Шәңгерей Сейіткерейұлының өмірімен шығармашылығының қалыптасу жолы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қазақ тілі мен әдебиеті оқыту әдістемесі кафедрасы

Курстық жұмыс

Тақырыбы: Шәңгерей Сейіткерейұлының өмірімен шығармашылығының қалыптасу
жолы.

Орындаған: ҚБ-ІІ студенті Хадиров Ж.Г.
Тексерген: п.ғ.к. Молдахметова З.Н.

Көкшетау – 2005ж

Жоспар:

І. Кіріспе бөлім 3-4

ІІ. Негізгі бөлім 4-15

2.1. Заманымыздың тұлғалы ақыны – Шәңгерей Бөкеев.
4
2.2. Шәңгерейдің өмірі мен шығармашылығына 4-
6
шолу.
2.3. Шәңгерейдің ақындық талғамы. 6-12
2.4. Шәңгерей – лирик ақын. 12-16
ІІІ. Қорытынды бөлім 16
ІҮ. Пайдаланылған әдебиеттер 17

Кіріспе бөлім

Шәңгерей Сейіткерейұлы ақтаңдақ қатарына ілініп көп жылдар бойы
халқымыз көз жазып қалуға айналған көрнекті ақынымыздың бірі – ХІХ
ғасыр әдебиетінің ірі өкілі. Өз дәуіріндегі ақындық өнерде өзіндік үлесі
өшпес орны айқын қайталанбас қаламгер. Сонымен бірге ол қазақтың жазба
әдебиетін өркендету оның образдылығы мен көркемдігін жетіле түсу
жолында елеулі еңбек еткен шын мәніндегі профессионал жазушы.Бірақ
жетпіс жылдан астам тарихы бар кеңестік мәдениетіміздің назарына жеке
ілінбей творчаствосы көмескі қалпында қалып орынсыз кінәлар тағылып
тарихи бағасына ие бола алмаған асыл сөздердің авторының бірі осы –
Шәңгерей. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті өзінің мазмұны мен идеясы
жағынан біраз ілгерілеген қоғамдық мәні зорайып, әлеуметтік беті
айқындала бастаған әдебиет. Бұлкез әдебиетінде дәуір көрінісі айқын
бейнеленген. Заман сыры жан-жақты ашылып,қоғамдық-ұлттық сана оян
бастағаны әлеуметтік теңсіздіктер, қоғамдық қайшлыықтар жырланып,қазақ
ақындарының ел ісіне белсене араласып жатқан кезеңі танылады. Патшалық
аға-сұлтандық өктемдіктерге жергілікті үстемдер озбырлығы қослып қалың
ел еңбекші бұқараның қасіреті молайып жатқан бұл кез поэзиямызда өзінің
реалистік сипатын табады. Шыдамы таусылып басқа амалы қалмаған
шаруалардың қолына қару алып патшаға, аға-сұлтан тобына қарсы аттанғаны
үлкен оптимистікпен жырланады.Шәңгерей – өз заманының жаңашыл ақыны. Ол
дүниетанымы кең философиялық көзқаарсы ауқымды шайыр болып табылады.
ХІХ ғасыр ақыны өзінің жаңа идеяларын поэзияның бұрынға дәстүрлі үлгі
формаларында жырлады. Ертеденқалытасып қазақ поэзиясында берік орныққан
поэтика, көркем түр,стиль,әдіс-тәсілдер әрбір ақынның үйреншікті төселген,
жаттыққан бейнелі суреттеу құралдары болатын. Ең алдымен халықтың
поэтикалық
шығармашылығы қалыптастырған өлең құрылысы буын өлшем ырғаққаз қалпында
сақталды. Осылардың ішінде ХІХ ғасыр поэзиясын кең өріске көтеріп ілгері
дамыитқан жанрлары деп көрсеткен өлең,арнау, толғау формаларын ерекше
атаған жөн.
2.1. Шәңгерей ХІХ ғасырдың екінші жарымы ХХ ғасырдың бас кезінде
бұрынғы Ішкі Бөкей ордасында өмір сүрді. Бөкей ордасы әсіресе Жәңгірдің
хандық құрған кезі хан-феодалдарға қарсы шығу тарапындағы шаруалар
көтерілісінің туын тіккен жері болғандығы жұртшылыққа мәлім.Шәңгерей
есін білген кезде де халық көтерілісінің ізі әлі суымаған болатын. Бірақ
ол жағдайлар,хан семьясында туып, хандық тәрбиеде өскен келешек ақында
ешбір әсерін тигізе алмаған –ды.3.52
Ол адам жанының құпия сырларын аша-ақтара жыр шерткен ең сезімтал
лирик, қазақтың адамгершіл, сыршыл, мәнді де мәнерлі поэзиясының аты
әйгілі ақыны.
1841-1842 жылдар Ішкі Бөкей ордасының хандығын жою мәселесі
қойылады. 1845 жылы Жәңгір хан өлгесін хандық жойылып,Ішкі Бөкей ордасын
басқаратын уақытша кеңес құрылды. Оны басқарушылра патша чиновниктері
болды. Бөкей ордасындағы хандықтың мансақ болуынан , екі жылдан кейін
Шәңгерей дүниеге келді. 3,425
Шәңгерей туралы көптегeн адамдар жазды.:Нұғыман Манаев, Мұхтар Әуезов,
Қажым Жұмалиев, Зәки Ахметов тағы басқа. Әйтсе де, Шәңгерейдің өмірбаянын
алғаш құрастырушы да, оның творчествосына өзінше талдаулар жасаушы да
Нұғыман Манаев. Н.Манаев Теңіз ауданынан . Революцияға дейін Уфа қаласында
Ғалия медресесінде оқыған, орысша да жақсы білімді, Совет Үкіметі
кезінде ,бірден-ақ әлеумет жұмыстарына белсене араласып, үлкен-үлкен
жауапты қызметтерде болған, көрнекті қоғам қайраткерлерінің бірі.
2.2. Шәңгерей Сейіткерейұлы Бөкеев 1847 жылы Батыс Қазақстан облысы,
Орда ауданы ,Жасқұс деген жерде туып, 1920 жылы сол облыстың Қаратөбе
ауданы, Ақбақай деген жерде қайтыс болады. Шәңгерей – Жәңгір ханның
немересі.
Шәңгерей 5 жасқа келгенде әкесі қайтыс болып,шешесі Ермектің тәрбиесінде
қалады.Әйтсе де,ол жетімдік көрмейді. Ана дәулетіінң арқасында жасынан
оқып ,ғылымға қолы жетеді.
Өзі көбінесе аңшылықққа әуестеніп, нешетүрлі құс,жақсы тазы иттер
ұстайды. Әрқайсысының бабын тауып,тілін білуге тырысады. Қысы – жазы ит
жүгіртіп, құс салып, аңшылықпен айналысады. Аңшылық туралы әңгіме өз
өміріндегі ең сүйген нәрсесі болады. Сонымен қатар, Шәңгерейдің өте бір
көңіл аударғаны – ғылым,искусство,әдебиет. Білімпаздардың және классик
жазушылардың еңбектерін оқып, көп көңіл бөледі. Солардың ішінде
Лермонтов пен Гогольді жаны жақсы көреді. Сурет салу өнерін де мейлінше
ұнатады. Шәңгерейдің өте бір ұнататын тағы бір нәрсесі музыка,ән, күй
болады. Домбырашыларды шақырып, түнімен домбыра тартқызу әдетіне
айналған. Шәңгерейдің өмірін ,творчествосын қазақтың басқа ақындарымен
салыстырсақ, ол ешқайсысына дла ұқсамайды. Бұл жағынан оның сыңарларын,
оған ұқсастарды ХІХ ғасырдағы орыстың дворян слойларынан шыққан
кейбір ақын жазушылардан ғана іздеген жөн. Шәңгерейдің әлеумет
істерінен бойын аулақ салып, өз өмірін имениесінде өткізу,
дарашылдықты сүю,тек қана әнші, күйші болмаса,басқалармен қарым-қатынас
жасауды ұнатпау тәрізді мәнездері қазақ жағдайында оның тек өзіне ғана
тән ерекшеліктері. Бір сөзбен айтқанда, мұның аын дарашылдық дейді.
Шәңгерей шығармаларының идеялық мазмұндары да белгілі бір тарих
кезеңдерде болатын осы ағыммен үндес туыстас. Дарашылдықтың негізгі
қасиеті – қоғам өмірінен аулақтау,әлеумет мәселесінен қашып, жеке бір өмір
іздеу, өмірде мені қызықтыратын еш нәрсе жоқ деп, адам тіршілгімен
жанастырмай,онан табиғатты, сұлулықты бөліп алып,сүйіспендік,махаббатты
жырлау, көркемөнер-көркемөнер үшін дегeн сарынға бой ұрып, нені
суреттесе де, өзінің көңіл-күйін күйттеп,оған не машығы ретінде қарайды,
не ішкі күйінішін ,наразылғын сыртқа шығарып ,өзімен-өзі сөйлесіп,іштей
тынады.4.433
Кеңестік дәуірде қалыптасуға бет алған қазақ әдебиет сынының
Шәңгерейдей сән-салтанат жыршысын тап басып тануға шамасы жеетді. Ол
өзінің кенжелігіне сай бірден ғылымның сара жолына түсіп кете алмай, әр
түрлі тұрпайы да, анайы ағымдар жетегіне ілесіп, солшылдыққа ұрынды.
Марксистік тарихи көзқарастан ауа жайылды. Революцияға дейін өмір кешкен
қайраткерлер мен өнер иелеріне әдеби сынмызда шамадан тыс талатар
қойылып, олардың шығармаларынан гөрі шыққан тегі ,ата-бабасы мен мал-
мүлкі яғн, дәулет-дәрежесі өлшем етіліп,алдын-ала тон пішіліп,кейде
кебін, кейде кебенек кигізілген.
Ел мақсаты,халық мұң-мұқтажы оны онша оны онша толғантпайды.
Керісінше ол езілген ел тілегін көтеріп, шаруаларға басты болған халық
батырларын (Исатай мен Махамбетті) айуандықпен қан қақсатқан
қатыгездігімен тарихта қалған женде.
Шәңгерей 25 жастан асқан шағында таза өнермен
айналысып,шаруашылықты басқа адамға басқартқан. Сауық-сайран,
саятшылық,аңшылық,өнерпаздық өз бетімен оқу-жетілу ,көркемдік өнерінің
талай түрлерімен шұғылдану сияқты жаңа өмірін бастайды. 5.22
Қазақтың қалың ортасында, сауық-серуені мол Орда тұрғындары
ішінде өскендіктен өткен-кеткен тарихынан,өнерпаз адамдарынан хабардар
боп, ол білігін толық игеруге күш салады. Елдегі аттарды әйгілі
ақын,жыраулар мен әнші,күйші музыканттар Бөкей ордасына ,Шәңгерей мекеніне
соқпай өтпейтін болады. Олардың кейбірін айлап ұстап,өнер үйренер жас
қауымға үлгі етеді. Осы Шәңгерей сияқты өнерге құштар қайраткерлердің
еңбектері арқасында болса керек. Батыс өлкесіне мәлім бөкейлік әуен,ән-
күй,саз қалыптасады.Бөкейлік саздың өзгешелігін музыка зерттеушілер
назарға алмай жүр.
2.3. Шәңгерейдің ақындық талғамы, қоғам өміріне қояр талабы,дүниетанымы
өзі тұстас қазақ ақындарынан өзгеше еді десек, бұл өзгешеліктердің түп
төркінін біз аталмыш орыс,Европа мәдениетінен ,әдеби көріністерінен,өнер
өрнектерінен табамыз. Шәңгерей – қазақ топырағынан шыққан талант. Ол
екінің бірі емес,өз ортасының бірегейі. Жәй оқыған көзі ашықтардың бірі
десек те кем өлшегендік болар еді. Таланттың көбі заманынан озық
туады. Сондай озық сипаттарды біз оның творчествосын басқа, онымен
тұстас қазақ ақындарымен салыстырсақ айқын танылады. Шәңгерей –Махамбет
те, Шортабай да,Дулат та,Сүйінбай да емес. Олардың әрқайсысын, бір-бірін
ұқсастықарынан емес, керісінше, бірін-бірі қайталмайтын,ұқсамайтын
өзіндік ерекшеліктеріне орай өзгеше талант дейміз. Сөйте тұрса да оларда
қазақтың ұлттық поэзясы бұзылмайды.
Олардан өзгешелік адамның ішкі дүниесін үңгіп, сырын ақтарып
беретін сезімтал лирика,бейнелі суретті көрініс Шәңгерей поэзиясына тән
болып келеді. Ақынның ой-сезім талғамы ,қиянға негізделе бейнеленіп, қоғам
қайшылықтарын , дәулет теңсіздігінің сырын қарастырудан гөрі, жеке адамның
өмірін, тіршліік жайларын дүниенің пәнилігіне ұштастыра терең толғана
суреттейді. Ақын – қоғамдағы адамдарды тотарға бөлмей,бәрен ортақ е
түйер образдар жасауға шебер. Оған адамның дәулетінен гөрі жеке басының
қадір-қасиеті, мейірімділігі, қайырымдылығы,өнерлілігі керегірек
сияқты.1.295
Сондай-ақ ақын творчествосында тұрмыс-тіршілік қамы да көп сөз бола
бермейді. Қайта адамның жан дүниесінің тазалығы, әділдігі,қарпайымдылығы,
батылдығы, сырты мен іші сай, айтарлықтай көз тартар сұлу болуы баса
жырланады .
Шәңгерейдің шығармаларына арқау боларлық орақ бейне – оның ақындық
мені. Ол барлық шығармаларында өзінің жайын, өмір жолын,дүниеге
келгеннен кейінгі бастан кешкендерін айтар ойына ұштастыра отырып,
образдар арқылы терең толғайды. Кейде өз атынан сөйлей отырып, оны
басқа бір жанама хайуанат өміріне немесе соның тағдырына ,әдет-
мінезіне,іс-әрекетіне ауыстыра бейнелейді. Ақынның бұлайша суреттеулері
аллегориядан гөрі кейіптеуге, салыстырмалы бейнелеулерге ұқсас. Ол айтар
ойларын қаз қалпында туралап баяндаудан гөрі бейнелі сурет жасауға
әуес.
Шәңгерей көбіне өзінің жастық өмірін жырлады.1,26 Өмірінң
ішіндегі ең қызықты кезі жастық деп білді. Өсе келе ,оған сол жастық
өмір де қызығын жоғалтып,басқа түске енді.
Бұл күнде, жас көңілім, судай тастың,
Тасқындап кемеріңнен шалқып астың.
Төрт бұрыш дүниені көрмей болжап,
Қиялмен көп қапасын барып аштың.
Албырып жас кезінде дүниеге құлашын жайып, қиялын көкке шарықтатқан
Шәңгерей ес біліп,айналасына өзінің көзқарасы берки бастағасын-ақ
дүниеден суынып, жастық өмірдің келешегін емес, иек ашпада таяу тұрған
қысқалығын жыр етті.
Шәңгерей бір өлеңінде :
Жер-жебір, жермен жексен болайын деп,
Сен тұрсың кезеңінде пәни дүниенің, – десе, екінші бір өлеңінде:
Құйрық атып құлия,
Түлкідей қашқан жымия
Қараңды үзіп барасың,
Бізден де, қайран дүние! – деді.
Сөйтіп ақын жалпы өмір жырын өз өмірінің айналасына құрды. Шынында, бұл
тек өз өмірі емес,өзінің жыр еткен,сүйген ескі өмірінің сахнадан
шығуымен байланысты болатын. Шіңгерейдің алғашқы өмір сүрген кезі,
хандықтың жойылған,капиталистік қарым-қатынастың жойыла бастаған кезі
еді. Сондықтан да ол :
Ағасың,ақылың артық асқармен тең,
Асылдың арқар ұранды тіреуісің .
Ала ту Абылайдың ала аттансаң,
Аламан артындағы біреуімін,–
Деп, кейде үміттенеді де. Бірақ ол тек аңсау, арманнан әрі бара алмайды.
Заманның азуы, жағдайлардың өзгеруі мен байланысты ескі хандық дәурен
енді қайта оралмайтындығына және оны қайт атірілтем деу кауіп
екендігіне көзі жеткен саналы ақын сол өлеңінің аяғын :
Алайда аңсыраған алғыр тұйғын,
Абайсыз аңқып ауға шырмалады,– деп бітіреді.
Шәңгерей ескі өмірді сұғына жырлап, оны қайта орнату керек демесе
де, өз кезіндегі жаңалықтардың көбімен келісе алмады. Міне осыдан
барып әлеумет өмірінен аулақтау,оның әр түрлі құбылысына берілу, көлемі
шағын тақырыптарды алып жырлау, өзінің ой-пікірін соның айналасына
жиыстыру,жалаң көркемдікті машықтау, дарашылдыққа ұшырады.Бұл үзінді
келтірілген өлеңдердегі айтылған жермен жексен болайын деп тұрған
қиялда, қарасын үзіп бара жатқан дүниеде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.