ТІРШІЛІК ҚАУІПСІЗДІГІ НЕГІЗДЕРІ пәні бойынша дәрістер жинағы
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ - түрік университеті
Экология және химия кафедрасы
Техн.ғ.к., доцент м.а. Ибрагимова Э.К.
Магистр оқытушы Мейірбекова Г.П.
B.013 ТІРШІЛІК ҚАУІПСІЗДІГІ НЕГІЗДЕРІ
пәні бойынша дәрістер жинағы
Түркістан - 2018
Дәрістер жинағы Ахмет Ясауи униыверситетінің білім беру үдерісін
ұйымдастыру бойынша нормативтік құжаттар жинағы -1 негізінде дайындалды.
Дәрістік сабақтардың жинағын дайындағандар: 1. техн.ғ.к., доцент м.а.
Ибрагимова Э.К.
2.
магистр оқытушы Мейірбекова Г.П.
Дәрістік сабақтардың әдістемелік нұсқаулары кафедраның № 1 хаттамасы,
2018ж. мәжілісінде қаралды.
Кафедра меңгерушісі _______________ х.ғ.к., профессор м.а.
Р.Н.Нұрділлаева
Дәрістік сабақтардың әдістемелік нұсқаулары Жаратылыстану факультетінің
№1 хаттамасы, 2018ж. оқу-әдістемелік
Кеңесінде мақұлданды.
Оқу- әдістемелік кеңес төрайымы: ___________ техн.ғ.к. Ибрагимова Э.
Дәріс № 1
Тіршілік әрекетінің қауіпсіздігі саласындағы заңды және құқықтық актілер
Дәріс жоспары:
1. Курстың мазмұны.
2. Табиғи және техногенді сипаттағы төтенше жағдай туралы Қазақстан
Республикасының заңы.
3 Ұйымдардың табиғи және техногенді сипатты төтенше жағдайлар саласындағы
міндеттері.
Дәріс мақсаты мен міндеттері: Студенттерге Тіршілік қауіпсіздігі
негіздері курсының теориялық негіздерін, мақсатын, міндеттерін түсіндіру.
Адам – мекендеген орта жүйесіндегі қауіп-қатерді топтастыру жайында
түсінік қалыптастыру.
Дәріс мазмұны. Тіршілік қауіпсіздігінің негіздері - адамның өмір
сүру ортасымен қауіпсіз қарым-қатынасы мен оны қорғауға, төтенше
жағдайларда шаруашылық обьектілерінің тұрақты жұмыс істеуіне, табиғи және
техногендік сипатты төтенше жағдайлардың салдарын ескерту мен жоюға, сондай-
ақ осы заманғы зақымдау құралдарының қолданылуына бағытталған шаралар
кешені. Сонымен қатар, тіршілік қауіпсіздігінің негіздері – төтенше жағдай
кезінде шаруашылық нысандарының тұрақты жұмыс істеуін, адамның өмір сүру
ортасымен қауіпсіз қатынысы әдістерін, қазіргі заманғы зақымдау
құралдарының қолданылуы және табиғи, техногенді ТЖ салдарын жою және
ескерту сұрақтарын оқытатын жоғары мектеп курсы.
Пәнді оқыту барысында келесі сұрақтар қарастырылады: Өмір сүру
ортасының жағдайы және жағымсыз факторлары; адамның өмір сүру ортасымен
қатынасының қауіпсіздігін қамтамасыз ету принцптері; техникалық ортамен
процестердің қауіпсіздігін жоғарлату, зиянды және зақымдаушы факторлармен
зақымдалған адамның анатомиялық-физиологиялық салдары, оларды
идентификациялау принцптері; ТЖ кезіндегі шаруашылық нысандарының тұрақты
жұмыс істеуін зерттеу әдістері; ТЖ және олардың салдарын болжау; ТЖ кезінде
шаруашылық нысандарының өндірістік қызметкерлерін және халықты қорғау
шараларын жасау; ТЖ салдарын жою; тіршілік қауіпсіздігінің нормативті
техникалық және ұйымдастыру негіздері.
Тіршілік қауіпсіздігінің негіздері курсының мақсаты: болашақ
мамандарды өмір сүрудің қауіпсіз және зиянсыз жағдайын құру үшін қажетті
теориялық біліммен және тәжірибелік дағдылармен қаруландыру; төтенше жағдай
кезінде мүмкін болатын апаттар, табиғи қасіреттердің зардаптарын жою
барысында халықты, өндіріс мамандарын және ауылшаруашылық объектілерін
қорғау жөнінде бағдар алу және сауатты шешім қабылдап, қорғаныс құралдарын
пайдалана білуге үйрету.
Курс бойынша шешілетін міндеттер мынадай талаптармен анықталады:
студенттер бейбітшілік және соғыс уақытындағы төтенше жағдайларда құтқару
жұмыстарын өткізу тәртібін дұрыс меңгеру және авария, апаттар, табиғи
қасіреттердің зардаптарын жою барысында алғашқы көмек көрсетуге арналған
құрал жабдықтарды дұрыс қолдана білу.
Студент курстың соңында төтенше жағдайларда құтқару жұмыстарын өткізу
тәртібін дұрыс меңгеру керек; тері қабатын, тыныс алу жүйелерін қорғауға
арналған құрал - жабдықтарды дұрыс пайдалана білу. Төтенше жағдайларда,
апаттар, табиғи қасіреттердің зардаптары кезінде сауатты шешім қабылдауы
қажет.
Курстың негізгі себептері, маман дайындаудағы ролі.
Болашақтағы мамандарға қауіпсіз және зиянсыз жағдайдағы тіршілік
әрекетін құру үшін қажетті теориялық және тәжірибелік дағдыларды үйрету;
қауіпсіздік бойынша қазіргі заман талаптарына сай технологиялық процестер
мен жаңа техниканы жобалау; студенттерге соғыс және бейбіт уақыттағы
төтенше жағдайлар кезіндегі іс-әрекеттерді, халықты қорғау әдістерін,
қазіргі заманғы зақымдау құралдарының қолдану кезінде, табиғи апаттар,
авариялар салдарын жою кезіндегі құтқару және кезек күттірмейтін жұмыстарды
ұйымдастыру және жүргізу негіздерін оқыту; зақымдау ошағына сипаттама беру;
құтқару және басқа да кезек күттірмейтін жұмыстарды ұйымдастыру және
жүргізу негіздерін анықтау; ТЖ салдарынан халықты қорғау әдістеріне
сипаттама беру; химиялық және радиациялық барлау құралдарымен таныстыру
және олардың жұмыс істеу тәртібі мен таныстыру.
Тіршілік қауіпсіздігі негіздері пәні қауіпсіздікті қамтамасыз
етудің теориялық және практикалық негіздерін білетін, қауіптілікті тани
және бағалай білетін, олардан сенімді қорғау тәсілдерін анықтай және жүзеге
асыра білетін, басты принцптер-ғылыми ізденіс, жобалық-конструкторлық
әзірлемелер, өндірісті ұйымдастыру және басқару облысында кез-келген
техникалық міндеттерді шешу кезінде қауіпсіздік басымдылықтарының
сөзсіздігін терең сезетін, жас мамандарды дайындау.
Пәнді оқу нәтижесінде студент білуі қажет. Адамның мекендеу ортасының
жағымсыз факторлары, олардың әсер ету салдары, оларды сәйкестендіру және
адамдарды қорғауды қамтамасыз ету принцптері, нысандардың жұмыс істеуінің
тұрақтылығын арттыруды зерттеу әдістері, ТЖ болжау және апаттардың, табиғи
апаттардың салдарын жоюға әзірлігін анықтайтын модельдерді әзірлеу туралы
түсінігі болуы қажет;
ҚР негізгі заңдарын және тіршілік әрекетінің қауіпсіздігі және
қоршаған ортаны қорғау облысындағы нормативтік заңдарды; зиянды және
зақымдаушы факторлардың адам үшін анатомия-физиологиялық салдарын, қорғау
тәсілдерін; ТЖ дағы шаруашылық нысандарының жұмыс істеу тұрақтылығын
арттыру жолдары мен тәсілдерін; төтенше жағдайларды болжау және олардың
салдарын жою әдістерін білу керек; Қауіпсіздік пен экологиялықты арттыру
бойынша шараларды әзірлеу, құтқару және басқа да шұғыл жұмыстарға қатысуды
жасай білулері керек;
Қауіпсіздік облысында, әлеуметтік-гуманитарлық, жаратылыстану, жалпы
кәсіптік және арнайы ғылымдар, ойлау мәдениеті және өзінің кәсіптік
қызметінің нәтижелерін баяндау облысында білім мен ілімді тиімді пайдалану
дағдылары болуы керек;
Заңды және нормативтік – құқықтық база, тіршілік әрекетінің
қауіпсіздігі және қоршаған ортаны қорғау облысында техникалық және жобалық
құжаттаманы құрастыру мәселелерінде құзыретті болу керек.
Заңнамалық актілер мен ережелер. Түсініктер және анықтамалар
АҚ және ТЖ саласындағы Заңдар. Осы Заң Қазақстан Республикасында
табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардың алдын алу мен жою
бойынша қоғамдық қатынастарды реттейді (қазақ және орыс тілдерінде, көлемі
– 176 бет). Мазмұны: Қазақстан Республикасының Табиғи және техногендік
сипаттағы төтенше жағдайлар туралы Заңы
Қазақстан Республикасының Азаматтық қорғаныс туралы Заңы
Қазақстан Республикасының Авариялық-құтқару қызметі және құтқарушылар
мәртебесі туралы Заңы
Қазақстан Республикасының Өрт қауіпсіздігі туралы Заңы
Қазақстан Республикасының Өндірістік қауіпті нысандардағы өнеркәсіптік
қауіпсіздік туралы Заңы
Қазақстан Республикасының Терроризммен күрес туралы Заңы
Қазақстан Республикасының Халықтың радиациялық қауіпсіздігі туралы Заңы
Қазақстан Республикасының Төтенше жағдайлар туралы Заңы
Қазақстан Республикасының Әскери жағдайлар туралы Заңы
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері мен
қорғаныс туралы Заңы
Түсініктер және анықтамаларға тоқталсақ, Төтенше жағдай дегеніміз
адамдардың қаза табуына әкеліп соққан немесе әкеліп соғуы мүмкін, олардың
денсаулығына, қоршаған ортаға және шаруашлық жүргізуші объектілерге нұқсан
келтірген немесе келтіруі мүмкін, халықты едәуір дәрежеде материалдық
шығындарға ұшыратып, тіршілік жағдайын бұзған немесе бұзуы мүмкін авария,
зілзала немесе апат салдарынан белгілі бір аумақта туындаған жағдай.
Төтенше жағдай пайда болу себептеріне қарай табиғи сипаттағы және
техногендік сипаттағы төтенше жағдайларға бөлінеді. Табиғи сипаттағы ТЖ –
дүлей зілзала (жер сілкінісі, сел, көшкін, су тасқыны және басқалар),
табиғи өрт, індеттер мен малдың жұқпалы аурулары, ауылшаруашылық
өсімдіктерінің және ормандардың кеселдері мен зиянкестері арқылы
зақымдануын туғызатын ТЖ-лар. Техногендік сипаттағы ТЖ - өнеркәсіп, көлік
авариялары және басқа да авариялар, өрт (жарылыс), күшті әсер ететін улы,
радиоактивті және биологиялық жағынан қауіпті заттарды тарататын (тарату
қаупі бар) авария, үйлер мен ғимараттардың кенеттен қирауы, бөгендердің
бұзылуы, тіршілікті қамтамасыз ететін электр-энергетика және коммуникация
жүйелеріндегі, тазарту құрылыстарындағы авария туғызған ТЖ. Төтенше жағдай
аймағы бұл ТЖ туындаған белгілі бір аумақ. Табиғи және техногендік
сипаттағы ТЖ таралу аумағына және келтірген нұқсанның көлеміне қарай,
объектілік, жергілікті, өңірлік және жаһандық болып бөлінеді.
Туындаған ТЖ жіктемесі ҚР Үкіметінің 2004 жылғы 13 желтоқсандағы №1310
Қаулысымен бекітілген Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар
жіктемесіне сәйкес жіктеледі. ҚР Үкіметінің 2002 жылғы 24 желтоқсандағы
№1351 Қаулысымен бекітілген Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше
жағдайлардың туындауына әкеліп соққан авариялардың, зілзалалардың және
апаттардың себептерін тексеру ережесіне сәйкес объектілік және жергілікті
ауқымдағы төтенше жағдайларды ТЖМ ОҚО төтенше жағдайлар департаменті
тарапынан құрылған комиссия зерттейді.
Комиссия құрамына орталық атқарушы органдардың аумақтық органдары,
жергілікті атқарушы органдардың өкілдері, мүдделі органдардың басшылары
кіреді. Комиссия тексеру барысында оқиғаны көргендерден, лауазымды және
басқа адамдардан жазбаша және ауызша түсініктемелер алуға, сараптамалық
қадағалау органдарының мамандары, ғалымдар қатарынан белгіленген тәртіппен
кіші сараптама комиссияларын құруға құқығы бар. Кіші сараптама комиссиясы
және оның төрағасы табиғи және техногендік сипаттағы ТЖ себептерін тексеру
жөніндегі комиссия төрағасының өкімімен тағайындалады. Сараптамалық
қорытындыны талап ететін мәселелер жазбаша түрде беріледі. Кіші сараптама
комиссиясының барлық мүшелері қол қойған материалдар комиссия төрағасы
белгіленген мерзімге комиссияға тапсырылуы және тексеру материалдарына қоса
берілуі тиіс. Комиссия тексеру барысында болған оғиғаның жағдайларын
анықтайды, оның себептерін, нормативтік құқықтық кесімдердің жіберілген
бұзушылық сипатын, жауапты адамдар құрамын белгілейді және оларды жазаға
тарту шараларын ұсынады, зардаптарды жою және осындай жағдайлардың
қайталануын болдырмау жөнінде іс-шаралар белгілейді, қирау және зиян
мөлшерін анықтайды. Комиссия 10 күн ішінде табиғи және техногендік
сипаттағы ТЖ-дың туындауына әкеліп соққан авариялардың, зілзалалардың және
апаттардың себептерін тексеру актісін жасайды.
Ал, өңірлік және жаһандық ауқымдағы табиғи және техногендік сипаттағы
ТЖ-ды ҚР Үкіметінің шешімі бойынша құрылатын комиссия тексереді.
Авария бұл технологиялық процестің бұзылуы, механизмдердің, жабдықтар
мен ғимараттардың бұзылуы. Авариялық ғимараттар бойынша зерттеу жұмыстарын
авариялық ғимараттардың техникалық жағдайын зерттейтін тұрақты жұмыс атқару
облыстық комиссиясы жүргізеді. Аталған комиссияның зерттеу жұмыстарының
қорытындысы бойынша шешімді облыстық төтенше жағдайлардың алдын алу және
жою жөніндегі комиссия төрағасы қабылдайды. Қауіпті өндірістік
объектілердегі авариялардың себептерін тексеру тәртібін Қауіпті өндірістік
объектілердегі өнеркәсіптік қауіпсіздік туралы ҚР 2002 жылғы 3
сәуіріндегі Заңына сәйкес өнеркәсіптік саласындағы уәкілетті мемлекеттік
орган мүдделі орталық атқарушы органдармен бірлесіп өздерінің құзыреті
шегінде белгілейді.
Зілзала бұл ТЖ-дың пайда болуына әкеліп соғатын жойқын құбылыс.
Дүлей зілзала – ТЖ-дың пайда болуына әкеп соғатын зілзала.
Апат – аймақтық және ірі ауқымды ТЖ пайда болуына әкеліп соғатын
жойқын құбылыс.
ТЖ-дың алдын алу – алдын ала жүргізілетін және ТЖ пайда болу қатерін
мүмкін болғанынша азайтуға, адамдардың денсаулығы мен өмірін сақтауға,
залал мен материалдық шығын мөлшерін кемітуге арналған шаралар кешені.
ҚР Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар туралы
Заңының 14 бабына сәйкес алдын алу шараларына:
- ғылыми зерттеулер, жағдайды қадағалау, бақылау, ТЖ пайда болуына
әкеп соғуы мүмкін аварияны, зілзала мен апатты болжау және олардың қаупі
туралы хабарлау;
- ТЖ саласындағы білімді насихаттау, халықты және мамандарды оқытып-
үйрету, қорғану шаралары жатады.
ТЖ саласындағы ғылыми зерттеулердің негізгі міндеттеріне мониторинг
әдістерін әзірлеу мен ТЖ-дың деректер банкін жасау, ТЖ болжау, алдын алу
әдістерін, бақылау шаралары мен қорғану құралдарын, оларды болжау,
зардаптарына баға беру, олардың алдын алу мен оларды жою жөніндегі нысаналы
және ғылыми-техникалық бағдарламаларды әзірлеу кіреді. Жағдайды қадағалау,
бақылау мен табиғи және техногендік сипаттағы ТЖ болжау қызметі
(сейсмикалық қызмет, сел жүретінін хабарлау, радиациялық қауіпсіздікті
бақылау жүйелері және басқалар) арнайы уәкілдік берілген мемлекеттік
органдардың жанынан құрылады және ТЖ алдын алу мен оларды жоюдың
мемлекеттік жүйесіне енгізіледі.
Төтенше жағдайларды жою жұмыстарына – ТЖ пайда болған кезде
жүргізілетін және адамдардың өмірін сақтап, денсаулығын қорғауға, залал мен
материалдық шығындар көлемін азайтуға, сондай-ақ ТЖ аймағының одан әрі
таралмауына бағытталған құтқару, авариялық-қалпына келтіру жұмыстары мен
басқа да кезек күттірмейтін жұмыстары жатады. Осы жұмыстарды уақтылы атқару
мақсатында ауданның АҚ және ТЖ қызметтері құрылады. Бұл қызметтер атқаратын
жұмыс түрлеріне қарай тиісті техникамен, жеке құраммен, қажетті құралдармен
жасақталады.
Тірішілік қауіпсіздігінің негіздері адам өміріне төнетін жалпы қауіп-
қатерлерді зерттейтін, соған қарсы қоюға болатын шараларды әзірлейтін
ғылыми білімнің саласы. Бұл курс нақты машиналардың, құрал жабдықтардың,
механизмдердің, өндірістің қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелерін
шешпейді, себебі олармен арнайы мамандандырылған орталықтар айналысады.
Мысалы, атом қауіпсіздігі, электр қауіпсіздігі, жарылыс пен өрт
қауіпсіздігі және тағы сол сияқтылар. Қарастырып отырған курстың мақсаты
қауіпсіздік саласындағы жалпы біліктілікті көтеруді және адамның өзі өмір
сүріп отырған ортасындағы қауіпті, сондай-ақ адамдарға зиянын тигізетін
құбылыстарды тануға және оған қарсы білікті әрекет жасай алу
мүмкіншіліктерін арттыруды қарастырады.
Адам өмірінің немесе өмір тіршілік қауіпсіздігі негіздері курсының негізгі
мақсаттарына төмендегілер жатады:
• қауіп-қатерді тани білу. Атап айтқанда оның түрін, болып жатқан
жерін, қатер болу мүмкүншілігін, зардаптың және оның әсерінен
болатын зиян шамасын және т.б.;
• болғалы тұрған қауіп қатердің алдын алу;
• қауіп-қатер болғанда, төтенше жағдай кезінде білікті іс-әрекет
жасай білу.
Қауіпсіздік адамды, табиғатты және материалдық құндылықтарды қорғау
жағдайы.
Қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін 3 негізгі міндеттерді орындау керек.
1. Нақты іс-әрекеттен болатын қауіп-қатерді талдау (идентификация).
Талдау өмір сүру ортасының қауіп туғызатын элементін анықтау, қауіп
тудыратын іс-әрекетті талдайтын адамдарға қойылатын талаптарды
белгілеу үшін жүргізіледі.
2. Адамды және өмір сүру ортасын қауіп-қатерден қорғаудың тиімді және
сенімді шараларын әзірлеу.
3. Қауіп-қатердің қорғау іс- әрекеттерінің қалдығынан қорғану
шараларын әзірлеу, себебі толық қауіпсіздік орнатылуы мүмкін емес.
Оқытудың техникалық құралдары: интерактивті тақта, проектор сызба –
кестелер
Оқытудың әдістері мен түрлері: баяндау, сұрақ – жауап, түсіндіру,
кіріспе лекция
Деңгейлік тапсырмалар:
1. Тіршілік қауіпсіздігі курсының теориялық негіздері.
2. ҚР негізгі заңдары, тіршілік әрекетінің қауіпсіздігі және қоршаған
ортаны қорғау облысындағы нормативтік заңдар
3. Табиғи және техногендік сипаттағы ТЖ саласындағы қорғану шаралары
4. Қауіпсіздік деген не?
5. Антропогендік орта дегенді түсіндіріңіз?
6. Қауіпсіздікке байланысты қандай заңнамалар пайдаланылады?
7. Қауіп-қатер деген не?
8. Қауіптіліктің белгілер бойынша жіктелуі.
ОБСӨЖ тапсырмалары: Мемлекеттің тіршілік әрекетінің қауіпсіздігін
қамтамасыз етудегі ролі
СӨЖ тапсырмалары: Қазақстан Республикасының Заңнамалық актілер мен
ережелері. Түсініктер және анықтамалар.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Қ.С.Қалжігітов, А.М.Төлемісова, Н.Г.Приходько, К.Ш.Исаев. Өмір тіршілік
қауіпсіздігі. Оқулық. Алматы 2004 ж.-256 бет.
2. С.Тайжанов. “өмір қауіпсіздігі негіздері”. Оқу-әдістемелік құрал.
Алматы. Дәнекер. –2004 ж.-254 бет.
3. Тіршілік қауіпсіздігі курсы бойынша жоғары оқу орындары студенттеріне
арналған оқу құралы. I-II кітап. Алматы. 2004 ж.
Дәріс № 2
Қазақстан Республикасындағы азаматтық қорғаныстың міндеттері, құру және
жұмыс істеу принциптері
Дәріс жоспары:
1. Азаматтық қорғаныс жүйесінің құрылымы мен рөлі
2. Азаматтық қорғаныс қурсының мақсаттары мен міндеттері
3. Халықтың қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі Азаматтық қорғаныстың
міндеттері
Дәріс мақсаты мен міндеттері: Азаматтық қорғаныс жүйесінің теориялық
негіздерін, оның мақсаты мен міндеттерін түсіндіру. Халықты психологиялық
дайындыққа әзірлеу.
Дәріс мазмұны. 2.1 Азаматтық қорғаныс жүйесінің құрылымы мен рөлі.
1. АҚ ұйымдастыру және жүргізу – мемлекеттің маңызды қызметтерінің
бірі, қорғаныс құрылысының құрама бөлігі, ел қауіпсіздігінің
элементі.
2. ҚР ТЖ министрлігінің ролі, негізгі міндеттері мен ұйымдастырушы
құрылымы.
АҚ ұйымдастыру және жүргізу – мемлекеттің маңызды қызметтерінің бірі,
қорғаныс құрылысының құрама бөлігі, ел қауіпсіздігінің элементі.
Халықтың Азаматтық қорғаныс пен төтенше жағдайлардағы іс-қимылы
жөніндегі міндеттемелері. Қазақстан Республикасының Азаматтық қорғанысы
халық пен республика экономикасын зілзаладан, ірі авариялардан, апаттардан,
осы заманғы зақымдау құралдарының қолдануынан қорғау және төтенше
жағдайлардың пайда болу аудандары мен зақымдау ошақтарындағы басқа да кезек
күттірмейтін жұмыстар жөніндегі мемлекеттік шаралардың құрамдас бөлігі
болып табылады.
Азаматтық қорғанысты ұйымдастыру мен жүргізу - мемлекеттің маңызды
міндеттерінің бірі, оның қорғаныс шараларын қамтамасыз ету құрылымдарының
құрамдас бөлігі.
Азаматтық қорғанысты ұйымдастыру мен жүргізу тәртібі Азаматтық
қорғаныс туралы 1997 жылғы 7 мамырдағы ҚР заңымен белгіленген.
Азаматтық қорғаныс – бұл басқару органдарының мемлекеттік жүйесі және
халықты, ұйымдар мен ел аумағын осы заманғы зақымдау құралдарының
зақымдағыш факторларының ықпалынан, табиғи және техногендік сипаттағы
төтенше жағдайлардан қорғау мақсатында жүргізілетін жалпы мемлекеттік
шаралардың жиыны.
Азаматтық қорғаныста табиғи және техногендік сипаттағы төтенше
жағдайлар ерекше орын алады. Қазақстан Республикасы үшін іс-жүзінде табиғи
және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардың көпшілі тән.
Табиғи сипаттағы төтенше жағдайлардан жер сілкінісі, селді,
сырғымаларды, тасқынды, боранды, қума желді, қатты аязды, орман және дала
өртін, құрғақшылықты және басқаларды атап өтуге болады.
Техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар арасынан халықтың тығыздығы
жоғары қалаларда, өнеркәсіпорталықтарында, көлік коммуникацияларында, газ
және мұнай құбырларында, тіршілік және коммуналдық объектілерінде,
радиациялық қауіпті объектілерде (республикада
100-ден астам радиациалық қауіпті объекті және 100 мыңға жуық бета, гамма,
рентгендік жіне нейтрондық сәулеге ұшырататын радиоактивті көздер бар)
өндіріс пен тұрғын үй секторында болатын өрттер ерекше қауіпті.
Халық пен ұйымдарды қорғау Азаматтық қорғаныстың басты міндеті және
осы заманғы зақымдау құралдары қолданылған кезде және табиғи және
техногендік сипаттағы төтенше жағдайларда залалды азайту үшін аумақтар мен
ұйымдарды дер кезінде әзірлеу арқылы әртүрлі әдістермен жүзеге асырылады.
Азаматтық қорғаныстың негізгі міндеттері болып мыналар табылады:
1) Ұйымдастыру, даму және басқару, байланыс, хабарлау жүйелерін ұдайы
дайын болуын қамтамасыздандыру;
2) Азаматтық қорғаныс күштерін құру, оларды дайындау және төтенше жағдай
кезінде сақадай сай болуын қамтамасыздандыру;
3) Орталық және жергілікті атқарушы органдарды, ұйымдарды дайындау және
халықты оқыту немесе үйрету;
4) Радиациялық, химиялық, бактериологиялық жағдайларды лабораториялық
бақылау және қадағалау;
5) Азаматтық қорғаныстың әскери қалыптасуының мобилизациялық дайындығын
қамтамасыздандыру;
6) Шаруашылық жүргізу және қызмет көрсету саласының тұрақтылығын көтеру
мақсатында комплексті іс-шаралар жүргізу;
7) Қажетті қорғаныс ғимараттар қорын толықтырып, Азаматтық жеке қорғаныс
заттарын, құрылғыларын түрлі жағдайларға дайын болуын
қамтамасыздандыру;
8) Жағдайға қарай, жергілікті халыққа, орталық және жергілікті атқарушы
органдарға адам өміріне, денсаулығына қауіп төніп тұрғандығы туралы
хабарлап, мұндай жағдайда қандай іс-әрекет жасау керектігін жеткізу;
9) Іздеу, құтқару жұмыстарын, қалдыруға болмайтын қауырт істерді жүргізу,
жапа шеккен халықтың тіршілігінің қауіпсіздігін ұйымдастыру, қауіпті
зонадан эвакуациялау (көшіру) жұмыстарын жүргізу;
10) Радиоактивті, химиялық, бактериологиялық (биологиялық) зақымданудан
азық-түлікті, тағам өнімдерін, су көздерін қорғау және мал мен
өсімдіктерді эпизоотий және эпифитотийден қорғау;
Азаматтық қорғаныс шараларын орындауды қамтамасыз ету үшін мынандай
органдар құрылады:
• ҚР ТЖ жөніндегі Агенттігі және олардың құрылымдық аумақтық
органдары;
• Орталық және жергілікті атқарушы органдарда АҚ басқармалары,
бөлімдері;
АҚ күші құрау және құралдарымен қамтамасыздандыру аумақтық-өндірістік
тұрғызу принциптеріне сәйкес келесі деңгейлер бойынша жүзеге асырылады:
Республикалық деңгейде- - республикалық Үкімет, орталық атқарушы
органдар мемлекеттік бағдарламаларды, Азаматтық қорғанысты дамыту мен
жетілдірудің негізгі бағыттарын, оны қаржыландыру және материалдық
қамтамасыздандыру тәртібін, соғыс қауіпі мен төтенше жағдайлар кезіндегі
Азаматтық қорғаныс жүйесінің жұмыс істеу тәртібін белгілейді.
Азаматтық қорғанысқа тікелей басшылықты Қазақстан Республикасының
төтенше жағдайлар жөніндегі Агенттігі жүргізеді.
Жергілікті деңгейде- жергілікті өкілді және атқарушы органдар
ведомствлық бағыныстағы аумақта Азаматтық қорғанысқа басшылық етеді,
ұйымдардың Азаматтық қорғаныс шараларын орындауынұйымдастырады.
Хабарландыру құралдарын, басқару нүктелерін тұрақты дайындықта ұстайды.
Азаматтық қорғаныс мүлігін, жеке және ұжымдық қорғаныс құралдарын жинауды,
сақтауды ұйымдастырады, табиғи және техногендік сипаттағы төтенше
жағдайлардан сақтандыру шараларын, авариялық құтқару және басқа да кезек
күттірмейтін жұмыстарды ұйымдастырып өткізеді.
АҚ және ТЖ қызметтерінің құрамы мен саны ҚР үкімет қаулысымен, облыс, қала,
аудан әкімдерінің, шаруашылық объектілерінің жетекшілерінің шешімімен
қабылданады. АҚ объектілік құрамаларына:
• Барлаушы буын;
• Құтқару командасы;
• Инженерлік команда;
• Санитарлықдружина;
• Қорғаныс ғимараттарын залалсыздандыру жөніндегі топ;
• өрт сөндіру командасы;
• байланыс командасы; қоғамдық тәртіпті қорғау командасы;
• жануарлар мен өсімдіктерді қорғау командасы және т.б кіреді.
Республикамыздың әрбір азаматы АҚ пен ТЖ шараларын өткізуге белсенді
қатысуға міндетті. Халықты АҚ міндеттерін іске асыруға және тосын
жағдайлардағы сауатты іс-әрекеттерге даярлау кешенді шаралардан тұрады.
Олардың ішінде халықты тікелей қорғауға бағытталған ең маңыздылардың бірі
халықты қорғаныс пен өз-өзіне көмек көрсетуге және көмек шараларына,
құтқару мен зақымдалу ошақтарындағы кезек күттірмейтін жұмыстарға және
зілзала, авариялар мен апаттар салдарын жоюға үйрету болып табылады.
Халықтың Азаматтық қорғаныс пен төтенше жағдайлардағы іс-әрекеттер
жөніндегі міндеттері қандай?
Біріншіден, АҚ пен ТЖ саласындағы ҚР заңдарын мүлтіксіз орындауға
тиіс. Азаматтық қорғаныс туралы ҚР заңы бойынша азаматтар заңда
белгіленген тәртіппен соғыс уақытында және ТЖ АҚ міндеттерін орындау үшін
өзінің жеке көлік құралдарын, аспаптарымен қондырғыларын беруге міндетті.
Азаматтар тиісті органдарға төтенше жағдайлардың тууына алып келуімүмкін
апаттар қаупі туралы хабарлауға міндетті.
Екіншіден, халық АҚ пен ТЖ бойынша қажетті білімдер мен практикалық
дағдыларды игеруге, АҚ шараларына қатысуға және орындауға міндетті. Осындай
білімдер мен дағдылардың жиыны АҚ пен ТЖ мәселелері бойынша халықты оқыту
бағдарламасында белгіленген. Әрбір азамат Баршаның назарына дабылы
бойынша іс-әрекеттер тәртібін, қорғаныстың ұжымдық және жеке құралдарын
пайдалану тәртібін, зардап шегушіге алғашқы дәрігерлік көмек көрсету әдісі
мен қорғаныс тәсілін білуге және орындауға міндетті. Табиғи және
техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар туралы ҚР заңында азаматтардың
төтенше жағдайлар салдарын жою жөніндегі өткізілген жаттығуларға қатысу,
халықты қорғау құралдарына, қоршаған ортамен ұйымдарға мұқият қарау міндеті
айтылған.
Үшіншіден, ересек халықтың басты міндеттерінің бірі балаларды қорғау.
Мектепке дейінгі мекемелерде балаларға тосын жағдайларда өзін-өзі ұстау
тәртібі туралы айтылып, ал оқушылар сабақ барысында тіршілік қауіпсіздігі
негіздерімен танысса да, бұл ересектерді балаларды қорғау жөніндегі
міндеттерден босатпайды.
Жоғарыда тізбеленгендер халықтың АҚ пен ТЖ іс-әрекеттері бойынша
негізгі міндеттері ғана, осы және басқа да міндеттерді мүлтіксіз және дәл
орындау АҚ нығайтуға ТЖ санын төмендетуге ықпал ететін болады.
Төтенше жағдайдың алдын алу мен жою бойынша ведомствоаралық мемлекеттік
комиссия Қазақстан Республикасы Премьер – министрінің бірінші орынбасарымен
жүктеледі, ал төтенше жағдай бойынша аймақтық және салалық комиссиялар –
облыс, қала, аудан әкімдерінің орынбасарларымен, орталық атқарушы
органдарының орынбасарларымен тиісінше жүктеледі.
ТЖ орын алған кезде жағдай туралы ақпарат төмендегілермен таратылады:
• қалалардың, аудандардың, қала аудандарының, поселкелердің, ауылдық
округтердің, ауылдардың, сондай – ақ ұйымдардың әкім аппараттарымен
– дереу Қазақстан Республикасының төтенше жағдайлар бойынша Орталық
атқарушы органының аймақтық органдарына;
• ұйымдар - өкілеттілігіне сай орталық атқару органдарына дереу
хабарлайды:
• Қазақстан Республикасының төтенше жағдайлар бойынша орталық атқарушы
органының аймақтық органдары - Қазақстан Республикасының төтенше
жағдайлар бойынша Республикалық дағдарыс орталығы мемлекеттік
мекемесіне дереу хабарлайды;
• Егер барынша ауқымды және аймақтық төтенше жағдай туындаса, ол
туралы ақпарат төменгідей беріледі:
• Қазақстан Республикасының төтенше жағдайлар бойынша Орталық атқарушы
органының аймақтық органдары – сол ауданмен шектесетін Қазақстан
Республикасының әкімшілік – аймақтық бірліктеріне хабарлайды;
• орталық атқару органдары – ведомство жанындағы ұйымдарда орын алған
төтенше жағдай туралы Қазақстан Республикасының төтенше жағдайлар
бойынша Республикалық дағдарыс орталығы мемлекеттік мекемесіне
хабарлайды;
• Қазақстан Республикасының төтенше жағдайлар бойынша Орталық
атқарушы органы – дереу Казақстан Республикасының Үкіметіне, олардың
өкілеттілігіне сай орталық атқарушы органдарына.
Оқытудың техникалық құралдары: интерактивті тақта, проектор сызба –
кестелер
Оқытудың әдістері мен түрлері: баяндау, түсіндіру, шолу лекция
Деңгейлік тапсырмалар:
1. Азаматтық қорғаныс жүйесінің құрылымы мен рөлін түсіндіріңіз
2 Азаматтық қорғаныс курсының мақсаттары мен міндеттерін атаңыз
3 Халықты психологиялық дайындыққа әзірлеу дегеніміз не?.
4. Халықтың қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі Азаматтық қорғаныстың
міндеттерін нақтылаңыз
5. Азаматтық қорғаныс жүйесі қандай негізде құрылған?
6. Территориялық қорғаныс жүйесі.
7. Өндірістік қорғаныс жүйесі.
8. Азаматтық қорғаныс күштеріне кімдер жатқызылады?
9. Жалпы қызмет атқаратындар кімдер?
10. Төтенше жағдайда халыққ хабарлаудың маңызы және басты тәсілі?
ОБСӨЖ тапсырмалары: Азаматтық қорғаныс курсының мақсаттары мен міндеттері
СӨЖ тапсырмалары: Халықты психологиялық дайындыққа әзірлеу. Төтенше
жағдайда халыққ хабарлаудың маңызы және басты тәсілі
Пайдаланылатын әдебиеттер:
4. Қ.С.Қалжігітов, А.М.Төлемісова, Н.Г.Приходько, К.Ш.Исаев. Өмір тіршілік
қауіпсіздігі. Оқулық. Алматы 2004 ж.-256 бет.
5. С.Тайжанов. “өмір қауіпсіздігі негіздері”. Оқу-әдістемелік құрал.
Алматы. Дәнекер. –2004 ж.-254 бет.
6. Тіршілік қауіпсіздігі курсы бойынша жоғары оқу орындары студенттеріне
арналған оқу құралы. I-II кітап. Алматы. 2004 ж.
Дәріс № 3
Қауіпті және зиянды факторларды жіктеу
Дәріс жоспары:
1. Қауіпті және зиянды өндірістік факторлар және олардың жіктелуі
2. Зиянды заттардың агрегаттық күйі, оның таралуы және адам әсері мен
кәсіби және тұрмыстық аурулар
3 Өндірістік объектілер қауіптілігінің мониторингі
Дәріс мақсаты мен міндеттері: Студенттерге Адам өмір қауіпсіздігінің
негіздері курсының теориялық негіздерін, мақсатын, міндеттерін түсіндіру.
Адам – мекендеген орта жүйесіндегі қауіп-қатерді топтастыру жайында
түсінік қалыптастыру.
Дәріс мазмұны. Қауіпті және зиянды өндірістік факторлар және олардың
жіктелуі
Адам өзінің еңбек процессіндегі іс-әрекетінде әр түрлі өндірістік салада
тиімді жұмыс жасауы, сол жұмыс орнының денсаулыққа қолайлығына, оның
денсаулық жағдайы мен жұмыс істеу қабілетіне байланысты. Егер жұмыс орны
қолайсыз болған жағдайда ол еңбек өнімділігінің төмендеуіне, травма мен
кәсіптік аурулардың пайда болуына әсер етеді. Ол қауіпті және зиянды
өндірістік факторлар қатарына жатады.
Егер өндіріс орны жұмысшыны ауруға немесе жұмыс қабілетінің төмендеуіне
әкелетін болса, ондай өндіріс факторы зиянды деп аталады. Сондай-ақ, зиянды
фактор іс-әрекеттің ұзақтығы едәуір деңгейде болса, ол қауіптіге айналуы
мүмкін. Сонымен қатар, нақты жағдайлар жұмысшының жарақатқа ұшырауына
немесе оның денсаулығының күрт нашарлауына әсер ететін, яғни белгілі бір
жағдайда ғана адамға зиян тигізетін болса, ондай өндірістік фактор қауіпті
деп аталады.
Зиянды фактор негізінен зиянды заттардың әсерінен туындайды.
МЕСТ 12.1.007-76 - Зиянды заттар стандартына сәйкес зиянды заттар
қауіпсіздік шаралары сақталмаған жағдайда адам организмімен байланыс
нәтижесінде өндірістік жарақаттар, кәсіптік аурулар, денсаулықтың күрт
нашарлауын тудыратын заттар. Бұл заттар – шикізаттарда, азық-түліктерде,
жартылай азық-түліктерде, өндіріс қалдықтарында болуы мүмкін. Адам
организміне тыныс алу мүшелері арқылы енетін зиянды заттардың әсерінен
организмде түрлі ауытқулар тууы мүмкін.
Зиянды өндірістік (кәсіптік) факторлары адамның іскерлігінің
төмендеуіне, жедел және созылмалы уланулар мен сырқаттардың пайда болуына,
жалпы сырқаттанушылығының өсуіне және алшақтық мерзімдерде басқа жағымсыз
ауытқулардың тууына келтіретін еңбекті ұйымдастыру және оны орындау
факторлары жатады.
Қауіпті және зиянды өндірістік факторлардың табиғаты, бүліну түрі мен
адамға тигізетін әсері бойынша физикалық, химиялық, биологиялық,
психофизиологиялық болып бөлінеді. Атап айтқанда:
- Физикалық факторлар - жылжымалы машиналар мен механизмдер,
қондырғылардың қозғалмалы бөлшектерінің, электр тоғы, жағымсыз микроклимат,
қолайсыз жарық, үлкен мөлшерлі шу мен вибрациялардың және т.с.с. әсері.
- Химиялық факторлар – улағыш және зиянды заттар, газдар, булар, және
шаңдардың әсері.
- Биологиялық факторлар – ауру туғызатын микробтар, вирустар,
бактериялар, өсімдіктер, жәндіктер және с.с. әсері.
- Психофизиологиялық факторлар – физикалық, жүйке-психикалық және
эмоциялық қажу т.б.
Қауіпті физикалық факторлар
Негізгі қауіпті және зиянды физикалық факторлардың бірі шу. Шу қатты,
сұйық және газ-тәрізді орталарда пайда болатын механикалық тербелістер
кезіндегі әртүрлі жиіліктер мен қарқындылықты (күшті) дыбыстардың ретсіз
тіркесуі. Ұзақ шудың әсері құлақтың есітуін және көздің көруін төмендетіп,
қан қысымын көтеріп, жүрек-сауыт және орта жүйке жүйелерін шаршатып,
жұмысшының жұмысында қателер саны көбейтеді де, еңбек өнімділігі
төмендетеді. Адамның есту органдары 16...20 000 Гц жиілікті дыбыс
толқындарын қабылдайды. Алайда 20Гц-тен төмен (инфрадыбыс) және 20000 Гц-
тен жоғары (ультрадыбыс) тербелістер құлаққа әсер етпегенімен, ағзаға
биологиялық әсерін тигізеді.
Шу 2 түрге бөлінеді:
1. Механикалық, яғни үзіліссіз машиналар мен жабдықтардың қоспалы
дыбысы.
2. Аэродинамикалық, бұл белгілі бір уақытта болатын және механикалық
жабдықтарсыз жеңіл бір ноталы дыбыс. Мысалы желдеткіш, судың ағуы,
т.б.
Қауіпті химиялық факторлар
Адамдардың шаруашылық іс-әрекетінің әсерінен өмір сүру ортасына
антропогендік қауіп төнуде. Нәтижесінде атмосфералық ауа химиялық зиянды
заттармен ластанып, ғаламдық экологиялық мәселелер туындатып отыр. Оған
озон қабатының жұқаруы парниктік эффект, қышқыл жаңбыр, урбанизация үрдісі
және т.б. мәселелер жатады.
Озон қабатының жұқаруы, парниктік газдар мен парниктік эффекті жаһандық
жылулану үрдісінің туындауының негізгі себепкерлері. Себебі озонның ең көп
мөлшері Антарктиданың үстінде жойылған. Ол озон қабатын бұзатын негізгі
антропогенді фактор фреондар (хладондар) әсерінен болып отыр. Хлордың әрбір
атомы катализатор ретінде озонның 100 мыңдаған атомын бұзуға қабілетті.
Бұл хлорфтор — көміртектер бөлме температурасында қайнайды. Олар негізінен
халық шаруашылығында тоңазытқыш құрылғыларда, әр түрлі баллондарда
тасымалдаушы газ ретінде және т.б. жағдайларда пайдаланады.
Озон кабатының бұзылуының тағы бірнеше себептері бар. Олар атмосфераға
оттегін бөліп шығаратын негізгі фактордың бірі ормандардың жойылуы, ірі
өрттер, космосқа ұшу аппараттарын шығару, атмосферадағы ядролық жарылыс
және т.б.
Қауіпті биологиялық факторлар
Биологиялық факторлар бұл адам организміне ауру туғызатын микробтар,
вирустар, бактериялар, өсімдіктер, жәндіктер және с.с. әсеріне туындайды.
Ауру туғызатын микробтарға бактерия лар, вирустар, спирохетар,
саңырауқұлақтарды жатқызуға болады. Бұл микробтар патогендік, яғни ауру
тудырғыш қасиетіне ие. Сондықтан адам ағзасына қоздырғыш микробтың
енуі аса қауіпті жұқпалы ауруларды тудыруы мүмкін. Жұқпалы аурулар ерте
заманның өзінде жаппай таралуы мен ауыр түрде өтуімен ерекшеленеді.
Жұқпалы ауру эпидемиологияда жекеле ген қоздырғыш тудыратын
жұқпалы ахуал болып саналады. Олар топырақта, суда, ауада
және қоршаған заттарда кездеседі. Жұқпалы аурулар
қоздырғыштардың берілетін сипатына байланысты ішкі, тыныс жолдары және қан
жұқпалы аурулары болып келеді. Мысалы, қоздырғыштар ауыз жақ – дәрет
қуыстары арқылы берілсе, онда іш жұқпалы аурулары, ауа – тамшы жолдары
арқылы берілсе тыныс жолдары жұқпалы аурулары және тасымалдық тегершігі
жағдайындағы берілсе қан жұқпалы аурулары пайда болады.
Қауіпті психофизиологиялық факторлар
Психофизиологиялық факторларға физикалық жүктемелер (статикалық және
динамикалық) мен жүйке-психикалық жағдайлары жатады. Физикалық жүктемелер
статикалық және динамикалық жұмыстармен, жүйке-психикалық жағдайда ойлау
жүктемелері, жұмыстың монотондығы мен эмоциональды жүктеулер қарастырылады.
Жұмыс ауырлығының деңгейі өндірістік ортамен әсер етілетін, адам
организмінде болатын реакциялар мен өзгерістерді сипатталады. Еңбектің
қолайсыз жағдайында жұмысшылардың бір бөлігінде уақыт өте келе патология
алдындағы өзгерістер орын алады. Осы жағдайда жұмыстың ұзақтылығы орын
алса, кәсіптік өзгерістер немесе өндірістік шарттарға байланысты созылмалы
аурулар дамуы мүмкін.
Еңбекпен шұғылданғанда организімнің жұмысының төмендеуі шаршау немесе
қажуды білдіреді. Қажу мен шаршау ауыр еңбек процессінде жұмыстың
өнімділігінің сапасы мен санын төмендетеді. Сондай-ақ, қажу іс-әрекеттің
тиімділігін төмендетуге әкеліп соғады, яғни бір жұмыс актісіне
физиологиялық және психикалық өлшемдердің өсуі травматизм мен сәтсіз
оқиғалардың пайда болуы өседі. Өндірістік қажу адамдағы шаршағандық сезімі
ретінде сезіледі, оны аса ерекше психологиялық жағдайда бастан кешіп
жүрген, қажудың биологиялық белгісі ретінде қарастыруға болады. Осы
жағдайда адам келесілерді сезеді:
• әлсіздік сезімі —керекті жағдайдағы дәрежеде жұмысты жалғастыру
мүмкіншілігіне сенімсіздік;
• назардың бұзылуы;
• түйсік саласындағы бұзылулар (жұмысқа қатысуда қабылдайтын іс-
әрекетінің өзгеруі – көз көруінің, есту, көз сығырайту сезімінің және т.б.
төмендеуі);
• моторлық саланың бұзылуы (баяулатылған немесе ретсіз, асығыс,
жеткіліксіз дәрежедегі нақтылық және байланыстырылмаған қозғалыстар);
• жұмыс істейтін органдардың тартымсыз сезінуі: қол мен аяқ бұлшық
еттеріндегі ауыруы мен ісуі;
• жұмыс іс-әрекетінің саласында ойлау мен естің ақаулары;
• ерік-жігердің әлсізденуі;
• жиі әрі ұзақ үзілістерді санасыз жасау;
• ұйқышылдық.
2. Зиянды заттардың агрегаттық күйі, оның таралуы және адам әсері мен
кәсіби және тұрмыстық аурулар
Өнеркәсіптерде қолданылатын химиялы қ заттардың басым бөлігі организмге
зиянды әсерлерін тигізеді. Жұмыс кезінде ауаға бөліну арқылы немесе жұмыс
сәтінде тікелей жанасу барысында бұл заттар адам денсаулығына, өміріне
белгілі бір қауіптер туғызады. Химиялық заттардың организмге тигізетін бұл
жағымсыз әсерлері уытты қасиеттер деп аталып, ал осындай қасиеттері бар
өнеркәсіптерде қолданылатын немесе өндірілетін заттар өнеркәсіптік улар
деген атқа ие болады.
Зиянды заттар 3 түрлі күйде болады: қатты, сұйық және газ тәріздес.
Сондықтан бұл заттардан шаң, бу, газ күйіндегі түзілістері қоршаған
ортаны, беткейлерді, ал тікелей жанасқанда жұмысшылардың терілерін ластауы
мүмкін.
Туындау және даму сипаттарына қарай кәсіптік улану жедел және созылмалы
деп бөлінеді.
Жедел улану удың организмге қысқа уақыт (бір ауысымда) арасында
айтарлықтай көп мөлшерде әсер ету салдарынан болады. Бұл уланулардың
клиникалық симптомдары өте айқын байқалады. Қазіргі уақытта жедел уланулар
өте сирек кездеседі.
Созылмалы улану удың организмге аз мөлшерде бірақ ұзақ уақыт
аралығында (көбінесе жұмыс аймағындағы ауадағы ШРЕК сәл мағынаға алуынан)
әсер етуінен болады.
Әсері сапасы жағынан барлық ұшқынды заттардың төрт токсикологиялық
топқа бөлінеді.
І. Тұншықтырғыштар:
а) қарапайым тұншықтырғыштар, олардың әсері организмге енетін ауа
құрамынан оттегін ығыстыру (азот, сутегі, гелий).
б) химиялық әсер етуші тұншықтырғыштар организмге ауамен оттегі
жеткілікті мөлшерде түскенімен қандағы және тіндердегі газ алмасуы бұзылады
(көміртегі тотығы, синильді қышқыл).
ІІ. Тітіркендіргіштер: - тыныс алу жолдарымен тікелей өкпенің шырышты
қабаттарын тітіркендіреді, бұл асқыну реакцияларының дамуына септігін
тигізеді (аммиак, қостотықты азот, күкіртті газ т.б.)
ІІІ. Ұшқын есірткілер және оларға туыс заттар: қанға түскеннен кейін
әсер етеді. Жедел әсерлерінен наркоз тудыра отырып, нерв жүйелеріне
тигізеді. Физикалық-химиялық қасиеттері мен биологиялық әсерлеріне сүйене
отырып мамандар бұл топты 5 топшаға бөледі:
1. Айқын зардабы жоқ есіртпе заттар (азот қышқылы, майлы қатардың
көмірсутектері, эфирлер).
2. Зиянды әсерін ең алдымен ішкі органдарға тигізетін заттар (галогенді
туындылар, майлы қатардың көмірсутектері).
3. Ең алдымен қантүзуші органдарға әсерлері бар заттар (хош иісті
көмірсулар).
4. Нерв жүйелеріне тигізетін әсерлері басым заттар (алкогольдер, майлы
қатардың күкіртті қоспалары).
5. Қанға және қан айналымына әсері басым азоттық органикалық қоспалар
(анилин, нитробензол).
ІV. Органикалық емес және металорганикалық қоспалар. Бұл топқа жоғарыда
аталған топтарға енбеген және әртүрлі әсерлері бар заттар жатады (сынап,
қорғасын, фосфор, металорганикалық қоспалар, мышьяк және фосфорлы сутегі
т.б.). Белгілі бір жақтарынан бұл заттар протоплазмалық уларға жатуы
мүмкін.
Жоғарыдағы өндірістік зиянды заттардың әсерінен кәсіби аурулар
туындайды.
Кәсіби аурулар– белгілі бір мамандыққа байланысты кәсіпорынның зиянды
әсерінен болатын кесел. Кәсіби аурулар кәсіпорындардағы санитарлық-
гигиеналық ережелердің дұрыс орындалмауынан, шу, діріл, тағы басқа әсерінен
пайда болады. Мысалы, шаң-тозаңы көп жерде жұмыс істеген адамның өкпесі
пневмокониозға (өкпені шаң басу), ал радиоактивті препараттармен жұмыс
істейтіндер сәуле ауруына шалдығады. Қатты дірілдейтін аспаптармен ұзақ
уақыт жұмыс істеу тамыр неврозына (ангионеврозға) ұшыратады. Мал
шарушылығындағы адамдар ауру мал арқылы түйнеме, маңқа, сарып, туляремия
ауруын жұқтырып алуы мүмкін. Кәсіптік зиянды әсерлер тек кәсіби ауруларды
ғана емес, басқа аурулардың да пайда болуына әкеліп соқтырады. Жұмыс түріне
қарай жұмыс күні мерзімін қысқарту, жыл сайын қосымша демалыс беру, жұмыс
кезінде үзіліс жасау (15 – 20 мин), техникалық шараларды іске асыру кәсіби
аурулардың санын азайтып, келешекте мүлдем жоюға мүмкіндік береді.
3. Өндірістік объектілер қауіптілігінің мониторингі
Заңмен өндірістік объектінің қауіптілік деңгейінің бағасы сәйкес
коэффициент бойынша көзделген:
1) жазатайымоқиғалар жиілігі;
2) жазатайымоқиғалар ауырлығы;
3) өлімге соқтыратын жарақат жиілігі;
4) кәсіби ауру;
5) негізгі қордың тозуы;
6) негізгі қорларды ауыстыру;
7) қауіпті өндірістік объект авариялығы.
Өндірістік объектілердің барлық санамаланған қауіпті факторлары
қоғамды мүдделік тұрғысынан келеңсіз сипатқа ие және қауіптіліктің жалпы
деңгейі көрсеткішінің үлкеюі қажетсіз сипат болады.
Өндірістік объектінің қауіптілік деңгейінің талдамасы коэффициенттер
деректері бойынша анағұрлым анық, өйткені олар өнеркәсіптік қауіпсіздікті
қамтамасыз ету бойынша объектте барлық қызметтің соңғы нәтижесін көрсетеді.
Талдаманы ұйымдағы бар барлық қауіпті өндірістік факторлар бойынша жүргізу
ұсынылады.
Өндірістік факторлар қауіптілігі деңгейінің өзгеру динамикасына
байланысты ұйым бойынша тұтас өндірістік объектінің қауіптілік деңгейінің
өткен талдам жүргізген кезеңмен салыстыру бойынша 3 нұсқасын қарау
көзделеді:
қауіптілік деңгейінің төмендеуі;
қауіптілік деңгейін сол мәнде сақтау;
қауіптілік деңгейінің жоғарылауы.
Кәсiби ауру - қызметкердiң еңбек (қызмет) міндеттерiн орындаумен
байланысты оған өндiрістік факторлардың әсер етуiнен туындаған және оларға
кәсіптік еңбек ету қабілетін уақытша немесе тұрақты жоюға соқтырған
созылмалы немесе қатты ауруы.
Кәсіби ауру - жыл бойында қайтадан анықталған кәсіби аурулар мен
уланулар санының өндірістік орта мен еңбек процесінің зиянды факторларының
әсеріне тартылатын 100, 1000, 10000, 100000 жұмыс істеушілерге есептелген
көрсеткіші.
Қатты кәсіби аурулар мен улануларға – рұқсат берілген шоғырлану немесе
рұқсат берілген деңгейден шамалы асқан кезде зиянды және қауіпті өндірістік
факторлардың бір реттік (бір жұмыс ауысымынан артық емес уақытта) әсерінен
кейін бірден пайда болған аурулар жатады (Қазақстан Республикасы Еңбек және
халықты әлеуметтік қорғау министрінің 2009 жылғы 3 наурыздағы Өндірістегі
жазатайым оқиғаларға байланысты құжаттардың нысандарын бекіту туралы N 74-
ө бұйрығы).
Созылмалы кәсіби ауруларға (улануларға) зиянды заттардың, қауіпті және
жағымсыз өндірістік факторлардың ұзақ мерзімді әсері нәтижесінен туындаған
аурулар жатады. Созылмалы ауруларға (улануларға) сондай-ақ, қатты және
созылмалы кәсіби аурулардың (нервтік, жүрек қан тамырлары, гепатобилиарлы
және басқа жүйелердің әртүрлі өндірістік улармен улануынан кейін тұрақты
органикалық өзгерулері) жақын және алыс салдары жатады.
Өндірістік улардың организмге әсері
Қандай да болмасын зиянды заттың тигізетін әсеріне организмнің
қайтаратын жауабын организм мен у арасындағы өзара қатынастың нәтижесі деп
қарастыру керек.
Өнеркәсіптік улар организмге әр түрлі және күрделі әсерлерін тигізе
отырып, жалпы патологияларда белгілі: қабыну, дистрофиялық өзгерістер,
аллергия, қызба, қатерлі ісік процестері, ұрық дамуының бұзылуы сияқты
патологиялық процестерді тудырады.
Организмде әр түрлі патологиялық процестердің дамуы көбінесе
эндогенді және экзогенді химиялық заттар арасындағы бәсекелік қатынастарға
байланысты.
Экзогенді заттарды алмастыра немесе оларды табиғи қоспалар құрамынан
ығыстыра отырып, бәсекелес экзогенді заттар биохимиялық реакциялардың
қалыпты жүруін бұзады. Бұл жағдай клеткалар, тіндер, мүшелер мен бүтіндей
организмнің құрылымдары мен қызметіне міндетті түрде әсерін тигізеді.
Мұндай өзара қатынастар өнеркәсіптік улардың тек жергілікті әсерінен
ғана емес сонымен қатар, олардың организмнің ішкі ортасына түсуі
нәтижесінде де байқалады.
Химиялық заттардың әсеріне организмның қайтаратын патологиялық
реакциясының ең көп тараған және жақсы белгілі түрі қабыну процесі.
Қабыну процестерінің қарқындылығы химиялық заттардың активтілігі мен
қоспалардың физикалық-химиялық қасиетіне және басқа да факторларға тәуелді
болады.
Аталған факторларға байланысты қабыну процесі кезінде альтерация,
экссудация немесе пролиферация сияқты оның компоненттерінің бірі болмаса,
бірі айқын байқалады.
Суда және майларда жақсы еритін, реакция түсу қабілеті айқын заттар
(күшті қышқылдар, тотықтар, ауыр металдардың тұздары, хлор) тікелей жанасу
нүктелеріне демек теріге, көздің кілегей қабығына, жоғарғы тыныс алу
жолдарына, ас қорыту жолдарына әсерін тигізеді.
Көптеген жоғары активті химиялық агенттер тіндерде альтеративті –
некрозды өзгерістері басым жедел қабыну процесін тудырады. Тері мен көздің
қабығының некрозы фенол, нафтол, әк, кальций карбиді сияқты жоғарғы
тітіркендіргіш қасиеті бар өнеркәсіптік улардың әсерінен болады. Хром және
никель тұздары мұрын мен мұрын қуысы іргелерінің қабықтарын едәуір
жарақаттайды.
Қабыну процестері зиянды заттардың тіндерге тікелей әсерінен ғана
болмай, олардың тіндерде орналасқан рецепторларға, оның ішінде тамыр
жүйелерінің хеморецепторларына рефлекторлық әсерінің салдарынан дамитынын
ескерген жөн.
Мысалы: қорғасын, кобальт, мырыш, никель, мыс сияқты бірқатар
металдардың ауада тез тотығатын буларымен демалған кезде, дене
температурасының тез көтерілуіне соқтыратын қарапайым жұқпалы емес қызбаны
байқауға болады (құйғыштар лихорадкасы).
Құйғыштар лихорадкасының механизмі металл қышқылдарының жоғары
дисперсиялық буларының тыныс алу жолдарына тереңдеп түсіп, ондағы тін
белоктарын жеңіл денатурациялауымен түсіндіріледі.
Құйғыштар лихорадкасы организмге феналин, бетатетрагидро-наф-
тиламин немесе фенилгидразин сияқты ОНЖ-нің және термореттеу орталық-
тарының тікелей бұзылуын тудыратын химиялық заттардың түсуінен болуы
мүмкін.
Тері қабатына тікелей түскенде немесе ішкі ортаға өткеннен кейін у
барлық тіндерге (протоплазмалық улар, есірткілер) немесе олардың тек
кейбіреулеріне ғана әсерін тигізеді. Соңғы жағдайда удың таңдаулы әсер етуі
немесе тиімді әсері жайында айтып отырмыз.
Таңдаулы әсер ету – удың әртүрлі қасиеттеріне байланысты. Мысалы:
майда, липоидтарда ерігіштігінің әртүрлі болуында.
Бір удың түсу жолдарына, дозасына, организмнің күйіне байланысты
әртүрлі таңдаулы әсерлері болуы мүмкін.
Олардың мүшелерге немесе мүшелер жүйесіне таңдаулы әсері әртүрлі
кәсіптік интоксикациялардың өздеріне тән клиникалық өзгерістердің сипатын
анықтайды.
Интоксикацияның қандай түрі болмасын, орталық нерв жүйесінің
қызметіне, оның жоғары бөлімі – ми қабығына міндетті түрде әсерін тигізеді.
Оған қарамастан, көптеген химиялық заттар ішінен ОНЖ-не таңдаулы әсерін
тигізетін агенттер тобын бөліп алуға болады.
Орталық нерв жүйесіне тигізетін бірнеше дүркін әсерлерінің бағытына
байланысты уларды 4 түрге бөлуге болады:
1. Арнайы емес (электролиттік емес, есіртпелі) әсер. Көптеген
органикалық ерітінділердің есіртпе әсерлері олардың нерв клеткаларына
жеңіл еніп, парабиоз тудыру мүмкіндігіне байланысты.
2. Нерв клеткаларын арнайы зақымдау. Бұл удың биологиялық субстрат-пен
өзара химиялық қатынасқа түсуіне негізделген (күкіртті көміртегі,
қорғасын, тетраэтилқорғасын, сынап, фторацетат, метил спирті).
3. Медиаторлық (немесе ацетилхолиндік) алмасуды арнайы бөгеу. Бұл фосфор
қоспаларымен, оның ішінде негізінен фосфорорганикалық қоспалармен
нейроинтоксикациясына негізделген.
4. Жергілікті немесе жалпы қан айналымының бұзылуымен немесе ги-поксия
күйімен байланысты екінші дүркін әсер. Нерв тіндеріне тасы-малданатын
оттегінің азаюын тудырып, өкпедегі газ алмасуды бұза-тын улар. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ - түрік университеті
Экология және химия кафедрасы
Техн.ғ.к., доцент м.а. Ибрагимова Э.К.
Магистр оқытушы Мейірбекова Г.П.
B.013 ТІРШІЛІК ҚАУІПСІЗДІГІ НЕГІЗДЕРІ
пәні бойынша дәрістер жинағы
Түркістан - 2018
Дәрістер жинағы Ахмет Ясауи униыверситетінің білім беру үдерісін
ұйымдастыру бойынша нормативтік құжаттар жинағы -1 негізінде дайындалды.
Дәрістік сабақтардың жинағын дайындағандар: 1. техн.ғ.к., доцент м.а.
Ибрагимова Э.К.
2.
магистр оқытушы Мейірбекова Г.П.
Дәрістік сабақтардың әдістемелік нұсқаулары кафедраның № 1 хаттамасы,
2018ж. мәжілісінде қаралды.
Кафедра меңгерушісі _______________ х.ғ.к., профессор м.а.
Р.Н.Нұрділлаева
Дәрістік сабақтардың әдістемелік нұсқаулары Жаратылыстану факультетінің
№1 хаттамасы, 2018ж. оқу-әдістемелік
Кеңесінде мақұлданды.
Оқу- әдістемелік кеңес төрайымы: ___________ техн.ғ.к. Ибрагимова Э.
Дәріс № 1
Тіршілік әрекетінің қауіпсіздігі саласындағы заңды және құқықтық актілер
Дәріс жоспары:
1. Курстың мазмұны.
2. Табиғи және техногенді сипаттағы төтенше жағдай туралы Қазақстан
Республикасының заңы.
3 Ұйымдардың табиғи және техногенді сипатты төтенше жағдайлар саласындағы
міндеттері.
Дәріс мақсаты мен міндеттері: Студенттерге Тіршілік қауіпсіздігі
негіздері курсының теориялық негіздерін, мақсатын, міндеттерін түсіндіру.
Адам – мекендеген орта жүйесіндегі қауіп-қатерді топтастыру жайында
түсінік қалыптастыру.
Дәріс мазмұны. Тіршілік қауіпсіздігінің негіздері - адамның өмір
сүру ортасымен қауіпсіз қарым-қатынасы мен оны қорғауға, төтенше
жағдайларда шаруашылық обьектілерінің тұрақты жұмыс істеуіне, табиғи және
техногендік сипатты төтенше жағдайлардың салдарын ескерту мен жоюға, сондай-
ақ осы заманғы зақымдау құралдарының қолданылуына бағытталған шаралар
кешені. Сонымен қатар, тіршілік қауіпсіздігінің негіздері – төтенше жағдай
кезінде шаруашылық нысандарының тұрақты жұмыс істеуін, адамның өмір сүру
ортасымен қауіпсіз қатынысы әдістерін, қазіргі заманғы зақымдау
құралдарының қолданылуы және табиғи, техногенді ТЖ салдарын жою және
ескерту сұрақтарын оқытатын жоғары мектеп курсы.
Пәнді оқыту барысында келесі сұрақтар қарастырылады: Өмір сүру
ортасының жағдайы және жағымсыз факторлары; адамның өмір сүру ортасымен
қатынасының қауіпсіздігін қамтамасыз ету принцптері; техникалық ортамен
процестердің қауіпсіздігін жоғарлату, зиянды және зақымдаушы факторлармен
зақымдалған адамның анатомиялық-физиологиялық салдары, оларды
идентификациялау принцптері; ТЖ кезіндегі шаруашылық нысандарының тұрақты
жұмыс істеуін зерттеу әдістері; ТЖ және олардың салдарын болжау; ТЖ кезінде
шаруашылық нысандарының өндірістік қызметкерлерін және халықты қорғау
шараларын жасау; ТЖ салдарын жою; тіршілік қауіпсіздігінің нормативті
техникалық және ұйымдастыру негіздері.
Тіршілік қауіпсіздігінің негіздері курсының мақсаты: болашақ
мамандарды өмір сүрудің қауіпсіз және зиянсыз жағдайын құру үшін қажетті
теориялық біліммен және тәжірибелік дағдылармен қаруландыру; төтенше жағдай
кезінде мүмкін болатын апаттар, табиғи қасіреттердің зардаптарын жою
барысында халықты, өндіріс мамандарын және ауылшаруашылық объектілерін
қорғау жөнінде бағдар алу және сауатты шешім қабылдап, қорғаныс құралдарын
пайдалана білуге үйрету.
Курс бойынша шешілетін міндеттер мынадай талаптармен анықталады:
студенттер бейбітшілік және соғыс уақытындағы төтенше жағдайларда құтқару
жұмыстарын өткізу тәртібін дұрыс меңгеру және авария, апаттар, табиғи
қасіреттердің зардаптарын жою барысында алғашқы көмек көрсетуге арналған
құрал жабдықтарды дұрыс қолдана білу.
Студент курстың соңында төтенше жағдайларда құтқару жұмыстарын өткізу
тәртібін дұрыс меңгеру керек; тері қабатын, тыныс алу жүйелерін қорғауға
арналған құрал - жабдықтарды дұрыс пайдалана білу. Төтенше жағдайларда,
апаттар, табиғи қасіреттердің зардаптары кезінде сауатты шешім қабылдауы
қажет.
Курстың негізгі себептері, маман дайындаудағы ролі.
Болашақтағы мамандарға қауіпсіз және зиянсыз жағдайдағы тіршілік
әрекетін құру үшін қажетті теориялық және тәжірибелік дағдыларды үйрету;
қауіпсіздік бойынша қазіргі заман талаптарына сай технологиялық процестер
мен жаңа техниканы жобалау; студенттерге соғыс және бейбіт уақыттағы
төтенше жағдайлар кезіндегі іс-әрекеттерді, халықты қорғау әдістерін,
қазіргі заманғы зақымдау құралдарының қолдану кезінде, табиғи апаттар,
авариялар салдарын жою кезіндегі құтқару және кезек күттірмейтін жұмыстарды
ұйымдастыру және жүргізу негіздерін оқыту; зақымдау ошағына сипаттама беру;
құтқару және басқа да кезек күттірмейтін жұмыстарды ұйымдастыру және
жүргізу негіздерін анықтау; ТЖ салдарынан халықты қорғау әдістеріне
сипаттама беру; химиялық және радиациялық барлау құралдарымен таныстыру
және олардың жұмыс істеу тәртібі мен таныстыру.
Тіршілік қауіпсіздігі негіздері пәні қауіпсіздікті қамтамасыз
етудің теориялық және практикалық негіздерін білетін, қауіптілікті тани
және бағалай білетін, олардан сенімді қорғау тәсілдерін анықтай және жүзеге
асыра білетін, басты принцптер-ғылыми ізденіс, жобалық-конструкторлық
әзірлемелер, өндірісті ұйымдастыру және басқару облысында кез-келген
техникалық міндеттерді шешу кезінде қауіпсіздік басымдылықтарының
сөзсіздігін терең сезетін, жас мамандарды дайындау.
Пәнді оқу нәтижесінде студент білуі қажет. Адамның мекендеу ортасының
жағымсыз факторлары, олардың әсер ету салдары, оларды сәйкестендіру және
адамдарды қорғауды қамтамасыз ету принцптері, нысандардың жұмыс істеуінің
тұрақтылығын арттыруды зерттеу әдістері, ТЖ болжау және апаттардың, табиғи
апаттардың салдарын жоюға әзірлігін анықтайтын модельдерді әзірлеу туралы
түсінігі болуы қажет;
ҚР негізгі заңдарын және тіршілік әрекетінің қауіпсіздігі және
қоршаған ортаны қорғау облысындағы нормативтік заңдарды; зиянды және
зақымдаушы факторлардың адам үшін анатомия-физиологиялық салдарын, қорғау
тәсілдерін; ТЖ дағы шаруашылық нысандарының жұмыс істеу тұрақтылығын
арттыру жолдары мен тәсілдерін; төтенше жағдайларды болжау және олардың
салдарын жою әдістерін білу керек; Қауіпсіздік пен экологиялықты арттыру
бойынша шараларды әзірлеу, құтқару және басқа да шұғыл жұмыстарға қатысуды
жасай білулері керек;
Қауіпсіздік облысында, әлеуметтік-гуманитарлық, жаратылыстану, жалпы
кәсіптік және арнайы ғылымдар, ойлау мәдениеті және өзінің кәсіптік
қызметінің нәтижелерін баяндау облысында білім мен ілімді тиімді пайдалану
дағдылары болуы керек;
Заңды және нормативтік – құқықтық база, тіршілік әрекетінің
қауіпсіздігі және қоршаған ортаны қорғау облысында техникалық және жобалық
құжаттаманы құрастыру мәселелерінде құзыретті болу керек.
Заңнамалық актілер мен ережелер. Түсініктер және анықтамалар
АҚ және ТЖ саласындағы Заңдар. Осы Заң Қазақстан Республикасында
табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардың алдын алу мен жою
бойынша қоғамдық қатынастарды реттейді (қазақ және орыс тілдерінде, көлемі
– 176 бет). Мазмұны: Қазақстан Республикасының Табиғи және техногендік
сипаттағы төтенше жағдайлар туралы Заңы
Қазақстан Республикасының Азаматтық қорғаныс туралы Заңы
Қазақстан Республикасының Авариялық-құтқару қызметі және құтқарушылар
мәртебесі туралы Заңы
Қазақстан Республикасының Өрт қауіпсіздігі туралы Заңы
Қазақстан Республикасының Өндірістік қауіпті нысандардағы өнеркәсіптік
қауіпсіздік туралы Заңы
Қазақстан Республикасының Терроризммен күрес туралы Заңы
Қазақстан Республикасының Халықтың радиациялық қауіпсіздігі туралы Заңы
Қазақстан Республикасының Төтенше жағдайлар туралы Заңы
Қазақстан Республикасының Әскери жағдайлар туралы Заңы
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері мен
қорғаныс туралы Заңы
Түсініктер және анықтамаларға тоқталсақ, Төтенше жағдай дегеніміз
адамдардың қаза табуына әкеліп соққан немесе әкеліп соғуы мүмкін, олардың
денсаулығына, қоршаған ортаға және шаруашлық жүргізуші объектілерге нұқсан
келтірген немесе келтіруі мүмкін, халықты едәуір дәрежеде материалдық
шығындарға ұшыратып, тіршілік жағдайын бұзған немесе бұзуы мүмкін авария,
зілзала немесе апат салдарынан белгілі бір аумақта туындаған жағдай.
Төтенше жағдай пайда болу себептеріне қарай табиғи сипаттағы және
техногендік сипаттағы төтенше жағдайларға бөлінеді. Табиғи сипаттағы ТЖ –
дүлей зілзала (жер сілкінісі, сел, көшкін, су тасқыны және басқалар),
табиғи өрт, індеттер мен малдың жұқпалы аурулары, ауылшаруашылық
өсімдіктерінің және ормандардың кеселдері мен зиянкестері арқылы
зақымдануын туғызатын ТЖ-лар. Техногендік сипаттағы ТЖ - өнеркәсіп, көлік
авариялары және басқа да авариялар, өрт (жарылыс), күшті әсер ететін улы,
радиоактивті және биологиялық жағынан қауіпті заттарды тарататын (тарату
қаупі бар) авария, үйлер мен ғимараттардың кенеттен қирауы, бөгендердің
бұзылуы, тіршілікті қамтамасыз ететін электр-энергетика және коммуникация
жүйелеріндегі, тазарту құрылыстарындағы авария туғызған ТЖ. Төтенше жағдай
аймағы бұл ТЖ туындаған белгілі бір аумақ. Табиғи және техногендік
сипаттағы ТЖ таралу аумағына және келтірген нұқсанның көлеміне қарай,
объектілік, жергілікті, өңірлік және жаһандық болып бөлінеді.
Туындаған ТЖ жіктемесі ҚР Үкіметінің 2004 жылғы 13 желтоқсандағы №1310
Қаулысымен бекітілген Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар
жіктемесіне сәйкес жіктеледі. ҚР Үкіметінің 2002 жылғы 24 желтоқсандағы
№1351 Қаулысымен бекітілген Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше
жағдайлардың туындауына әкеліп соққан авариялардың, зілзалалардың және
апаттардың себептерін тексеру ережесіне сәйкес объектілік және жергілікті
ауқымдағы төтенше жағдайларды ТЖМ ОҚО төтенше жағдайлар департаменті
тарапынан құрылған комиссия зерттейді.
Комиссия құрамына орталық атқарушы органдардың аумақтық органдары,
жергілікті атқарушы органдардың өкілдері, мүдделі органдардың басшылары
кіреді. Комиссия тексеру барысында оқиғаны көргендерден, лауазымды және
басқа адамдардан жазбаша және ауызша түсініктемелер алуға, сараптамалық
қадағалау органдарының мамандары, ғалымдар қатарынан белгіленген тәртіппен
кіші сараптама комиссияларын құруға құқығы бар. Кіші сараптама комиссиясы
және оның төрағасы табиғи және техногендік сипаттағы ТЖ себептерін тексеру
жөніндегі комиссия төрағасының өкімімен тағайындалады. Сараптамалық
қорытындыны талап ететін мәселелер жазбаша түрде беріледі. Кіші сараптама
комиссиясының барлық мүшелері қол қойған материалдар комиссия төрағасы
белгіленген мерзімге комиссияға тапсырылуы және тексеру материалдарына қоса
берілуі тиіс. Комиссия тексеру барысында болған оғиғаның жағдайларын
анықтайды, оның себептерін, нормативтік құқықтық кесімдердің жіберілген
бұзушылық сипатын, жауапты адамдар құрамын белгілейді және оларды жазаға
тарту шараларын ұсынады, зардаптарды жою және осындай жағдайлардың
қайталануын болдырмау жөнінде іс-шаралар белгілейді, қирау және зиян
мөлшерін анықтайды. Комиссия 10 күн ішінде табиғи және техногендік
сипаттағы ТЖ-дың туындауына әкеліп соққан авариялардың, зілзалалардың және
апаттардың себептерін тексеру актісін жасайды.
Ал, өңірлік және жаһандық ауқымдағы табиғи және техногендік сипаттағы
ТЖ-ды ҚР Үкіметінің шешімі бойынша құрылатын комиссия тексереді.
Авария бұл технологиялық процестің бұзылуы, механизмдердің, жабдықтар
мен ғимараттардың бұзылуы. Авариялық ғимараттар бойынша зерттеу жұмыстарын
авариялық ғимараттардың техникалық жағдайын зерттейтін тұрақты жұмыс атқару
облыстық комиссиясы жүргізеді. Аталған комиссияның зерттеу жұмыстарының
қорытындысы бойынша шешімді облыстық төтенше жағдайлардың алдын алу және
жою жөніндегі комиссия төрағасы қабылдайды. Қауіпті өндірістік
объектілердегі авариялардың себептерін тексеру тәртібін Қауіпті өндірістік
объектілердегі өнеркәсіптік қауіпсіздік туралы ҚР 2002 жылғы 3
сәуіріндегі Заңына сәйкес өнеркәсіптік саласындағы уәкілетті мемлекеттік
орган мүдделі орталық атқарушы органдармен бірлесіп өздерінің құзыреті
шегінде белгілейді.
Зілзала бұл ТЖ-дың пайда болуына әкеліп соғатын жойқын құбылыс.
Дүлей зілзала – ТЖ-дың пайда болуына әкеп соғатын зілзала.
Апат – аймақтық және ірі ауқымды ТЖ пайда болуына әкеліп соғатын
жойқын құбылыс.
ТЖ-дың алдын алу – алдын ала жүргізілетін және ТЖ пайда болу қатерін
мүмкін болғанынша азайтуға, адамдардың денсаулығы мен өмірін сақтауға,
залал мен материалдық шығын мөлшерін кемітуге арналған шаралар кешені.
ҚР Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар туралы
Заңының 14 бабына сәйкес алдын алу шараларына:
- ғылыми зерттеулер, жағдайды қадағалау, бақылау, ТЖ пайда болуына
әкеп соғуы мүмкін аварияны, зілзала мен апатты болжау және олардың қаупі
туралы хабарлау;
- ТЖ саласындағы білімді насихаттау, халықты және мамандарды оқытып-
үйрету, қорғану шаралары жатады.
ТЖ саласындағы ғылыми зерттеулердің негізгі міндеттеріне мониторинг
әдістерін әзірлеу мен ТЖ-дың деректер банкін жасау, ТЖ болжау, алдын алу
әдістерін, бақылау шаралары мен қорғану құралдарын, оларды болжау,
зардаптарына баға беру, олардың алдын алу мен оларды жою жөніндегі нысаналы
және ғылыми-техникалық бағдарламаларды әзірлеу кіреді. Жағдайды қадағалау,
бақылау мен табиғи және техногендік сипаттағы ТЖ болжау қызметі
(сейсмикалық қызмет, сел жүретінін хабарлау, радиациялық қауіпсіздікті
бақылау жүйелері және басқалар) арнайы уәкілдік берілген мемлекеттік
органдардың жанынан құрылады және ТЖ алдын алу мен оларды жоюдың
мемлекеттік жүйесіне енгізіледі.
Төтенше жағдайларды жою жұмыстарына – ТЖ пайда болған кезде
жүргізілетін және адамдардың өмірін сақтап, денсаулығын қорғауға, залал мен
материалдық шығындар көлемін азайтуға, сондай-ақ ТЖ аймағының одан әрі
таралмауына бағытталған құтқару, авариялық-қалпына келтіру жұмыстары мен
басқа да кезек күттірмейтін жұмыстары жатады. Осы жұмыстарды уақтылы атқару
мақсатында ауданның АҚ және ТЖ қызметтері құрылады. Бұл қызметтер атқаратын
жұмыс түрлеріне қарай тиісті техникамен, жеке құраммен, қажетті құралдармен
жасақталады.
Тірішілік қауіпсіздігінің негіздері адам өміріне төнетін жалпы қауіп-
қатерлерді зерттейтін, соған қарсы қоюға болатын шараларды әзірлейтін
ғылыми білімнің саласы. Бұл курс нақты машиналардың, құрал жабдықтардың,
механизмдердің, өндірістің қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелерін
шешпейді, себебі олармен арнайы мамандандырылған орталықтар айналысады.
Мысалы, атом қауіпсіздігі, электр қауіпсіздігі, жарылыс пен өрт
қауіпсіздігі және тағы сол сияқтылар. Қарастырып отырған курстың мақсаты
қауіпсіздік саласындағы жалпы біліктілікті көтеруді және адамның өзі өмір
сүріп отырған ортасындағы қауіпті, сондай-ақ адамдарға зиянын тигізетін
құбылыстарды тануға және оған қарсы білікті әрекет жасай алу
мүмкіншіліктерін арттыруды қарастырады.
Адам өмірінің немесе өмір тіршілік қауіпсіздігі негіздері курсының негізгі
мақсаттарына төмендегілер жатады:
• қауіп-қатерді тани білу. Атап айтқанда оның түрін, болып жатқан
жерін, қатер болу мүмкүншілігін, зардаптың және оның әсерінен
болатын зиян шамасын және т.б.;
• болғалы тұрған қауіп қатердің алдын алу;
• қауіп-қатер болғанда, төтенше жағдай кезінде білікті іс-әрекет
жасай білу.
Қауіпсіздік адамды, табиғатты және материалдық құндылықтарды қорғау
жағдайы.
Қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін 3 негізгі міндеттерді орындау керек.
1. Нақты іс-әрекеттен болатын қауіп-қатерді талдау (идентификация).
Талдау өмір сүру ортасының қауіп туғызатын элементін анықтау, қауіп
тудыратын іс-әрекетті талдайтын адамдарға қойылатын талаптарды
белгілеу үшін жүргізіледі.
2. Адамды және өмір сүру ортасын қауіп-қатерден қорғаудың тиімді және
сенімді шараларын әзірлеу.
3. Қауіп-қатердің қорғау іс- әрекеттерінің қалдығынан қорғану
шараларын әзірлеу, себебі толық қауіпсіздік орнатылуы мүмкін емес.
Оқытудың техникалық құралдары: интерактивті тақта, проектор сызба –
кестелер
Оқытудың әдістері мен түрлері: баяндау, сұрақ – жауап, түсіндіру,
кіріспе лекция
Деңгейлік тапсырмалар:
1. Тіршілік қауіпсіздігі курсының теориялық негіздері.
2. ҚР негізгі заңдары, тіршілік әрекетінің қауіпсіздігі және қоршаған
ортаны қорғау облысындағы нормативтік заңдар
3. Табиғи және техногендік сипаттағы ТЖ саласындағы қорғану шаралары
4. Қауіпсіздік деген не?
5. Антропогендік орта дегенді түсіндіріңіз?
6. Қауіпсіздікке байланысты қандай заңнамалар пайдаланылады?
7. Қауіп-қатер деген не?
8. Қауіптіліктің белгілер бойынша жіктелуі.
ОБСӨЖ тапсырмалары: Мемлекеттің тіршілік әрекетінің қауіпсіздігін
қамтамасыз етудегі ролі
СӨЖ тапсырмалары: Қазақстан Республикасының Заңнамалық актілер мен
ережелері. Түсініктер және анықтамалар.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Қ.С.Қалжігітов, А.М.Төлемісова, Н.Г.Приходько, К.Ш.Исаев. Өмір тіршілік
қауіпсіздігі. Оқулық. Алматы 2004 ж.-256 бет.
2. С.Тайжанов. “өмір қауіпсіздігі негіздері”. Оқу-әдістемелік құрал.
Алматы. Дәнекер. –2004 ж.-254 бет.
3. Тіршілік қауіпсіздігі курсы бойынша жоғары оқу орындары студенттеріне
арналған оқу құралы. I-II кітап. Алматы. 2004 ж.
Дәріс № 2
Қазақстан Республикасындағы азаматтық қорғаныстың міндеттері, құру және
жұмыс істеу принциптері
Дәріс жоспары:
1. Азаматтық қорғаныс жүйесінің құрылымы мен рөлі
2. Азаматтық қорғаныс қурсының мақсаттары мен міндеттері
3. Халықтың қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі Азаматтық қорғаныстың
міндеттері
Дәріс мақсаты мен міндеттері: Азаматтық қорғаныс жүйесінің теориялық
негіздерін, оның мақсаты мен міндеттерін түсіндіру. Халықты психологиялық
дайындыққа әзірлеу.
Дәріс мазмұны. 2.1 Азаматтық қорғаныс жүйесінің құрылымы мен рөлі.
1. АҚ ұйымдастыру және жүргізу – мемлекеттің маңызды қызметтерінің
бірі, қорғаныс құрылысының құрама бөлігі, ел қауіпсіздігінің
элементі.
2. ҚР ТЖ министрлігінің ролі, негізгі міндеттері мен ұйымдастырушы
құрылымы.
АҚ ұйымдастыру және жүргізу – мемлекеттің маңызды қызметтерінің бірі,
қорғаныс құрылысының құрама бөлігі, ел қауіпсіздігінің элементі.
Халықтың Азаматтық қорғаныс пен төтенше жағдайлардағы іс-қимылы
жөніндегі міндеттемелері. Қазақстан Республикасының Азаматтық қорғанысы
халық пен республика экономикасын зілзаладан, ірі авариялардан, апаттардан,
осы заманғы зақымдау құралдарының қолдануынан қорғау және төтенше
жағдайлардың пайда болу аудандары мен зақымдау ошақтарындағы басқа да кезек
күттірмейтін жұмыстар жөніндегі мемлекеттік шаралардың құрамдас бөлігі
болып табылады.
Азаматтық қорғанысты ұйымдастыру мен жүргізу - мемлекеттің маңызды
міндеттерінің бірі, оның қорғаныс шараларын қамтамасыз ету құрылымдарының
құрамдас бөлігі.
Азаматтық қорғанысты ұйымдастыру мен жүргізу тәртібі Азаматтық
қорғаныс туралы 1997 жылғы 7 мамырдағы ҚР заңымен белгіленген.
Азаматтық қорғаныс – бұл басқару органдарының мемлекеттік жүйесі және
халықты, ұйымдар мен ел аумағын осы заманғы зақымдау құралдарының
зақымдағыш факторларының ықпалынан, табиғи және техногендік сипаттағы
төтенше жағдайлардан қорғау мақсатында жүргізілетін жалпы мемлекеттік
шаралардың жиыны.
Азаматтық қорғаныста табиғи және техногендік сипаттағы төтенше
жағдайлар ерекше орын алады. Қазақстан Республикасы үшін іс-жүзінде табиғи
және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардың көпшілі тән.
Табиғи сипаттағы төтенше жағдайлардан жер сілкінісі, селді,
сырғымаларды, тасқынды, боранды, қума желді, қатты аязды, орман және дала
өртін, құрғақшылықты және басқаларды атап өтуге болады.
Техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар арасынан халықтың тығыздығы
жоғары қалаларда, өнеркәсіпорталықтарында, көлік коммуникацияларында, газ
және мұнай құбырларында, тіршілік және коммуналдық объектілерінде,
радиациялық қауіпті объектілерде (республикада
100-ден астам радиациалық қауіпті объекті және 100 мыңға жуық бета, гамма,
рентгендік жіне нейтрондық сәулеге ұшырататын радиоактивті көздер бар)
өндіріс пен тұрғын үй секторында болатын өрттер ерекше қауіпті.
Халық пен ұйымдарды қорғау Азаматтық қорғаныстың басты міндеті және
осы заманғы зақымдау құралдары қолданылған кезде және табиғи және
техногендік сипаттағы төтенше жағдайларда залалды азайту үшін аумақтар мен
ұйымдарды дер кезінде әзірлеу арқылы әртүрлі әдістермен жүзеге асырылады.
Азаматтық қорғаныстың негізгі міндеттері болып мыналар табылады:
1) Ұйымдастыру, даму және басқару, байланыс, хабарлау жүйелерін ұдайы
дайын болуын қамтамасыздандыру;
2) Азаматтық қорғаныс күштерін құру, оларды дайындау және төтенше жағдай
кезінде сақадай сай болуын қамтамасыздандыру;
3) Орталық және жергілікті атқарушы органдарды, ұйымдарды дайындау және
халықты оқыту немесе үйрету;
4) Радиациялық, химиялық, бактериологиялық жағдайларды лабораториялық
бақылау және қадағалау;
5) Азаматтық қорғаныстың әскери қалыптасуының мобилизациялық дайындығын
қамтамасыздандыру;
6) Шаруашылық жүргізу және қызмет көрсету саласының тұрақтылығын көтеру
мақсатында комплексті іс-шаралар жүргізу;
7) Қажетті қорғаныс ғимараттар қорын толықтырып, Азаматтық жеке қорғаныс
заттарын, құрылғыларын түрлі жағдайларға дайын болуын
қамтамасыздандыру;
8) Жағдайға қарай, жергілікті халыққа, орталық және жергілікті атқарушы
органдарға адам өміріне, денсаулығына қауіп төніп тұрғандығы туралы
хабарлап, мұндай жағдайда қандай іс-әрекет жасау керектігін жеткізу;
9) Іздеу, құтқару жұмыстарын, қалдыруға болмайтын қауырт істерді жүргізу,
жапа шеккен халықтың тіршілігінің қауіпсіздігін ұйымдастыру, қауіпті
зонадан эвакуациялау (көшіру) жұмыстарын жүргізу;
10) Радиоактивті, химиялық, бактериологиялық (биологиялық) зақымданудан
азық-түлікті, тағам өнімдерін, су көздерін қорғау және мал мен
өсімдіктерді эпизоотий және эпифитотийден қорғау;
Азаматтық қорғаныс шараларын орындауды қамтамасыз ету үшін мынандай
органдар құрылады:
• ҚР ТЖ жөніндегі Агенттігі және олардың құрылымдық аумақтық
органдары;
• Орталық және жергілікті атқарушы органдарда АҚ басқармалары,
бөлімдері;
АҚ күші құрау және құралдарымен қамтамасыздандыру аумақтық-өндірістік
тұрғызу принциптеріне сәйкес келесі деңгейлер бойынша жүзеге асырылады:
Республикалық деңгейде- - республикалық Үкімет, орталық атқарушы
органдар мемлекеттік бағдарламаларды, Азаматтық қорғанысты дамыту мен
жетілдірудің негізгі бағыттарын, оны қаржыландыру және материалдық
қамтамасыздандыру тәртібін, соғыс қауіпі мен төтенше жағдайлар кезіндегі
Азаматтық қорғаныс жүйесінің жұмыс істеу тәртібін белгілейді.
Азаматтық қорғанысқа тікелей басшылықты Қазақстан Республикасының
төтенше жағдайлар жөніндегі Агенттігі жүргізеді.
Жергілікті деңгейде- жергілікті өкілді және атқарушы органдар
ведомствлық бағыныстағы аумақта Азаматтық қорғанысқа басшылық етеді,
ұйымдардың Азаматтық қорғаныс шараларын орындауынұйымдастырады.
Хабарландыру құралдарын, басқару нүктелерін тұрақты дайындықта ұстайды.
Азаматтық қорғаныс мүлігін, жеке және ұжымдық қорғаныс құралдарын жинауды,
сақтауды ұйымдастырады, табиғи және техногендік сипаттағы төтенше
жағдайлардан сақтандыру шараларын, авариялық құтқару және басқа да кезек
күттірмейтін жұмыстарды ұйымдастырып өткізеді.
АҚ және ТЖ қызметтерінің құрамы мен саны ҚР үкімет қаулысымен, облыс, қала,
аудан әкімдерінің, шаруашылық объектілерінің жетекшілерінің шешімімен
қабылданады. АҚ объектілік құрамаларына:
• Барлаушы буын;
• Құтқару командасы;
• Инженерлік команда;
• Санитарлықдружина;
• Қорғаныс ғимараттарын залалсыздандыру жөніндегі топ;
• өрт сөндіру командасы;
• байланыс командасы; қоғамдық тәртіпті қорғау командасы;
• жануарлар мен өсімдіктерді қорғау командасы және т.б кіреді.
Республикамыздың әрбір азаматы АҚ пен ТЖ шараларын өткізуге белсенді
қатысуға міндетті. Халықты АҚ міндеттерін іске асыруға және тосын
жағдайлардағы сауатты іс-әрекеттерге даярлау кешенді шаралардан тұрады.
Олардың ішінде халықты тікелей қорғауға бағытталған ең маңыздылардың бірі
халықты қорғаныс пен өз-өзіне көмек көрсетуге және көмек шараларына,
құтқару мен зақымдалу ошақтарындағы кезек күттірмейтін жұмыстарға және
зілзала, авариялар мен апаттар салдарын жоюға үйрету болып табылады.
Халықтың Азаматтық қорғаныс пен төтенше жағдайлардағы іс-әрекеттер
жөніндегі міндеттері қандай?
Біріншіден, АҚ пен ТЖ саласындағы ҚР заңдарын мүлтіксіз орындауға
тиіс. Азаматтық қорғаныс туралы ҚР заңы бойынша азаматтар заңда
белгіленген тәртіппен соғыс уақытында және ТЖ АҚ міндеттерін орындау үшін
өзінің жеке көлік құралдарын, аспаптарымен қондырғыларын беруге міндетті.
Азаматтар тиісті органдарға төтенше жағдайлардың тууына алып келуімүмкін
апаттар қаупі туралы хабарлауға міндетті.
Екіншіден, халық АҚ пен ТЖ бойынша қажетті білімдер мен практикалық
дағдыларды игеруге, АҚ шараларына қатысуға және орындауға міндетті. Осындай
білімдер мен дағдылардың жиыны АҚ пен ТЖ мәселелері бойынша халықты оқыту
бағдарламасында белгіленген. Әрбір азамат Баршаның назарына дабылы
бойынша іс-әрекеттер тәртібін, қорғаныстың ұжымдық және жеке құралдарын
пайдалану тәртібін, зардап шегушіге алғашқы дәрігерлік көмек көрсету әдісі
мен қорғаныс тәсілін білуге және орындауға міндетті. Табиғи және
техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар туралы ҚР заңында азаматтардың
төтенше жағдайлар салдарын жою жөніндегі өткізілген жаттығуларға қатысу,
халықты қорғау құралдарына, қоршаған ортамен ұйымдарға мұқият қарау міндеті
айтылған.
Үшіншіден, ересек халықтың басты міндеттерінің бірі балаларды қорғау.
Мектепке дейінгі мекемелерде балаларға тосын жағдайларда өзін-өзі ұстау
тәртібі туралы айтылып, ал оқушылар сабақ барысында тіршілік қауіпсіздігі
негіздерімен танысса да, бұл ересектерді балаларды қорғау жөніндегі
міндеттерден босатпайды.
Жоғарыда тізбеленгендер халықтың АҚ пен ТЖ іс-әрекеттері бойынша
негізгі міндеттері ғана, осы және басқа да міндеттерді мүлтіксіз және дәл
орындау АҚ нығайтуға ТЖ санын төмендетуге ықпал ететін болады.
Төтенше жағдайдың алдын алу мен жою бойынша ведомствоаралық мемлекеттік
комиссия Қазақстан Республикасы Премьер – министрінің бірінші орынбасарымен
жүктеледі, ал төтенше жағдай бойынша аймақтық және салалық комиссиялар –
облыс, қала, аудан әкімдерінің орынбасарларымен, орталық атқарушы
органдарының орынбасарларымен тиісінше жүктеледі.
ТЖ орын алған кезде жағдай туралы ақпарат төмендегілермен таратылады:
• қалалардың, аудандардың, қала аудандарының, поселкелердің, ауылдық
округтердің, ауылдардың, сондай – ақ ұйымдардың әкім аппараттарымен
– дереу Қазақстан Республикасының төтенше жағдайлар бойынша Орталық
атқарушы органының аймақтық органдарына;
• ұйымдар - өкілеттілігіне сай орталық атқару органдарына дереу
хабарлайды:
• Қазақстан Республикасының төтенше жағдайлар бойынша орталық атқарушы
органының аймақтық органдары - Қазақстан Республикасының төтенше
жағдайлар бойынша Республикалық дағдарыс орталығы мемлекеттік
мекемесіне дереу хабарлайды;
• Егер барынша ауқымды және аймақтық төтенше жағдай туындаса, ол
туралы ақпарат төменгідей беріледі:
• Қазақстан Республикасының төтенше жағдайлар бойынша Орталық атқарушы
органының аймақтық органдары – сол ауданмен шектесетін Қазақстан
Республикасының әкімшілік – аймақтық бірліктеріне хабарлайды;
• орталық атқару органдары – ведомство жанындағы ұйымдарда орын алған
төтенше жағдай туралы Қазақстан Республикасының төтенше жағдайлар
бойынша Республикалық дағдарыс орталығы мемлекеттік мекемесіне
хабарлайды;
• Қазақстан Республикасының төтенше жағдайлар бойынша Орталық
атқарушы органы – дереу Казақстан Республикасының Үкіметіне, олардың
өкілеттілігіне сай орталық атқарушы органдарына.
Оқытудың техникалық құралдары: интерактивті тақта, проектор сызба –
кестелер
Оқытудың әдістері мен түрлері: баяндау, түсіндіру, шолу лекция
Деңгейлік тапсырмалар:
1. Азаматтық қорғаныс жүйесінің құрылымы мен рөлін түсіндіріңіз
2 Азаматтық қорғаныс курсының мақсаттары мен міндеттерін атаңыз
3 Халықты психологиялық дайындыққа әзірлеу дегеніміз не?.
4. Халықтың қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі Азаматтық қорғаныстың
міндеттерін нақтылаңыз
5. Азаматтық қорғаныс жүйесі қандай негізде құрылған?
6. Территориялық қорғаныс жүйесі.
7. Өндірістік қорғаныс жүйесі.
8. Азаматтық қорғаныс күштеріне кімдер жатқызылады?
9. Жалпы қызмет атқаратындар кімдер?
10. Төтенше жағдайда халыққ хабарлаудың маңызы және басты тәсілі?
ОБСӨЖ тапсырмалары: Азаматтық қорғаныс курсының мақсаттары мен міндеттері
СӨЖ тапсырмалары: Халықты психологиялық дайындыққа әзірлеу. Төтенше
жағдайда халыққ хабарлаудың маңызы және басты тәсілі
Пайдаланылатын әдебиеттер:
4. Қ.С.Қалжігітов, А.М.Төлемісова, Н.Г.Приходько, К.Ш.Исаев. Өмір тіршілік
қауіпсіздігі. Оқулық. Алматы 2004 ж.-256 бет.
5. С.Тайжанов. “өмір қауіпсіздігі негіздері”. Оқу-әдістемелік құрал.
Алматы. Дәнекер. –2004 ж.-254 бет.
6. Тіршілік қауіпсіздігі курсы бойынша жоғары оқу орындары студенттеріне
арналған оқу құралы. I-II кітап. Алматы. 2004 ж.
Дәріс № 3
Қауіпті және зиянды факторларды жіктеу
Дәріс жоспары:
1. Қауіпті және зиянды өндірістік факторлар және олардың жіктелуі
2. Зиянды заттардың агрегаттық күйі, оның таралуы және адам әсері мен
кәсіби және тұрмыстық аурулар
3 Өндірістік объектілер қауіптілігінің мониторингі
Дәріс мақсаты мен міндеттері: Студенттерге Адам өмір қауіпсіздігінің
негіздері курсының теориялық негіздерін, мақсатын, міндеттерін түсіндіру.
Адам – мекендеген орта жүйесіндегі қауіп-қатерді топтастыру жайында
түсінік қалыптастыру.
Дәріс мазмұны. Қауіпті және зиянды өндірістік факторлар және олардың
жіктелуі
Адам өзінің еңбек процессіндегі іс-әрекетінде әр түрлі өндірістік салада
тиімді жұмыс жасауы, сол жұмыс орнының денсаулыққа қолайлығына, оның
денсаулық жағдайы мен жұмыс істеу қабілетіне байланысты. Егер жұмыс орны
қолайсыз болған жағдайда ол еңбек өнімділігінің төмендеуіне, травма мен
кәсіптік аурулардың пайда болуына әсер етеді. Ол қауіпті және зиянды
өндірістік факторлар қатарына жатады.
Егер өндіріс орны жұмысшыны ауруға немесе жұмыс қабілетінің төмендеуіне
әкелетін болса, ондай өндіріс факторы зиянды деп аталады. Сондай-ақ, зиянды
фактор іс-әрекеттің ұзақтығы едәуір деңгейде болса, ол қауіптіге айналуы
мүмкін. Сонымен қатар, нақты жағдайлар жұмысшының жарақатқа ұшырауына
немесе оның денсаулығының күрт нашарлауына әсер ететін, яғни белгілі бір
жағдайда ғана адамға зиян тигізетін болса, ондай өндірістік фактор қауіпті
деп аталады.
Зиянды фактор негізінен зиянды заттардың әсерінен туындайды.
МЕСТ 12.1.007-76 - Зиянды заттар стандартына сәйкес зиянды заттар
қауіпсіздік шаралары сақталмаған жағдайда адам организмімен байланыс
нәтижесінде өндірістік жарақаттар, кәсіптік аурулар, денсаулықтың күрт
нашарлауын тудыратын заттар. Бұл заттар – шикізаттарда, азық-түліктерде,
жартылай азық-түліктерде, өндіріс қалдықтарында болуы мүмкін. Адам
организміне тыныс алу мүшелері арқылы енетін зиянды заттардың әсерінен
организмде түрлі ауытқулар тууы мүмкін.
Зиянды өндірістік (кәсіптік) факторлары адамның іскерлігінің
төмендеуіне, жедел және созылмалы уланулар мен сырқаттардың пайда болуына,
жалпы сырқаттанушылығының өсуіне және алшақтық мерзімдерде басқа жағымсыз
ауытқулардың тууына келтіретін еңбекті ұйымдастыру және оны орындау
факторлары жатады.
Қауіпті және зиянды өндірістік факторлардың табиғаты, бүліну түрі мен
адамға тигізетін әсері бойынша физикалық, химиялық, биологиялық,
психофизиологиялық болып бөлінеді. Атап айтқанда:
- Физикалық факторлар - жылжымалы машиналар мен механизмдер,
қондырғылардың қозғалмалы бөлшектерінің, электр тоғы, жағымсыз микроклимат,
қолайсыз жарық, үлкен мөлшерлі шу мен вибрациялардың және т.с.с. әсері.
- Химиялық факторлар – улағыш және зиянды заттар, газдар, булар, және
шаңдардың әсері.
- Биологиялық факторлар – ауру туғызатын микробтар, вирустар,
бактериялар, өсімдіктер, жәндіктер және с.с. әсері.
- Психофизиологиялық факторлар – физикалық, жүйке-психикалық және
эмоциялық қажу т.б.
Қауіпті физикалық факторлар
Негізгі қауіпті және зиянды физикалық факторлардың бірі шу. Шу қатты,
сұйық және газ-тәрізді орталарда пайда болатын механикалық тербелістер
кезіндегі әртүрлі жиіліктер мен қарқындылықты (күшті) дыбыстардың ретсіз
тіркесуі. Ұзақ шудың әсері құлақтың есітуін және көздің көруін төмендетіп,
қан қысымын көтеріп, жүрек-сауыт және орта жүйке жүйелерін шаршатып,
жұмысшының жұмысында қателер саны көбейтеді де, еңбек өнімділігі
төмендетеді. Адамның есту органдары 16...20 000 Гц жиілікті дыбыс
толқындарын қабылдайды. Алайда 20Гц-тен төмен (инфрадыбыс) және 20000 Гц-
тен жоғары (ультрадыбыс) тербелістер құлаққа әсер етпегенімен, ағзаға
биологиялық әсерін тигізеді.
Шу 2 түрге бөлінеді:
1. Механикалық, яғни үзіліссіз машиналар мен жабдықтардың қоспалы
дыбысы.
2. Аэродинамикалық, бұл белгілі бір уақытта болатын және механикалық
жабдықтарсыз жеңіл бір ноталы дыбыс. Мысалы желдеткіш, судың ағуы,
т.б.
Қауіпті химиялық факторлар
Адамдардың шаруашылық іс-әрекетінің әсерінен өмір сүру ортасына
антропогендік қауіп төнуде. Нәтижесінде атмосфералық ауа химиялық зиянды
заттармен ластанып, ғаламдық экологиялық мәселелер туындатып отыр. Оған
озон қабатының жұқаруы парниктік эффект, қышқыл жаңбыр, урбанизация үрдісі
және т.б. мәселелер жатады.
Озон қабатының жұқаруы, парниктік газдар мен парниктік эффекті жаһандық
жылулану үрдісінің туындауының негізгі себепкерлері. Себебі озонның ең көп
мөлшері Антарктиданың үстінде жойылған. Ол озон қабатын бұзатын негізгі
антропогенді фактор фреондар (хладондар) әсерінен болып отыр. Хлордың әрбір
атомы катализатор ретінде озонның 100 мыңдаған атомын бұзуға қабілетті.
Бұл хлорфтор — көміртектер бөлме температурасында қайнайды. Олар негізінен
халық шаруашылығында тоңазытқыш құрылғыларда, әр түрлі баллондарда
тасымалдаушы газ ретінде және т.б. жағдайларда пайдаланады.
Озон кабатының бұзылуының тағы бірнеше себептері бар. Олар атмосфераға
оттегін бөліп шығаратын негізгі фактордың бірі ормандардың жойылуы, ірі
өрттер, космосқа ұшу аппараттарын шығару, атмосферадағы ядролық жарылыс
және т.б.
Қауіпті биологиялық факторлар
Биологиялық факторлар бұл адам организміне ауру туғызатын микробтар,
вирустар, бактериялар, өсімдіктер, жәндіктер және с.с. әсеріне туындайды.
Ауру туғызатын микробтарға бактерия лар, вирустар, спирохетар,
саңырауқұлақтарды жатқызуға болады. Бұл микробтар патогендік, яғни ауру
тудырғыш қасиетіне ие. Сондықтан адам ағзасына қоздырғыш микробтың
енуі аса қауіпті жұқпалы ауруларды тудыруы мүмкін. Жұқпалы аурулар ерте
заманның өзінде жаппай таралуы мен ауыр түрде өтуімен ерекшеленеді.
Жұқпалы ауру эпидемиологияда жекеле ген қоздырғыш тудыратын
жұқпалы ахуал болып саналады. Олар топырақта, суда, ауада
және қоршаған заттарда кездеседі. Жұқпалы аурулар
қоздырғыштардың берілетін сипатына байланысты ішкі, тыныс жолдары және қан
жұқпалы аурулары болып келеді. Мысалы, қоздырғыштар ауыз жақ – дәрет
қуыстары арқылы берілсе, онда іш жұқпалы аурулары, ауа – тамшы жолдары
арқылы берілсе тыныс жолдары жұқпалы аурулары және тасымалдық тегершігі
жағдайындағы берілсе қан жұқпалы аурулары пайда болады.
Қауіпті психофизиологиялық факторлар
Психофизиологиялық факторларға физикалық жүктемелер (статикалық және
динамикалық) мен жүйке-психикалық жағдайлары жатады. Физикалық жүктемелер
статикалық және динамикалық жұмыстармен, жүйке-психикалық жағдайда ойлау
жүктемелері, жұмыстың монотондығы мен эмоциональды жүктеулер қарастырылады.
Жұмыс ауырлығының деңгейі өндірістік ортамен әсер етілетін, адам
организмінде болатын реакциялар мен өзгерістерді сипатталады. Еңбектің
қолайсыз жағдайында жұмысшылардың бір бөлігінде уақыт өте келе патология
алдындағы өзгерістер орын алады. Осы жағдайда жұмыстың ұзақтылығы орын
алса, кәсіптік өзгерістер немесе өндірістік шарттарға байланысты созылмалы
аурулар дамуы мүмкін.
Еңбекпен шұғылданғанда организімнің жұмысының төмендеуі шаршау немесе
қажуды білдіреді. Қажу мен шаршау ауыр еңбек процессінде жұмыстың
өнімділігінің сапасы мен санын төмендетеді. Сондай-ақ, қажу іс-әрекеттің
тиімділігін төмендетуге әкеліп соғады, яғни бір жұмыс актісіне
физиологиялық және психикалық өлшемдердің өсуі травматизм мен сәтсіз
оқиғалардың пайда болуы өседі. Өндірістік қажу адамдағы шаршағандық сезімі
ретінде сезіледі, оны аса ерекше психологиялық жағдайда бастан кешіп
жүрген, қажудың биологиялық белгісі ретінде қарастыруға болады. Осы
жағдайда адам келесілерді сезеді:
• әлсіздік сезімі —керекті жағдайдағы дәрежеде жұмысты жалғастыру
мүмкіншілігіне сенімсіздік;
• назардың бұзылуы;
• түйсік саласындағы бұзылулар (жұмысқа қатысуда қабылдайтын іс-
әрекетінің өзгеруі – көз көруінің, есту, көз сығырайту сезімінің және т.б.
төмендеуі);
• моторлық саланың бұзылуы (баяулатылған немесе ретсіз, асығыс,
жеткіліксіз дәрежедегі нақтылық және байланыстырылмаған қозғалыстар);
• жұмыс істейтін органдардың тартымсыз сезінуі: қол мен аяқ бұлшық
еттеріндегі ауыруы мен ісуі;
• жұмыс іс-әрекетінің саласында ойлау мен естің ақаулары;
• ерік-жігердің әлсізденуі;
• жиі әрі ұзақ үзілістерді санасыз жасау;
• ұйқышылдық.
2. Зиянды заттардың агрегаттық күйі, оның таралуы және адам әсері мен
кәсіби және тұрмыстық аурулар
Өнеркәсіптерде қолданылатын химиялы қ заттардың басым бөлігі организмге
зиянды әсерлерін тигізеді. Жұмыс кезінде ауаға бөліну арқылы немесе жұмыс
сәтінде тікелей жанасу барысында бұл заттар адам денсаулығына, өміріне
белгілі бір қауіптер туғызады. Химиялық заттардың организмге тигізетін бұл
жағымсыз әсерлері уытты қасиеттер деп аталып, ал осындай қасиеттері бар
өнеркәсіптерде қолданылатын немесе өндірілетін заттар өнеркәсіптік улар
деген атқа ие болады.
Зиянды заттар 3 түрлі күйде болады: қатты, сұйық және газ тәріздес.
Сондықтан бұл заттардан шаң, бу, газ күйіндегі түзілістері қоршаған
ортаны, беткейлерді, ал тікелей жанасқанда жұмысшылардың терілерін ластауы
мүмкін.
Туындау және даму сипаттарына қарай кәсіптік улану жедел және созылмалы
деп бөлінеді.
Жедел улану удың организмге қысқа уақыт (бір ауысымда) арасында
айтарлықтай көп мөлшерде әсер ету салдарынан болады. Бұл уланулардың
клиникалық симптомдары өте айқын байқалады. Қазіргі уақытта жедел уланулар
өте сирек кездеседі.
Созылмалы улану удың организмге аз мөлшерде бірақ ұзақ уақыт
аралығында (көбінесе жұмыс аймағындағы ауадағы ШРЕК сәл мағынаға алуынан)
әсер етуінен болады.
Әсері сапасы жағынан барлық ұшқынды заттардың төрт токсикологиялық
топқа бөлінеді.
І. Тұншықтырғыштар:
а) қарапайым тұншықтырғыштар, олардың әсері организмге енетін ауа
құрамынан оттегін ығыстыру (азот, сутегі, гелий).
б) химиялық әсер етуші тұншықтырғыштар организмге ауамен оттегі
жеткілікті мөлшерде түскенімен қандағы және тіндердегі газ алмасуы бұзылады
(көміртегі тотығы, синильді қышқыл).
ІІ. Тітіркендіргіштер: - тыныс алу жолдарымен тікелей өкпенің шырышты
қабаттарын тітіркендіреді, бұл асқыну реакцияларының дамуына септігін
тигізеді (аммиак, қостотықты азот, күкіртті газ т.б.)
ІІІ. Ұшқын есірткілер және оларға туыс заттар: қанға түскеннен кейін
әсер етеді. Жедел әсерлерінен наркоз тудыра отырып, нерв жүйелеріне
тигізеді. Физикалық-химиялық қасиеттері мен биологиялық әсерлеріне сүйене
отырып мамандар бұл топты 5 топшаға бөледі:
1. Айқын зардабы жоқ есіртпе заттар (азот қышқылы, майлы қатардың
көмірсутектері, эфирлер).
2. Зиянды әсерін ең алдымен ішкі органдарға тигізетін заттар (галогенді
туындылар, майлы қатардың көмірсутектері).
3. Ең алдымен қантүзуші органдарға әсерлері бар заттар (хош иісті
көмірсулар).
4. Нерв жүйелеріне тигізетін әсерлері басым заттар (алкогольдер, майлы
қатардың күкіртті қоспалары).
5. Қанға және қан айналымына әсері басым азоттық органикалық қоспалар
(анилин, нитробензол).
ІV. Органикалық емес және металорганикалық қоспалар. Бұл топқа жоғарыда
аталған топтарға енбеген және әртүрлі әсерлері бар заттар жатады (сынап,
қорғасын, фосфор, металорганикалық қоспалар, мышьяк және фосфорлы сутегі
т.б.). Белгілі бір жақтарынан бұл заттар протоплазмалық уларға жатуы
мүмкін.
Жоғарыдағы өндірістік зиянды заттардың әсерінен кәсіби аурулар
туындайды.
Кәсіби аурулар– белгілі бір мамандыққа байланысты кәсіпорынның зиянды
әсерінен болатын кесел. Кәсіби аурулар кәсіпорындардағы санитарлық-
гигиеналық ережелердің дұрыс орындалмауынан, шу, діріл, тағы басқа әсерінен
пайда болады. Мысалы, шаң-тозаңы көп жерде жұмыс істеген адамның өкпесі
пневмокониозға (өкпені шаң басу), ал радиоактивті препараттармен жұмыс
істейтіндер сәуле ауруына шалдығады. Қатты дірілдейтін аспаптармен ұзақ
уақыт жұмыс істеу тамыр неврозына (ангионеврозға) ұшыратады. Мал
шарушылығындағы адамдар ауру мал арқылы түйнеме, маңқа, сарып, туляремия
ауруын жұқтырып алуы мүмкін. Кәсіптік зиянды әсерлер тек кәсіби ауруларды
ғана емес, басқа аурулардың да пайда болуына әкеліп соқтырады. Жұмыс түріне
қарай жұмыс күні мерзімін қысқарту, жыл сайын қосымша демалыс беру, жұмыс
кезінде үзіліс жасау (15 – 20 мин), техникалық шараларды іске асыру кәсіби
аурулардың санын азайтып, келешекте мүлдем жоюға мүмкіндік береді.
3. Өндірістік объектілер қауіптілігінің мониторингі
Заңмен өндірістік объектінің қауіптілік деңгейінің бағасы сәйкес
коэффициент бойынша көзделген:
1) жазатайымоқиғалар жиілігі;
2) жазатайымоқиғалар ауырлығы;
3) өлімге соқтыратын жарақат жиілігі;
4) кәсіби ауру;
5) негізгі қордың тозуы;
6) негізгі қорларды ауыстыру;
7) қауіпті өндірістік объект авариялығы.
Өндірістік объектілердің барлық санамаланған қауіпті факторлары
қоғамды мүдделік тұрғысынан келеңсіз сипатқа ие және қауіптіліктің жалпы
деңгейі көрсеткішінің үлкеюі қажетсіз сипат болады.
Өндірістік объектінің қауіптілік деңгейінің талдамасы коэффициенттер
деректері бойынша анағұрлым анық, өйткені олар өнеркәсіптік қауіпсіздікті
қамтамасыз ету бойынша объектте барлық қызметтің соңғы нәтижесін көрсетеді.
Талдаманы ұйымдағы бар барлық қауіпті өндірістік факторлар бойынша жүргізу
ұсынылады.
Өндірістік факторлар қауіптілігі деңгейінің өзгеру динамикасына
байланысты ұйым бойынша тұтас өндірістік объектінің қауіптілік деңгейінің
өткен талдам жүргізген кезеңмен салыстыру бойынша 3 нұсқасын қарау
көзделеді:
қауіптілік деңгейінің төмендеуі;
қауіптілік деңгейін сол мәнде сақтау;
қауіптілік деңгейінің жоғарылауы.
Кәсiби ауру - қызметкердiң еңбек (қызмет) міндеттерiн орындаумен
байланысты оған өндiрістік факторлардың әсер етуiнен туындаған және оларға
кәсіптік еңбек ету қабілетін уақытша немесе тұрақты жоюға соқтырған
созылмалы немесе қатты ауруы.
Кәсіби ауру - жыл бойында қайтадан анықталған кәсіби аурулар мен
уланулар санының өндірістік орта мен еңбек процесінің зиянды факторларының
әсеріне тартылатын 100, 1000, 10000, 100000 жұмыс істеушілерге есептелген
көрсеткіші.
Қатты кәсіби аурулар мен улануларға – рұқсат берілген шоғырлану немесе
рұқсат берілген деңгейден шамалы асқан кезде зиянды және қауіпті өндірістік
факторлардың бір реттік (бір жұмыс ауысымынан артық емес уақытта) әсерінен
кейін бірден пайда болған аурулар жатады (Қазақстан Республикасы Еңбек және
халықты әлеуметтік қорғау министрінің 2009 жылғы 3 наурыздағы Өндірістегі
жазатайым оқиғаларға байланысты құжаттардың нысандарын бекіту туралы N 74-
ө бұйрығы).
Созылмалы кәсіби ауруларға (улануларға) зиянды заттардың, қауіпті және
жағымсыз өндірістік факторлардың ұзақ мерзімді әсері нәтижесінен туындаған
аурулар жатады. Созылмалы ауруларға (улануларға) сондай-ақ, қатты және
созылмалы кәсіби аурулардың (нервтік, жүрек қан тамырлары, гепатобилиарлы
және басқа жүйелердің әртүрлі өндірістік улармен улануынан кейін тұрақты
органикалық өзгерулері) жақын және алыс салдары жатады.
Өндірістік улардың организмге әсері
Қандай да болмасын зиянды заттың тигізетін әсеріне организмнің
қайтаратын жауабын организм мен у арасындағы өзара қатынастың нәтижесі деп
қарастыру керек.
Өнеркәсіптік улар организмге әр түрлі және күрделі әсерлерін тигізе
отырып, жалпы патологияларда белгілі: қабыну, дистрофиялық өзгерістер,
аллергия, қызба, қатерлі ісік процестері, ұрық дамуының бұзылуы сияқты
патологиялық процестерді тудырады.
Организмде әр түрлі патологиялық процестердің дамуы көбінесе
эндогенді және экзогенді химиялық заттар арасындағы бәсекелік қатынастарға
байланысты.
Экзогенді заттарды алмастыра немесе оларды табиғи қоспалар құрамынан
ығыстыра отырып, бәсекелес экзогенді заттар биохимиялық реакциялардың
қалыпты жүруін бұзады. Бұл жағдай клеткалар, тіндер, мүшелер мен бүтіндей
организмнің құрылымдары мен қызметіне міндетті түрде әсерін тигізеді.
Мұндай өзара қатынастар өнеркәсіптік улардың тек жергілікті әсерінен
ғана емес сонымен қатар, олардың организмнің ішкі ортасына түсуі
нәтижесінде де байқалады.
Химиялық заттардың әсеріне организмның қайтаратын патологиялық
реакциясының ең көп тараған және жақсы белгілі түрі қабыну процесі.
Қабыну процестерінің қарқындылығы химиялық заттардың активтілігі мен
қоспалардың физикалық-химиялық қасиетіне және басқа да факторларға тәуелді
болады.
Аталған факторларға байланысты қабыну процесі кезінде альтерация,
экссудация немесе пролиферация сияқты оның компоненттерінің бірі болмаса,
бірі айқын байқалады.
Суда және майларда жақсы еритін, реакция түсу қабілеті айқын заттар
(күшті қышқылдар, тотықтар, ауыр металдардың тұздары, хлор) тікелей жанасу
нүктелеріне демек теріге, көздің кілегей қабығына, жоғарғы тыныс алу
жолдарына, ас қорыту жолдарына әсерін тигізеді.
Көптеген жоғары активті химиялық агенттер тіндерде альтеративті –
некрозды өзгерістері басым жедел қабыну процесін тудырады. Тері мен көздің
қабығының некрозы фенол, нафтол, әк, кальций карбиді сияқты жоғарғы
тітіркендіргіш қасиеті бар өнеркәсіптік улардың әсерінен болады. Хром және
никель тұздары мұрын мен мұрын қуысы іргелерінің қабықтарын едәуір
жарақаттайды.
Қабыну процестері зиянды заттардың тіндерге тікелей әсерінен ғана
болмай, олардың тіндерде орналасқан рецепторларға, оның ішінде тамыр
жүйелерінің хеморецепторларына рефлекторлық әсерінің салдарынан дамитынын
ескерген жөн.
Мысалы: қорғасын, кобальт, мырыш, никель, мыс сияқты бірқатар
металдардың ауада тез тотығатын буларымен демалған кезде, дене
температурасының тез көтерілуіне соқтыратын қарапайым жұқпалы емес қызбаны
байқауға болады (құйғыштар лихорадкасы).
Құйғыштар лихорадкасының механизмі металл қышқылдарының жоғары
дисперсиялық буларының тыныс алу жолдарына тереңдеп түсіп, ондағы тін
белоктарын жеңіл денатурациялауымен түсіндіріледі.
Құйғыштар лихорадкасы организмге феналин, бетатетрагидро-наф-
тиламин немесе фенилгидразин сияқты ОНЖ-нің және термореттеу орталық-
тарының тікелей бұзылуын тудыратын химиялық заттардың түсуінен болуы
мүмкін.
Тері қабатына тікелей түскенде немесе ішкі ортаға өткеннен кейін у
барлық тіндерге (протоплазмалық улар, есірткілер) немесе олардың тек
кейбіреулеріне ғана әсерін тигізеді. Соңғы жағдайда удың таңдаулы әсер етуі
немесе тиімді әсері жайында айтып отырмыз.
Таңдаулы әсер ету – удың әртүрлі қасиеттеріне байланысты. Мысалы:
майда, липоидтарда ерігіштігінің әртүрлі болуында.
Бір удың түсу жолдарына, дозасына, организмнің күйіне байланысты
әртүрлі таңдаулы әсерлері болуы мүмкін.
Олардың мүшелерге немесе мүшелер жүйесіне таңдаулы әсері әртүрлі
кәсіптік интоксикациялардың өздеріне тән клиникалық өзгерістердің сипатын
анықтайды.
Интоксикацияның қандай түрі болмасын, орталық нерв жүйесінің
қызметіне, оның жоғары бөлімі – ми қабығына міндетті түрде әсерін тигізеді.
Оған қарамастан, көптеген химиялық заттар ішінен ОНЖ-не таңдаулы әсерін
тигізетін агенттер тобын бөліп алуға болады.
Орталық нерв жүйесіне тигізетін бірнеше дүркін әсерлерінің бағытына
байланысты уларды 4 түрге бөлуге болады:
1. Арнайы емес (электролиттік емес, есіртпелі) әсер. Көптеген
органикалық ерітінділердің есіртпе әсерлері олардың нерв клеткаларына
жеңіл еніп, парабиоз тудыру мүмкіндігіне байланысты.
2. Нерв клеткаларын арнайы зақымдау. Бұл удың биологиялық субстрат-пен
өзара химиялық қатынасқа түсуіне негізделген (күкіртті көміртегі,
қорғасын, тетраэтилқорғасын, сынап, фторацетат, метил спирті).
3. Медиаторлық (немесе ацетилхолиндік) алмасуды арнайы бөгеу. Бұл фосфор
қоспаларымен, оның ішінде негізінен фосфорорганикалық қоспалармен
нейроинтоксикациясына негізделген.
4. Жергілікті немесе жалпы қан айналымының бұзылуымен немесе ги-поксия
күйімен байланысты екінші дүркін әсер. Нерв тіндеріне тасы-малданатын
оттегінің азаюын тудырып, өкпедегі газ алмасуды бұза-тын улар. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz