ХХ ғ. ІІ-ші жартысы мен ХХІ ғ. басындағы Орталық Шығыс (ОШЕ) елдері экономикалық және әлеуметтік реформалар

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

ХХ ғ. ІІ-ші жартысы мен ХХІ ғ. басындағы Орталық Шығыс (ОШЕ) елдері
экономикалық және әлеуметтік реформалар

Жоспар:

І. Кіріспе

1.1 Тақырыптың өзектілігі маңызы.

1.2. ОШЕ елдерінің халықаралық экономикалық
қарым – қатынас интеграциясы.

ІІ бөлім

а) ОШЕ елдеріндегі реформаның сипаты мен барысы.

1. Польша, Венгрия, Чехославакия.

2. Бұрынғы Шығыс Германия және Федеративті Германияға интеграцияалануының
ерекшеліктері

3. ОШЕ елдері ІІ дүниежүзілік соғыс кезеңінде

Қортынды

Орталық және Шығыс Европа елдерінің шығармашылығының маңызы мен
тәжірибесі.

Қолдалынған әдебиеттер.

Кіріспе

Орталық және Шығыс Европа елдерінде болған соңғы 20 жылдағы
өзгерістер қазіргі заманғы Европа континентіндегі ситуацияны түбірінен
өзгертіп жаңа жағдайды қалыптастырды. Бұл 7 ел Польша, Венгрия, ГДР бұрынғы
Чехославакия, Болгария, Румыния және Югославияда 140 миллион халқы бар
аймақты қамтып, 1989-1999 жылдардағы бұл елдердің:
1) біріншіден Кеңес одағының ықпалынан кетуі
2) Коммунистік режимнің құлауы, реформашыл, батысшыл саяси күштердің
билікке келуі мүлде жаңа саяси қалып тудырды.
Аталған елдердің Батыс Европалық елдермен интеграциялануынан
социалистік экономикалық жүйенің тез арада демонтаж жасауға ықпал етті.
Реформаларға дейінгі Шығыс Европа Кеңес одағымен бірге әлемдік экономикалық
құрылымының 2-ші реттегі әлсіз оқшауланған бөлегі боп қалған еді.
Тақырыптың өзектілігі бұрынғы посткеңестік республикалардан қаншалықты
реформалар тез әрі көшенді түрде жүрді. Бұл елдердің ортақ нарық
экономикасы қаржы финанс құрылымдарының қандай позитивті маңызы бар. Оларға
қандай преференциямен жеңілдіктермен артықшылықтар жасалды.
Шығыс Европа елдері 1990 ж. ортасына дейін өздерінің экономикасын
нарықтық талаптарға сай құру жұмыстарын аяқтауы батыстың жетекші
мемлекеттері халықаралық экономикалық институттары Шығыс Европа елдерінің
экономикасын нарықтық дәрежеге жетті деп таныды. Шығыс Европа елдерінің
одан әрі дамуы.
Орталық Европа ортақ нарық елдеріне интеграцияалану бағытында
жүрді. Ортақ нарық елдерінің тәжірибелері экономика саласындағы Шығыс
Европа елдері үшін зор қолайлы жағдай жасалды. Олар: нарық заңдарының
қолданыс табуы, капитал – инвестиция тарту еркіндігі, жұмыс күшінің
қозғалысының еркіндігі, біріңғай кедендік тариф, біріңғай еуровалют
финанстік жүйелерді пайдалану. Кеңес одағы Республикасынан ерекшелігі; бұл
елдердің Батыс Европа тарихы географиялық жақындығы біріңғайлы шешуші ықпал
етіп Шығыс Европа елдері 2005 ж. күрт дамып, тұрмыс деңгейі көтерілген
елдер қатарына қосылды.
ОШЕ елдері дәстүрлі түрде сыртқы нарықпен байланысы кең көлемде
еді. ЖЧӨ экспорттық квота 20-40% құрады. Алайда жемдік экспортта ОШЕ үлесі
1996 ж. экспортта 1,5% импортта 2% құрады. Социалистік мәндегі өзара
экономикалық кеңес кезеңінде ОШЕ елдерінің қатынастары көбіне КСРО-ға
бағытталды. Одан кейін Шығыс Европа елдерімен байланыста болды.
Экономиканың ұжымдық автаркиялық жағдайы бұл елдердің артта қалуынан
себепші еді.
Батыс Европа елдеріне қарағанда олардың техника мен технологиясы
тауарлардың бәсекеге жарамсыздығы өндіргіш күштердің төмен деңгейі тән
болды. КСРО-ға ОШЕ елдері көбіне машина жасау өнеркәсібінің және оның
жабдықтарының өнімдерін көбіне төмен сапалы өнімдер экспорттап отырды. ОШЕ
елдерінің технологиялық ғылыми техникалық сыртта қалушылығы 70-80 жж.
мөлшерінде еді.
Саяси және экономикалық себептерге байланысты өзара көмек кеңесі
ыдырағаннан кейін ОШЕ елдері Батыс Европа интеграциялық жүйеге ену
стратегиясын қабылдады. Оның бірінші нәтижелі (саласы) шарасы сыртқы
экономикалық байланыстарды Ресейдің Батыс Европа елдеріне ауыстырды.
Қазіргі кезеңде сауда айналымының 1 бөлігі евро одақ елдерінің үлесіне
тиді. Ал, Ресейдің үлесі 8%-10% мөлшеріне дейін қысқарды Осы шараның
нәтижесінде 1991 ж. Венгрия, Польша, Словакия, Чехия, 1993 ж. Болгария
Румыния ассоцияланған мүшелікке қабылданды.
Ал, қазіргі күнде аталған елдер Евро одақтың толық мүшесі болып
табылады. 1993 ж. Венгрия, Польша, Словакия, Чехия өздерінің іс қимылдарын
үйлестіру үшін еркін сауда ассоцияциясын құрды. Тауарлардың 90% кедендік
салықтан босатылды. Сыртқы экономикалық байланыстарды қайта құру экспорт
операцияларын қиындатты. Кейбір тауарларға сұраныс болмады басты экспорттық
өнімдер: ауыл шаруашылық өнімдері, халық тұтынатын тауарлар, шикізат, қара
металл, химия өнімдері. Тек қана Польша мен Чехия ғана өзінің сыртқы
экспортында дайын өнім мен машиналар көлемін 25%-ға жеткізді. Евро одақ
елдері бірнеше рет ОШЕ елдерінен келетін бәсекелес тауарларға шектеулер
қойды.
ОШЕ елдерінде нарықтық реформаның бастапқы кезеңінде-ақ сыртқы
экономикалық сауда жасауда барлық меншік түрлерінің субъектілеріне рұқсат
берді. Нәтижесінде сыртқы экономика қайта байланысқа қатысушылардың саны
көбейді. Ашық экономика жүргізу үшін мемлекеттің валютаға монополиясы
жойылды. Импортерлер шетел валютасын банктерден алуға мүмкіндігі болды, ал
экспортерлер валюта түсімін осы банктерге сата алды. Валютаның шектеулерді
жою кезең-кезең мен жүргізілді. Міндетті түрде банклерге экспорттан түсетін
валюта түсімін 100%-н сатуға тиісті болды.
Ал, бұл түсім ұлттық валютадан кәсіпорындарының есеп шотына
салынды. Алғашқы кезде заңды тұлғаларға өзіндік валюта қорын иеленуіне
рұқсат берілмеді. Венгрияда валюталық жағдайы нығайғанға қарамастан әлі де
бұл заң өз күшінде, ал Чехия мен Словакияда өз кәсіпорындарына валюта есеп
шотына ашуға рұқсат берілді. Импортерлердің шетел валютасын ұлттық валютаға
сатып алу мүмкіндігі бірқатар шектеулермен байланысты. 1990 ж. соңына қарай
Чехия, Венгрия, Словакия валюта қатынастарының жыл сайын еркін айналуына
кепілдік бере алды. Соған қарамастан әлі күнге дейін капитал экспортына
қатаң тиым салынған.
ОШЕ елдерінде валюта операцияларымен қатар шетелден жылжымайтын
мүлік сатып алуға тура инвестицияларға шектеулер қойылған. Әуелгі кезде
Евро одақ 7 ел үміткер болды, олар екі топқа бөлінді:
1. ОШЕ елдерінің біршама елдері: Венгрия, Польша, Словакия кірді.
2. ОШЕ елдері: Болгария, Румыния, Славакия кірді.
Ал 2000 ж. бастап Албания, Хорватия, Македония, Босня, Герцоговина және
Балтық елдері. Келіс сөздерді жүргізді. Шығыс Европа елдерінің ауыл
шаруашылық өнімдеріне қолайлы нарық ашылды. Жаңа бәсекенің салдарынан елдер
арасында жаңа мамандану қалыптасады. Аймақтағы елдер өз өнеркәсібін қайта
құру үшін 75 млд (дол) евра көлемінде қаржылай көмек алды. Евро одаққа
кіргеннен кейін кейбір елдердегі шаруашылықтар қысқарылуы мүмкін. Мәселен
Польшада 1,5 млн. Шаруа-шаруашылықтар 500 мыңдайы ғана қалуы мүмкін. 1989-
1997 жж. ОШЕ елдеріне 40 млд. дол.инвестициялар келді. Оның көпшілігі
әсіресе Венгрия, Польша, Чехияға, ОШЕ елдерінде шетел инвесторларына
меншіктелді (сату) шетелдіктерге сату бюджетке қаржы (сату) түсіруге қатар
кәсіпорындарды техникалық жағынан модифи жаңа өндірістік және басқару
технологияларын енгізуге тәжірибелі менеджерлерді пайдалануға мүмкіндік
берді.
Қазақстаннан айырмашылығы шетел инвестициялары автомобиль,
электротехника, химия, қағаз, тамақ өнеркәсібіне бағытталды. Сол себепті де
ОШЕ елдері бәсекеге лайықты өнімдерді көптеп шығарды. Шетел инвестициясының
келуіне олардың капитал салуға ынталылығы мынандай факторларға байланысты:
1) білікті арзан жұмысшы күші
2) қолайлы географиялық орналасуы (Батыс Европа мен Ресей аралығында)
3) ішкі сұраныстың артуы, орта таптың қалыптасуы және либералды
заңнаманың болуы
Курстық жұмыста ОШЕ елдеріндегі реформалардың саяси алғы шарттары
оны іске асырудың кезеңдері қарастырылды. Әр кезеңнің ерекшеліктері бойынша
айырмашылықтары көрсетіледі. Салыстыру ретінде Қытай және Қазақстандағы
реформалар нәтижелері пайдаланылды. ОШЕ елдеріндегі реформалардың оңтайлы
нәтижелері біздің елімізде пайдалы тұстарына назар аударылды. Сонымен, ОШЕ
елдеріндегі реформалардың тарихи маңызы зор. Бұл өзгерістер Европадағы
жағдайды толығымен өзгертіп жаңа ситуацияны қалыптастырды. Батыс пен Шығыс
Европа қосылу нәтижесінде жаңа Европа тұрақты қалыптасуда.

І Тарау
Орталық Шығыс Европа елдеріндегі жүйелік реформалардың жалпы сипаты мен
айырмашылықтары

ОШЕ (аймағына кіретін) елдері: Албания, Болгария, Босния,
Герцоговина, Венгрия, Македония, Польша, Румыния, Словакия, Словения,
Хорватия, Чехия, Югославия. Кейде бұл аймаққа Балтық бойы елдері Латвия,
Литва, Эстонияны қосады. 1997 ж. бұл елдерде 118,8 млн. Адам тұрады. ЖЧӨ
көлемі 636 млд. дол. бағаланады.
Әлеуметтік экономикалық даму деңгейі жағынан ОШЕ елдері орташа
дамыған елдерге жатады. Осы елдердің ішінде Албания жаңа дамушы елдер
қатарына жатады. Аймақтағы елдердің экономикалық құрылымы жөнінен
индустриялды және индустриалды аграрлы елдері боп табылады. ОШЕ елдері ЖЧӨ
көлемі жөнінен Батыс Европа елдерінің екі-үш есе төмен шамамен Латын
Америкасы елдерімен бір деңгейде. ІІ-ші дүние жүзілік соғыстан кейін ОШЕ-
елдерінде әміршіл-әкімшіл жүйе орнатылды. Бірақ біртіндеп алғашқы кеңестік
модельді ұлттық модельдер ауыстырды (Югослав, Венгер, Поляк) ауыстырды.
Мұнда белгілі мөлшерде нарықтық экономиканың (дамуы) элементтерінің дамуына
мүмкіндіктер болды. Олар: жеке-шаруашылықтары ұсақ өндіріспен бөлшек
саудада жеке сектордың және дамуы. Сыртқы экономикалық байланыстарда
тауарлармен қатар шетел инвестициясына дейін тартылған еді. Сонымен қатар
кейбір елдерде Албания мен Румынияда шаруашылық (моделі) механизмі
Сталиндік моделі еді.
ОШЕ елдерінің барлығы өтпелі елдерге жатады. 1989-1991 жж.
Оқиғалардан кейін әміршіл-әкімшіл жүйеден нарықтық жүйеге көшу басталды.
Мұнда аса маңызды мазмұнға ие болған жағдайда: экономикалық даму деңгейі
нарықтық экономикалық элементтерінің болуы халықтың ментальдік ерекшелігі,
экономиканың Батыс Европа елдеріне қатысты ашықтығы. Чехия мен Словакияда
ЖЧӨ көрсеткіші соғысқа дейін нарықтық экономикада өмір сүрген. Қазіргі
кезде Греция мен Португалияның деңгейімен шамалас. Болгария мен Румынияға
қарағанда нарыққа көшуде әлде қайда зор табысқа жетті.
Нарықтық институттарда ОШЕ елдерінде жасау қалыптастыру
эволюционистік (Градуалистік), және радикальды (Шок) варианттарды
араластыра пайдалану арқылы іске асты. Басым түрде эвалюциялық (түр)
сипатттылығы реформалар Болгарияда, Венгрияда, Словакияда, Словенияға,
Хорватияға тән. Радикальды реформа әдістері көп мөлшерде Польшада кішіфтар
көлемінде Чехияда қолдалынды.
Нарықтық экономиканың негіздерін қалауда неғұрлым нәтижелі
жетістерге 1990 ж. соңында Венгрияда, Польшада, Словенияда, Чехияда жетті.
Бұларға қарағанда әлде қайда баяу үлкен қиындықтармен нарыққа өту Балқан
елдерінде Албания, Болгарияда, Румынияда және бұрынғы Югослав
республикаларында жүзеге асты. Осы айырмашылықтарға қарамастан ОШЕ
елдерінде нарықтық экономиканың негіздері жасалынды: орталықтандырылған
жоспарлау жойылды, бағаларды либерализациялау, ұлттық валютаның
конвертациялануы енгізілді. Ашық нарық арқылы товарлар тапшылық дифициті
жойылды. 1990 ж. нарықтық реформалау барысында үш басты бағыт қолдалынды:
Либерализация, Финанс-қаржылық, Тұрақтандыру және Приватизация-
жекешелендіру.

Либерализация

ОШЕ елдерінде 1980 ж. аяғымен 1990 ж. ортасына дейін мемлекеттік
бақылаудың шектелуі жүргізілді (көі) тарифтермен тауарлардың бағаларының
көпшілігі әкімшілік бақылаудан босатылды. Жеке меншік кәсіпорындар құруға
шектеулер алынып тасталынды. Бұл ұсақ бизнестің жылдам дамуына түрткі
жасады. Экономиканы дерективті жоспарлау бірқатар елдерде индекативті
жоспарлаумен алмастырылды. Экономикалық агенттер сыртқы нарыққа шығуға
құқық алды және шетелдік серіктестермен шаруашылық экономикалық байланыс
(экономикалық) жасауға мүмкіндігіне ие болды.
Жаңа нарықтық институттар: қор биржалары, коммерциялық банктер
(анти) монополияға қарсы реттеу туралы банкроттық туралы заңнама тағы басқа
пайда болды. Нарықтық экономикаға көшкен кезде ЖЧӨ мемлекеттік табыс ОШЕ
елдерінің барлығында төмендеді. Алайда, бірқатар елдерде бұл процесс
тоқтатылды. Мемлекет өз аясында әлеуметтік қызмет табыстарды қайта бөлуде
өз позициясын қалпына келтірді.

Қаржылық тұрақтандыру
Мемлекеттің бақылаушылық қызметін әлсірету еркін бағаны енгізу ОШЕ
елдерінің барлығында инфляцияның күрт көтерілуіне әкеліп соқты. Ал Польша
мен Болгария Харватияда инфляция Гипер инфляция шегіне дейін барды. Соған
қарамастан ОШЕ елдері көпшілігінде бір – екі жылдың ішінде инфляция деңгейі
тұрақтандыруға қол жеткізді. Инфляция ұзаққа созылған елдер санатына
Болгария мен Румыния елдері жатады.
Тұрақтандыру шаралары Шығыс Европа елдерінде қолдалынған. Олар:
қатаң бюджеттік шектеулер, белгілі уақытқа дейін халықтық ақашалай
табыстарын төмен деңгейде ұстау, сондай-ақ белсенді түрде валюта курсын
пайдалану баға қозғалысына қатысты. Сыртқы экономикалық бакйланыстар
әлемдік бағка деңгейіне жетуге мүмкіндік берді, және жергілікті
манополистерді шектеді.
Тәжірибе көрсеткендей инфляцияны бақыланатын деңгейге дейін түсіру
салыстырмалы түрде жеңіл жүзеге асты. Алайда ОШЕ елдері инфляция деңгейін
20%-40% деңгейінде түсіруге қол жеткізіп, одан әрі төмендетуге жағдай
келмеді. Өтпелі экономикалы елдерде инфляцияның деңгейі экономикасы дамыған
тұрақты дамыған елдерге қарағанда әдетте жоғары болады, өйткені нағыз
бәсекелестік орта толық қалыптаспаған, жоспарлы экономикадан мұраға қалған
экономикадағы құрылымдық диспрапорция әлі де сақталынған. Мәселен
Қазақстанда да өндірістің шикізаттық бағыты басымдайтын өнім шығаратын
жоғарғы технологиялық өндіріс салалары дамымай қалған. Қаржылық
тұрақтандыру саясаты ОШЕ елдері ішінде Польшада, Чехияда, Венгрияда,
Словенцияда табысты жүзеге асты. Бұл елдерде қаржылық несиелік салымдарда
шектеулер тиімді нарықтық инфраструктураларды жасаумен өндірісті қолдау
шаралары қатар жүргізіліп әсіресе бизнестің дамуына ықпал етті.

Жекешелендіру
Реформациялар ОШЕ елдерінде мемлекеттік кәсіпорындардың
жекешелендіру арқылы арттыруға тырысты. Бұл елдерде жекешеліндірудің екі
стратегиясы пайдаланылды:
1) купондық ваучерлік жекешеліндіру, мемлекеттік меншік халыққа бағалы
қағаздар ретінде үлестірілді.
2) Ол сатып алуға негізделген жекешеліндіру, мемлекеттік меншік жеке
қолға сатылды. Алайда лағашқы кездегі тез арадағы мемлекеттік меншікті
жекешеліндіру үлкен қиындықтарға ұшырады. Мемлекеттік меншікті бөлу
жекешеліндіру стихиалдық сипат алды, яғни талан-таражыға салынды. 1990 ж.
ортасында ОШЕ елдерінде жекешеліндіруді сатып алу негізінде біртіндеп
жүзеге асыру пікірі басымдықққа ие болды. Басты мақсат: шаруашылықты тиімді
жүргізуге мүмкіндіктер жасау. Кіші жекешелендіру ол жеке секторға ұсақ
ортақ кәсіпорындарды жалға беру, сату және реституция арқылы (қайта)
жүогізіліп 1990 ж. басында сәтті аяқталды. Олар дүкендер, ресторандар,
шеберханалар ақшаға сатылды. Кіші жекешелендіру ОШЕ елдері барынша
тұтынушылардың мүдделері ескеріліп жасалынды.
Мәселен, Чехия мен Словакияда белгілі бір уақыт аралығында
жекешеліндірілген кәсіпорындардың арентациясын өзгерту тиым салынды.
Кәсіпорынның қоғамдық маңызы оның падалылығын жоғары қойылды.
Үлкен жекешелендіру зор қиындықтарға ұшырап, нарыққа көшудің
радикальды эволюциялық жолдарын таңдағанына байланыссыз өте баяу
жүргізілді. Мысалы ең алдымен ОШЕ елдері ішінде жекешеліндіру туралы заң
қабылдаған 1990-1993 жж. Аралығында 250 мемлекеттік кәсіпорын ғана жеке
қолға өтті. Үлкен жекешелендіру төлемді және тегін негізде жүргізілді.
Чехия, Болгария, Польша, Румыния жекешелендірудің ваучерлік
нұсқасы қолдалынды. Бұл елдердің азаматтары жекешелендіретін мемлекеттік
меншіктің белгілі бір үлесіне құқық беретін атаулы Ваучер купондарға Бондар
мен Сертификаттарға ие болды. Нәтижесінде Ваучерлік операциялар біршама
таза махенациясыз жүргізілуге қол жеткізілді. ОШЕ елдерінің орташа топқа
жататын азаматы едәуір меншікті иеленуге мүмкіндік алды (Чехияда 1000 дол.
Шамасында Румынияда 500 дол.шамасында) алайда Ваучерлік жекешелендіру өз
деңгейінде сәтті тек қана Чехияда жүзеге аса алды. Қалған елдерде 1990 ж.
ортасына қарай мемлекеттік меншікті қайта бөлудегі басты құрал болудан
қалды.
Ал Венгрияда жекешелендіру өзгеше жүргізілді, мұнда жалпыға бірдей
тегін мемлекеттік мүлікте жекешелендіру идеясынан бас тартты. Венгрияда
жекешелендіру сату және сатып алу негізінде жүргізіледі. Алайда 1990 ж.
соңында меншікті иелену үшін жеңілдіктер жасалынды, коммунистік режимнің
азаматтарға тигізген зиянына өтем ақы ретінде.
ОШЕ елдеріндегі аграрлы реформалар нәтижесінде жер мемлекеттік
меншіктеген коперативтермен жеке тұлғаларға беруге әкеп соқты. Бұл
реформалардың құрамдас бөлігі реституция жерлерді бұрынғы иелеріне қайтару.
Жерге меншікті қайта бөлу көптеген ұсақ фермерлік шаруашылықтар бөлу
нәтижесінде көптеген ұсақ фермерлік шаруашылықтар пайда болды, және олар
көбіне тиімсіз еді. Барлық ОШЕ елдерінде жерді жеке меншікке басымдық
беретіндігі заңда бекітілді. Іс жүзінде жеке меншік жер иеленумен қатар
ұжымдық түрде техниканы пайдалану, коперативтерге бірігу жүріп жатты. Жерді
сату, сатып алу Польша, Югославия, Чехия, Венгрияда орныққан бұл елдерде
жер нарығы қалыптасқан бүтіндей алғанда ОШЕ елдерінде бірқатар себептерге
байланысты (халықта қаржы ресуртарының тапшы болуы, жекешелендіретін
кәсіпорындардың төмен табыстығы т.б.) жекешелендіру сол себептен де
күткендегіден бая тиімділігі төмен жағдайда іске асты.

Польша басы
Польшадағы алғашқы реформа әрекеттер 1980 жылдардың басында
жүргізілген болатын. 1982 ж. 1 қаңтарында өзін-өзі қаржыландыру өнеркәсіп
орындарының автаномиясы жарияланды. Алайда экономикалық дағдарыс жағдайында
бұл шараларды іске асыру мүмкін болды. Дегенмен орталықтанған басқару мен
жоспарлау тағы қысқарған болатын.
Польшаның одан әрі нарықтық жолмен дамуы ұсақ шетелдік фирмаларды
құру туралы заң, біріккен шетел капиталымен, біріккен кәсіп орындар құру
туралы заңдармен байланысты болды. Валюта курсын реттеуде икемді саясат
жүргізілді. Осының бәрі экономикада бәсекелестікке және батыспен сауда
байланыстың кеңейуіне жол ашты. Польшада коммунистік режимнің үстемдігі
реформаның жолындағы ең басты кедергі еді.
1988 ж. Польшадағы дағдарыс одан әрі төмендей түсті. Экономикада 3
меншіктің түрі қатар өмір сүрді: мемлекеттік, конкуративтік және
жекеменшік. М.Раковскидік үкіметі ұлттық экономиканы консолидацияаладың
жоспарын жасады, бірқатар либералды заңдарды қабылдады. Карточканы тұтыну
тауарларына субьсидилар қысқартты. Бірқатар өндіріс орындарын экологиялық
қауіпті жабу туралы шешім қабылдады. Соған қарамастан 1989 ж. инфляция 244%-
қа жетті. Түрлі тауарларға дифецит тапшылық көрінді. Мемлекеттік бюджет
тапшылығы ұлттық табыстың 10% жетті, сыртқы қарыз 40 млд жетті. Шетелге
капиталдың ағылуы 106 млд жетті. ХВҚ (халықаралық валюта қоры) кеңесімен
экономиканы тұрақтандырудың кешенді жоспары жасалды. Осы жоспарды Америка
экономист ғалымы Д.Сакс және Польшаның вице премьері Л.Вальцеровиц
көрнекті рөл атқарды.

Польшадағы жүргізілген реформалар ерекшеліктері

Польша реформалары ерешеліктері 50 ғ. 80 ж.-90 жылдарында Польша
аса күрделі әлеуметтік экономикалық дағдарысқа ұшырады. 1988 ж. бағаның
өсуі гипер инфляция тұтыну тауарларының дефицит тапшылығы орнады. 1987-88
жылдар аралығында Польшада кең көлемді реформалар жүргізу қолға алынды.
Үлгі ретінде Югославияның және Венгерлік экономикалық моделдер алынды ол
үш принципке негізделді.
1) Өзін-өзі басқару
2) Дербестік
3) Өзін-өзі қаржыландыру
Былайша айтқанда уақыт жартылай нарықтық экономикаға көшу
болатын. Ол жекеменшік кәсіпкерлік институттарда мойындауға жол ашты.
Алайда мұндай жартылай шаралар ел экономикасының жағдайын түзетуге
жарамсыз боп шықты демек социалистік экономикалық жүйе реформалауға
жатпайтын еді. Сондықтан 1990 ж. Бальцерович жоспары аталған жаңа
экономикалық саясат енгізілді: (экономика министрі реформа жобасының
авторларының бірі).
а) ұлттық валютаның девальвациясы және оның конвертациялауы
в) еркін баға енгізілді
Жеке кәсіпкерлікке шектеулер жойылды. Мемлекеттік
кәсіпорындарын жекешелендіру басталды. Л. Вольцеровичтің пікірінше
тығырықтан шығаратын бірден бір жол. Ол шок терапиясы атты іс шаралар
жиынтығы:
1) қатаң маниторлық шектеу саясаты ақша эмиссиясының күрт қысқарту
және несие ставкасының пайызын жоғары қою. Бір мезгілде несиелік
қатынастар реттелінді, келісім шарттарға үйлесімді пайыздар енгізілді,
жеңілдікпен беретін несиелер қысқартылды.
2) Бюджет тапшылығын жою үшін азық-түлік өнімдеріне шикізатқа өндіріс
құралдарына энергия қуатына дотациалар беру жойылды
3) Бағаны либерализациялау тауарларға және қызметтерге
4) Поляк валютасы конвертациялауды енгізу сыртқы сауда мен нарықты
Либерализациялау
5) Табысты қатаң шектеу еңбек ақыны толық индексациялауды жою арқылы,
еңбекті бағалауды теңгермешілік жойылды. Прогрессивті салық енгізілді.
Сонымен, 1990 ж. 1 қаңтардан Г.Мазавицкидің үкіметі шок терапиясының
реформасын жүргізуге бастады. Төтенше шараларды енгізу нәтижесінде ең
төменгі жалақы І-ші жарты жылдықта 46,4% ғана өсті. Инфляция 80% 3,4%
дейін түсті, сөйтіп Гипер инфляция жойылды. Ақшаның құнсыздану деңгейі
экономикаға қауіпсіз деңгейге жеткізілді.
Инфляциямен күрес барысында өндіріс орындарын құрбандыққа шалуға
тура келді. 1990 ж. жеңіл өнеркәсіп 37% оның ішінде тамақ өнеркәсібі 25%
қысқарды. Елде жұмыссыздық көбейіп оның деңгейі 6,3% , 1993 ж. 13,16%
жетті. Ел экономикасының тұрақтануы белгілі 1992 ж. ІІ жартысынан бастап
қана тұрақтану белгілері байқалды, жалпы дағдарыс құрылымдық дағдарысқа
көшті. Өнеркәсіп 1992 ж. 4,2%, 1993 ж.5%, 1994 ж. 10,8%көтерілді. Ішкі
жалпы ұлттық өнім өсімі 1995 ж. 5% дейін көтерілді. Польша, Шығыс Европа
елдер ішіндегі жалғыз аграрлы секторы бүтіндей жеке меншікке негізделген
болатын. Бұл жағдай нарықтық экономикаға көшуге сөзсіз қолайлы алғы
шарттар жасады, бірақ шаруашылықтың көбі шаруа-қожалықтар еді. Сондықтан
ауыл шаруашылық секторындағы өнеркәсіпті ірілендіру мақсаты қойылды.
Нәтижесінде 1 млн. Шаруа қожалықтарының жерлері сатылды, ірі фермерлік
шаруашылықтар Агрофирмалар құрылды. Сөйтіп экономикалық жекеменшіктің
үлесі 85% дейін көтерілді. Материалдық өндірісте жеке сектор өте жедел
дамыған салаға айналды және жалпы экономикалық құлдыратуға, бәсеңдетуге
мүмкіндік жасады.
Алайда приватизация жекешелендіру ірі өндіріс салаларында бәсең
жүрді. Өнеркәсіп орындарының жасанды банкротқа ұшырауы жиі кездесті. Жеке
сектор ел экономикасының ішкі жалпы ұлттық өсімінің 50% ғана берді.
Халықаралық валюта қорының ұсынысы бойынша бюджет тапшылығы 5% көлемінде
ұстап тұруға мәжүбір болды. Ол дегеніміз әлеуметтік шығындарды қысқарту
қосымша құн салығын енгізу болатын. Сонымен Польшадағы реформаны 2
кезеңге бөлуге болады. 1990-1992 жж. Экономикалық құлдырауы Гипер
инфляция жұмыссыздықтың көбейуі
2)1992 ж. бүгінгі күнге дейін Польша экономикасының құлдырауының ең
қиын кезеңін жеңіп шықты.
Көпшілік Шығыс Европа елдерден Венгриядағы экономикалық
реформалардың өзгешелігі бұл елдегі реформа ұзақ та қиын да эволюциялық
жолмен дамыды. Сондай-ақ бұл елдегі реформа шок терапиясы қолданылмай
жүргізілді. Сондықтан реформалардың басы 1989 – 90 жж. Саяси
өзгерістерден бастамайды. Керісінше 1968 ж. реформалар Венгрияның толық
мәндері нарықтық экономикаға көшуге алғы шарттар жасаған болатын. Олар:
1) шаруашылық субъектілерінң тәуелсіздігі
2) экономиканы жанама реттеудің енгізілуі. Ол дегеніміз кәсіпорындарының
дамуын несие салық саясаты арқылы ықпал ету мемлекеттік бюджетке
төленетін төлемдерді еңбек ақыны реттеу, өнеркәсіп орындарын өзара
тікелей келісім шарттар жасады және олар тура шетел фирмаларымен сауда
саттыққа шықты.
Сондай-ақ Венгрияда басқа Шығыс Европа елдеріне қарағанда ауыл
шаруашылық секторы негізінен нарықтық механизм принципімен өмір сүріп
келген еді. Мемлекеттік кәсіп орындар барлық жердің 15% иеленді, 75%
копперативтермен шаруа қожалықтар қолында болатын. Ауыл шаруашылық
кәсіпорындарының бір бөлігі бау-бақша, жүзімдік басқа да техникалық
дақылдарды өсіруге маманданған еді. Ал коммунистердің биліктен кетуі
толық нарықтың экономикаға көшу процесін жеделдетті. 1990 ж. үкімет
енгізген кіші жекешелендіру ауқымында нарықтық экономикалық жүйеге жаппай
көшу аяқталды. Жекеменшік сектор ұсақ орта жекеменшік фирмалар есебінен
кеңейді.
Венгрлер жалпыға бірдей тегін жеке мемлекеттік мүлікті бөлуден
және еңбек ұжымдарына тегін беруден бас тартты. Жекешелендіріп сатып алу
, сату негізінде жүргізілді. Мемлекеттік мүлікті тегін беру, ерекше
жағдайда ғана жүргізілді. Мәселен әлеуметтік сақтандыру қорын тіркеулерді
немесе жергілікті басқару органдарында. Үкімет 1994 ж. төрт жылдық толық
нарыққа көшу бағдарлама жоспар жасалды. Бағдарламалар инфляциямен күрес
шаралары сыртқы сауданы либерализациялау мемлекеттік мүлікті
жекешелендіру шаралары көзделді. Экономикадағы мемлекеттік үлес салмағын
40% дейін төмендету көзделді. Ірі кәсіпорындардың 15-20% жеке меншік
инвесторларға аукцион арқылы сатылды. Бұл кәсіпорындардың шетелдік
инвесторлар сатып алды. Венгрияда жекешелендірудің формасының қатаң
сехемаларынан бас тартты. Жекешелендіру ірі кәсіпорындардың өз
бастамашылығымен немесе мемлекеттік мүлік агенттігінің шешімімен, немесе
кәсіпорындардың өздері кейде потенциалды инвесторлардың бастамасымен
жүргізілді.
3) Венгрияда барлығына бірдей жекенің қолына өткізу (қойылма) мақсат
ретінде қойылмады. Үкімет 1992 ж. 160 кәсіпорынды жекешеліндіруге қойды.
Бұлар ЧЖӨ 25% ғана өнеркәсіп келген еді. Ал кейбір салалар мемлекет
иелігінде қалдырылды, ол қару-жарақ өндіру сату орман шаруашылығы.
4) Венгрияда жекешеліндіру мемлекеттік қарызды қысқартуға бағытталды.
Жекешеліндіруден түскен 75%-80% (осы) қарызды өтеуге жұмсалды.
Венгриядағы аграрлы реформаның бір ерекшелігі ауыл-шаруашылық
өндірісі. Әуелі кезден жоғарғы деңгейде болатын. Бұл Венгрияның Шығыс
Европа елдерінің ішінде ерекшелендіріп тұрды. Венгриядағы аграрлық
реформа 2 бағытта жүргізілді. Ол: жерде жекешелендіру және ірі
шаруашылықтарды қайта құру. Ауыл шаруашылық 86%-н жекеменшік беру
көзделінді. Жерді жекешелендіруде және мелекеттік мүлікті
жекешеліндіргенде билік желілер мен жылжымайтын мүлікті реституциялаудан
бас тартты. Бұрынғы меншік иелеріне тигізілген зиянын жекешеліндіру
бондары арқылы өтелінді. Ол жерлерді сатып алуға пайдаланылды.
Мемлекеттік аграрлық секторды реформалау ісі мемлекеттік
шаруашылықтарды акционерлік қоғамдарға айналдыруға. Мемлекеттік
шаруашылық активтерінің үштен бірі (жалпы құны 100 млд форинд) сатылды.
Бұл операциядан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.