Әмбебап домбыра

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе 3
І. 1. Қазақ халқының ұлттық қол өнері
5
Қазақтың ою-өрнектері, ағаш ою
11
Құрал саймандар
13
2. Ұлттық музыкалық аспаптар және дыбыс құдыреті
16
а) Домбыраның пайда болу тарихы, домбыраның түрлері
21
ә) Домбыраның жасалу технологиясы
32
б) Ойып және жинап жасау
33
3. Домбыраға қалданылатын материалдар
36
а) Ішекті жасау және оның технологиясы
37
ә) Сүйекті ұқсату
38
ІІ. 1. Методикалық бөлім
44
а) Еңбек сабағында балаларды домбыра тарихымен
және оның құрлысымен таныстыру. Жеңіл бөлшектері
мен сувенир жасату
44
ә) Бала тәрбиесіндегі музыкалық аспаптардың маңызы
44
Қорытынды 48
Қолданылған әдебиеттер 49

Кіріспе
Қазақ қөлөнерінің жолы, өзіне тән даму тарихы бар. Ол тарих сонау
көне замандардан басталады. Оған Қазақстан жерінде бұрын соңды жүргізілген
археологиялық зерттеулердің нәтижесінде анықталған ежелгі мәдениеттің
үлгілері дәлел бола алады. Мұның өзі қазақ өнерінің республика жерінде
мекендеген сақ, үйсін, қыпшақ, ғұн, қарлұқ және тағы басқа көне түркі
тайпаларының мөдениетімен төркіндестігінің айғағы.
Қазақ халқы - кең байтақ республика жеріндегі ертеден қалыптасқан
көне мәдениеттің тікелей мұрагері және сол дәстүрді дамытушы, жаңғыртып
байытушы. Бұл процеске әр кезеңде Қазақстан жеріне жан-жақтан келген
көшпелі тайпалар мен халықтардың, сондай-ақ Оңтүстік – Сібір, Орта Азия мен
орыс халқының да мәдениет жер етті. Сайып келгенде, жергілікті көне
мәдениет сырттан келген мәдениет элементтерінің сан толқының бойына
сініріп, үкемі жақсару, жаңғыру үстінде болды. Осындай толассыз дамудың
нәтіжесінде ХІХ Ғасырдың екінші жартысы мен ХХ Ғасырдың басында қазақ
халқының дәстүрлі қөлөнері өз дамуында ойтарлықтай жоғары деңгейге
көтерілді. Революцияға дейінгі қөлөнердің дамуына қазақ қауымының
әлеуметтік – экономикалық жағдайы, көпшелі өмір, біртіндеп отырыңшылыққа
көшу процесі, бұрын үстелі болып келген тұйық шаруашылықтың ыдырай бастауы,
көрші елдермен, әсіресе Россиямен, сада қатынасының шаруашылың және мәдени
байланыстың арта түсуі, тағы да басқа көптеген ішкі-сыртқы факторлардың
әсері айтарлықтай ықпал жасады. Ол кездегі қазақ ауылдарының көпшілігінің
қаламен байланысы болмады. Сондықтан, олардың өзіне қажетті үй бұйымдарының
басым көпшілігін қалалар дан сатып аларлықтай мүмкіндігі болмағвндықтан,
негізінен, халық шеберлерінің қолына қарады. Қазақ қөлөнер шеберлері,
көбінесе, кедейлер әулетінен шықты. Олардың белгілі бір қөлөнер түріне
мамандана кәсіп етуі шеберлердің негізгі күнкөріс көзіне айналатын. Соның
өзінде қөлөнер шеберлерінің онерлі еңбегі, тіпті ғажап туындыларының өзі де
жете бағаланбайды. Сондықтан, қөлөнерді кәсіп етуші шебер жандардың өзі
жоқшылық зардабынан қол үзе алмады. Қазақ қөлөнер шеберлерінің күнделікті
еңбегінің тым ауырлығының бір себебіолардың басым көпшілігінде жабдықталған
арнайы шеберханалардың болмады. Әсіресе, ершілер, зергерлер, етікшілер,
тағы да басқа ұсақтүйек бұйымдар жасайтын шеберлер, көбінесе, қысы-жазы
тұрғын үйінде жатып істеді.

І. 1. Қазақ халқының ұлттық қол өнері

Қазақ халқының өмірінде ежелден бері ағаштан жасалатын үй
бұйымдарының алатын орны ерекше. Көпшелі мал шаруашылығымен немесе жартылай
отырықшылыққа ауысып, егіншілікпен айналысқан қазақ қауымының күнделікті
тұрмысына қажетті ағаштан жасалатын бұйымдардың түрі сан алуан. Ағаш
оңдеуді кәсіп еткен шеберлерді халық олардың өндіретін бұйымдарына қарай
үйші, ерші, Арбашы, ұста деп даралады. Ал, бұл шеберлердің
әрқайсысы өзінің негізгі кәсібінен басқа да ұсақ- түйек бұйымдар түрлерін
жасай білді. Әсіресе, Ұста атанған шеберлер үй бұйымдарының көптеген
түрлерін жасаумен бірге, әр түрлі металл және сүйек өңдеу ісімен де
айналысты. Ал, ағаштан – бедерлі, әшекейлі мүсіндер, оюлар жасау, яғни
ағаштан түйін-түю де халқымыздың ертеден келе жатқан дәстүрлі өнерлерінің
бірі. Ағаштан ою оятын шеберлерді халық ағаш ұстасы дейді. Сүйек,
мүйіздерден ою оятын шеберлердің барлығы да ер адамдар болған. Үй ағаш
бұйымдарын айтпай-ақ тек үй ішіндегі жиһаздарының кейбіреуін айтатын
болсаң, ағашпен жасылып, сүйек, мүйіз, металл (жұқа қаңылтыр, жұза мыс,
жез) күміспен ойыстырған сандық, кебеже, ер-тұрман, ыдыс-аяқ, ағаш төсек,
жүл аяқ әшекейлері көз тартады. Тіпті киіз үй есігінің жасалу ерекшелігін
көруге болады. Екі жарма болып ашымтын есікті сықырлауық деп атайды. Ағаш
адамның жасыл досы.
Ата бабаларымыздың бірінші қөлға алған қаруы да, өтыны да, бас панасы
да осы ағаш болған. Содан бері ағаштың атқарған міндеті шаруашылықтың
барлық самасында үнемі артып келеді.
Ағашты әрлеу (өңдеу)
Ағаш бұйымдарын әрлеу процесі бірнеше сатыдан өтеді. Бірінші сатысы:
дайындау операциялары. Бұл ағашты тазалау, ажарлау, кедір-бұдырын тегістеп
жөндеу.
Екінші сатысы: бояу, бұйымға қосымша өң беріледі. Әрмудің соңғы
сатысы: бұйым айнадай жарқыратымды, әрлеу технологиясы үздіксіз ысқылау,
үйкеу арқылы жүргізіледі. Қолмен ағаш әрлеу көп еңбек сіңіруді, үлкен
тәжірибе шеберлікті қажет етеді. Сондайақ талғампаздың пен шыдамдылықты
шыңдайды. Ағашты әрлеу саймандарына келсек сүргі, шаппа шот, аталғы шот,
моғал ыңғыру, қарғыш, имек ыңғыру және ойыс жүзді қашаулар жатады. Демек,
ысқылайтын материалдар киіз, мата, ұсақ, кесек, қышырлы қайрақ қағаздарды
орнымен пайдалана білген. Жоғарыдағы саймандармен халық шеберлері әртүрлі
ағаштан ойып, ыдыстар ) көбінде терек, самырсын, қарағайдың ұрысы, сексуіл,
аршаның түбірі, қайың) жасады. Астау, саптыаяқ, тостаған, ожау, қымыз
құятын шарааяқ т.б. неме алуан түрлерін жасай білген. Тостағанды қолға
ұстауға жеңіл, әрі ыңғайлы етіп қояды. Мейманға қымыз ұсынар тостағанды
күміс түйіршігімен және ірі-ірі асыл тастармен нақыштайтын болған. Осы
кітапта тостаған, ағаш қасық, табақ, ожау сынды ағаш ыдыстар түрлері
туралы көп мәлімет алуға болады. Күнділікті тұрмысқа қолданылатын шарааяқ
сияқты ағаш ыдыстарды мәнерлеп өрнектеу сирек кездеседі. Сондай-ақ қазақ
шеберлері мебель де жасаған. Оның алдыңғы жағына қараған бетін ғана
әшекейлеп оюлаған да, екі жаны, үстіңгі беті жай ғана тақтайдан қадалған.
Сандық, кебеже, жүкаяқ, ағаш төсек сияқтылар қазақтардың көшпелі өміріне
сәйкестірілген. ХІХ – Ғасырдың соңы, ХХ Ғасырдың басында қазақта күнделікті
тұрмыстағы ағаш төсектің үш түрі болды. Бірінші түрі. Екі басы жайпақтау
келген, сүйеніші тақтайы бар, төрт аяқты (сирақты) етіп неше түрлі
оюлармен сәнделіп жасалады. Екіншісінде осы сияқты екі басы жайпақтау,
сүйеніші бар алты немесе сегіз аяқты болып келеді. Үшінші түрі бір жақ басы
сүйеніші тақтайлы болып, төрт аяқты болады. Бұл аталған төсектер ешбір
темір шеге қолданбай-ақ қиюластырылып, жиып алуға, жайып қоюға ыңғайлы
жасылған. Орта Азияға белгілі шеберлердің жас нәрестеге арналған әшекейлі
бесік түрлері кең тараған. Жеңіл – желпі заттарды сақтайтын кішігірім
сандықтар мен кебежелерді де кеңінен жасаған. Сондай-ақ қазақтың
күнделікті тұрмысына қолданылатын мебельдің түріне төсек – орындар мен
сандықтар, қол диірмен сияқты үй ішінің заттарын жиып қоятын, бет жағы неше
түрлі оюлармен әшекейленген жүкаяқ, сабааяқтар да жатады. Ағашқа көркем ою,
өрнек салуда қазақтар өсімдік ою - өрнектерінен (ағаш ою, гүл ою)
геометриялық және аз да болса зооморфтық ою өрнектерін қолданған. Әсіресе
ағашқа көркем сурет салуда зооморфтық элемент кеңінен тараған. Қымыз
сабаның піспегінің сабын, ожау сабын әшекейлеуге баса көңіл бөлген. Бұларды
оюлап өрнектеумен бірге сүйекпен, күміспен әшекейлеген. Ожау жасауда
шеберлер өздерінің тамаша өнертапқыштығы мен асқан шеберлер өздерінің
тамаша өнертапқыштығы мен асқан шеберлігін көрсеткен. Біртұтас ағаштан
ожаудың жеке де, қос басты да түрін қызық етіп шығыршықты тізбектерден
жасаған.
Зергер – алтын, күмістен әртүрлі нәзік, сәндік бұйымдар жасайтын
шебер. Алтын мен күмістен созылған жіңішке сымды парсы тілінде Зәр дейді.
Қазақ тілінде зер - ді оқа деп те атайды. Байырғы зергерлік өнердің
озық үлгілері бізге Керей, Найман руларынан, Жетісу өңірі, Сыр бойы
халықтары мен ерте кездегі обалардан табылғаны мәлім. Қазақ шеберлері
зергерлік өнерде көркем құйма, бүршік, лаж, ширатпа, бағдар, темірге
қақталған күміс жалату, күміске алтын жалату, тағы басқа көптеген
тәсілдерді жеттік меңгерген.
Ұста, зергерлердің жұмыс атқаратын орнын дүкен дейді Дүкен үшін
көбінде жіңішке жас талдан тоқып, шанала тәрізді іші сыртын лай (сары
батпақ) сылап қояды. Немесе қиіз үй тігіп құрал - жабдықтарды сонда
орнатады. Қазақ зергерлері, негізінен, түсті металдардан сан алуан әсемдік
бұйымдар жасады. Әсіресе, күмістен соғылатын көптеген сәндік бұйымдар –
сәукеле әшекейлері, сырға, шолпы, шекелік, алқа, өніржиек, қолтықша,
тұмарша, білезік, сақина, жүзік, белбеу, қапсырма, түйме, тана, тіс шұқығыш
ертеден-ақ пең тараған заттар. Сондай-ақ ерлерге арналған кемер белбеу,
кісе, ер – тұрмандарының күмістелген, алтынданған әшекейлердің неше түрлісі
өте әдемі жасалды. Ал, жағлан, кебеже, сандық, асадал, төсағаш, адалбақан,
піспек, тегене, ожау сияқты үй жиһаздары мен ыдысаяқ бетіне орнатылытын
күмістелген әшекейлер мен түрлі түсті шыныдан не болмаса асыл тастардан
орнатылған көздері бар заттарды кез келген үйден кездестіруге болатын еді.
Қару – жарақ беттерін күмістеу сияқты істермен де айналысты. Жоғарыда
көрсетілген сәндік бұйымдар, негізінен, орыс немесе қатай күмісінен
жасалды. Шетелдермен сауданың дамуына байланысты қазақ даласына жайылған
Россияның күміс және алтын ақшасы, қытайдың қой тұяз, тай тұяқ жамбылары,
поляк күмісі іскерлердің қолына түсісімен, олардан сан түрлі сәндік
бұйымдар жасалды. Күмісті, әйресе, алтынды, асыл тастарды, көбінесе, сәндік
бұйымдар жасатушылардың өздері тауып берді. Кейбір қала мақында мекендейтін
зергерлер өз күмісінен де сәндік бұйымдар жасап сататын болған. Халық
шеберлері сәндік күміс бұйымдарды жасауда көптеген зергерлік тәсілдерді
қолдана білді. Соның ішінде ең кең жайылған тәсілдер: өтқа қыздырып сөғу,
балқытыған металды қалыпқа құю, кептеу, тыныкелеу, қаралау, темір бетіне
күміс шабу, сымкәптеу, сіркелеу, жұқа күміс әшекейлердің астынан бедерлі
қадаубастармен батыра ұрып бедерлеу, алтындау, дәнекерлеу, оймалау, асыл
тастардан көздер орнату және тағы басқалар. Зергер теңгелер мен жамбыларды
балқытып құю арқылы өзіне қажетті мөлшерде күміс кесектер дайындап
алатынды. Оны өтқа қыздырып, төс үстінде балғамен жайлап соғу арқылы әр
түрлі зергерлік бұйымдар жасауға немесе күміс кесегін әбден қақтап,
жұқартқан соң қиып темір әшекейлер бетіне күмістеуге болады. Құйма
бұйымдаррды жасау үшін күміс кесектерін шойын ожау да балқытып, арнайы
қалыптарға құяды, содан ол суыған соң, өндеуге кіріседі. Қалып, әдетте, иі
қанған балшықтан жасалып, алдын аш мұқият кептіріледі. Құю әдісімен тек
күміс бұйымдар ғана емес, сонымен бірге мыс, жез, қола, қалайы және
қорғасыннан неше түрлі заттар жасалады. Күміс бұйым бетіне түрлі заттар
жасалады. Күміс бұйым бетіне түрлі-түсті тыныке жүргізу әдісі Қазақстанның
солтүстік және өңтүстік шығыс аудандарында кеқінен тараған. Тыныкені еріту
арқылы салады екен оны күміс бұйым бетіндегі бізбен безенген іздерге құйып,
суығаннан кейін егеумен оңдейтін болған. Күміс бетіне қарала жүргізуді
қазақ зергерлері ертеден білген. Әсіресе, Қазақстанның батыс, солтүстік,
солтүстік шығыс, және орталық өңірлерінде қаралау тәсіліне көп мән берген.
Күміс бұйым бетін қаралауды қара бағдар, қара алтын кейде қарала
кавказ жүргізу деп атайтын болған. Бұлай деудің мәні, әріне кавказ
зергерлерінің әсеріне байланысты бола керек. Жазба деректерге қарағанда,
Батыс Қазақстан өңіріне Кавказ зергерлерінің өнері ХІХ Ғасырдың бірінші
жартысында келе бастағанға ұқсайды. Бұған қосымша қазақ этнографы Э.А.
Масановтың зерттеулері бойынша, күміс бетіне қарала жүргізу әдісі өнері
Орта Азия зергерлеріне ХІІІ – ХVІ Ғасырдан бері белгілі екен. Автор содан
бері зергерліктің бұл тәсілі қазақ даласына ХІХ Ғасырға дейін беймәлім
болып келуі шындыққа үйлеспейтіндігін ескере келіп, қаралау тәсілін
зергерлердің кавказдықтар әсерінен, яғни ХІХ Ғасырдан, әлдеқайда бұрын
білгендігін дәлелдейді. Оның үстіне, қазақ зергерлерінің айтуынша, олар
қараны өздері жасапты. Оның құрамы – күміс, мыс, қорғасын және күкірттен
тұратын көрінеді. Бұл құрамдардың арасалмағы әр түрлі болады. Қараланы,
көбінесе, әйелдерге арналған күміс білезік, қапсырма, сырға, жүзік, белбеу,
еркектердің кісілеріне, кейде ертұрман әбзелдеріне, тағы басқа да үй
бұйымдарын көркемдеуге де жиі пайдаланады. Темірден соғылатын әр түрлі
әшекейлер бетіне күміс шабу тәсілін, көбінесе, күміс шабылады. Ол үшін
темір әшекейлердің беттері өткір шапқымен өте жиі шекіліп, оның бетіне
бөлек қақталған жұқа күмісті жеңіл балғамен жайлап, кіріктіре соғу арқылы
орындалады. Бұл тәсіл Қазақстанның барлық аймақтарына кеңінен тараған.
Сымкәптеу тәсілімен әйелдерге арналған қапсырма, шолпы, түйеуші, білезік
сияқты шағын күміс әшекейлер жасалады. Ол үшін таза ақ күмістен жіңішке
арнайы сымдар темір қалып арқылы созылып, сол сымдардан жоғарыда
көрсетілген әшекейлер жасалады. Қазақстанның батыс, оңтүстік-батыс және
оңтүстік аймақтарында әйелдерге арналып жасалатын алтынданған үлкен
білезік, жүзік, сақина, алқа, өніржиек, қалтыңшалар беттеріне сіркелеу
тәсілімен геометриялық орнектер жүргізіледі екен. Құйылған күміс бетіне
сірке түсіру арнайы қалып арқылы жасылады.

Қазақтың ою-өрнектері, ағаш ою

Қай халықтың да өнеріне, бейнелеу мәдениетіне байыптап көз салсақ, сол
халықтың әсемдік талғашы мен танымына, эстетикалық көзқарасына орай белгісі
бір өнер түрінің басым дамып отырғанына көз жеткіземіз. Осы тұрғыдан
алғанда ою – тіршілігінде айрықша орын алып, ғасырдан ғасырда, ұрпақтан –
ұрпаққа жалғаса дамып келе жатқан өнер түрі десек те болады. Жалпы қазақ
халқының тұрмыс-тершілігінен ою -өрнек қатыспайтын саланы табу қиын. Ою-
өрнек элементерін біз қазақ халқының үй жиһаздарымен құрал-саймандарынан
да, ер-тұрман, әбезелдері мен қару-жарақтарынан да молынан табамыз. Тарихи-
Ғылыми деректерге жүгінсек қазақ халқының ою-өрнек өнері ежелгі
замандардан бастау алып, қазақ жерін мекен еткен көшпелі тайпалар өнерінің
ықпал-зарімен сан ғасырлар бойы қалыптасып, өзіне тән белгілі бір жүйеге
келгенін қапысыз аңғарар едік. Бұған дәлел-айғақ ретінде қазақтың алғашқы
ою-өрнек үлгілерін андронов мәдениеті мен байырғы сақ, ғұн, үйсін өнері
мұраларынан ұшырататынымызды айтсақта жеткілікті. Ою-өрнек өнерінің
белгісі бір халыққа ғана тән негізгі стильдік ерекшелітері сол халықтың
бейнелеу, әсімдікті қабылдау мәдениетінің басты белгілерімен, ұлттық
қолтаңбамен тікелей сабақтасып жатады. Сондықтан да оқымысты ғалымдар,
өнертанушылар қайсы бір халықтың өнерін ден қоя зерттеп, самсқалы баға
берген кезде жоғарыда аталған өлшемдерді басшылыққа алып отырады Әрине,
қазақ халқының ою-өрнек өнері куні бүгінге дейін жан-жақты толығымен
зерттеле қойған жоқ. Дей тұрғанымызбен, бұл өнерсаласының белгілі бір
дәрежеде жүйеленізіне бірқатар ғалымдар мен өнертанушылар, тарихшылар мен
этнографтар атсалысқанын да атап өткеніміз орынды болмақ. Осындай игілікті
ізденістің нәтижесінде ою-өрнекті өнертану ғылымында көкөніс өрнек
(жапырақ, үш жапырақ, шиыршық, гүл, ағаш және т.б.) зооморфтық өрнек (жан-
жандарлардың табиғи және фантастикалық бейнелері, қошқар мүйіз және оның
түрлі нұсқалары: қос мүйіз, қоңыр мүйіз, сының мүйіз, сондай-ақ табан,
өркеш, қаз мойын және т.б.) геометриялық өрнек (сүйір, шаршы, шаршы мен
тұмарша, жұлдызшы, көпбұрыш, балдақ, қармаң және т.б.) космогониялық өрнек
(дөңгелек, төрт құлақ, шұғыла, шимай, бітпес және т.б.) деген топтарға болу
қалыптасқан. Сол ескілді кейбір ғалымдар барлық ою-өрнек түрлерін
физикоморфтық және биоморфтық деп екі топқа ғана боліп қарастырады. Жалпы
алғанда бүгінгі күнге дейін өнертанушы ғалымдар ою-өрнектің екі жуздей
түрін тауып, ғылыми тұрғыдан анықтама берген екен. Әткенмен ою-өрнектің екі
жуздей түрін тауып, ғылыми тұрғыдан анықтама берген екен. Әйткенмен ою-
өрнектің түрлері осымен ғана шектелмейтіні өзінен-өзі түсінікті. Өмірдің
өзінің тынымсыз даму үстінде болатыны секілді, өнер деәр заманның, әр
кезеңнің бағыт-бағдарына, сұраныс-қажеттілігіне қарай дамып, жетіліп,
өркендеп отырады. Сан ғасырлар бойы халықтың руханида, материалдық та
игілігіне айналған осынау ою-өрнек өнері бірінгі күннің талабына орай,
халық арасынан шыққан ісмер-шеберлердің шығармашылық ізденістері
нәтижесінде одан әрі дамып, жаңа түр, соны мазмұнға ие бола түсуде.

Құрал саймандар

Қазақ халқы ерте заманнан бастап тастан, ағаштан, сүйектен, мүйізден,
темірден қарапайым саймандардың түрін жасай білген. Енді ағашты әрмуге
арналған саймандардың бір тобымен танысайық.
Имек қашау – ұзыыңдығы 25-30 см, сабынан дүзіне дейін темірден
жасалған имектелген жеріне өткір дүз шығарған. Бұйымдардың ішін оюуға
арналған сайман.
Тік қашау – ұзындығы 20-25 см, дүзін немесе жұмыс болігін металдан
істеп, сабын ағаштан жасаған, ағашты тесуге арналған құрал.
Шаппа шот – ағашты шауып қалыңдығын жұқартумен қатар әртүрлі формаға
келтіріп жондейтін сайман. Оның имек басын металдан жасап өткір дүз
шығарады, сап орнататын ұнғысы болады. Шоттың сабын тал, қайыңнан
жасайды.
Аталғы шот – ағаштан жасалған ыдыстардың ішкі қуысын шауып жөндеуге
арналған сайман. Оның дүзі жартылай доға тәрізді болады.
Могол оңғыру – ағаштан жасалған ыдыстар мен домбыраның ішкі қүыстарын
әрлеп жонуға арналған, жұмыс бөйгін имек металдан жасап өткір дүз
шығарған сайман. Сабы ағаштан орнатылады.
Үскі ағаш – сүйек, шегерлердің орнын белгілеп тесуге арналған біз. Бұл
біздің формасы үш қырлы, кейде төрт қырлы болады. Біздің жұмыс бөлігін
темірден, сабын ағаш мүйізден саптауға болады.
Тістеуік – ағаш, мүйіз, металл шегелерді қысып суырып алуға арналған
шағын қысқым. Бұл сайман металдан жасалады.
Балта – ағаш шеберлері балтаны атқаратын қызметіне қарай үлкен, кіші
болғызып темір ұсталарына жасатып алады. Кішкене балтаны айбалта деп
атайды. Балтамен көбінде ағаш бұйымдарды алғашқы жөндеуден өткізеді, дүзі
өткір сайман.
Имек ыңғыру – қолға ұстауға ыңғайлы, жұмыс істейтін бөлігі имек, өткір
дүзі бар, сабы ағаштан жасалған, қүыс бұйымдардың ішін әрлеп оюға
арналған сайман.
Пышақ – жұмыс бөлігі металдан, сабы ешкі мүйізінен жасалған, бір
жағына дүз шығарып өткірлеген сайман. Пышақтың түрі өте көп. Ою - өрнек
шығаруға, тері тарамысты жөндеуге, ағашты жөнуға арналған пышақтың
түрлері әр алуан болады.
Бұрғы – ағаш, сүйек, мүйіз, металл бұйымдарды тесуге арналған сайман.
Бұл сайманды металдан істеп екі жағына қарама-қарсы дүз шығарып жасайды.
Бұрғының түрі өте көп болады.
Қуыс құлақ – малдың құлағы тәріздес, екі жағы ұшына дейін дүзді,
бұрғылап тескен тесікті үлкейтіп кеқейтуге арналған ыңғырудың бір түрі.
Қолдан жасап алуға ыңғайлы сайман.
Ойыс жүзді қашау – жұмыс бөлігі металдан істеліп, дүзі жоғары қарай
ойысқан, өткір сайман. Ағаш бұйымдарына бір өлшемде ойыс – бедер түсіруге
арналған. Сол ойыс бедерлердің бетін қырып, тегістеп, әрлейтін аспап.
Құс тұмсық ыңғыру – бұл ыңғыру ою - өрнекті ойып салуға арналған. Біз
тәріздес жүзі үшкір әрі өткір имек тұмсық. Имек тұмсығының екі жағында да
өткір жүзі бар сайман. Жұмыс бөлігі металл сабы ағаштан жасалған.
Шеберлер ол сайманды өздерінің істейтін бұйымдарының ыңғайына қарай
қолдан жасап алады.
Самиян ыңғыру – іші қуыс ойылған бұйымдарды біркелкі тегістеп жонуға
арналған, имек тұмсығынан имек артпа шыққа дейін өткір дүзі бар аспап.
Жұмыс бөлігі металдан, сабы ағаш, мүйізден жасалады. Шеберлер мұны да өз
қолымен жасайды.
Балға – ағаш шеберлері балғаның екі түрін пайдаланады. Темір балға
және ағаш балға. Ағаш балғаны кейде тоқпақ депте атайды. Тоқпақты ағаштың
ұрысынан немесе ағаш бұтағының берішінен (без) жасайды. Ағаш жұмысына
көбінде осы тоқпақты пайдаланады. Қайыс илегенде осы ағаш тоқпақ пен
жаңғырық керектенеді.

2. Ұлттық музыкалық аспаптар және дыбыс құдыреті

Қазақтың тарихы небір оқиғаларға толы. Ондай оқиғалар сол ортада өмір
сүрген адамдардық жүрегінде өтпес із қалдырып, мәңгі есте сақталып қалады.
Ал мәдениет әрқашан да тарихпен тығыз байланысты. Әсіресе қоғымдық өмірдің
сан алуан сыры күмбірлеген күй мен шырқалған әндерден өз көріністерін тауып
отырған. Ақын – жыраулар көбінесе тарихи оқиғалар жайында толғаса, ол
жырлар өз заманының шежіресі болып қалғандығы белгісі. Ал аңыз, өнең,
музыка ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып қалып отырады. Міне, сол халықтың музыка
мен музыкалық аспаптарының пайда болуын және дамуын зерттеу қазіргі музыка
тану саласындадағы абыройлы да ардақты жұмыстардың бірінен саналады. Бұл –
музыка өнерінің халықтығы мен ұлттық өзгемейігі, халық творчествосының
көркемдік жағынан баюы сияқты проблемалармен тығыз байланысты. Музықалық
аспаптарды зерттеу және қайта жасау ісі Ұлы Октябрь социалистік
революциясынан кейін қөлға алынды. Осы орайда А.Агажанов, И.Жинович,
А.Руднева, М.Лысенко, А.Гуменюк, П.Никифоров, И.Кортуа, Г.Благодатов, С.
Абдуллаева, Ф. Соколов, К.Вертков; А.Мирек және тағы басқа музыка
зерттеушілерінің атын атау керек. Орта Азия халықтарының музыка мәдениеті
жайында бағалы еңбектер, белгілі ғалымдар В.М.Беляев пен В№С№ Виноградовтың
қаламынан туды. Ал.Н.Миронов, С.Векслер, А.Петросянц, Т.Вызго және
Ф.Кароматов сияқты музыка зерттеушілер өзбек музыка аспаптарының сыр-
сипатын ашуға және оларды жетілдіре түсуге көп еңбек сікірді. Әйткенменде
түркі тілдес халықтардың музыкалық аспаптардың пайда болу және және даму
жолдары әлі толық зерттеліп болған жоқ. Аспап тану ғылымы енді ғана
оркендеп келе жатыр. Бұл саладағы арнайы жұмыс Қазақстанда 1964 – жылдан
бері ғана қолға алынды. Ұзақ уақытқа дейін музыкалық аспаптың не бары төрт
түрі ғана белгілі болып келді, ал халқымыздық музыкалық тұрмысында
домбыра, қылқобыз, сыбызды ғана пайдаланылатын. Ал қазір музыкалық
аспаптардың жиырма тоғыз түрі белгілі болып отыр. Қайта өңдеу, жетілдіру,
ансамбльдер мен оркестр құрамына енгізу сияқты әрекеттердің нәтижесін де
халықтың музыкалық аспаптары жаңа техникалық мүмкіндіктерге ие болды. Көне
музыкалық аспаптардың пайда болуымен дамуы, олардың дыбыс тербелістері,
интервалдары тағы басқа осындай толып жатқан ерекшеліктері жөнінде орта
ғасырда өмір сүрген ғұлама ғалым әл-Фарабидің еңбектерінен небір бағалы
деректерді табамыз. Оның үстіне ғалым вокальдық және аспаптық музыкаға
байланысты мәселелердің де бетін ашып береді. Ағартушы-Ғылым Шоқан
Уәлиханов (1835-1865) шығармаларының толық жинағында қазақтардың, қырғыздар
мен ұйғырлардың халық музыкасының жанрлық ерекшеліктері мен көне аспаптары
жайында, халық ішінен шыққан дарында орындаушылар жөнінде бағалы
мағлұматтар бар Ш.Уәлиханов өткен ғасырдың ортасында-ақ көне аспаптардың
халық тұрмысында қолданылмайтыны жайында, соның салдарынан халықтың кейбір
ән-күйлерінің орындалмай жүргендігі жайында қынжыла жазған еді.
Әдебиеттерде келтірілетін, Фольклорда айтылатын жайларға сүйене отырып
іздестіру жұмыстарын жүргізудің нәтижесінде, сондай-ақ музейлердегі
бұымдарды пайымдау, экспедицияларға шығу арқасында қазақтың тағы да тоғыз
көне аспабы табылды. Бұлар – саз сырнай, үскірік, тастауық, бұғышақ,
тұяқтас, дудыға, қоссырнай, ысқырауық және қөңырау. Домбыраның, сыбызғының,
қылқобыздың, асатаяқтың, қамыс сырнайдың көптеген басқа түрлері бар. Екені
анықталды. Қазақтың музыкалық аспаптарын жіктеу деп аталатын бөлімі осы
аспаптарды жүйелеуге арналды. Бұл жөнінде Б.Сарыбаев еңбегі айрықша атап
өтуге тұрарлық. Ол қазақ музыка аспаптарын былайша жіктеді.
І. Үрлеп тартылатындар. Тармақталуы:
1. Флейталық – сыбызғы, қурай – ысқырғыш, үшпелек, сизсырнай, үскірік,
тастауық, ысқыруық.
2. Тростық – қамыс сырнай, қос сырнай, қауырсын сырнай.
3. Мундуштуктік-мүйіз сырнай, ұран, бұғымақ, керней.
ІІ. Ішекті. Тармақталуы: 1. Шертіп ойналатын – жетіген, шертер, домбыра.
2. Қияқпен ойналатын – қылқобыз.
ІІІ. Мембраналы. Ұрып ойналатындар – даңғыра, кепшік, дабыл, дудыға,
дауылпаз, шындауыл.
ІV. Сым тілшелі: шаңқобыз.
V. Сілкіп ойналатындар: асатаяқ, шың, сылдырмақты, қамшы, қоқырау.
Белгілі бір аспаптың түр-тегін анықтау үшін басты-басты екі белгі
айқождалады.
1. дыбыстың негізгі қайнар көзі.
2. Сол дыбысты шығару әдісі яки механизм.
Аспаптардың көпшілігі әлі жетілдірілуде.
Дыбыстың ауқымына қарай, күге келтіріп, нақты жүйегі түсірілсе,
біршама фольклорлык аспаптардын бас, альт, тенор, прима түрлері дүниеге
келері сөзсіз.
Дыбыс құдыреті
Табиғат ғұмырының, адамзат тыныс-тіршілігінің тетігі қозғалыста екенін
ескерсек, онда дыбыс атаулының да бастау бұлағы қимыл-әрекет деп түсінеміз.
Шындығында кез келген физикалық дене сыртқы күш әсерінен ғана өзіне тән
дыбыс береді. Айналамызға бір сәт құлақ түрсек саумал самал тербеген
жапырақтар сыбдыры қыр мен ойды қуалап, құлдырай аққан сыршыл бұлақ
сылдыры, бұлбұл үні, бозторғайдың шырылы, алып завод изілі, самолеттің
изрілі, тұлпар тұяғынық дүбірі. Бәрі бәрі дыбыс, үн. Әлем сан алуан әуенге
толып, аспан асты, жер үстін дыбыс кернеп тұрғандай.
Дыбыс – мынау ғажайып ғалымның көрінбес тірегі, бөлінбес бөлігі деуге
болады. Онсызмына дүниені көз алдыңа елестету мүмкін емес. Ендеше, дыбыс ең
әуелі тіршілік белгісі. Дыбыс қатынас құралы. Адамдар бір-бірімен сөйлесу
арқылы қарым-қатынас жасайды. Ал сөйлесу-дыбыстау, дауыстау арқылы жузеге
асады. Жан-жануарлармен құстардың дыбыстамайтыны жоқ. Тіл пайда болмай
тұрғанда адамдар бір-бірімен дыбыстау арқылы түсініскен. Қазіргі заманғы
ғылым мен техникада дыбыс ерекше роль отқарады. Жалпы, қатты бітеу
денелерден ащы, қысқа, аліші қуыс, жұмсақ денелерден ұзақ, тербеліеті дыбыс
шығаратынын түсінді. Дыбыс құдіреті арқылы осылайша өз өмірлерінде ұлы
жаңалықтар ашып жатты. Күнделікті тіршілікте болып жатқан сол жаңалықтар
арқылы адамның ақыл-ой, сезімі үнелі алға жылжып, толысып, толыға түсті.
Адам даусы арқылы толқынды, әсерлі, әуезді дыбыстар туды.
Мінеки музыкалық дыбыстар шартты түрде осылай өмірге келді. Шартты
музыкалық дыбыс музыкалық аспаптың дүниеге келдіне бірден-бір себепші
болды. Музыкалық дыбыстық шынайы дамды музыкалық аспаптардың пайда
болуымен тікелей байланысты. Айнала алуан дыбысқа төлы. Бірақ дыбыс
атаулының бәрі музыкалық дыбыс емес. Дыбыстың ең жоғары қызметі адамға
эстетикалық ләззат, рухани азық сыйлау. Мұндай қызметті – музыкалық дыбыс
қана атқарады. Тербеліс жиілігі 17 герцден (гц) төмен қума толқынды дыбысты
– инфрадыбыс, ал жиілігі 20000 герцден артық дыбысты – ультрадыбыс деп
атайды. Бұл екеуінде адам құлағы қабылдай алмайды. Музыкалық дыбыс -
өзіндік мәні мен маңызы, қадіргі мен қасиеті, ерекшелігі бар дыбыс. Мәні –
адамның аңсаған арманын, қуанышы мен күйінімен, өмір құбылыстарын сан алуан
сиқырлы иірімдер арқылы санаңа жеткізеп, жүрегіңе құйып беретіндігінде.
Маңызы – сол сиқырлы да сүйкімді ырғақтарымен, тебіреністі тербейетерімен
адамды дүние сырын түсінуге, сұлулықты сезінуге жетелеп, жан рақатына
бөлейтіндігінде, қарапайымдылығында, табиғилығы мен түсініктілігінде.
Көңілді ырғағымен өмірге қызықтыра, құлшындыра түсіп, мұңды сазымен бірер
сәтке өткеніңді ойыңа оралтып, ойландырып, толғандыратындығында. Ерекшелігі
– биіктігі мен ұзақтығында, бояуы мен қуаттылығында. Мысалға домбыраны алып
қарасақ оны көрмей тұрып-ақ шығып жатқан дыбыстың жуан – жіңішкелігін
ашыратуға, яғни домбырадан шыққан дыбысстың музыкалық кеңістігі орнын дәл
табуымызға болады. Дыбыстың музыкалық кеңістігінен ойша белгіленетін орны
дыбыс биіктігі деп аталады. Дыбыс биіктігі ішектің ұзын қысқалығына, жуан-
жіңішкелігіне және қаншалықты бос немесе қатты тартылғанына байланысты.
Егер ішек жіңішке, қысқа, қатты болса, дыбыс жоғары, ал жуан, ұзын, әрі
бос тартылса дыбыс төмен шығады. Дыбыс биіктігі оның тербеліс жиілігіне
байланысты. Тербеліс неғұрлым жиі болса дыбыс соғұрлым жоғары, керісінше
қаншылықты сирек болса соншалықты төмен естіледі. Секундына 16 рет қана
тербелген дыбыс құлаққа естіледі. Ал 15 рет тербелген дыбысты есту мүмкін
емес. Оған арнайы аппарат керек. Ал ең жоғары дыбысты есту мүмкін емес.
Ғалымдардың зерттеуіне қарағанда адам секундына 20 мың тербеліс жиілігі бар
дыбысты ести алады екен. Ал музыкалық кеңістік шегі 47 мың герцге дейін
барады. Бұдан арғы дыбыстардың биіктігін адам құлағы ажырата алмайды.
Музыка әлемінде дыбыс биіктігі ең қажет те негізгі ерекшелік. Жалпы дыбыс
биіктігі ең қажет те негізгі ерекшелік. Жалпы дыбыс биіктігі бір ғана
аспап мүмкіндігімен шектелмейді. Бір аспаптың дыбыс биіктігін екінші аспап
толықтырып отырады. Музыкалық дыбыстың бояуы (тембр). Ауыз екі тілде мына
аспаптың үні қоңыр екен, немесе ащы екен, кейде жеңіл әйтпесе ауыр
деп атаймыз. Сондай-ақ екпінді, баяу, кейде нәзік, сүйкімді
болмасан түрпідей, жағымсыз дейміз. Аспаптардың сиқырлы үніне құлақ
түрген сайын оның құпиясы ашыла береді. Адамдардың музыкалық дыбысқа
құныққаны соншылық, бір аспаппен шектелмей барша дыбысты толық қамтитын
жақаша, күрделі де сипалы аспап жасауға үнемі құлшынып отырған. Қанша аспап
жасаса да олар бірінең үнін бірі қайталамаған. Осыдан келіп музыкалық
аспаптардың алуан түрі шыққан. Соның арқасында адам ой-арман, қимыл-
қозғалыс, көңіл-күй, нәзік сезім бәрі-бәрін музыкалық дыбыс арқылы бейнелей
алатын мүмкіндікке ие болған. Адам қолынан шыққан қобыз үнінде мұң, зар
басым болса, сыбызғы үнінде қуаныш, шаттың бар. Домбыра байсалды дыбыс
шығарса, шертердің үні салтанатты келеді. Бұл айтылғандар дыбыс бояуының
дәл анықтамасын бермейді. Дыбыс бояуын түсіну үшін домбыраның ішегін ашық
күйінде бір қағып, дереу кез келген перкені басып, қайта жібере салыңыз.
Әуелде, яғни ішекті ашық күйінде қаққанда ол толық тербейске түседі,
екіншіде, яғни перне басқанда сіз ішекті екіге бөліп тастағандай боласыз
да, дыбыс жаңағы басылған перне мен тиектің арасында ғана тербеледі. Дыбыс
алғашқыға қарағанда жоғары (жіңішке) естіледі. Алғашқы дыбыс музыка тілімен
негізгі рең (тон), ал кейінгі дыбыс қосалқы рең (обертон) деп аталады.
Негізгі рең мен қосалқы рең қосылып дыбыс бояуын яғни тембр береді. Дыбыс
бояуы барлық аспапта бірдей емес. Ағаш қақпақтан шыққан дыбыс тері
қақпақтан шыққан дыбыстан өзгеше болады. Дыбыс бояуы аспап жасалған
материалға, аспаптың тұлғасына, дыбыстағы қосалқы реңдер санына, аспаптың
сапасына, дыбыстағы қосалқы реңдер санына, аспаптың сапасына, аспап
ойналатын орынға, жоғары дыбыстан төмен дыбысқа қарай немесе керісінше
ауысуына байланысты.

а) Домбыраның пайда болу тарихы, домбыраның түрлері

Домбыра қалай пайда болды?
Ел аузында мынадай аңыз бар. Ертеде, қылышынан қан тамған қаһарлы
жанның атастырған жалғыз қызы бойжеткенде бір кедей жігітке ғамың болып,
көңіл қосып жүреді екен. Мұны біліп қойған жан жігітті дарға астырады.
Жігіт өлгеннен кейін қыз мезгіліне жетпей бір ұл, бір қыз табады. Көп
көзінен, ел сөзінен сескенген жан жаман атқа қалмаудың амалын іздеп қос
бүлдіршіннің көзін жоюды астыртын Мыстан кемпірге тапсырады. Мыстан кемпір
өмірге жаңа ғана келген сәбилерді көз көрмес, құлақ естімес жерге апарып,
биік өскен жап-жасыл ағаштың басына қызды шығысқа, ұлды батысқа қаратын
іліп кетеді. Нәрестелердің көз жасы тамған ағаш бұтақтары суалып қуара
бастайды. Қос жүрек соғуын тоқтатқанда, бәйтеректе өсуін доғарады. Ел
ішіндегі өсек сөз, өтірік өкпеге шыдамаған қыз егізін іздеп жолға шығады.
Бармаған жер, баспаған тауы қалмайды. Күлкісіз күндер, ұйқысыз түндер,
арманмен айлар, жылаумен жылдар өтеді. Қатты шаршап діңкесі қатқан қыз
әбден қурап қабығы түсіп, шіруге айналған биік ағаштың түбіне келіп
қисаяды. Ұйықтап кеткен соң оны бір сүйкімді сөз, сиқырлы әден оятады.
Құлақ түріп, тың тыңдаса ән салып тұрған қасындағы биік ағаштан
күмбірлеген үн естіледі. Қыз күндіз егізін іздеп, түнде осы әнші ағаштың
түбіне келіп, кеше түрлі әден естіп, көңіл жұбатып, тынығып жүреді. Бір
күні айналаға көз салмақ болған қыз ағамтың басына шығамын деп оны құлатып
алады. Бірақ көп ұзамай самал соғып, әнші ағаш қайта зарлай жөнеледі. Қыз
оның құпиясын білмек болып, тексереді. Ағаш жуан түбінен басына дейін қуыс
екен. Жіңішке басының екі жағында бұтақтан бұтаққа керіліп қалған ішектерді
көреді. Бұл қыздың екі баласынан қалған жұрнақ еді. Батыс жағындағы ішек
бостау, ал шығыс жағындағы ішек қатты тартылыпты. Егізінің өлімінен хабары
жоқ қыз енді ағаш неге ән салатынын түсінеді де өзі де қуыс ағаш жасап
алып, манағы екі ішекті соған тағады. Шертіп көрсе, керемет үн шығады,
құлақ тындырады. Қыз байғұс бостау тартылған ішекті үні мұнды шығатындықтан
ұлы – Мұңлық, ал ащы, тым зарлы шығатындықтан қатты тартылған ішекті қызым
– Зарлық деп ат қойып, күндіз – түні қолынан тастамай күй шығарып, ел
кезіп, егізін іздеп кеткен екен. Ерте, ерте ерте заманда, ер етігімен су
кешкен келте заманда, тарихтың тоғыз тарауы қарт жыраудың толғауымен
қосылып домбыраның шанағына құйылған екен. Сонда осынша байлық оның қуыс
мойнынан шығып кетпесін, пәм тоғыз тараудың белгісі болсын деп, бүкіл ел
болып жиналып домбыраға тоғыз тосқау – перне таққан екен. Осыдан соң оның
шанағы кеқейіп, мойына жіңішкерген екен.
Ал елім деп егіліп, ел есіндегі ер есімдерін паш еткен қарияның
құрметіне домбыраның құлағы тесіліп, қос бұрама қалдырылған екен, бетіне
жүрек тебірентіп, ой толғайтын қос ішек тартылған екен. Осылай ол халықтың
алтын қазынасы болып сол заманнан қалған екен. Мінеки, екі ішекті
домбыраның дүниеге келуі жөніндегі ел аңыздары осылай толғайды. Егер ақыз
түбі шындық деген халық нақылына сенсек, бірінші аңыздағы домбыра
кездейсоң пайда болып, адам жанына аса қажет қасиетті аспапқа айналған.
Диалектикалық материализм кездейсоқтықты әсте жоққа шығармайды.
Домбыра қайдан шықты деген сұраққа бүгінгі қазақ аспап танушылары
ұрмалы аспаптар негізінде пайда болды деп жауап беріп келеді. Бұны
айтушылардың ой-пікірлерін саралап келгенде біздің көз алдымызға домбыраның
мынадай даму процесі елестейді. Байыппен бағдарлар болсақ, бұл тұжырымның
жаны бар секілді. Ең көне деп танылған алмұрт тәріздес ішекті аспаптың
шанағынан мойынның созылып шыққандығы; оның келесі сатысы – шертердің пайда
болуы, шертер әубаста бір ішекті болған. Бабаларымыз ұрмалы аспаптың үстіне
ішек тартуы келіктен? Басқаша айтсақ, ішек тағуға себепкер болған не?
Ұрмалы аспап өмірге алғашқы адаммен бірге келді. Бірақ алғашқы адамның
ұрмалы аспаптың үстіне ішек тағуды ойлауға санасы жетпейтін. Оны ойлап
табұға уақыт керек еді. Иә, көп уақыт. Солай болса да біз домбыраның нақ
қай ғасырда өмірге келгендігін доп айта алмаймыз. Дегенмен, кейбір тарихи
деректер мен әр жылдарда жүргізілген қазба жұмыстары нәтижесінде табылған
мәліметті мүсіндерге ой жүгіртіп көруге болады. Үстіміздегі ғасырдың
елуінші жылдарында согда, қой қырылған (ежелгі Хорезм) қалаларының орнын
қазғанда табылған мүсіндердің бірінде екі ішекті аспап домбыра ұстаған
музыкант бейнеленген. Ғалым – зерттеушілер оның қолындағы аспапты
қазақтардың домбырасы деп шешті. Мүсінге 2400 жыл. Иә, қазіргі ұстап жүрген
домбырамыздың түр-тұрнаты біздің дәуірімізге дейінгі V-IV ғасырда-ақ ел
ішіне кең тараған.
Енді бұған жоғарыда біз баяндап өткен домбыраның шығуымен даму
эволюциясын қамтитын жылдар мен ғасырларды қосыңыз. Өйткені, бүгінге дейін
домбыра деген сөздіқ шықуы, атау болып қалыптасуы жөнінде әлі күнге
тұрақты пікір қалыптасқан жоқ. Қазақ халық музыкасының аспаптану ғылымының
негізін қалаушы академик Ахмет Жұбанов: Кейбір деректерде домбыра сөзі
арабтың дунбахи бурра тіркесінен, яғни қозы құйрық деген сөзінен
қалыптасқан деген долбар айтылған - дейді. Шындағында бір қарағанда
домбыра тұрпаты қозының құйрығына ұқсамай ма?
Дмбыра атауы Дембира деген қыз атынан шыққан болуы керек деп те
топшылайды. Мұның да қисыны бар секілді. Өйткені шығыс елдерінде қастерлі,
қасиетті нәрсеге немесе кейбір көпшілік орынға әйел адамның есімін беру
жоралғысы бүгінге дейін сақталған. Үшінші пікір былай айтылады: Домбыра
ішектерін, құлақ күйін келтіргенде оған дем беруші, күш қуат беруші – ол
домбырашылардың іс әрекеті, қимылы. Мысалы, аспап ішегін дәл бұра – дұрыс
күйлеп, аспап ішегіне дем бұра – ішектерге ауа жұтқызу, ішектерді лепке
толтыр, аспап ішектерінің тыныс күйін келтір деген ұзылдар арқасында біз
дембұра – домбыра – домбыра деп талай уақыт мерзімінде сыры ашылмай келген
осы көне термин сөздің, аспап атауының түп-тамырын танып қалғандаймыз.
Домбыра сөзі көптеген халықтар тілінде бар және олардың бәрі тек
музыкалық аспап атауы ретінде айтылған. Татарларда – думра, қалмақтарда –
домр, монғолдарда – домбур, остяктарда – домбра, өзбектерде – танбур,
оңтүстік славяндарда – танбура, украиндарда – бандура, грузиндерде –
пандури деп аталады. Бұлардың барлығы қазақтың домбырасына ұқсас ішекті
аспаптар. Айтылуы әр бөлек болғанымен мағнасы бір сөзден тарағандығын
аңғару қиын емес. Сонда ол қай сөз болуы мүмкін?! Пішіні домбыраға ұқсас,
төрт ішекті шертпелі аспап үнді халықтарында тампура деп аталады. Ішекті
шертпелі аспап пандура гректерде де бар. Мінеки, осы деректердің бәрі де
болашақ аспаптанушы зерттеушілерді ойландыруға тиіс. Қазақ халқының тол
аспабы – домбыра ұзақ уақының тол аспабы – домбыра ұзақ уақыттан бері
өзінің негізгі құрылысын, түр-тұрпатын сақтап келеді. Ей ішіндегі шеберлер
оның формасын өзгертуден гөрі дыбыстың ауқымын, мелодиялық мүмкіндігін
арттыруға көп көңіл бөлді.
Қазақ аспаптың музыкасының шырқау биікке шыққан кезеңі ХІХ ғасыр. Бұл
жүзжылдықта әншілік, күйшілік өнердің үрдіс дамуы домбыраның да жетілуіне
ықпал етті. Осыған байланысты домбыраның да үнділігін, дыбысының
әуезділігін күшейту қажет болды. Бұл қажеттілік домбыраның перне санын
көбейтіп, шанағының жаңғырғыштығын молайту арқылы өтелді. Шынайы шебер,
дарынды домбырашылар қолынан шыққан ең сапалы домбыра үлгісі сақталып, сол
үлгі бойынша домбыра жасау дәстүрге айналды, Республикамызда кездесетін
домбыра үлгілері төмендегідей:
1) Батыс Қазақстан үлгісі.
Бұл домбыралардың шаңағы қақ жарылған алмұртқа ұқсас, көлемді болады.
Перне саны 12-14-16-ға дейін жетіп, олар тұрақты орнығады. Бұл пернелер
төкпе күйдің кең тынысын, дыбыстың ауқымын, иірім – қайырымдарын дәл беруге
ыңғайлы келеді.
2) Орталық және Шығыс Қазақстан үлгісі. Бұл оқірге кең тараған
домбыралардың шанағы күрек іспетті, жалпақ, мойны қысқалау болып
келеді. Перне саны 7-8-11-ден аспайды. Халық шеберлері жасаған бұл
домбыралардың үні перне санына, шанағының көлеміне, мойнының
ұзындығына қарай өзгеше әсерлі де әуезді. Шеберлер домбыра
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.