалауындағы үш
республика бұрынғы әріптестерінен іргес аулақ салды. Оларды Европадағы өз
үйіріне қосылу арманы жетеледі. Тіпті осыларсыз – ақ басқа тәуелсіз
мемлекеттерді біріктіру ұтымдырақ еді. Дегенмен ТМД кейін ойлағандай болып
шықпады. Бұл туралы Н. Ә. Назарбаев былай деп жазады :,, Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығы - жүз шайыспай ажырасу болмаса, жамырасып қайта
тоғысуға қауқары жетпейінше көз жете бастады. Оның талай – талай себептері
де бар еді. Интеграция ... Бұл ұғым кім – кімнің де шамына тиді ... Ол
егемендікпен егіз қозыдай табысып кете алады деген ешкімнің де атына
кірмеді. Ал саяси оқиғалардың қарқыны заманы өткен, эканомикалық мәнін
жоғалтқан керексіздік ғана емес, ақылға әбден сыйымды, қай жағынан да
пайдалы керекті қарым – қатынастардың да шат – шәлкейін шығарып, күйрете
бастады.
Оның үстіне, бұрынғы одақтар он жылдап қалыптасқан бірлескен күш –
қуатты сақтап қалудың орнына, біреуі – Батыспен, біреуі Шығыспен ым –
жымдасып, шаппағаты шалғайдан күтіп, ашылған араны алшайта түсті.
Евразия Одағы байыптамасы үстіндегі жұмыс осындай жағдайда басталды.
Алайда мұндай бастаманы түсіне қою саясаткерлерге, мемлекет басшыларына,
халықтарға оңайға түспеді. Бәрімізге де күллі дүниені ақ пен қараға бөліп,
атыстырып – шабыстырып қарайтын көзқарастен бас тартуға тура келді. Ол
кездегі таластар ондай көзқарастың әлі мансұқталып болмағанын көрсетті. Не
егемендік, не интегреция екінің бірі ... Мәселені бұлай түсінушілік те
дүниеге деген әлгіндей көзқарастан туындап жатқанды. Бұл екі ұғым бірін –
бірі толықтырады деген ешкімнің ойында болған жоқ. Екуі екі қиян құбылыс
саналды.
1994 жылғы ТМД мен оның ұйымдары қолда бар ықпалдастық мүмкіндігін
толығымен іске асыра алмады. Әрине, қалыптасу үстіндегі ұйымның ондай орелі
міндетті оңай жүзеге асыра алмалмайтыны түсінікті еді. Алайда біздегі
қалыптасу кезеңі эканомикамыздың әуелден өзектесіп кеткендігіне,
халқымыздың саяси - әлеуметтік құлқы мен құрлымының бірдейлігіне,
елдеріміздің көпұлттылығына, тарихи дәстүрлеріміздің тамырластығына
қарамастан, тым ұзаққа созылып кетті.
Бұның бәрі ұлттық – мемлекеттік құрылыс процесін мем лекетаралық
ықпалдастық процестерді сақтап, дамыта отырып жүргізу керектігін көрсетеді.
Тарихтың айтқанына жүгінсек, әлемдік қауымдастыққа ХХ ғасырда қалыптасқан
ықпалдастық негізіне сүйене отырып, күллі Достастықтың бірлескен қимыл -
әрекетімен атсалысқанымыз тиімді.
...1994 жылдың қыркүйек айында Алматыда :
,,Евразия кеңестігі: ықпалдастық мүмкіндіктері және олар өздері
қабылдаған қортынды құжатта :,, Мемлекеттердің Евразия Одағы идеясын және
басқа ықпалдастық жобаларын пайдалана отырып, ТМД ықпалдастық
мүмкіндіктерін бекіте түсу жолында қадамдар жасауды” ұснды. Демократиялық
реформалардың халықаралық қозғалысы ТМД мемлекеттері басшыларының
Мәскеудегі кездесуіне,, Евразия Одағы болуы керек деген үндеу жолдады.”
ТМД мемлекеттерінің дүниежүзі сахынасында беделін көтеру үшін көп
шараларды іске асыру қажет болды. Евразия Одағын құрудағы мақсат та осыған
саятын. Бірақ, өкінішке орай, бұл игілікті басқарманы қостаушылар аз болды.
Оның негізгі принциптерін, дұрыс жақтарын көбі түсінбеді. Әркім өзіне өзі
би болуды мұрат тұтты. Басқаның қолжаулығына ұшыраймыз ба деп
қауіптенгендер де табылды. Жеке басын дәріптетіп, бір мемлекетті,, жұмса
жұдырығымда, ашса алақанымда,, ұстауды мақсат еткен ,,көсемдер,, шет
жайымызды. Жоғарыда біздің президентіміздің сөзінен келтірілгендей Батысқа,
не Шығысқа табынушылар табылды. Олар ТМД- ның мақсат – мәнін түсінбеді,
түсінгісі де келмеді: Шын мәнінде бұрынғы үрдісті жаңа жағдайға бейімдеп,
тәуелсіздікті барлығына ортақ мүдде ретінде есептеп,өзара байланысты әрі
қарай дамыта беру керек еді. 2003 жылдың 13 – желтоқсанында Астанада өткен
Қазақстанның тәуелсіздік мерекесіне арналған салтанатты жиналыста Москва
қаласының мэрі Юрий Михайлович Лушков өз сөзінде ТМД және Евразия Одағы
мәселелеріне байланысты пікірлерін ортаға салды. Ол турашылдығымен, ешбір
бүкпесі жоқ ақжарқыдығы мен орын алған кемшіліктерді атап өтті. Лушков
мырза кейбіреулердің осындай тамаша бастамаларға,,саяси қызғанышпен,,
қарағандығын жасырған жоқ. ТМД – ның өзара байланысын нығайта беру керек
екендігін баса айтты. Әлде бір солақай саясаткерлердің жалған
пайымдауларының нәтижесінде ұтылған жерлеріміз көп болды дегенді Москва
мэрі өтінішпен атап өтті. Ол ештен кеш жақсы, әлі де тәуелсіз жаңа
мемлекеттердің мерейі үстем болатындай игілікті шараларды жүзеге асыру
мүмкіндігі барын ескертіп өтті. Бұл істе Қазақстанның рөлі өте зор. Өйткені
ол ТМД – ының құрылтайшысы іспеттес. КСРО ыдырағаннан кейін – ақ тез арада
Тәуелсіз Мемлекеттер Достығын ұйымдастыру халықаралық тұрғыдағы үлкен саяси
жеңіс болғанын атап өтті Юрий Михайлович Лужков.
Әрине, қазір ТМД – да бұрынғы қарқын жоқ, тым бәсеңдеп кеткені айғақ.
Бірақ бұл ұғым өзінің зор мүмкіндіктермен айрыла қойған жоқ. Оның
қажеттігін бірте – бірте барлығы да түсінетініне күман келтірмеген жөн.
Жалғыздың үні де шықпайды, жолы да болмайды. Ғаламдасуға аяақ басып бара
жатқан заманда өзара тілектестіктің, бірліктің қажеті иол екенін естен
шығармау керек. Осыны түсінген Қазақстан басшылығы ТМД көлемінде де, басқа
да елдермен қарым – қатынасты, өзара сенімділікті нығайта түсуде. Бұл
көргендік саясат.
Н. Ә. Назарбаевтың ,,Ғасырлар тоғысында “ атты кітабында ТМД мәселесіне
жан - жақты баға берілген. Оның құрылу тарихы кеңінен баяандалған. Бір
осындай ұйым жедел құрылмай, КСРО ыдырасымен әрбір республика бет –бетімен
кеткенде эканомикалық жағдай тіпті құлдырай түсетін еді. Кейбір осалдары
тағы да басқа бір мықты мемлекеттің қолжаулығына айналып, тәуелсіздігінен
айрылуы да мүмкін де. АҚШ, Қытай басқаға үстемдікті көздейтін, әлемді өз
уысында ұстауға мүдделі алпауыт мемлекеттер. Әрине, олар мен де
эканомикалық тығыз байланыста болған дұрыс. Бірақ КСРО кезінде барлық
жағынан біріккен ТМД мемлекеттерінің өзара одағы нығызырақ, пайдалырақ. Ал
Ресей әлі империя болып есептелгенімен оның тұрғындары бір кездегі
тоталитарлық жүйенің қысымын ұмыта қойған жоқ. Оның үстіне бұл мемлекетте
демократияшылдыққа талпыну ТМД – да ең алдыңғы сапта екенін мойындаған жөн.
Сонан соң орыс халқымен бұрынғы одақтас республикалардың халқы біте
қайнасқан. ТМД – ның қай түпкірінде де болмасын орыстар қоныстанған, сол
тәрізді Ресей құрамында қазақтар да, қырғыздар да, өзбектер де,
әзірбайжандар да, грузиндер де, тәжіктер де, армяндар да, басқалар да өмір
сүріп жатыр. Дегенмен, ТМД мемлекетінің қай – қайсысы болмасын Ресейден
өзін аулақ ұстап, оны өгейсінсе ұтпайды, керсінше ұтылады. Президент
Назарбаев аталмыш кітабында да, басқа да шығармаларында, ресми
кездесулердегі сөздерін де үнемі осыны аңғарып оттырады.
2.Иә,ТМД-нің ұйымдасу оның құрылысындағы басқа мемлекеттер үшін үлкен
саяси жеңіс болды.Оны қазір көпшілік түсіне бастағандай.ТМД-ның саяси
сахнаға бастау болуы оның құрамындағы мемлекеттердің бостандығын нығайтты,
күшейтті. Бұл өмірде нақтылы фактілермен дәлелденіп отыр.
2. Ғасырлар тоғысына сәйкес келген екі дүние
айырылығында.
А. Ескі мен жаңаның арасындағы тайталас.
Шынында ескі мен жаңаның арасындағы тай – талас түн мен күннің бірін –
бірі ала алмауы тәрізді құбылыс. Соңғысы табғаттың заңы. Ох әлем шырағы
сөнбесе мәңгілік қайталана береді. Өкінішке орай, дүнйедегі тіршілікті
жоятындардың өзі адамдар болуы мүмкін. Аллатағала ойлау қабілетін, сана
беріп жаратқан осы екіаяақты мақұлықтар ғасырлар бойы көбінесе тек
жамандықтың ғана соиылын соғып келе жатыр. Оған дәлелдер көп. Тіпті шағын
отбасында тұтанатын ұсақ – түйек жанжалдардың өзі осы тұжырымдамамызға куә
бола алады. Демек, хайуандыққа шын хайуаннан гөрі адамдар көп барады.
Нұрсұлтан Назарбаевтың кітабында ескі мен жаңаның тайталасы
социалистік және базарлық эканомиканың арасындағы күресті бейнелейді.
Шынында базарлық эканомика капитализмге тән нәрсе. Ал социализм
капитализмнің орнын басатын қоғамдық – эканомикалық рифмация. Біз ондаған
жылдар бойы осылай түсініп келдік. Әйтсе де қазіргі жағдайға байланысты
социалистік құндылықтардан бас тартып, оны ескіліктің көріністерінде
пайымдауға мәжбүрміз. Бұл марксизм классиктерінің тұжырымдамасын оның
ізбасарларының түсінбегендігінің, бұрмалағандығының нәтижесі. Оның шындығы
болашақта қоғамдық ғылымдарда дәлелденуі хақ. Леннинің жаңа эканомикалық
саясаты (НЭП) қазіргі базарлық эканомиканың (рыночная эканомика ) туын
көтерген марксистер (Ленин бастаған ) болатын. Бүгіндер оны түсініп, оған
мән беріп жатқан ешкім жоқ.
Өкінішті – ақ !
Әңгіме етейін деп отырған тақырыпқа байланысты Нұрсұлтан Әбішұлы
былайша толғанады :
,,Жаңашылдық “ ұғымы отаршылықтан босаған елдердің алдында тарихи даму
жолын таңдап алу міндеті қойылуына байланысты, хх ғасырдың 60 – жылдарынан
бастап, кеңінен қолданылып жүр. Тап сол кезде дүниеде отаршылдық
тәуелділіктен құрылған жүзге жуық жаңа мемлекет пайда болды. Жаңашылдықтың
екі түрі – кеңестік не батыстық жолдары ұсынылды. Бұл, негізінен екі жүйе
арасындағы бәсекеден өрбіп жатты. Әлемдік жүйелердің тайталастығы
жағдайында азат болған елдерге әр қилы даму жолдары арасынан тек екі даму
үрдісі ғана күштеп таңылды.
Бірақ екі жаңашылдық үлгісінің екуі де тым жалпылама, тым үстірт.
... Алайда жүре келе түсіндік : даму стратегиясын, ұлттық - мемлекеттік
ерекшеліктерімізді, саяси тарихымыз бен мәдениетіміздің өзіндік сипаттарын,
кеңестік жүйеден қалған стеоретиптерді, этикалық дәстүрлерімізді, тағы да
басқаларды түсініктілік үшін емес, қысқалық үшін тұжыра айтқанда,
өркениеттік - мәдениеттік аямызды түгел ескере отырып, өзіміз анықтауымыз
қажет.
Осындай мәдени - өркениеттік факторларды ескермеу Қазақстандағы,
кешегі кеңестік дүниедегі мемлекеттердің көпшілігіндегі оқиғаларды
талдайтын шетелдік сарапшылардың көбіне тән. “ Таза күйіндегі,, жаңашылдық,
оның эканомикалық, саяси, мәдени ең жетілген үлгісі, ТМД елдеріне атымен
келмейтініне көзім жетті. Оның себебі көп. Бұны неғұрлым ерте түсінсек,
ертеңімізді де соғырлым айқын болжай аламыз.
Белгілі дәрежеде ескірген, кешегі кеңестік дүние елдеріне лайықталмаған
түбегейлі жаңашылдық жобаның орнына мен,,бейімделген жаңашылдық “ деген
ұғымды ұсынар едім. Осындай жаңашылдық біздің дәстүрлі институттарымызға,
этно - мәдени ерекшеліктерімізге, аймақтардың саяси тарихына,
мемлекеттеріміздің геосаяси, геоэканомикалық, геомәдени құрылымдық
жағдайларына бейімделе құралар едеі.
Басы ашық нәрсе: жаңашылдықсыз біз тарихи дамудың кешуілдік кезеңінен
ешқашан шыға алмаймыс. Сондықтан жаңашылдық керен, бірақ біздің
жағдайымызға бейімделген жаңашылдық керен.1
Шын мәнінде кеңес жүйесіндегі отаршылықтың байырғы отаршылықтан
айырмасы жер мен көктей еді : Мәселен, Қазақстан партиялық Ресей
кезіндегіден танымастай болып өзгергенді. Тұрғындарының басым көпшілігі
қалалық әдісіне көшкен, жеткілікті дәрежеде дамыған индустриялық комплексі
бар, жатпай машиналандырылған еңбек түрлеріне кеңінен ие, түгелдей сауатты,
білім беру кейбір дамыған деген елдерден көшілгелі алда, ғылым мен
мәдениет, денсаулық қорғау жүйелері ілгері дамыған ел болатын. Батыс Европа
мен АҚШ біздің мұндай жетістіктерімізге мән бермеді, түсінбеді. Олар
бұрынғы кеңес республикаларын бір кездердегі Африка мен Азиядағы өз
отарларының дәрежесінде деп ұғынды. Шындығы олай еместі.
Бұрын тәуелсіз жаңа мемлекеттер өз беттерімен шетелдермен қарым –
қатынас жасай алмайтын. Барлық билік орталыққа болғандықтан және
идеологиялық айырмашылық тым алшақтықтан еркін араласу мүмкін еместі.
Тәуелсіздікке қол жеткеннен кейін дамыған ірі мемлекеттер мен дипломатиялық
байланыстар жүзеге асырылды. Мұның өзі бұрынғы кеңестік кеңестік үшін
жаңалық болатын. Мұны тез арада игере қою да оп - оңай еместі.
Дегенмен, Қазақстан жаңашылдықты жылдам қабылдап үлгерді. Сөйтіп,
еліміз нарықтық эканомиканың
Негізіне белсене қалыптастыруда. Мұның өзі ескі мен жаңаның арасындағы
тайталаста жеңіске жетуіміздің дәлелі. Нұрсұлтан Назарбаев өз шығармасында
мұны талдай түскен.
Өктемшілдіктен демократияға бет бұру.
Соңғы жылдары өктемшілдік (авторитаризм ) пен демократия туралы әңгіме
көп. Ешбір мемлекет өзін өктемшіл етіп көрсетпейді. Қандай да болмасын
саяси жүйе демократпыз деп кеуде қағуға әуес. Сталин де, тіпті Гитлер де
өздерін деиократтар қатарында санаған.
Ал кеңестік тоталитаризмнің бұғауынан босаған елдер әп – сәтте
демократиялық қоғам орната сала алмайды. Оған психологиялық, идеологиялық,
саяси дайындықтар қажет. Бірақ осындай себептерді сылтау етіп
демократизмнің дамуына тұсау салуға болмайды. Рас, оны жарлықпен де орнату
мүмкін емес. Адамдардың дүниетанымын, тіршілік үрдістерін игілікке қарай
бейімдеу керек. Осы демократияның мәнін кейбіреулер әлі түсінбейді.
Тоғышарлар оны ойыңа не келсе, соны істеу деп түсінеді. Шын мәнінде шексіз
еркіндіктің болуы мүмкін емес. Өткен жағдайда баукеспе ұрыларға, кісі
өлтіріп қанішерлерге зұлымдық әрекеттерін іске асыру үшін даңғыл жол ашылар
еді. Демократия дегеніміз – заңның үстем болуы. Бірақ халықтың қалың тобы
құн алатын заңдардың болуы қажет. Өктемшіл саяси жүйелер өз мүддесін
қамтамасыз ететін заңдар шығаруға тырысады. Солай болып та келді.
Қазіргі заманда (ХХI ғасырда ) демократиялық қоғамға өту жеңілірек.
Өйткені шынайы демократизм үстемдік еткен елдердің саны жылдан жылға көбейе
түсуде. ОБСЭ, Европарламент, адам құқын қорғайтын көптеген ұйымдар
тоталитаризмді жою, жер бетіндегі өктемшіл жүйелерді әлемнен аластату
мәселелеріне жете көңіл бөлуде. Ал Қазақстанда демократиялық қоғам орнату
мүмкіндігі мол. Адамдарымыз түгелдей сауатты, діннен экстремизм біз үшін
жат нәрсе, өркениетке ұмтылушылық мол. Қазақ халқы ежелден демократияшыл
десек артық айтқандық емес. Хандар, билер сайланып қойылған. Кез келген
адам,, Дат, тақсыр !” деп хан алдында өз ой – пікірін еркін айтуға құқылы
болған. Қатыгез хандардың өзі жүйелі сөзге тоқтауға мәжбүр еді. Абылай хан
өзінің кеңесшісі Бұқар жыраудың өткір сындарын қабыл алған, ашу көтермеген.
Осылардың барлығы қазақ халқының демократиялық қоғамға дайын екендігін
дәлелдейді. ,,Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ“ дегенді тек біздің халық
қана айта білген. Бұдан артық қандай сөз бостандығы керек ?
Қазақстан жағдайындағы демократизмді дамыту мәселесіне орай Н. Ә.
Назарбаев былай дейді: ,,Қайталап айтамын: Қазақстан үшін авторитаризм бе,
әлде демократия ма дейтін мәселенің басы ашық. Авторитарлық үрдістің
мүмкіндігі туралы таластар бір әлеуметтік – экономикалық жүйеден екінші
жүйеге ауысардағы мемлекет атқарар қызметті дұрыс түсінбеушіліктен туындап
отыр. Меніңше, бұл процесте мемлекеттің жетекші қызмет атқаруына азаматтық
қоғам институттарының әлсіздігі, адамдар санасындағы тоталитарлық өткеннің
стреотиптері жойылып бітпей жатқандығы, жаңа эканомикалық - әлеуметтік
құрылымдардың қалыптасуының обьективті түрде себепші болады. Біз
мемлекеттік аппаратты жаңалау мен нығайтуда адам құқығын нығайтып,
азаматтық қоғам институттарын қалыптастырумен бір кезде жүзеге асыру
стратегиясын таңдап отырмыз. Алайда әзіргі жағдайда қоғамды реформалаудың
негізгі жүгін мемлекет өз мойнына алуға мәжбүр болып отыр. Мәселені бұлай
түсінетін адамдар үшін авторитаризмнің меңдеуі жолындағы қауіп жәй әншейін
құрғақ сөз екендігі анық.
... Демократия бізден безіп кеткен жоқ. Есігімізді қағып тұр. Құқық пен
саяси тиімділік, процедура мен мазмұнның арақатынасы қандай болу керек -
өтпелі қоғамға ежелден белгілі талас.Ожағынан да, бұ жағына да тиімді
мысалдарды көптеп табуға болады. Егерсайлау кезіндегі күрес демократияның
бірден – бір шарты болып табылса, жеңіске жеткендер өз - өзінен демократ
атанар еді. Шын мәнінде бұның бәрі олай емес. Таңдаудың бар болуын
демократияның бірден – бір белгісін санап, оны бұлжымастай қағидаға,
абсолютке айналдыру атымен қате деп санаймын.
Демократия тежеусіз билеушіліктен де, бос – белбеуліктен де толық ада
мемлекеттік билікті қажет етеді. Оны, жоғарыда айтқанымыздай, міндетті
құқық тәртіптерін сақтау арқылы ғана қорғауға болады, өйткені азшылықтың,
сондай –ақ, керісінше, көпшіліктің зорлық жасауы да бірдей қауіпті.
Сондықтан құқық жоқ жерде демократия да жоқ. Бұл қағиданы президент өз
кітабында бірнеше рет қайталайды.
Өркенниеттіліктің нысаналы идеясы ретінде жеке адамның бостандығы жеке
адамның еркіндігін, кімнің болса да – бұл бала немесе ересек адам, жұмыс
беруші немесе жалданушы, мемлекет шенеунігі немесе қатардағы қызметкер
екендігіне қарамастан, оның қол сұғылмас құқықтарын қорғауды көздейді.
Мұндай заң жүзіндегі тең құқықтылық демократиялық жолмен қабылданған
заңдарды
Жаппай жұрт орындаған кезде ғана орнығуы мүмкін. Әлеуметтік жанжалды
тек сот қана өркениетті диалогқа айналдыра алады. Демек, құқықсыз бостандық
та жоқ.
Құқық реформасы өзінің маңыздылығы мен күнделікті жағынан экономикалық
реформамен тең екенін атап өткен жөн. Құқықтық мемлекет құруды мемлекеттің
өзінен бастау керек.
[1]Бұл нарықты экономикалық, демократиялық қоғамның қатаң талатты. Егер
сапалы заңдар қабылданбаса оларға үнемі түзетулер мен өзгертулер енгізуге
тура келеді. Заңдар жұмыс істемесе – бұрынғысынша,, телефондық құқық “
жұмыс істейтін болады, адамдардың санасында құқықтық ойлау орнықпаса,
әкімшіліктің, тергеу және құқық қорғау органдарының қызметіне қол сұғушылар
да табылады.
Міне, Қазақстанның өктемділіктен демократияға бет алу барысы осындай.
Президент Назарбаев,, Ғасырлар тоғысында “ кітабында бұл мәселеге егжей –
текжейлі тоқталады.
Саяси жүйені жаңарту жолында.
Адамзат тарихында саяси жүйені жаңарту көбінесе қан төгумен жүзеге
асып отырған. Оған мысалдар толып жатыр. Мәселен, Париж Коммунасы,
Ресейдегі қазан төңкерісі, Қытайдағы Чан Кай – ши мен Мао цзе – дун
арасындағы соғыс, тағы басқалар саяси жүйені өзгертуге бағытталғанды.
Бұларды көсемдер,, революция “ деп атады. Бұл латынша,, төңкеріс “ деген
ұғымды білдіреді. Бірақ кеңес жүйесі кезінде орысша,, переворот “ деген сөз
қолданылмайтын. Өйткені ол дөрекі көрінетін, ал,, революция “ ғылыми ұғым
саналатын. Қазан төңкерісін тап солай атағандар Сталиндік репресияға
ұшырағаны туралы деректер бар.
Әлеуметтік революцияны философиялық сөздікте,, өзінің тарихи мәнін
жоғалтқан, іріп – шіріген қоғамдық – экономикалық формацияның прогрессивтік
сатыға көтерілуі “ деп түсіндіреді : Мұның дұрыс екендігіне күмән келтіруге
болмайды. Бірақ кеңестік жүйе марксизмнің бұл қағидасын ақтай алмады.
Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан да саяси жүйесін жаңартуға тиісті
болды. Құдайға шүкір, оны жүзеге асыру бейбіт жағдайда, қан төгіс сіз өтті.
Талай қайғы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Көкшетау университ
Саясаттану кафедрасы
Қорғауға жіберілді
,,______ “___________ 2004 ж
Кафедра меңгерушісі :
Базаров Қ. Т, аға оқытушы.
Диплом жұмысы
Тақырыбы : Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаевтың,,Ғасырлар тоғысы“
атты кітабының саяси мәні.
Орындаушы:Саясаттану бөлімінің
4- ші курс студенті: Ахметова Айнур
Ғылыми жетекшісі : Саясаттану
профессоры Қажыбай Қабыл-Фазыл
Көкшетау - 2004
Жоспар.
Кіріспе. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Өткенге қысқаша шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1. 1 Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының (КСРО) құлау
себептері
жайында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..6
1. 2 Тәуелсіздік жолындағы алғашқы саяси
қадамдар ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1. 3 Тәуелсіз Мемлекеттер Достығын (ТМД) құру үлкен саяси жеңіс ... .16
2. Ғасырлар тоғысына сәйкес келген екі дүние айырылығында ... ... ... .21
1. 1 Ескі мен жаңаның арасындағы
тайталас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
1. 2 Өктемшілдіктен демократияға бет
бұру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
1. 3 Саяси жүйені жаңарту жолында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
3. Шығыс пен Батыстың аңсарында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
1.1. Шетелдерге алғашқы
қадамдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
1.2. Қытайды тану және оған өзімізді
таныту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..35
1.3. Тәуелсіз Қазақстан атынан Европа есігін
ашу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
1.4. Ислам дүниесімен төс
түйістіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
1.5. Мұхиттың арғы жағына сапар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Пайдаланылған әдебиеттер. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Кіріспе
Қазір,, аңсаған ”армандаған “ тәуелсіздікке қол жеткіздік деп жүрміз.
Шыны солай ма? Ғасырлар бойы Ресей, онан кейін кеңес империясының
тізгінінде болған қазақ халқы бостандық таңының ататынынан бейқам еді.
Ұрпақтан ұрпақтың қанына, психологиясына әбден сіңіп кеткен бодандық әркім
үшін үйреншікті жәйт те. Мыңнан біреу болмаса, көпшілік отаршылдық қамытын
заңды құбылыс ретінде қабылдады. Тіліміздің, дініміздің, діліміздің, әдет-
ғұрпымыздың, салт-санатымыздың, ұлт – тық ерекшеліктеріміздің, басқа да
толып жатқан құндылықтарымыздың жойылып бара жатқанын біреу сезсе, біреу
сезбеді. Өкінішке орай, түйсіктеріміз көпшілікті құрады. Осындай жағдайда
тәуелсіздік туралы қиялға берілудің өзі мүмкін еместі. Ал қазіргі,,
аңсадық,”,, арманда дық ” дегеніміз жәй көпірме сөздер. Тіпті, осы он екі
жылдың ішінде, еліміздің еркіндігін түсініп жатқандар да некен-саяқ десем
мүлдем қателеспейтініме сенімді мін. Аға ұрпақ әлі оянған жоқ. Сол баяғы
үстем идеологияның жетегінен шыға алмай, шырмауында жүріп жатыр. Рас,
коммунистік өктемдіктен құтылдық, ол енді жоқ, келмеске кеткен. Бірақ
көпшіліктің сана-сезіміндегі удың уыты әлі сол қалпында сақталған. Олар,,
ұлы ағасының ” үстемдігін аңсайды, қайырадан бодан болуды армандайды. Қарт
коммунистердің жүрегіне,, тәуелсіздік ” деген жалғыз ауыз сөз түрпідей
тиеді, қанайды, жан азабына салады. Мұны біздер күнделікті өмірімізде
көріп, біліп жүрміз.
Жаңа кезеңді, тәуелсіздіктің мәнін түсінген зиялы қауымның алдыңғы
саптағы өкілдері еліміздегі бұл құбылыстың жаршыларына айналып, жас ұрпақты
жарқын болашаққа бастауға күш-жігерлерін сала белсене іске кірісті.
Консерватизммен (керітартпалықпен) күресте жаңашыл топтар күн сайын жеңіске
жетуде. Уақытты бағалайтын жанға әр күн алтыннан қымбат. Ал тәуелсіздік
алған он екі жылдың ішінде көптеген игіліктерге қол жеткіздік.
Дипломанттың негізгі мақсаты- ел президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың,,
Ғасырлар тоғысында” атты кітабының саяси мәнін ашу. Осы еңбекте еліміздің
өткен тарихына да қысқаша шолу жасалынып, тәуелсіздікке қол жеткен алғашқы
қалыптасу жылдарындағы оқиғалар кеңінен баяндалады. Автор еңбегін естелікке
жатқызбайды. Нұрсұлтан Әбішұлы былай дейді: ” Біздің көздегеніміз – кешегі
кеңестік үрдіс құлағаннан бергі кезеңде кездескен саяси мәселелердің
күрделі табиғатына оқырмандарымызды өз көзімен үңілдіріп, өз тұжырымын
жасауына көмектесу “.
Демек, бұл туынды саяси мәселелерді қамтиды. Сондықтан жаңадан
қалыптасқан, жас саясаттану ғылымымызды дамытуға септігін тигізеді десек
артық айтқандық емес.
Ел басының еңбегінде Қазақстан тәуелсіздігіне байланысты әркімнің
көкейінде жүрген сұрақтарға жан – жақты, тиянақты, зерделі жауаптар
беріледі. Халқымыз бостандыққа ғайыптан, аяқ астынан ие бола қалған жоқ.
Оның алғы шарттары толып жатыр. Президент Назарбаев солардың көпшілігіне
жеке – жеке тоқталып, мәнін ашады. Үлкен, жер шарының алтыдан бірін алып
жатқан империя күйрегеннен кейін дүниежүзілік экономикаға, саясатқа, басқа
да құндылықтарға кері өзгерістер кіретінін алдын ала болжау қиын.
Дегенмен, жаңадан пайда болған тәуелсіз мемлекеттердің басшылары
тығырықтан шығудың жолдарын іздестіріп, таба білді. Рас, адамдар
жоқшылықтың, кедейшіліктің ауыр зардаптарын бастарынан кешіріп, бұрын –
соңды кездеспеген қиыншылықтарға душар болды. Олардан әлі күнге түбегейлі
құтыла қойған жоқпыз. Әйтсе де сең сөгілген тәрізді. Бірте – бірте халықтың
тұрмыс - жағдайы түзеліп келеді.
Президент Назарбаев мемлекет қайраткері, саясаткер ретінде сыр
шертеді. Шығарманың құндылығы – оның саяси мәнінде. Дипломант өз жұмысында
осы жағына көп көңіл бөледі. Кітап үш тараудан тұрады. Диплом жұмысының
авторы соларды жеке-жеке бөліп алып, әрқайсысына талдау жасайды. Әр
тараудың мазмұнына сәйкес жеке тақырыпшалар құрастырылды. Осылар арқылы
диплом жұмысының жоспары пайда болды.
Әрине, көлемді, мазмұны кең, негізінен ғылыми тіл – мен жазылған саяси
кітапқа талдау жасап, баға беру қиынның қиыны. Авторының да лауазымы тым
үлкен, есімі әлемге әйгілі саяси және мемлекет қайраткері. Дипломант өзінің
шағын еңбегін рецензия деуден мүлде аулақ. Белгілі саясатшылардың еңбектері
жайында талай ғылыми жұмыстар туындағаны баршаға мәлім. Демек, диплом
жұмысын орындаудың да ешбір оғаштығы жоқ деп түсінеміз. Қазақ елінің
басшысы жазған кітаптың пайда болып, жарық көруінің өзін тәуелсіздігіміздің
нәтижесі деп түсінген жөн. Иә, кеңес жүйесі кезінде де Қазақ Кеңестік
Социалис Республикасының басшылары өз шығармаларын жарыққа шығарғанды.
Бірақ ешбір империяға тәуелді емес қазақ мемлекеті атынан сөз қозғаудың
шоқтығы тым биік. Дипломант өз жұмысында осы жәйтке ерекше мән беріп, оны
тікелей басшылыққа алады.
1. Өткенге қысқаша шолу
А) Кеңестік Социалистік Республикалар одағының (КСРО)құлау себептері
жайында.
Құрлықтың алтыға бөлгендегі бір үлесін иемденген алып империяның,
Кеңес одағының, күйреуі жөнінде әртүрлі пікірлер қалыптасқан. Алып –қашпа
сөздер мүлде көп. Мұны тіпті американдықтардың стратегиялық және тактикалық
әдістерінің нәтижесіне балайтындар жеткілікті.Бұл мәселеге Нұрсұлтан
Назарбаев объективті фактілерге сүйеніп, нақтылы дәлелдеп, тура бағасын
береді.
Ел басы өз кітабында социалистік идеяға қисынсыз сын тағушылармен
келіспейтінін ашық айтады. Социалистік мұраттарды оғаш, ретсіз әрі
әділетсіз сынаудың кезеңі өткенін, социализмнің кеңестік нұсқасында халыққа
не бергенін және оның біз мүлде кабылдамайтын жақтарына елеулі талдау жасау
керектігіне көңіл аударады автор.
Кеңес өкіметі жылдарында жасалған қуатты өнеркәсіп және ауыл
шаруашылығы, бірегей технологиялық кешендер, жаппай сауаттылық, абаттандыру
және басқалары. Қазақстанды индустрия жолына көшірмеуі мүмкін еместі.
Біздің бүгінгі күш – қуатымыз – белгілі дәрежеде кешегі құрылыстың
нәтижесі. Мұны жоққа шығаруға болмайды.
Алайда, шынайы тұрғыдан қарайтын болсақ, социализм әлеуметтік –
экономикалық және саяси қарым – қатынастар жүйесі ретінде түпсіз дағдарысқа
тап болғаны айдан анық. Олар қандай еді?
Бұл – экономикалық дағдарыс. Қоғамдық жүйелер тиімділігінің түйінді
өлшемі – бұл экономикалық тиімділік. Осы өлшем бойынша орталықтандырылған
жоспарлы экономика, сайып келгенде, нарықты экономиканың алдында жеңіліс
тапты.
Бұл – саяси дағдарыс. Боямаланған халық билігі мен ішкі партиялық
бюрократияның төбе тобының қолына шоғырланған билік арасындағы қарама
–қайшылық қисынды шегіне жетті. Сырт көзге қарағанда саяси құрылымдар
демократияны сөз жүзінде ғана көрсетіп, шын мәнінде барлық шешімдер
жергілікті және орталық деңгейде партия көш басшыларының айтуымен
қабылданды.
Бұл – ұлттық дағдарыс. Интернационализмді жариялағанына қарамастан,
социалистік жүйе ондаған жылдар бойына халықтардың еркін дамуын қатаң түрде
бұғаулап келді. Атап айтқанда, сарапшылардың бағалауы бойынша күштеп
ұйымдастыру жылдарында бүкіл қазақ ұлтының жартысынан астамы қаза тапқан
және шетелдерге кеткен. Елді мекендеген барлық халықтар орасан зор зардап
шекті.
Ұлттық дағдарыс – көп жағдайда экономикалық дағдарыстың салдары.
Орталық пен аймақтар арасындағы қарым –қатынас жартылай отарлық сипатта
болды. Республикамыздың экономикасына шикізаттық бағыт саналы түрде
тағылды. Тап осындай жағдайда Қазақстан сыртқы рынокқа өз еркімен шықпауы
үшін көліктік жүйе бойынша орталықпен және басқа аймақтармен қатаң
байланысқан еді. Ішкі ұлтаралық шиеленіс тек күштеп –
Зорлаудың арқасында ғана тежеліп отырды. Жүйе күйрегеннен кейін бұрынғы
КСРО аумағында ұлтаралық жанжалдар мен соқтығыстар өрті басталды. Мұның өзі
халықтық емес, өткендегі және қазіргі саясаткерлердің кінәсінен болған.
Тұтас халықтарды тікелей құртудан бастап ұлт тілдерінің қолдану аясын
тарылтуға дейінгі зорлық-зомбылық қарама-қарсылықты күшейтті, бір бұрышқа
қуып тықты.
Интернационализм туралы барлық мәселелерге қарамас тан ресми
идеологияның тасасында белгілі бір халықтарға басқа халықтар туралы берік
жаттанды теріс пікірлер қалыптасып жатты, мұның өзі тұрмыс - тық деңгейде
күні бүгінге дейін жаны сірі күйінде қалып келеді. Барлық ұлттарды біртұтас
әсіре этникалық қауымдастыққа – кеңес халқы аталатын бір қалыпқа салу
әрекеті айқын сәтсіздікке ұшырады.
Одан әрі – экологиялық дағдарыс. Социалистік экономикалық жүйенің
абстрактілі – жалпы халықтық тұрғыдағы, ал іс жүзінде ведомстволық меншік
тұрғыдағы ерекшеліктері министрліктер мен ведомстволардың шектен шыққан
экологиялық қиянаттарына душар етті. Проблеманың мәні мынада болатын : жер
мен табиғи ресурстарға бақылаусыз қожалық еткен ведомстволар, сонымен
қатар, экологиялық тұрғыдан таза өндірістерге мүдделі болған жоқ және
сөзсіз қасіреттер үшін нақты жауапкершілік арқалаған емес.,, Ешкімнің де
иелігінде болмаудың осынау өлшемі өткен тарих естіп – білмеген ғаламдық
апаттарға киліктірді. Экологиялық сауатсыздық қоғам мен табиғаттың
тайталасына әкеліп тіреді. Қазақстан бұл ретте аса қиын жағдайда қалды.
Семей ядролық полигоны қазақ халқына аса ірі қасірет әкелді.
Қазақстанда ядролық қаруды, соның ішінде жер бетінде, сынауды жургізе
отырып жүйе өз мемлекетінің азаматтарына қарсы азамат тарихындағы ең
қайғылы қылмыстардың бірін жасады.Тек біздің республикада ғана жарты
миллионнан астам адам радиациядан зардап шекті. Олардың көпшілігі бойындағы
күш – жігері толысқан кезінде өмірден өтті, жүздеген мыңы денсаулығынан
біржола айырылды. Балалардың бірнеше ұрпағы туғанынан өір бойы мүгедек
болып қалды. Сөйтіп, қазір де мүгедектер туып жатқан көптеген отбасыларында
бұл қасірет әлі де жалғасуда.
Қазақстанға келген апаттың бірі – жер бетінен құрып бара жатқан Арал
теңізі. Бұл қырсық кең байтақ Орталық Азия аймағының халықтарын шексіз
азапқа салып отыр. Және оларда ғана емес : ғалымдар Аралдағы апаттың
планетаның орасан зор аумағына ғалам дық бүлдіруші ықпалы бар екені туралы
негізделген қорытындылар жаса ды.
Коммунистік жүйе,, жарқын болашақ үшін “ күрес ретінде көрсетіп келген
осы эксперименттерден ең алдымен Қазақстан халқы бәрінен де көп зардап
шекті. Нұрсұлтан Назарбаев өзінің,, Ғасырлар тоғысында “ атты кітабында
кеңес империясының күйрету себептерін осылайша топшылай келіп, сол
уақыттағы имандылық дағдарыстың мәнін ашады. Идеологиялық рәміздер мен
адамдардың нақты құндылықтары арасында шыңырау пайда болғанын нақты
фактілермен дәлелдейді. Мәселен, басқарушы топтың қосарланған моралі сан
түрлі саяси шараларға – жиналыстарға, митингтерге, шерулерге, тағы басқа
формальді түрде қатысушы, жарияланған ұрандарға мүлде иланбаған адамдарды
осындай кері моральға душар етпей қоймайды. Бүгінгі таңда кеңес жүйесінің
оп – оңай ыдырай салғанына таң – тамаша қалушылар аталған жүйенің баяғы да
- ақ халықтың барған сайын кейін қалып отырғанымызды және кеңестік
экономиканың дағдарысқа қарай зымырап құлап бара жатқанын көріп, түсінгенін
қазір ұмытып отыр. Социалистік мұраттар оның соңғы жылдарында тек мысқыл
ғана туғызатын. Мұны жұрттың бәрі білетін, алайда, идеология билік
басындағы іріктелген қалаулы топтың шамшылдығына одан әрі қызмет етуін
табандылықпен жалғастыра түсіп, олардың мүдделерін жалпы мемлекеттік
мүдделер ретінде ұсынумен болды. Болмыстан алшақ жатқан кеңестік қолтума
идеологияның аңызы – ұлттардың ұласуы теориясы, мемлекет пен адамның өзара
қатынасы практикасын еске түсіріп көрейік. Мұнда адамға “бұранда “ )винтик)
ролі ғана берілген еді.Ал ғылымға, әдебиетке, өнерге таңылған партиялық ше
? Тіпті отанға сүйіспеншілік, жақыныңа, туысқаныңа деген қамқорлық, ата –
баба дәстүрлеріне адалдық сияқты таза сезімдердің, өзі “коммунизм
құрылысшыларының моральдық кодексінің “ тар аясына сыйғызылатын еді. Ал
түптеп келгенде, бұл идеология емес, адамның имандылық ұстандарымен
жалдаптық жасау болатын.
Міне, президент Назарбаев кеңес империясының күйреу себептерін жоғарыда
келтірілген фактілермен дәлелдейді. Шын мәнінде КСРО тарих сахнасынан
кетуге өзін өзі әзірлегенді. Оның мерт болуына ешқандай сыртқы күштің
әрекеті болмай әсер етпегенді. 1991 жылдың тамыз оқиғасына кеңінен тоқтала
келіп, автор былай дейді : “Қазір
КСРО-ның жетпіс төрт жылдық тарихындағы ең бір жұмбақ беттер болып қалған
сол бір оқиғаның жәй-жапсарын сөз еткенде, кейбіреулер бәрін де сыртқы
дұшпандардың тіміскі әрекеттерінен көреді. Ал мен өз өмірлік тәжірибемнен,
сол кездегі жағдайдан жеткілікті хабардарлығымнан шыға отырып, келген
қорытындым: бәрі де М.Горбачев пен айналысының билік тізгінін қолдарынан
шығарып алып, бейбастықтарға жол беріпқойғандықтанан болды. Билік, бейнелеп
айтқанда, Мәскеу көшесінде аяқ асты болып, жерде жатты.”
Б. Тәуелсіздік жолындағы алғашқы саяси қадамдар.
1991 жылдың 19 – тамызында басталған әйгілі ГКЧП төтеше жағдай
мемлекеттік комитеті – ТЖМК оқиғасы қабырғасы шайқалуға жақын қалған кеңес
империясынының күнін қарық қылғандай әсер етті. Мұны жер сілкінісімен пара
– пар десе де болады. Бүлікшілдер кеңес үкіметінің нашар хал-ахуалын
түзетпек ниетте еді. Олар Михаил Горбачевтың сөзі көп, ісі жоқ екеніне көзі
жеткенді. Кейбіреулері оны көп жылдардан жақсы білетін кешегі достары да.
Бас хатшының
лауазымды қызмет орындарында көтерген өз адамдары болатын. 1. Н.
Назарбаев. Ғасырлар тоғысында. Алматы ,,Өнер” 1996, 92 – бет. ТЖМК - ны
ұйымдастырушылар тоталитарлық жүйеден айырылып қалмаудың қамын ойластырды.
Әсіресесе, ұлы орыстық шовинизмнің түп тамырын балта соғылуынан қорықты.
Кеңес Одағының қарамағына енген ұлттар бірінен соң бірі ояна бастады.
Мұндай серпілісті алғаш рет 1986 жылдың желтоқсанында қазақ жастары аспанға
көтерді. Одан соң Баку, Тибилиси, Вильнюс болып әрі қарай жалғаса түсті.
Сол бір кездердегі жағдайды Нұрсұлтан Әбішұлы былай суреттейді:
“Менінше, М. Горбачев“ адамдық сипаты бар социализация” жақтағанымен, нақты
байыптамасы, демек, даму страткгиясы жоқ болғандықтан, оның не екеніне өзі
де түсіне алмай, әншейін құрғақ уағызға ұрынды. Бір мысал келтірейін. Халық
депутаттары сөзінің 1990 жылғы шілдедегі бір мәжілісінде одан дағдарыстан
шығудың жолын айтып беру талап етілді. Ол сол кезде тым жиі сөйлейтін еді,
айтарын әбден айтып бітсе керек. Қай бағытқа тоқтарын білмей,басы
қатып,айтар сөз таба алмай әбден дағдарды.Мен де сөзге әзірленіп, қысқаша
тұжырымдарымды қағазға түсіріп отырғанмын. Үзіліс кезінде төралқа бөлмесіне
шақырып алып, бізбен ақылдасты. Ешкім мәрдімді ештеңе айта алмады. Мен өз
тұжырымдарымды ортаға салдым.
М. Горбачевқа олар ұнап кетті. Қолжазбаны сұрап алды. Ертеңіне таң
ертеңгі мәжілісте мен өз пікірлерімді оның аузынан естідім. Ең жаманы,
менің қолжазбамды үстінен қараған, қысқаша айтылған тұжырымдарды дамытып,
мағынасын аша түсуге тырысқан ешкім болмапты. Содан -ақ М. Гаорбачевтың
басындағы дағдарыстың бастысры - мақалында топырлап жүрген көп көмекшілерін
ел үшін маңызды мәселелер төңірегінде болыпты тұжырымдама жасауға жұмылдыра
алмай жүргенін байқадым.”
Міне, КСРО президентің осындай басбелбеулігі, осалдығы үлкен империялық
азғана уақыттың ішінде күйреуіне әкеліп соқты. Мемлекеттік төңкеріс жасамақ
ниттегілер де кілең орашалақтар болатын. Олардың “қаһармандығы “ үш-ақ
тәулікке жетті. Қантөгістен жүректері шайлықты. Шетінеген үш адамның құнын
даулаған мәскеуліктер дүрліге көтерілді. Дегенмен, бүлікшілер ақылға келіп,
тізе бүкті. Әрине, олардың халықты түгелдей қанға бояуға мұршасы келетінді.
Қорғаныс министрі, мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің төрағасы, вице-
президент, ішкі істер министрі, тағы басқалар қарулы күштерге бұйрық бере
алатынды. Бірақ жүректері дауламады. Кейін шегінді.
Рас, ТЖМК ешкім күтпеген жағдай болатын. Билік басындағылардың
көпшілігі есеңгіреп қалды.Бүлікшілдерді қолдағандары да болды. Ондайлар ел-
жұртың емес, жеке басының қамын ойлады. Әрі-беріден соң үрейленіп, қорқыныш
сезіміне бөленді.
Осы бір қиын-қыстауы мол кезеңді президент Назарбаев былайша еске
алады: “Жағдайдың ол кезде ауыр екені рас еді. Ал шын оқиғалардың қалай
өрбіп жатқанынан біз арымен хабарсыз едік. Кез келген нәрсе есте қала
бермейді. Ал мына бір жәйіт жадымда қалыпты. 19 тамыз күні таңертең үйден
шықтым... машинам көзіме түспеді. Сол арада, біреу келіп, тұтқынға алса, таң
қалмаған болар едім. Сөйтсем, жүргізуші көлікті көлеңкеге қойыпты да, менің
шыққанымды байқамай қалыпты.
М. С. Горбачевпен хабарласуға талаптанып көріп ем, ештеңе өнбеді.
Республикалық органдардың басшыларын жинадым. Кездесу үстінде байқағаным:
бәрінде де өң жоқ, түс жоқ. Республиканың сол кездегі басшыларының көбі
ТЖМК өге қолдау көрсетуді қажет деп тапты. Қазақстан КП Орталық
Комитетінің, облыстық комитеттерінің хатшылары, парламенттің кейбір
басшылары ТЖМК өні айыптап сөйлемеуге азғыыырыыып бақты. Кейбір чиновникте
кабинеттерінен М.Горбачевтің суретін алып тастап жатты. Әлдекімдер бүгінде
басқаша сөйлегенмен, шын жағдайдың сол кезде атп осылай болғаны рас.
Дегенмен 1991 жылдың тамызындағы бүлікшілдік кеңес одағының ыдырауын
жылдамдатты. Империяны күшейтін, бұрыңғы қалпына келтіру мақсатында жасамақ
болған шаралар іске аспады. М.Горбачев әрі қарай білік жүргізуге
қабілетсіздік таныпты. Осындай аумалы – төкпелі жағдайдың нәтижесінде КСРО
күйреуге тиісті екнін есі дұрыс саясатшылар түсініп үлгерді. Кеңес одағы
құрамына енген республикалар бірінен кейін бірі тәуелсіздіктерін жариялай
бастады.
Әйтсе де орыс әскерлері жайлап алған Қазақстан үшін әліптің ақырын
күтуге тура келді. Біздің еліміздің дереу тәуелсіздігін жарияламағандығын
осы күндері пәлен - түген дер, сан- саққа жүргізіп, теріс пікірлер
тарататын ,,білімпаздар,, бар. 1991 жылдың желтоқсаныныың алғашқы
жартысында еліміздің тағдыры қыл үстінде тұрғандай еді. Орыстар,
украиндықтар, беларустар өзара бірікпек ниетте болды. Олардың басшылары
Беловежьеде бас қосты. Оған Нұрсұлтан Назарбаевты да шақырады. Бірақ біздің
президент онда барудан бас тартады. Ол Орта Азиядағы туысқан елдердің
мүддесін аттап кетпейді. Осыған орай Нұрсұлтан Әбішұлы өткенді былайша еске
алады: ,,Жұрт қазір көп нәрсені ұмытып қалды.Ол күндерде словяндардың және
Тәжікстанмен бірге түркілердің екі одағын құру табалдырығында тұрдық.
Мен бұрынғы КСРО аумағында түркілер және славяндар одақтарын құру
сценарийіне жол бермеуге бар күшімді салдым.Егер ол кезде Мұндаиға жол
берсек, арада арада көп жыл өткен соң, біздің қандай кепке тап
болатынымызды кім білген ?!
Сол екі ортада, 13 желтоқсанда Түркімен астанасында Орталық Азия
мемлекеттерінің басшылары – С Ниязов, И.Кәрімов, А. Ақаев, Р.Нәбиев және
мен бас қостық. Келіссөз столына отырысымен, түркімен жағы Беловежье
шешіміне жауап ретінде, Орта Азия мемлекеттері конфедерациясын құру туралы
дайындалған жобаны құруды ұсынды. Славян басшыларының әрекетін айыптау
ұсынылыпты. Арада бес күн өтті. 8 желтоқсаннан бері М. Гарбачев те, Жоғары
Кеңес те тым – тырыс. Соған қарап, бәрі де болған ісіне риза екен деп
қалатындайсың. Ашгабад кездесуінің ахуалы қандай болғанын осыдан- ақ аңғара
баеруге болатын еді. Бірақ
,,Славандар” да абыржулы еді. Сағат сайын маған Ашгабадқа Б. Кравчук,
М. Горбачевтың өкілдері телефон соғып тұрды. ТМД жобасын қолдаудан бас
тартсақ, оқиғаның қайда бұрылып кетуінің неғайбыл екенін олар да жақсы
түснген еді.Біздің сарапшылар таңғы сағат беске дейін жұмыс жасап, шешімнің
бір нұсқасынан соң бір нұсқасын әзірлеумен блоды.
Ұзақ келіссөздердің барысында, Менің бағытымды И. Кәрімовтың қостағаны
іс тағдырын біржола шешті. Ол да жағдайымызды мейлінше салқын қандылықпен
бағалап отыр еді. Біздің күш салуымызбен келген шешіміміз : Словян
республикаларымен диалогты бастап, КСРО- ның Европа – Азия кіндіктері
бойынша ыдырауына жол берілмеу. Қойған шартымыз : ТМД – ға жай қосылушылар
емес, толыққанды құрылтайшылар боп кіреміз. Біздің әрқасымызды Минскге жеке
келіп, Беловежье құжатына қол қоюға шақырды. Ыдыраушылықты бетімен жіберіп,
республикалар арасындағы қарым – қатынасқа қоыртпаққа жол беріп, болашақ
бірлесудің тағдырын тәрк етпеу үшін,мен мүдделі мемлекеттердің қарауымен
өтетін келесі кездесуді Қазақстанға өткізуді ұсындым. Бұл біздің қойған
шартымыз еді. 1991 жылғы 21 желтоқсанда Алматы декларациясының астыма 9
республика қол қойғанда,,,уһ” деп бір дем алдық. Кейін басқа мемлекеттер де
қол қойды.
Сонымен, Орталық Азия республикалары әлгіндей қиын кезде, біздің
халықтарымызды түркі – словян тайталасынан сақтау үшін бәрін де істеп
бақытты.”
Тәуелсіздік жолындағы алғашқы қадамдар осындай болғанды. Өте бір қиын
тайталастарды бастан кешіруге тура келді: Ең бір тамаша – Орталық Азиядағы
бес рес
Публиканың басшылары,, бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып,”
бірлесе қимылдады. Славян тобының өктемдігіне қарсы тұра алып, өз ойларын
іске асырды.Сөйтіп,бесеуі де өз елдерінің тәуелсіздігін баянды етті.Бұл
үлкен жеңіс еді.
В. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын ( ТМД )
Құру – үлкен саяси жеңіс.
Сөйтіп, 1991 жылдың 21 желтоқсанында Алматы декларациясы қабылданды.
Онда Тәуелсіз мемлекеттер достығы құрылды. Мұның Саяси мәні өте зор еді.
Бұрынғы Кеңес Одағының құрамындағы он бес елдің татулығын қамтамасыз ету
қажет блды. Алып империя күйрегеннен кейін соғыс отының тұтанып кету қаупі
бар да. Әзірбайжан мен Армения кеңес өкіметінің тұсында –ақ бірі мен бірі
соғысып жатты. Молдавада Преднестровьеде бүлік шықты. Грузияда абхаз,
осетин мәселесі шиеленісіп жатты. Орта Азияда Тәжікстанға азамат соғысы
басталып кетті. Украиндар орыстармен қырғылқабақ жағдайда еді. Ресейдің
өзінде де соғыс ошақтары лаулап жанып тұрды. Ал елдер ТМД құрылмағанда
алауыздық басқа республикалар арасында орын алады даусыз да. Қазақстанда
қазақтар, ұпайынан айрылғансыған сепаратистер ұрыс – жанжалға білегін
сыбанып дайын тұрды. Ресеймен қарым – қатынасты күшейту, басқа елдермен
достықты жандандыру елімізде тұрақтылықты қамтамасыз етті.
Тәуелсіз Мемлекеттер Достығын құруға басқа елдердің басшыларын игі
іске жұмылдырып, бастарын қосуға Нұрсұлтан Назарбаевтың еңбегі орасан зор.
Мұны жәй салтанатты сөз тізбегі деуге болмайды. Шындығы сол.
Оны нақтылы фактілермен, бұлтартпайтын құжаттармен дәлелдеуге болады.
Президентіміздің,,Ғасырлар тоғысында” атты кітабынан осы тұжырымдауға айқын
дәлелдер табуға болады.
ТМД – ның құрылуы сөзсіз саяси жеңіс болатын. КСРО ыдыраған кезде тап
осындай бірлестіктің қажеттігі ойдан анық еді. Рас, Балтық жағалауындағы үш
республика бұрынғы әріптестерінен іргес аулақ салды. Оларды Европадағы өз
үйіріне қосылу арманы жетеледі. Тіпті осыларсыз – ақ басқа тәуелсіз
мемлекеттерді біріктіру ұтымдырақ еді. Дегенмен ТМД кейін ойлағандай болып
шықпады. Бұл туралы Н. Ә. Назарбаев былай деп жазады :,, Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығы - жүз шайыспай ажырасу болмаса, жамырасып қайта
тоғысуға қауқары жетпейінше көз жете бастады. Оның талай – талай себептері
де бар еді. Интеграция ... Бұл ұғым кім – кімнің де шамына тиді ... Ол
егемендікпен егіз қозыдай табысып кете алады деген ешкімнің де атына
кірмеді. Ал саяси оқиғалардың қарқыны заманы өткен, эканомикалық мәнін
жоғалтқан керексіздік ғана емес, ақылға әбден сыйымды, қай жағынан да
пайдалы керекті қарым – қатынастардың да шат – шәлкейін шығарып, күйрете
бастады.
Оның үстіне, бұрынғы одақтар он жылдап қалыптасқан бірлескен күш –
қуатты сақтап қалудың орнына, біреуі – Батыспен, біреуі Шығыспен ым –
жымдасып, шаппағаты шалғайдан күтіп, ашылған араны алшайта түсті.
Евразия Одағы байыптамасы үстіндегі жұмыс осындай жағдайда басталды.
Алайда мұндай бастаманы түсіне қою саясаткерлерге, мемлекет басшыларына,
халықтарға оңайға түспеді. Бәрімізге де күллі дүниені ақ пен қараға бөліп,
атыстырып – шабыстырып қарайтын көзқарастен бас тартуға тура келді. Ол
кездегі таластар ондай көзқарастың әлі мансұқталып болмағанын көрсетті. Не
егемендік, не интегреция екінің бірі ... Мәселені бұлай түсінушілік те
дүниеге деген әлгіндей көзқарастан туындап жатқанды. Бұл екі ұғым бірін –
бірі толықтырады деген ешкімнің ойында болған жоқ. Екуі екі қиян құбылыс
саналды.
1994 жылғы ТМД мен оның ұйымдары қолда бар ықпалдастық мүмкіндігін
толығымен іске асыра алмады. Әрине, қалыптасу үстіндегі ұйымның ондай орелі
міндетті оңай жүзеге асыра алмалмайтыны түсінікті еді. Алайда біздегі
қалыптасу кезеңі эканомикамыздың әуелден өзектесіп кеткендігіне,
халқымыздың саяси - әлеуметтік құлқы мен құрлымының бірдейлігіне,
елдеріміздің көпұлттылығына, тарихи дәстүрлеріміздің тамырластығына
қарамастан, тым ұзаққа созылып кетті.
Бұның бәрі ұлттық – мемлекеттік құрылыс процесін мем лекетаралық
ықпалдастық процестерді сақтап, дамыта отырып жүргізу керектігін көрсетеді.
Тарихтың айтқанына жүгінсек, әлемдік қауымдастыққа ХХ ғасырда қалыптасқан
ықпалдастық негізіне сүйене отырып, күллі Достастықтың бірлескен қимыл -
әрекетімен атсалысқанымыз тиімді.
...1994 жылдың қыркүйек айында Алматыда :
,,Евразия кеңестігі: ықпалдастық мүмкіндіктері және олар өздері
қабылдаған қортынды құжатта :,, Мемлекеттердің Евразия Одағы идеясын және
басқа ықпалдастық жобаларын пайдалана отырып, ТМД ықпалдастық
мүмкіндіктерін бекіте түсу жолында қадамдар жасауды” ұснды. Демократиялық
реформалардың халықаралық қозғалысы ТМД мемлекеттері басшыларының
Мәскеудегі кездесуіне,, Евразия Одағы болуы керек деген үндеу жолдады.”
ТМД мемлекеттерінің дүниежүзі сахынасында беделін көтеру үшін көп
шараларды іске асыру қажет болды. Евразия Одағын құрудағы мақсат та осыған
саятын. Бірақ, өкінішке орай, бұл игілікті басқарманы қостаушылар аз болды.
Оның негізгі принциптерін, дұрыс жақтарын көбі түсінбеді. Әркім өзіне өзі
би болуды мұрат тұтты. Басқаның қолжаулығына ұшыраймыз ба деп
қауіптенгендер де табылды. Жеке басын дәріптетіп, бір мемлекетті,, жұмса
жұдырығымда, ашса алақанымда,, ұстауды мақсат еткен ,,көсемдер,, шет
жайымызды. Жоғарыда біздің президентіміздің сөзінен келтірілгендей Батысқа,
не Шығысқа табынушылар табылды. Олар ТМД- ның мақсат – мәнін түсінбеді,
түсінгісі де келмеді: Шын мәнінде бұрынғы үрдісті жаңа жағдайға бейімдеп,
тәуелсіздікті барлығына ортақ мүдде ретінде есептеп,өзара байланысты әрі
қарай дамыта беру керек еді. 2003 жылдың 13 – желтоқсанында Астанада өткен
Қазақстанның тәуелсіздік мерекесіне арналған салтанатты жиналыста Москва
қаласының мэрі Юрий Михайлович Лушков өз сөзінде ТМД және Евразия Одағы
мәселелеріне байланысты пікірлерін ортаға салды. Ол турашылдығымен, ешбір
бүкпесі жоқ ақжарқыдығы мен орын алған кемшіліктерді атап өтті. Лушков
мырза кейбіреулердің осындай тамаша бастамаларға,,саяси қызғанышпен,,
қарағандығын жасырған жоқ. ТМД – ның өзара байланысын нығайта беру керек
екендігін баса айтты. Әлде бір солақай саясаткерлердің жалған
пайымдауларының нәтижесінде ұтылған жерлеріміз көп болды дегенді Москва
мэрі өтінішпен атап өтті. Ол ештен кеш жақсы, әлі де тәуелсіз жаңа
мемлекеттердің мерейі үстем болатындай игілікті шараларды жүзеге асыру
мүмкіндігі барын ескертіп өтті. Бұл істе Қазақстанның рөлі өте зор. Өйткені
ол ТМД – ының құрылтайшысы іспеттес. КСРО ыдырағаннан кейін – ақ тез арада
Тәуелсіз Мемлекеттер Достығын ұйымдастыру халықаралық тұрғыдағы үлкен саяси
жеңіс болғанын атап өтті Юрий Михайлович Лужков.
Әрине, қазір ТМД – да бұрынғы қарқын жоқ, тым бәсеңдеп кеткені айғақ.
Бірақ бұл ұғым өзінің зор мүмкіндіктермен айрыла қойған жоқ. Оның
қажеттігін бірте – бірте барлығы да түсінетініне күман келтірмеген жөн.
Жалғыздың үні де шықпайды, жолы да болмайды. Ғаламдасуға аяақ басып бара
жатқан заманда өзара тілектестіктің, бірліктің қажеті иол екенін естен
шығармау керек. Осыны түсінген Қазақстан басшылығы ТМД көлемінде де, басқа
да елдермен қарым – қатынасты, өзара сенімділікті нығайта түсуде. Бұл
көргендік саясат.
Н. Ә. Назарбаевтың ,,Ғасырлар тоғысында “ атты кітабында ТМД мәселесіне
жан - жақты баға берілген. Оның құрылу тарихы кеңінен баяандалған. Бір
осындай ұйым жедел құрылмай, КСРО ыдырасымен әрбір республика бет –бетімен
кеткенде эканомикалық жағдай тіпті құлдырай түсетін еді. Кейбір осалдары
тағы да басқа бір мықты мемлекеттің қолжаулығына айналып, тәуелсіздігінен
айрылуы да мүмкін де. АҚШ, Қытай басқаға үстемдікті көздейтін, әлемді өз
уысында ұстауға мүдделі алпауыт мемлекеттер. Әрине, олар мен де
эканомикалық тығыз байланыста болған дұрыс. Бірақ КСРО кезінде барлық
жағынан біріккен ТМД мемлекеттерінің өзара одағы нығызырақ, пайдалырақ. Ал
Ресей әлі империя болып есептелгенімен оның тұрғындары бір кездегі
тоталитарлық жүйенің қысымын ұмыта қойған жоқ. Оның үстіне бұл мемлекетте
демократияшылдыққа талпыну ТМД – да ең алдыңғы сапта екенін мойындаған жөн.
Сонан соң орыс халқымен бұрынғы одақтас республикалардың халқы біте
қайнасқан. ТМД – ның қай түпкірінде де болмасын орыстар қоныстанған, сол
тәрізді Ресей құрамында қазақтар да, қырғыздар да, өзбектер де,
әзірбайжандар да, грузиндер де, тәжіктер де, армяндар да, басқалар да өмір
сүріп жатыр. Дегенмен, ТМД мемлекетінің қай – қайсысы болмасын Ресейден
өзін аулақ ұстап, оны өгейсінсе ұтпайды, керсінше ұтылады. Президент
Назарбаев аталмыш кітабында да, басқа да шығармаларында, ресми
кездесулердегі сөздерін де үнемі осыны аңғарып оттырады.
2.Иә,ТМД-нің ұйымдасу оның құрылысындағы басқа мемлекеттер үшін үлкен
саяси жеңіс болды.Оны қазір көпшілік түсіне бастағандай.ТМД-ның саяси
сахнаға бастау болуы оның құрамындағы мемлекеттердің бостандығын нығайтты,
күшейтті. Бұл өмірде нақтылы фактілермен дәлелденіп отыр.
2. Ғасырлар тоғысына сәйкес келген екі дүние
айырылығында.
А. Ескі мен жаңаның арасындағы тайталас.
Шынында ескі мен жаңаның арасындағы тай – талас түн мен күннің бірін –
бірі ала алмауы тәрізді құбылыс. Соңғысы табғаттың заңы. Ох әлем шырағы
сөнбесе мәңгілік қайталана береді. Өкінішке орай, дүнйедегі тіршілікті
жоятындардың өзі адамдар болуы мүмкін. Аллатағала ойлау қабілетін, сана
беріп жаратқан осы екіаяақты мақұлықтар ғасырлар бойы көбінесе тек
жамандықтың ғана соиылын соғып келе жатыр. Оған дәлелдер көп. Тіпті шағын
отбасында тұтанатын ұсақ – түйек жанжалдардың өзі осы тұжырымдамамызға куә
бола алады. Демек, хайуандыққа шын хайуаннан гөрі адамдар көп барады.
Нұрсұлтан Назарбаевтың кітабында ескі мен жаңаның тайталасы
социалистік және базарлық эканомиканың арасындағы күресті бейнелейді.
Шынында базарлық эканомика капитализмге тән нәрсе. Ал социализм
капитализмнің орнын басатын қоғамдық – эканомикалық рифмация. Біз ондаған
жылдар бойы осылай түсініп келдік. Әйтсе де қазіргі жағдайға байланысты
социалистік құндылықтардан бас тартып, оны ескіліктің көріністерінде
пайымдауға мәжбүрміз. Бұл марксизм классиктерінің тұжырымдамасын оның
ізбасарларының түсінбегендігінің, бұрмалағандығының нәтижесі. Оның шындығы
болашақта қоғамдық ғылымдарда дәлелденуі хақ. Леннинің жаңа эканомикалық
саясаты (НЭП) қазіргі базарлық эканомиканың (рыночная эканомика ) туын
көтерген марксистер (Ленин бастаған ) болатын. Бүгіндер оны түсініп, оған
мән беріп жатқан ешкім жоқ.
Өкінішті – ақ !
Әңгіме етейін деп отырған тақырыпқа байланысты Нұрсұлтан Әбішұлы
былайша толғанады :
,,Жаңашылдық “ ұғымы отаршылықтан босаған елдердің алдында тарихи даму
жолын таңдап алу міндеті қойылуына байланысты, хх ғасырдың 60 – жылдарынан
бастап, кеңінен қолданылып жүр. Тап сол кезде дүниеде отаршылдық
тәуелділіктен құрылған жүзге жуық жаңа мемлекет пайда болды. Жаңашылдықтың
екі түрі – кеңестік не батыстық жолдары ұсынылды. Бұл, негізінен екі жүйе
арасындағы бәсекеден өрбіп жатты. Әлемдік жүйелердің тайталастығы
жағдайында азат болған елдерге әр қилы даму жолдары арасынан тек екі даму
үрдісі ғана күштеп таңылды.
Бірақ екі жаңашылдық үлгісінің екуі де тым жалпылама, тым үстірт.
... Алайда жүре келе түсіндік : даму стратегиясын, ұлттық - мемлекеттік
ерекшеліктерімізді, саяси тарихымыз бен мәдениетіміздің өзіндік сипаттарын,
кеңестік жүйеден қалған стеоретиптерді, этикалық дәстүрлерімізді, тағы да
басқаларды түсініктілік үшін емес, қысқалық үшін тұжыра айтқанда,
өркениеттік - мәдениеттік аямызды түгел ескере отырып, өзіміз анықтауымыз
қажет.
Осындай мәдени - өркениеттік факторларды ескермеу Қазақстандағы,
кешегі кеңестік дүниедегі мемлекеттердің көпшілігіндегі оқиғаларды
талдайтын шетелдік сарапшылардың көбіне тән. “ Таза күйіндегі,, жаңашылдық,
оның эканомикалық, саяси, мәдени ең жетілген үлгісі, ТМД елдеріне атымен
келмейтініне көзім жетті. Оның себебі көп. Бұны неғұрлым ерте түсінсек,
ертеңімізді де соғырлым айқын болжай аламыз.
Белгілі дәрежеде ескірген, кешегі кеңестік дүние елдеріне лайықталмаған
түбегейлі жаңашылдық жобаның орнына мен,,бейімделген жаңашылдық “ деген
ұғымды ұсынар едім. Осындай жаңашылдық біздің дәстүрлі институттарымызға,
этно - мәдени ерекшеліктерімізге, аймақтардың саяси тарихына,
мемлекеттеріміздің геосаяси, геоэканомикалық, геомәдени құрылымдық
жағдайларына бейімделе құралар едеі.
Басы ашық нәрсе: жаңашылдықсыз біз тарихи дамудың кешуілдік кезеңінен
ешқашан шыға алмаймыс. Сондықтан жаңашылдық керен, бірақ біздің
жағдайымызға бейімделген жаңашылдық керен.1
Шын мәнінде кеңес жүйесіндегі отаршылықтың байырғы отаршылықтан
айырмасы жер мен көктей еді : Мәселен, Қазақстан партиялық Ресей
кезіндегіден танымастай болып өзгергенді. Тұрғындарының басым көпшілігі
қалалық әдісіне көшкен, жеткілікті дәрежеде дамыған индустриялық комплексі
бар, жатпай машиналандырылған еңбек түрлеріне кеңінен ие, түгелдей сауатты,
білім беру кейбір дамыған деген елдерден көшілгелі алда, ғылым мен
мәдениет, денсаулық қорғау жүйелері ілгері дамыған ел болатын. Батыс Европа
мен АҚШ біздің мұндай жетістіктерімізге мән бермеді, түсінбеді. Олар
бұрынғы кеңес республикаларын бір кездердегі Африка мен Азиядағы өз
отарларының дәрежесінде деп ұғынды. Шындығы олай еместі.
Бұрын тәуелсіз жаңа мемлекеттер өз беттерімен шетелдермен қарым –
қатынас жасай алмайтын. Барлық билік орталыққа болғандықтан және
идеологиялық айырмашылық тым алшақтықтан еркін араласу мүмкін еместі.
Тәуелсіздікке қол жеткеннен кейін дамыған ірі мемлекеттер мен дипломатиялық
байланыстар жүзеге асырылды. Мұның өзі бұрынғы кеңестік кеңестік үшін
жаңалық болатын. Мұны тез арада игере қою да оп - оңай еместі.
Дегенмен, Қазақстан жаңашылдықты жылдам қабылдап үлгерді. Сөйтіп,
еліміз нарықтық эканомиканың
Негізіне белсене қалыптастыруда. Мұның өзі ескі мен жаңаның арасындағы
тайталаста жеңіске жетуіміздің дәлелі. Нұрсұлтан Назарбаев өз шығармасында
мұны талдай түскен.
Өктемшілдіктен демократияға бет бұру.
Соңғы жылдары өктемшілдік (авторитаризм ) пен демократия туралы әңгіме
көп. Ешбір мемлекет өзін өктемшіл етіп көрсетпейді. Қандай да болмасын
саяси жүйе демократпыз деп кеуде қағуға әуес. Сталин де, тіпті Гитлер де
өздерін деиократтар қатарында санаған.
Ал кеңестік тоталитаризмнің бұғауынан босаған елдер әп – сәтте
демократиялық қоғам орната сала алмайды. Оған психологиялық, идеологиялық,
саяси дайындықтар қажет. Бірақ осындай себептерді сылтау етіп
демократизмнің дамуына тұсау салуға болмайды. Рас, оны жарлықпен де орнату
мүмкін емес. Адамдардың дүниетанымын, тіршілік үрдістерін игілікке қарай
бейімдеу керек. Осы демократияның мәнін кейбіреулер әлі түсінбейді.
Тоғышарлар оны ойыңа не келсе, соны істеу деп түсінеді. Шын мәнінде шексіз
еркіндіктің болуы мүмкін емес. Өткен жағдайда баукеспе ұрыларға, кісі
өлтіріп қанішерлерге зұлымдық әрекеттерін іске асыру үшін даңғыл жол ашылар
еді. Демократия дегеніміз – заңның үстем болуы. Бірақ халықтың қалың тобы
құн алатын заңдардың болуы қажет. Өктемшіл саяси жүйелер өз мүддесін
қамтамасыз ететін заңдар шығаруға тырысады. Солай болып та келді.
Қазіргі заманда (ХХI ғасырда ) демократиялық қоғамға өту жеңілірек.
Өйткені шынайы демократизм үстемдік еткен елдердің саны жылдан жылға көбейе
түсуде. ОБСЭ, Европарламент, адам құқын қорғайтын көптеген ұйымдар
тоталитаризмді жою, жер бетіндегі өктемшіл жүйелерді әлемнен аластату
мәселелеріне жете көңіл бөлуде. Ал Қазақстанда демократиялық қоғам орнату
мүмкіндігі мол. Адамдарымыз түгелдей сауатты, діннен экстремизм біз үшін
жат нәрсе, өркениетке ұмтылушылық мол. Қазақ халқы ежелден демократияшыл
десек артық айтқандық емес. Хандар, билер сайланып қойылған. Кез келген
адам,, Дат, тақсыр !” деп хан алдында өз ой – пікірін еркін айтуға құқылы
болған. Қатыгез хандардың өзі жүйелі сөзге тоқтауға мәжбүр еді. Абылай хан
өзінің кеңесшісі Бұқар жыраудың өткір сындарын қабыл алған, ашу көтермеген.
Осылардың барлығы қазақ халқының демократиялық қоғамға дайын екендігін
дәлелдейді. ,,Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ“ дегенді тек біздің халық
қана айта білген. Бұдан артық қандай сөз бостандығы керек ?
Қазақстан жағдайындағы демократизмді дамыту мәселесіне орай Н. Ә.
Назарбаев былай дейді: ,,Қайталап айтамын: Қазақстан үшін авторитаризм бе,
әлде демократия ма дейтін мәселенің басы ашық. Авторитарлық үрдістің
мүмкіндігі туралы таластар бір әлеуметтік – экономикалық жүйеден екінші
жүйеге ауысардағы мемлекет атқарар қызметті дұрыс түсінбеушіліктен туындап
отыр. Меніңше, бұл процесте мемлекеттің жетекші қызмет атқаруына азаматтық
қоғам институттарының әлсіздігі, адамдар санасындағы тоталитарлық өткеннің
стреотиптері жойылып бітпей жатқандығы, жаңа эканомикалық - әлеуметтік
құрылымдардың қалыптасуының обьективті түрде себепші болады. Біз
мемлекеттік аппаратты жаңалау мен нығайтуда адам құқығын нығайтып,
азаматтық қоғам институттарын қалыптастырумен бір кезде жүзеге асыру
стратегиясын таңдап отырмыз. Алайда әзіргі жағдайда қоғамды реформалаудың
негізгі жүгін мемлекет өз мойнына алуға мәжбүр болып отыр. Мәселені бұлай
түсінетін адамдар үшін авторитаризмнің меңдеуі жолындағы қауіп жәй әншейін
құрғақ сөз екендігі анық.
... Демократия бізден безіп кеткен жоқ. Есігімізді қағып тұр. Құқық пен
саяси тиімділік, процедура мен мазмұнның арақатынасы қандай болу керек -
өтпелі қоғамға ежелден белгілі талас.Ожағынан да, бұ жағына да тиімді
мысалдарды көптеп табуға болады. Егерсайлау кезіндегі күрес демократияның
бірден – бір шарты болып табылса, жеңіске жеткендер өз - өзінен демократ
атанар еді. Шын мәнінде бұның бәрі олай емес. Таңдаудың бар болуын
демократияның бірден – бір белгісін санап, оны бұлжымастай қағидаға,
абсолютке айналдыру атымен қате деп санаймын.
Демократия тежеусіз билеушіліктен де, бос – белбеуліктен де толық ада
мемлекеттік билікті қажет етеді. Оны, жоғарыда айтқанымыздай, міндетті
құқық тәртіптерін сақтау арқылы ғана қорғауға болады, өйткені азшылықтың,
сондай –ақ, керісінше, көпшіліктің зорлық жасауы да бірдей қауіпті.
Сондықтан құқық жоқ жерде демократия да жоқ. Бұл қағиданы президент өз
кітабында бірнеше рет қайталайды.
Өркенниеттіліктің нысаналы идеясы ретінде жеке адамның бостандығы жеке
адамның еркіндігін, кімнің болса да – бұл бала немесе ересек адам, жұмыс
беруші немесе жалданушы, мемлекет шенеунігі немесе қатардағы қызметкер
екендігіне қарамастан, оның қол сұғылмас құқықтарын қорғауды көздейді.
Мұндай заң жүзіндегі тең құқықтылық демократиялық жолмен қабылданған
заңдарды
Жаппай жұрт орындаған кезде ғана орнығуы мүмкін. Әлеуметтік жанжалды
тек сот қана өркениетті диалогқа айналдыра алады. Демек, құқықсыз бостандық
та жоқ.
Құқық реформасы өзінің маңыздылығы мен күнделікті жағынан экономикалық
реформамен тең екенін атап өткен жөн. Құқықтық мемлекет құруды мемлекеттің
өзінен бастау керек.
[1]Бұл нарықты экономикалық, демократиялық қоғамның қатаң талатты. Егер
сапалы заңдар қабылданбаса оларға үнемі түзетулер мен өзгертулер енгізуге
тура келеді. Заңдар жұмыс істемесе – бұрынғысынша,, телефондық құқық “
жұмыс істейтін болады, адамдардың санасында құқықтық ойлау орнықпаса,
әкімшіліктің, тергеу және құқық қорғау органдарының қызметіне қол сұғушылар
да табылады.
Міне, Қазақстанның өктемділіктен демократияға бет алу барысы осындай.
Президент Назарбаев,, Ғасырлар тоғысында “ кітабында бұл мәселеге егжей –
текжейлі тоқталады.
Саяси жүйені жаңарту жолында.
Адамзат тарихында саяси жүйені жаңарту көбінесе қан төгумен жүзеге
асып отырған. Оған мысалдар толып жатыр. Мәселен, Париж Коммунасы,
Ресейдегі қазан төңкерісі, Қытайдағы Чан Кай – ши мен Мао цзе – дун
арасындағы соғыс, тағы басқалар саяси жүйені өзгертуге бағытталғанды.
Бұларды көсемдер,, революция “ деп атады. Бұл латынша,, төңкеріс “ деген
ұғымды білдіреді. Бірақ кеңес жүйесі кезінде орысша,, переворот “ деген сөз
қолданылмайтын. Өйткені ол дөрекі көрінетін, ал,, революция “ ғылыми ұғым
саналатын. Қазан төңкерісін тап солай атағандар Сталиндік репресияға
ұшырағаны туралы деректер бар.
Әлеуметтік революцияны философиялық сөздікте,, өзінің тарихи мәнін
жоғалтқан, іріп – шіріген қоғамдық – экономикалық формацияның прогрессивтік
сатыға көтерілуі “ деп түсіндіреді : Мұның дұрыс екендігіне күмән келтіруге
болмайды. Бірақ кеңестік жүйе марксизмнің бұл қағидасын ақтай алмады.
Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан да саяси жүйесін жаңартуға тиісті
болды. Құдайға шүкір, оны жүзеге асыру бейбіт жағдайда, қан төгіс сіз өтті.
Талай қайғы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz