Қазақ әдебиетінен оқушылардың өздігінен орындайтын жұмыстарын ұйымдастырудың тиімді жолдары (5-6 сыныптар)
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ИНСТИТУТЫ
ӘӨЖ
АТОШЕВА ЖАЗИРА БЕИБИТОВНА
Қазақ әдебиетінен оқушылардың өздігінен орындайтын жұмыстарын
ұйымдастырудың тиімді жолдары (5-6 сыныптар)
6М011700- Қазақ тілі мен әдебиеті
Педагогикалық ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін
алу үшін жазылған диссертация
Ғылыми жетекшісі:
__________________
п.ғ.к., доц. Қабатай Б.Т.
Қорғауға жіберілді: Филолгия институтының
директоры
________ Б.Әбдіғазиұлы
___ ______________20__ ж.
Кафедра меңгерушісі, фил.ғ.д., профессор_______________ Т.С.Тебегенов
Ғылыми семинар төрағасы, п.ғ.к., доцент ________________ Б.Т.Қабатай
Алматы, 2015
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
1ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕРДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӨЗІНДІК ОҚУ
ІС-ӘРЕКЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Педагогикалық, психологиялық әдебиеттерде өзіндік жұмыс ұғымының
анықталуы
1.2 Білім алушылардың өз бетінше жұмыс жасауын ұйымдастыру шарттары
мен мүмкіндіктері
2ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕРДІҢ 5-6 СЫНЫПТАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ
САБАҚТАРЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫ ӨЗДІГІНЕН ЖҰМЫС ЖАСАУҒА БАУЛУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Әдебиет пәнінің жаңа мазмұнының оқушының өз бетінше жұмыс
жасауына ықпалы
Әдебиет сабақтарында оқушылардың өздігінен орындайтын жұмыстарында
қолданылатын тиімді әдіс-тәсілдер
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Нормативті сілтемелер:
Бұл диссертацияда келесі құжаттардың сілтемелері қолданылған:
1. ҚР Жалпы орта мектептерде білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандарттары. – Алматы, 2003.
2.Орыс мектептеріндегі Қазақ әдебиеті пәніне арналған оқу
бағдарламалары. - Алматы, 2003.
3. Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігінің 1998 жылғы
18 тамыздағы № 460 бұйрығымен қолданылып жүрген базистік оқу жоспары
4. 1997 жылғы ҚР Тіл туралы Заңы
5. Қазақстан Республикасы Президентінің 1998 жылғы бесінші қазандағы
жарлығымен бекітліген Тілдерді қолдану мен дамытудың мемлекеттік
бағдарламасы
Анықтамалық әдебиеттер:
1. Әдебиеттану терминдер сөздігі.Құраст: Ахметов З.,Шаңдыбаев Т. – Алматы,
1998.
2. Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтама. Бас сарапшы: Б. Әбдіғазиев. –
Алматы: Аруана ltd, 2005 – 576 б.
3. Қазақ Совет энциклопедиясы. 1-12 тг. – Алматы: Қазақ ССР ҒА ҚСЭ Бас
редакциясы, 1972-1988 жж.
4. Қазақстан: Ұлттық энциклопедиясы. 1-6 тг. – Алматы: Қазақ
энциклопедиясының Бас редакциясы, 1998-2005.
5. Қазақ тілі. Энциклопедия. - Алматы, 1998.
6. Сыздық Р. Қазақ тілінің анықтағышы. - Астана, 2000.
7. Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі. - Алматы, 2001.
8. Қазақ тілінің орфоэпиялық анықтағышы. - Астана, 2004.
9. Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. - Алматы, 2006.
Анықтамалар:
Бұл магистрлік диссертацияда келесі терминдер анықтамаларымен бірге
қолданылды:
Әдебиет әдістемесі – педагогикалық ғылымдардың саласына жататын ғылыми
пән. Мұның қамтитын объектісі, қарастыратын мәселелері мектепте әдебиетті
оқыту сабақтары кезінде мұғалім мен оқушылардың өзара қарым-қыатынасы
болып табылады, ол педагогика ғылымы теориясының жалпы қағида ережелеріне
сүйенеді.
Әрекет түсінігі өзін және өзінің өмір сүру жағдайларын қоса есептегендегі
адамның қоршаған әлемді шығармашылықпен қайта түзуге және тануға
бағытталған арнайы белсенділік түрі ретінде анықталады[3].Жаңаша оқыту
әдістемесі дегеніміз – тілді жаңа озық технологиялармен оқыту деген сөз. Ал
бұл озық технология бұрыннан келе жатқан әдістерді өңдеу, жөндеу, талдау
арқылы жетілдіру, жаңа жолдарды іздестіру , сол бағытпен жұмыс істеу
дегенді білдіреді. Жаңаша оқытудың көздейтін мақсаты – оқыту процесін
үйрету емес, тіл үйренушіге ерік беру, таңдау жасату. Оған бағыт-бағдар
беру, бақылау арқылы оның қабілеті мен мүмкіндігін ашу. Сондай әдістеменің
бірі – белсенділікті арттырып оқыту.
Дербестік ұғымы кең, ол адам қызметінің барлық саласын қамтиды.
Танымдық дербестік – дербестіктің қызмет ететін бір саласы, оның ішінде
білімді игерудің жаңа және субъективті дербес саласы[3]. Оқушы үшін өзіндік
оқу дербестігі оқу-танымдық іс-әрекет жағдайында көрінеді.
Талдау (анализ) – көркем шығарманы тексергенде қолданылатын тәсіл.
Шығарманы әр қырынан алып қарастырып, оның қасиет ерекшелігін, жеке
бөлек–бөлшектеріне тән өзгеше сипат белгілерді арнайы зерттеп, танып–білу.
Таза сөйлеу – ой айқындылығының белгісі. Тіл тазалығы дейтініміз – дейді
А.Байтұрсынов – ана тілдің сөзін басқа тілдің сөзімен шұбарламау, ескі
сөздерге жоламау, жаңа сөздерден қашу.
Тіл мәдениеті – әдеби тілдің нормасы мен оның дамуын, сөйлеу тілімен
қарым-қатынасын зерттейтін тіл білімінің саласы. Тіл мәдениетінің тіл
білімінің басқа салаларынан айырмашылығы – оның күнделікті өмірде тілді
қолдану, жазу, сөйлеу мәдениетімен тығыз байланыста болатындығында. Тіл
мәдениеті дегеніміз – коммуникативтік қарым-қатынас кезінде тілдік
тәсілдерді дұрыс ұйымдастырып, белгілі бір тәртіппен жүйелі қолдану.
Білімдік қызметте оқыту процесі негізінен білімді, білікті, дағдыны,
шығармашылық іс-әрекет тәжірибесін қалыптастыруға бағытталады. Білім
педагогикада түсіну, есте сақтау және ғылым, ұғым, ереже, заң, теория
фактілерін жаңғыртумен анықталады. Ғалымдардың қорытындыларына сәйкес,
меңгерілген интериозациялық білім толықтығымен және нақтылығымен
сипатталады.
Оқытудың дамытушы қызметі оқу процесінде оқушының дамуымен анықталады.
Бұл даму барлық бағыттар бойынша өтеді: жеке тұлға тілінің, ойлауының
сенсорикалық және қимылдық саласының сезімдік-еріктік және қажетті-
мотивациялық салссының дамуы. Оқытудың дамыту қызметі негізінен психология
мен қазіргі дидактиканың өзекті мәселесі- оқыту мен дамытудың өзара
қатынасы проблемаларын құрайды.
Анықтаманы диссертацияның негізгі ұғымдарының анықтамаларымен
толықтырарсың. Оларды диссертациядан аласың Авторы болса қоса жазасың Бір
термин екінші рет қайталанбауы керек.
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Әлемдік білім кеңістігінде
демократияландыру, гуманитарландыру, ізгілендіру үрдістері кең өріс алып
отырған бүгінгі таңда, жаhандану дәуіріне, жалпы қоғам ақпараттандыру
ғасырына аяқ басқан кезеңде, еліміздің білім беру жүйесін де өзгермелі
дүние жағдайына бейім жас ұрпақты оқытып,тәрбиелеуге жаңаша көзқарас
тұрғысынан дамыту талап етілуде. Бұл әрбір пәннің жалпы білім саласындағы
орны мен рөлін нақтылап, оны оқытудың бүкіл әдістемелік жүйесін жаңа уақыт
сұранымына сай жетілдіріп отырудың қажеттігін айғақтайды. Соның ішінде
оқушылар дербестігін қалыптастыру- бүгінгі білім саласында күн тәртібінде
тұрған мәселе. Осыған сәйкес Қазақстан Республикасы Бiлiм және ғылым
министрлiгi Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық бiлiм беру академиясының
дайындаған Қазақстан Республикасының жалпы орта бiлiм беру ұйымдарында
ғылым негiздерiн оқыту ерекшелiктерi туралы әдістемелік нұсқау хатында[1]:
Бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру барлық педагогикалық
ұжымдардың бірігуін талап етеді. Жеке тұлғаға бағытталған сабақ –
оқушылардың тұлғалық ерекшеліктері ашылатын, қасиеттері қалыптасатын,
мүмкіндіктері жүзеге асырылатын оқыту жағдаяты. Әр оқушының болмысы арқылы
дамытушылық, шығармашылық ойлау, өзбетінше шешім қабылдау қабілеттері
қалыптасуы тиіс деп атап көрсетілген. Осыған орай оқыту технологияларын
жаңарту, педагогикалық мамандардың шығармашылық бастамасына қолдау жасау
талап етілуде. Жеке тұлғаны қалыптастырудағы жаңаша оқытудың әдіс-
тәсілдерін іздестіру пәндік білім аймағында игерілетін білімдерімен
анықталады.
Жалпы орта бiлiм беретiн мектептердiң 5-6 сыныптарында
● оқытудың келесi деңгейіндегі оқу бағдарламаларын игерту мақсатында
оқушылардың танымдық қабiлеттіліктерін және бiлiктіліктерін дамытуды
қамтамасыз ететiн қарапайым бiлiм негiздерiн меңгерту;
● негiзгi оқу iс-әрекетi дағдыларын қалыптастыру;
● ұлттық дiлдi, елiміздiң мәдени-тарихи ерекшелiктерi мен
дәстүрлерiн ескере отырып, отандық және әлемдiк мәдениеттi таныту негізгі
міндеттер ретінде белгіленген.
Осы міндеттерді жүзеге асыруда және жоғарыда атап өтілгендей
оқушы белсенділігін арттыруда қазақ әдебиеті сабақтарының алатын орны
ерекше. Үкімет құжаттарында аталып отырған негiзгi оқу iс-әрекетi
дағдыларын қалыптастыру мақсатын жүзеге асыру біздің Қазақ әдебиетінен
оқушылардың өздігінен орындайтын жұмыстарын ұйымдастырудың тиімді жолдары
(5-6 сыныптар) деп аталатын зерттеу жұмысымыздың тақырыбы өзекті мәселені
шешуге арналғанын және магистрлік диссертацияның қоғамдық сұранысты
қанағаттандыруға бағытталғандығын көрсетеді.
Оқушылардың дербестігін ұйымдастырудағы өзіндік жұмыстың мәні
зор. Педагогикалық және әдістемелік әдебиетте өзіндік жұмыстың маңызы, оның
түрлері, оқу үрдісіндегі алатын орны біршама қамтылған. К.Д.Ушинский,
Е.Я.Голант, Т.И.Шамова, П.Я.Гальперин, Р.М.Микельсон, Б.П.Есипов,
Н.Г.Дайри, Р.Г.Лемберг, И.А.Половникова, Ю.К.Бабанский, Б.А.Лернер,
О.А.Нильсон, М.Н.Скаткин, И.Т.Огородников өзіндік жұмыстың қырларын
нақтылауда көп еңбектенді.
Дербестіктің психологиялық құрылымын, оқушыларды өзіндік жұмыстың
біліктері мен дағдыларын қалыптастыру мүмкіндіктерін Л.С.Выготский,
П.Я.Гальперин, Е.Н.Кабанова-Меллер, А.М.Матюшкин, Н.А.Менчинская,
Ю.А.Самарина, Н.Ф.Талызина зерттеген.
Бұл еңбектерде өзіндік жұмыстың оқушылардың дербестік қасиетін
мейлінше арттыруға, олардың алған білімінің саналылығы мен беріктігін
қамтамасыз етуге, оқуға қажет біліктер мен дағдыларды қалыптастыруға,
таным, ақыл-ой қабілеттерін дамытуға, олардың оқуға ынтасын арттыру
бағытында қызмет ететіндігі қарастырылады. Алайда бүгінгі жаңа талап
тұрғысынан қазақ әдебиеті сабақтарында өзіндік жұмысты ұйымдастыруға, оны
іріктеп, жүйеге біріктіруге өзгеше көзқарастар пайда болды. Бұл жаңа
көзқарастар білім саласындағы жаңа ұстанымдармен, оның сапасына қойылған
талаптармен байланысты.
Өз бетінше жұмыс істеу әрекетіне тікелей байланысты мәселелердің бірі
– біліктілік (компетенция). Соңғы бес жылда біздің елде біліктілік
педагогикалық мәселе ретінде зерттеле бастады. Біліктілік жалпы білім беру
жүйесінің мақсаты мен мазмұндық компоненті ретінде (М.Ж.Жадрина); жеке
пәндер мүмкіндіктері арқылы қалыптасатын өмірлік дағдылар ретінде
(Ғ.С.Байжасарова); мұғалімдердің кәсіби шеберліктерінің құрамдас бөлігі
ретінде (А.Ә.Жайтапова); қарым-қатынас құралы ретінде (Б.О.Салыхова)
зерттеліп, мектептің оқу үрдісін ұйымдастыруға бағытталған ұсыныстар
берілуде.
Зерттеу барысында келесі қайшылықтың орын алғаны байқалды: оқушыны
тұлға ретінде дамытуға қажетті шарттың бірі – өз бетінше жұмыс істеуді
ұйымдастыру мен оны іс жүзінде асыруға қажетті жағдайдың толық болмауы.
Оқушының шығармашылық деңгейде жұмыс істеуінің құралы болып табылатын
өзіндік жұмыстың дидактикалық шарттары толық мағынада анықталған жоқ. Осы
қайшылықтан оқушылардың дербестік әрекетін ұйымдастырудағы өзіндік жұмыстың
дидактикалық щарттарын анықтау қажеттігі туып отыр. Бұл мәселенің
өзектілігі біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбын: Қазақ әдебиетінен
оқушылардың өздігінен орындайтын жұмыстарын ұйымдастырудың тиімді жолдары
(5-6 сыныптар) деп алуымызға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: 5-6 сыныптардағы Қазақ әдебиеті пәнінде өзіндік
жұмыстың мүмкіндіктерін айқындау және ұйымдастырудың дидактикалық шарттарын
негіздеу.
Зерттеу міндеттері:
- өз бетінше орындайтын жұмыс ұғымының мән-жайын зерттеу;
- өзіндік жұмыстың ғылыми-педагогикалық мәселе ретінде зерттелу деңгейін
айқындау;
- 5-6 сыныптардың әдебиет сабақтарында оқушылардың танымдық әрекетін
дамытуға бағытталған өзіндік жұмыстарды ұйымдастырудың тиімді жолдарын
анықтау.
Зерттеу нысаны: Қазақ әдебиеті пәнін оқыту үрдісі
Зерттеу пәні: қазақ әдебиеті сабақтарында өзіндік жұмыстарды
ұйымдастыру
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер өзіндік жұмыстың мүмкіндіктерін және
дидактикалық шарттарын айқындай отырып, оны ұйымдастырудың жаңа қырлары
ретінде:
- оқу үрдісіне қатысушылардың қарым-қатынасында оқушы белсенділігіне
өзіндік жұмыс арқылы басымдық сипат берсе;
- өзіндік жұмысты ұйымдастыруда пәндік білім, білік, дағдыны өмірлік
тәжірибемен, ақыл-ой тәсілдерімен ұштастыруға бағытталған тапсырмалар
арқылы ұйымдастырылса, онда жалпы білім беретін мектепте жеке пәндерді
оқыту барысында оқушылардың шығармашылық әрекетін дамытуға болады,
өйткені оқушылардың танымдық белсенділігі артып, біліктіліктің
элементтерін меңгереді.
Жетекші идея: Оқушылардың өз бетінше жұмыс жасау әрекеті олардың
алған білімдерін оқу және өмірлік жағдаяттарда қолдануға болатындай
дағдыларын меңгеруге және дербестікке, белсенділікке бағыттайды.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері: көрнекті философтар мен
психологтардың,әдебиетші ғалымдардың оқу-тәрбие туралы, көркем туындының,
тұлға қалыптастырушылық мәні туралы қағидалары, халық педагогикасындағы
дара тұлға қалыптастырудың жетекші ұстанымдары, дамыта оқыту идеясы.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасы білім саласына қатысты ресми
материалдары (заңдар,қаулылар т.б.), ҚР Білім және ғылым министрлігінің,
Ы.Алтынсарин атындағы Қазақ Білім академиясының нормативтік құжаттары,
отандық және алыс, жақын шетелдік философтардың, психологтардың, әдіскер-
ғалымдардың, әдіскер-мұғалімдердің еңбектеріндегі тұғырнамалық тұжырымдар.
Зерттеу әдістері: Зерттеу проблемаларына қатысты ғылыми-теориялық,
әдістемелік еңбектерді талдау, зерделеу, сараптау, эксперименттік тәжірибе
нәтижелерін талдап қорыту әдістерімен қатар қазақ әдебиеті сабақтарына
қатысып, бақылау жүргізілді, зерттеу мәселесіне қатысты ұсынылған әдіс-
тәсілдер тәжірибелік байқаулар өткізілді.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы
- жалпы білім беретін мектептерде оқушылардың өзіндік оқу іс-әрекетін
ұйымдастырудың теориялық негіздері сипатталып, осы үдеріске берілген
анықтамалар бір жүйеге келтірілді;
- оқушылардың өздігінен орындайтын жұмыстарын ұйымдастырудың шарттары
мен мүмкіндіктері анықталды;
- 5-6 сыныптардың әдебиет сабақтарында жүргізілетін оқушылардың
өздігінен орындайтын жұмыстарының түрлері сараланды;
- оқушылардың өздігінен орындайтын жұмыстар бойынша мұғалімдер
тәжірибесі талданып, тиімді жолдары анықталды;
- өзіндік іс-әрекеттің оқушының танымдық белсенділігін, дербестігін
арттырудағы маңызы мен мәні айқындалды.
Зерттеудің теориялық маңызы
Диссертацияда отандық, шетелдік ғалымдардың пікірлері, тұжырымдары
талданып, өз бетінше орындайтын жұмыс, өздігінен орындайтын жұмыс,
өздік жұмыс т.б. ұғымдардың мағынасы өзіндік іс-әрекеттің мағынасын
анықтайтыны сараланды.
Зерттеудің практикалық маңызы
Зерттеу еңбегіндегі әдістемелік тұрғыдағы ұсыныстар мен оқытудың жаңа
бағыттағы жүйелерін, сабақ үлгілерін әдебиетті оқыту үдерісінде пайдалануға
болады. Әдістемелік нұсқауларды қазақ әдебиеті пәні мұғалімдері өз жұмыс
тәжірибесіндегі шығармашылық ізденістерінде басшылыққа алуына болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар
1. Өзіндік іс-әрекет оқушының танымдық белсенділігін арттырады;
2. Оқушының дербестігін арттыратын өзіндік жұмысты ұйымдастырудың
дидактикалық шарттары;
3. Әдебиет сабақтарында оқушыларды өздігінен жұмыс жасауға баулу – олардың
тілдік талғамын қалыптастырудың, сөздік қорын байытудың және сапалы
білім алуының басты шарты.
4. Әдебиет сабақтарында өзіндік жұмыстарды жаңа әдістемелік жүйе негізінде
тиімді ұйымдастыру – нәтижеге бағдарланған білім моделін жүзеге асырудың
кепілі.
Диссертацияның құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде жұмыстың өзектілігі мен ғылыми апараты ұсынылып, бірінші тарауда
зерттеудің ғылыми-әдістемелік негіздері тұжырымдалады, ал екінші тарауда
жалпы білім беретін мектептердің әдебиет сабақтарында өз бетінше жұмыс
жасау әрекетінің әдістемелік жүйесі ұсынылды. Соңынан пайдаланылған
әдебиеттер тізімі берілді.
Зерттеу жұмысының негізгі мазмұны төмендегі жарияланымдарда мақұлданды:
1. Қазақ шешендік өнерімен билер шығармашылығы. Ахмет
Байтұрсынұлы қазақ руханиятының көсемі атты Халықаралық ғылыми-
теориялық конференция ─ Алматы, 2013. -340 б.
2. Көпшілік алдында сөйлеу ерекшеліктері. Хабаршы Көптілді білім
беру және шетел тілдері филологиясы сериясы №2. - 2013.- 83 б.
3. Шешеннің сөйлеу мәдениеті. Хабаршы Филология ғылымдары
сериясы №1(47), 2014. – 189 б.
4. Мына жерге п3к3рден –з макаларымды жазу керек
1ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕРДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӨЗІНДІК ОҚУ ІС-ӘРЕКЕТІН
ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Педагогикалық, психологиялық әдебиеттерде өзіндік жұмыс ұғымының
анықталуы
Еліміздің егемендік алып, қоғамдық өмірдің барлық, соның ішінде
білім беру саласында жүріп жатқан демократияландыру мен ізгілендіру
мектепті осы кезде дейінгі дағдарыстан шығаратын қуатты талпыныстарға жол
ашты. Республикамызда білім берудің жаңа жүйесінің жасалуы педагогика
теориясымен оқу-тәрбие процесіндегі елеулі өзгерістерге байланысты болып
отыр: білім беру парагдигмасы өзгерді, білім берудің мазмұны жаңарып, жаң
көзқарас, басқаша қарым-қатынас өзгеше менталитет пайда болуда.
-білім мазмұны жаңа процестік білімдермен, ақпараттарды қабылдау
қабілеттерінің дамуымен, ғылымдағы шщығармашылық және нарық жағдайынағы
білім беру бағдарламаларының нықтылануымен байи түсуде;
-ақпараттық дәстүрлі әдістері – ауызша және жазбаша, телефон және
радиобайланыс – қазіргі заманғы комьютерлік құралдарға ығысып орын беруде;
- баланың жеке басын тәрбиелеуде, оның жан дүниесінің рухани баюына,
азамат, тұлға ретінде қалыптасуына көңіл бөлінуде;
- мектеп, отбасы және қоршаған әлеуметтік ортаның бала тәрбиесіндегі
бірлігіне ұмтылыс жасалуды;
-қоғамдық білімнен бара – бара педагогикалық технолдогияның кеңінен
қолдануына және ғылымның роліне мән берілуде. Мемлекеттік білім
стандартына сай міндетті деңгейдегі білім, білік, дағдыларды тексеруге
әдістемелік нұсқау, әр пән бойынша оқушылардың білім ,білік, дағдыларына
қойылатын талаптар бұрынғы бағдарламаларда да болды Бірақ ол талаптар білім
мазмұнының жалпыға бірдей бір деңгейімен ғана анықталғандықтан оқу үрдісін
оқушылардың жекебас ерекшеліктері (қабілетіндегі, икемділігіндегі, жалпы
дамуындағы т.б.) ескере отырып ұйымдастыруға мүмкіндік бермеді. Жаңа оқу
бағдарламалары жобасында білім,білік,дағдыларына қойылатын талаптар
түрінде екі деңгеймен беріледі[2]:
1. Оқу материалының мектеп ұсынатын базалық (инварианттық) деңгейі немесе
(мүмкін деңгейі) ;
2. Оқушылар дайындығының ең өз (минималды) қажетті деңгейі (міндетті
деңгейі).
Бағарламада бұл екеуінің аралығында бірнеше деңгейлер болуы тиіс екендігі
атап көрсетілген. Бірақ мектептің орта сатысын бітіруші оқушы меңгеретін
білім, білік, дағдылары міндетті деңгейдегі талаптардан төмен болмауы
қажет.
Оқушылардың меңгерген білімі мен біліктерінің міндетті деңгейдегі
талаптарға қаншалықты сай екендігін арнайы тапсырмалар арқылы бақылап,
тексеруге болады.
Тапсырмалар міндетті деңгейдегі талаптардың мазмұнын толық
қамтитындықтан олардың орындалу нәтижесі пәннен алған оқушы білімі мен
біліктерінің обьективті жағдайын көрсетеді. Сондықтан мұндай тапсырмаларды
пайдаланып оқушы білімі мен біліктерінің, тәрбиелігінің сапасын, деңгейін
бақылауға министрлік,отбасы, мектеп, мұғалім, ата-ана,оқушының өзі және
әртүрлі қоғамдық ұйымдар мен әлеуметтік топтар мүдделі.
Бұл тапсырмалар нәтижесінде мұғалім өзін бақылауды жүзеге асыра
алады: Оқушы білімі мен біліктеріндегі жетістіктерді, кемшіліктерді,
олардың себептерін анықтап, өз жұмысына талдау жасайды, оны жетілдірудің
жолдарын белгілейді.
Оқушы да өзінің оқу жұмысындағы табыстар, кеткен қателіктер туралы
ақпарат алып, нәтижесін этолонмен салыстыруға, сөйтіп өз бетінше әрекет
етуге мүмкіндік алады.
Әрекет түсінігі өзін және өзінің өмір сүру жағдайларын қоса
есептегендегі адамның қоршаған әлемді шығармашылықпен қайта түзуге және
тануға бағытталған арнайы белсенділік түрі ретінде анықталады[3].
Адам іс-әрекеті материалдық заттар мен рухани мәдениетті жасайды,
өзінің мүмкіндіктерін қайта құрады, табиғатты сақтайды, жетілдіреді, қоғам
құрады. Адамзат іс-әрекетінің шығармашылық сипаты адамның табиғи шектеулі
қабілеттерінің шегінен шығуға мүмкіндік беретіндігімен анықталады. Яғни,
адамзат өзінің генотиптік мүмкіндік шартын арттырады. Адам өз іс-әрекетінің
шығармашылық сипатының арқасында, өнімділігінің нәтижесінде таңбалық жүйе
жасап шығарды, ол өзіне және табиғатқа әсер ететін құралға айналды. Осы
құралдарды пайдалану арқылы ол қазіргі заманға лайық қоғам, қала, машина
құрып, солардың көмегімен тұтынуға қажетті заттар, материалдық және рухани
мәдениет, ең соңында, өзін-өзі қайта құрды. Соңғы оң жылдықта әлемдегі орын
алған тарихи прогресс тіпті де адамның табиғи (биологиялық) жетілуінің
нәтижесі емес, оның іс-әрекетінің арқасында жүзеге асты.
Адам іс-әрекеті түрткімен (мотив), мақсатымен, пәнімен, құрылымымен
сипатталады. Адамзат іс-әрекетінің түрлеріне мыналар жатады: қарым-
қатынасқа түсу (әңгімелесу), ойын, оқу, еңбек.
Оқу іс-әрекетін ұйымдастыру теориясының негізін Я.А.Коменский,
И.Г.Песталоции, А.Дистервег, И.Гербарт, К.Д.Ушинский, П.Ф.Каптерев,
С.Т.Шацкий, Л.С.Выготский, Д.Локк және басқа шетелдік және кеңестік
педагогикалық психологияның ірі өкілдері қалады.
ХХ ғасырдың ортасына таман өзіндік оқу іс-әрекетінің психологиялық
теориясы қалыптасты. Оны негіздеушілер – Д.Б.Эльконин[4], В.В.Давыдов,
А.К.Маркова, П.Я.Гальперин, Н.Ф.Талызина, т.б. – оқу теориясында жаңа
проблема көтерді. Ол – оқу міндеттерін жалпы іс-әрекет жолымен шешуде
заттың танылған объективтік қасиетін қайта шығару процесінде іс-әрекет
субъектісінің өзінің өзгеруі. Бұл теорияның серіппелі өзегі – оқу іс-
әрекеті түсінігі. Осы теорияның негізін қалаушылардың бірі В.В.Давыдовтың
анықтауынша бұл: ...теориялық білім формасында жалпыланған, заттық және
танымдық әрекет жолымен игеруге арнайы бағытталған адам іс-әрекетінің
негізгі түрлерінің бірі.
Ұйымдастырушылық қырынан қарағанда, оқу іс-әрекеті оқушы мен
мұғалімнің оқу-танымдық өзара әрекеттесу процесі. Оның нәтижелілігі, ең
алдымен, қатысушылардың әрқайсысының белсенділігіне тәуелді, ол белсенділік
тек бірлескен іс-әрекеті оқушы мен мұғалімнің оқу-танымдық өзара әрекеттесу
процесі. Оның нәтижелілігі, ең алдымен, қатысушылардың әрқайсысының
белсенділігіне тәуелді, ол белсенділік тек бірлескен іс-әрекет кезінде ғана
емес, оған дайындық кезеңінде де жойылмауы керек.
Ғалым-педагогтар зерттеулерінде дәстүрлі сабақтарды ұйымдастыру
әдістемесі терең әрі нақты қарастырылған болса, оқушының өзіндік оқу іс-
әрекеті проблемасы педагогика ғылымын әлі де толғандыруда.
Өзіндік оқу іс-әрекеті өзінің мәні жағынан, оқу іс-әрекетінің жоғарғы
формасы ретінде ұғынылады. Психологиялық-педагогикалық еңбектерде ол
мынадай сипатта қарастырылады:
- оқушының өз бетімен оқуға мүмкіндік беретін интеллектуалды қабілеті
мен дағдысы[5];
- оқушының өз күшімен білім игеруге ұмтылуы, қабілеті, дайындығы[6];
- жеке тұлғаның өз күшімен білімді және іс-әрекет жолын игеру
ұмтылысында көрінетін қасиеті[7,57];
- индивидтің өз күшімен өзінің танымдық іс-әрекетін ұйымдастыру және
оны жаңа танымдық проблеманы шешуге пайдалану қабілетін туғызатын жеке
тұлға қасиеті[8].
Осылайша ол дидактикалық құбылыс ретінде екі жақты сапаға ие болады:
оқушының оқу тапсырмасын орындау барысында көрінетін шығармашылық
елестету, ойлау, еске сақтау әрекетіне сай көрінетін форма. Ол, сайып
келгенде, оқушының өзіне бұрыннан таныс емес жаңа білім алуына, немесе
бұрын игерілген білімін кеңейту мен тереңдетуге әкеледі [9,17];
- білімді және іс-әрекет жолын игеру қажеттілігі мен дағдысы, біреудің
тікелей көмегінсіз танымдық міндеттерді шешу қабілеті, іс-әрекетінің
мақсатын анықтау және оған түзету енгізу дағдысы[10].
- танымдық іс-әрекетте өзін-өзі реттеуді туғызумен сипатталатын,
эмоционалды, танымдық және ерік процестерінің қорытындысы болып
табылатын, өзіндік іс-әрекет жолдары мен танымдық түрткі жиынтығы,
оқушылардың таным тәртібіне тұрақты қатынасын сипаттайтын көп
аспектілі тұлғалық құрылым [11].Абилкасымова А.Е.;
- оқу іс-әрекетінің бір түрі, ол оқушының дербестігінің барлық
құрылымдық компоненттерін, яғни проблеманың қойылуынан бақылауды
жүзеге асырғанға дейінгі және өзін-өзі бақылау мен түзетуді нақты
деңгейде анықтайды[12].
- оқушылардың сыныптағы және сыныптан тыс уақыттағы ұжымдық және дербес
іс-әрекеттерінің бір түрі немесе мұғалімнің тапсырмасымен, бірақ оның
тікелей қатынасынсыз үйде орындалған іс-әрекет түрі[13].
Өзіндік оқу іс-әрекеті туралы мәселе тамыры антикалық кезеңге кетеді.
Ежелгі рим философтарының тракттарында оқушылардың өзіндік іс-әрекеті,
дербестігі білім игеруде ерекше орын алатындығы туралы ойлар мазмұндалады.
Оқушылардың өзіндік танымдылығы Я.А.Коменскийдің, сонан кейін
И.Г.Песталоцци және А.Дистервегтің еңбектерінде оқытуды белсенді ету құралы
ретінде тереңдетіле түсіндірілді. А.Дистервегтің есептеуінше, балалардың
оқу процесіндегі дербестігі баланың ақыл-ой қабілеті дамуының маңызды
құралы болып табылады [14,21]. Бұлардан өзіндік жұмыс түсінігі әр түрлі
ұғынылғандығын байқаймыз. Бірқатар зерттеулерде берілетін анықтамаларда
өзіндік жұмысы түсінігі былай ұғынылады:
1. Кез-келген оқу әдісіне қажетті элемент ретінде (А.А.Газиев,
И.Гуламов). Мұндай түсінік оқушының өзіндік жұмысының ролін түсіреді.
2. Сабақта қолданылатын оқыту әдісі, ол оқушының дербес шығармашылықпен
ойлауын қалыптастыруды, ғылыми қызығушылығын, қоғам мен арнайы білім
қажеттілігін қамтамасыз етеді (В.Б. Бондаревский, И.И.Кобыляцкий,
А.А.Мороз). Егер мақсаты туралы айтсақ, бұл анықтамамен келісуге
болады, бірақ бұл да оқушылардың өзіндік жұмыстарының мәнін аша
алмайды.
3. Оқу әрекетінің түрі (Я.Г.Гендлер, Р.А.Низамов). Мысалы, Я.Г.Гендлердің
кандидаттық диссертациясында мынадай анықтама беріледі: өзіндік
жұмыстар – бұл олардың өз әрекетінің формасы, білімді игеру мен білік,
дағдыларды үйрену, оқып үйренушілердің саналы ақыл-ой, әрі дене
әрекеттерінің өнімді және шығармашылық сипатта жүзеге асуы. Бірақ бұл
оқытушылар тарапынан бақыланады, тапсырманы орындау қорытындысы мен
мазмұнына, ұйымдастыру мақсатына сай қажетті кезеңде түзетіледі
[15,21]. Бұл анықтама практикалық сипатта, мұнан басқа іс-әрекетте
қолдануға ұиындық келтіреді. Анықтамада өзіндік жұмыстарды ұйымдастыру
қыры белгіленген, бірақ оқушыға, не оқытушыға қатыстылығы
түсіндірілмеген.
4. Көптеген зерттеушілер өзіндік жұмыстарды оқып-үйренушілердің танымдық
іс-әрекеттерімен теңестіреді. Мысалы, Ю.С.Пименов кандидаттық
диссертациясында өзіндік жұмыстарды бағдарламалық білімді терең және
саналы игеру, студент тұлғасы мен жақсы маманды жүйелі жұмыс
процесінде қалыптастыру, шығармашылықпен ойлауды, білік, дағдыларды
дамыту мен жетілдіруден тұратын іс-әрекет ретінде түсіндіреді.
5. В.И.Толкуновтың айтуынша, өзіндік оқу іс-әрекеті білім мен білік,
дағдыларды игеру, тұлға сапасын қалыптастыру бойынша қойылған мақсатқа
жетуге бағытталған саналы іс-әрекет, ол мұғалімнің белгілі деңгейде
қатысуымен (тапсырма беру, жетекшілік жасау, бақылау), не қатысуынсыз
орындалады.
Кейбір педагогтар өзіндік жұмыс деп оқытушының қатысуынсыз орындалатын
жұмыстарды айтады. Мысалы, А.И.Мелюковтің пікірінше, өзіндік жұмыстар –
біреудің тікелей көмегінсіз, өз бастамасы бойынша, не тапсырма бойынша
орындалатын білім алушының іс-әрекеті[16,21]. Бұл анықтамамен келісетін
болсақ, онда оқушылардың өзіндік жұмысын басқаруға болмайды (яғни ол өзінің
бастамасымен болатындықтан, оқытушы бақылауынан тыс болады). Бұған
қарағанда келесі тұжырымды шынайы деп мойындауға болар еді. Жалпы білім
беретін мектептердегі өзіндік жұмыстың ерекшелігі – оның саналы
реттелетіндігінде және педагогикалық мақсаттылығына сай ұйымдасқан бақылау
жасалатындығында.
Жоғарыда келтірілген анықтамалар оқушылардың өзіндік оқу іс-әрекетіне
мынадай белгілер жататынын анықтауға мүмкіндік береді: нақты тапсырма және
оны оқытушы дайындауы тиіс; тапсырма барлық оқушыға беріледі және
мұғалімнің жетекшілігі үзілмейді; жұмыс қорытындысын мұғалім қадағалайды.
Алайда мына сұрақтың басы ашылмайды: өзіндік жұмыс оқушы үшін қандай роль
атқарады, өзіндік оқу іс-әрекеттің мұғалім үшін қандай қажеттілігі бар,
тапсырманы орындауға оқытушының қатысу деңгейі қалай өлшенеді, ол неге
тәуелді? Біздің зерттеу жұмысымыз осы сұрақтардың жауаптарын анықтауға
арналған.
Оқыту процесі – екі жақты процесс. Мұғалім мен оқушының өзара іс-
әрекеті жағдайында, ол екеуінің өзара белсенділігінің нәтижесінде бала
білім алады, дағды мен іскерлікке үйренеді. Оқытушы осы процесті басқарады.
Сонымен, оқыту дегеніміз оқушының білім жолындағы белсенділігін басқару,
соның нәтижесінде ол білімді меңгереді, дағды мен іскерлікке машықтанады.
Оқыту үш факторға байланысты: нені оқытады, кім және қалай оқытады,
кімді оқытады. Біріншіден, оқудың сипаты меңгерілген (білуге тиісті)
материалға, оның мазмұнына, оқыту жүйесіне байланысты. Екіншіден, оқытудың
сипаты оқытушының әдістемелік шеберлігіне және тәжірибесіне, жеке басының
ерекшелігіне, сондай-ақ, әрбір нақтылы жағдайда қолданатын оқыту
әдістемесіне байланысты. Үшіншіден, оқу процесі оқушының ерекшелігіне,
психикалық дамуына (ақыл-ойы, эмоционалдығы, еркі), оның оқуға қалыптасқан
қатынасына (көзқарасына), икемділігіне, бейімділігіне, қызығуына
байланысты, яғни өзіндік оқу іс-әрекеті процесінің негізгі мәнін былайша
көрсетуге болады:
1. Оқушыларда оқуға жақсы қатынасты, қоғамдық мотивтерді қалыптастыру.
2. Білім жүйелерін меңгеру.
3. Дағдылар, іскерлік іс-әрекеттердің тәсілін жетілдіру.
4. Студенттің ақыл-ойын дамыту – белсенді, өздігінен, шығармашылық ойлау
тәслін дамыту, өз бетімен ізденіп білім алуға құштарлығын, дағдысын
қалыптастыру.
5. Оқу процесінде тәрбиелеу, әртүрлі сабақта дүниетанымдық көзқарасты,
сенімді, адамгершілік қасиеттерді, мінез-құлықтың жағымды мотивтерін
қалыптастыру.
Оқушылардың өзіндік оқу іс-әрекетін ұйымдастырудағы оқытушының міндеті
мынадай:
1. ақпарат беру, ғылыми түсінік қалыптастыру;
2. оқушылардың оқу-танымдық жұмысын ұйымдастыру;
3. оқу үрдісіндегі қиындықты жеңуге оқушыларға жәрдемдесу, проблемалық
мәселені шеше білуге үйрету;
4. оқушыны шығармашылыққа, қызығушылыққа және дербестікке ынталандыру;
5. оқушылардың оқудағы жетістіктерін бағалау, т.б.
Сонымен, оқытушының өзіндік оқу іс-әрекетін ұйымдастырудағы негізгі мақсаты
оқушыларға ғылыми ақпарат беру, оқуын бақылау және білімді игергендігін
бағалау арқылы әрбір студенттің оқуын тиімді ұйымдастыру, және осылардың
негізінде білім мен біліктерін жаңа жағдайда қолдана білуге,
шығармашылықпен жұмыс істеуге үйрету.
Өзіндік оқу іс-әрекетіндегі оқушының міндеті төмендегідей:
1. білімді, дағдыны, іскерлікті игеру, дүниетанымды нығайту және білімді
өмірде қолдана алу;
2. оқу тапсырмаларын шешуге, ізденуге күш салу, оқуда жетістіктерге
жетуге өзін-өзі ынталандыру;
3. мәдени құндылықтар мен адамзат тәжірибесінің, қоршаған орта
құбылыстары мен процестердің әлеуметтік мәнділігін және маңыздылығын
ұғыну;
4. нақты оқу пәндерінің мазмұнын ғылыми негізде меңгеру, теориялық
білімін тереңдету, қоршаған дүние туралы таным, ақпарат жинау және
практикада қайта жаңғыртып, өңдеп өмірде қолдану.
Оқудың нәтижесі білімнен, дағдыдан, іскерліктен, қатынастар жүйесінен және
студенттің жалпы дамынан танылады.
Оқушының өзіндік оқу іс-әректі мыналарды қамтиды:
1. білім жүйелерін игеріп алу және өмірде қолдана отырып, оларға сүйену;
2. оқу жүйелерін меңгеру арылы дағдылар мен іскерлікті қалыптастыру;
3. оқу мотивтерін (оқуға деген түрткі, дәлел, себептерді) дамыту, оның
қажеттілік мәнін, мәнісін түсіну;
4. өзінің қызметін (іс-әрекетін) және психикалық процестерін (ес,
қабылдау, ойлау, сөйлеу, еркін, эмоциясын, т.б.) басқару қабілетін
дамыту.
Оқушы үшін оқудың тиімділігі ішкі және сыртқы критерийлерімен
(белгілерімен) анықталады. Ішкі белгілер ретінде оқушының оқудағы
жетістіктерін және академиялық үлгерімін, сонымен бірге білімділігін,
дағдысын, іскерлік сапасын, даму деңгейін, машықтану мен зерделілігін алуға
болады.. Оқудағы жетістік – аз күш (аз шағын) жұмсап, жоғары нәтижеге жету.
Зерделілік дегеніміз жаңа бағдарламаларды игеруге және оқытудың алда
тұрған мақсаттарына сәйкес студенттің оқыту мен тәрбиелеудің әсерімен әр
түрлі психологиялық, жаң,ырулар мен өзгерістерді қабылдауға іштей дайын
болу. Басқаша айтқанда, зерделілік – білімді игеруге жалпы қабілеттілігі.
Оқу оқығанды ойға тоқу – бұл тезаурус, яғни толық түгел игеру, бәрін
қамту немесе меңгерген білімдер, дағдылар және іскерлік қоры. Басқаша
айтқанда, мемлекеттік білім стандартынан туындайтын ғылыми мазмұндарды
игеруде күтілетін нәтижеге сәйкес білім, дағды мен іскерлік жүйесін өз
бойына жинақтау. Білім игеру процесі кезеңдер бойынша жузеге асырылады және
соған сәйкес тиісті деңгейлері болады.
Оқушылардың өзіндік оқу іс-әрекеті шығармашылық сипат алған жағдайда
ғана оқу процесінің танымдық сипаты артады. Өзіндік оқу іс-әрекетінің
шығармашылық сипаты – ұзақ процесс, ол оқушы мен оқытушының екі жақты
еңбегін талап етеді. Бұл еңбек өз жемісін беру үшін оның шығармашылыққа
әсерін білу керек, сондай-ақ дербестік және шығармашылық белсенділікті
тиімді дамытудың қандай жолдары, құралы мен әдістері бар екенін білген
дұрыс.
Оқушылардың өзіндік оқу іс-әрекеті тұлға бейімділігімен, оның
қызығушылығымен, қажеттілігімен және қабілеттілігімен, ізденімпаздығымен
анықталатыны көрсетілді. Сондықтан ол дербес жұмыс істей алуға
икемділігімен, сондай жұмысқа ұмтылысы үйлескен тұлғаның сапасы ретінде
қарасытырылады. Бірақ тұлғаның интеллектуалдық, эмоционалдық және ерік-күш
сапалары әлеуметтік жағынан шартты және ерекше айқындалған болып табылады.
Яғни дербестік тұлғаның туа біткен қасиеті емес. Дербестік әртүрлі
аспектідегі қоғамдық әрекеттістік жағдайында қалыптасады және
жетілдіріледі.
Өзіндік оқу іс-әрекетінде танымдық дербестік пен дербестік бір-
бірімен қиылысады, бірақ сәйкес келмейді. Дербестік ұғымы кең, ол адам
қызметінің барлық саласын қамтиды. Танымдық дербестік – дербестіктің қызмет
ететін бір саласы, оның ішінде білімді игерудің жаңа және субъективті
дербес саласы[3]. Оқушы үшін өзіндік оқу дербестігі оқу-танымдық іс-әрекет
жағдайында көрінеді.
Оқушылардың өзіндік оқу іс-әрекетін шығармашылықпен жүзеге асыру
талпынысы міндетті түрде мотивпен тығыз байланысты. Мотив қажеттілік
негізінде пайда болады және оқушының танымдық қызмет пен оның
мүмкіндіктерін қанағаттандыру арасындағы қарама-қайшылықты түсінген кезде
қалыптасады. П.Я.Гальперин, Л.Б.Ительсон, П.М.Якобсон және т.б. белгілі
психологтар танымдық қажеттілікті дамытудағы жағымды мотивацияның маңызды
ролін атап көрсетеді. Жағымды мотивацияның маңызды ролін атап көрсетеді.
Жағымды мотивацияның маңызды ынталануы болашақ мамандығы үшін алынған
білімнің маңыздылығын түсіну болып табылады (тұлғаның кәсіби бағыты). Бірақ
мектептегі оқу-тәрбие жұмысы кейбір оқушылардың өздерінің болашақ
қызметіне деген қажеттілікті байқамауы салдарынан күрделенеді. Осыдан
келіп, олардың мамандыққа деген қызығушылығынан туатын оқуға деген ынтасы
жеткілікті дамымайды. Бірақ танымдық дербестік мотивтері өзгеріссіз қалады.
С.Л.Рубинштейннің, А.Н.Леонтьевтің, П.М.Якобсонның еңбектерінде тұлғаның
қалыптасуындағы мотивтің дамуы мен жаңаруы, шығармашылықтың өзіне деген
қатынасының өзгеруі жүзеге асатындығы аталып көрсетіледі. Оқушының алынған
білімді бағалай білуін түсінуіне орай танымдық қызығушылық әсерінен кәсіби
икемдігінің өзгеруі мүмкін.
Л.И.Божович, П.Я.Гальперин, И.Унт, Г.И.Щукина зерттеулерінде танымдық
қызығушылықты тәрбиелеуде алдымен оқу материалдарының мазмұны, оны
оқушыларға жеткізу тәсілдері және оқушылардың өзіндік оқу іс-әрекеті
деңгейінің маңызы зор екендігі көрсетіледі. Өзіндік оқу іс-әрекеті
шеберлігі өзінен – өзі пайда болмайды, ол оқу жұмысының мақсаттарына
сәйкес, түрлі танымдық тапсырмаларды орындау, ізденімпаздықпен жұмыс істеу
нәтижесінде жүзеге асады.
Л.С.Выготский өздігінен ұғымы әрекеттердің саналы түрткісі мен
өзектілігін болжай келе, өзіндік танымдылық ақыл-ой әрекетінің сапасы
ретінде өз бетінше білім алу мен даму екендігін айтады[17].
Сондай-ақ, Өзіндік жұмыс ұғымына тапрсырманы оқушы мұғалімнің
көмегінсіз, бірақ оның қадағалауымен орындалатын іс-әрекет екендігіне
түсінік бергендердің бірі – А.Г.Мороз. Ол өзіндік жұмыстың мәнін оқушы мен
мұғалімнің сыртқы байланыстары нгізінде ашуға талпынған және өзіндік
жұмысты оқытудың кез-келген әдісіндегі қажетті жұмыс ретінде түсінеді[18],
Ал қазақстандық ғалым М.М.Мұқанов өз еңбегінде өтілген жаңа материал
арнайы жүргізілетін жаттығу жұмысында немесе өзге алыптжағдайда
бекітелітінін, арнайы жүргізілген жаттығу кезіндк алынған мағлұматтардың
есте тиянақты сақталатындығын, өйткені мұнда оқып-үйренуші өздігінен көп
жұмыс істеп, оқу материалына өз бетімен төселетінін атап көрсеткен[19].
Н.Д.Хмель өзіндік жұмыс – өздігінен білім алуға дайындық тәсілі ретінде
екендігін нақтылап көрсетсе[20], М.Ә.Құдайқұлов адам жан-жақты білім алып,
оны өз іс-әрекетінде шығармашылықпен қолдану үшін жалпы ебдейліктерді
қалыптастыру қажеттігін естен шығармауды ұсынады[21],
Жоғарыда аталған ғылыми еңбектерді саралай келе, өзіндік жұмыстар
мәселесін әр қырынан ашуға тырысқан ғалым-зерттеушілердің диссертациялық
жұмыстарына талдау жасауды жөн көрдік. А.Е.Әбілқасымова білім алушылардың
танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру – тәлімгердің қатынасуынсыз, бірақ
арнайы ұйымдастырылған уақытта оның құрған тапсырмасымен орындалатын жұмыс,
сондай-ақ тапсырмадағы қойылған мақсатқа жетуге саналы түрде ұмтыла отырып
нәтиже алу екендігін көрсетеді[11]. Ол берген ұғымда оқып-үйренушінің оқу
танымдық іс-әрекетіне қатысты, өзіндік жұмыстың ұйымдастырылу белгілері
көрсетілген.
О.Т.Абдуахитованың пайымдауынша, оқушының өзіндік жұмысы – оқытушының
қатысуы және қатысуынсыз жеке тұлғаның сапаларын, біліктілік және
дағдыларын қалыптастыру, білімді меңгеруге қатысты алға қойылған
міндеттерді шешуге бағытталған саналы іс-әрекет[21].
Бірқатар кеңес одағы кезіндегі зерттеушілердің өзіндік жұмыстарды
ұйымдастыру мен белсендіруге арналған еңбектеріне тоқталсақ, Е.Б.Ястребова
өзіндік жұмыстарды орындау арқылы өздігінен білім алуға қол жеткізуге
болатындығын айтса[22], В.С.Тесленко бойынша өзіндік жұмыс – адамның өзі
басқаратын танымдық әрекет[23], ал В.П.Пименов пен Е.С.Саблиннің
пікірінше[24], өздігінен еңбектену және білім алу ішкі түрткілермен іске
асырылатын танымдық әрекет, яғни, іштей мотивтелген іс-әрекет,
А.Я.Айзенберг өзіндік жұмысты мәселені еркін таңдау шеңбері, білім
көлемінің ауыспалылығы деп түсінеді[25]. Айтылғандарды қысқаша төмендегідей
кестеге түсірдік:
Кесте 1 – Өзіндік жұмыс, білік ұғымдарының педагогикалық-
психологиялық әдебиеттердегі көрінісі
Авторлары Өзіндік жұмыс, білік ұғымдарының
педагогикалық-психологиялық әдебиеттердегі көрінісі
К.Д.Ушинский Оқушы білімді өз бетімен жұмыс жасай білгенде ғана
тиянақты өзгертеді, егер оқушы білім алу барысында
ешқандай өз бетімен жұмыс жасау қабілетін
танытпаса, ол алған білімі тез ұмытылып, қажет
жерінде оны қолдана алмайды.
П.И.Пидкасистый Өзіндік жұмыс оқып-үйренушілердің өзіндік танымдық
жұмысын ұйымдастырудың тек құралы ғана болып
табылады, өз бетінше жұмыс істеуді дәрісханада және
одан тыс жерлерде ұйымдастырудың әр қандай түрлері
мен типтерін қолдана отырып студенттердің өздігінен
ізденіп оқуы.
А.Н.Леонтьев, Адам миында заттар, құбылыстар туралы толық бейне
П.Я.Гальперин, сақталу үшін адам мен зат арасында әрекеттік
Н.Ф.Талызина қатынас орнау қажет, осыған байланысты бейнелердің
толықтық дәрежесін байқау және жеке тұлғаның
өзіндік жұмыспен айналысу арқылы жинақталған
білімін толықтырып отыру.
С.Л.Рубинштейн Өздігінен ұғымы әрекеттердің саналы түрткісі мен
өзектілігін болжайды, өзіндік танымдылық -
ақыл-ой әрекетінің сапасы ретінде өз бетінше білім
алу мен даму.
В.П.Беспалько Өздігінше орындайтын жұмыс – адамның белгілі бір
жұмысты өз бетімен, ешкімнің көмегінсіз орындауы.
А.Г.Мороз Өзіндік жұмыс - тапсырманы оқушының мұғалімнің
көмегінсіз, бірақ оның қадағалауымен орындайтын
іс-әрекеті.
Г.П.Семенов Өзіндік орындалатын жұмыс оқытуды ұйымдастыру
формасы да, әдіс-тәсілі де емес, ол – алдын-ала
берілген бағдарлама немесе нұсқау арқылы оқытушының
қатысуымен орындалатын танымдық әрекет.
Т.А.Ильина Өздігінен оқу және белсенділігін дамыту үшін жалпы
алғанда оқуға деген саналы көзқарас болмайынша,
соншалық үлкен маңызы бар – өзін-өзі бақылау мүмкін
емес.
М.М.Мұқанов Баяндалып өткен материалдың көбі арнайы
жүргізілетін жаттығу жұмысында не өзге жағдайда
мысалы, үй тапсырмасын орындау кезінде бекітіледі.
Жаттығу үстінде тиісті мағұлматтар оқушының есінде
сақталғыш келеді. Өйткені мұнда оқушы өздігінен көп
жұмыс істеп, оқу материалына өз бетімен төселетін
болады.
Н.Д.Хмель Білім алушылардың өзіндік жұмысы – өздігінен білім
алуға дайындық тәсілі.
М.Ә.Құдайқұлов Адам жан-жақты білім алып, оны өз іс-әрекетінде
шығармашылықпен қолдану үшін, жалпы ебдейліктерді
қалыптастыру қажет.
А.Е.Әбілқасымова Тапсырмадағы қойылған мақсатқа жетуге саналы түрде
ұмтыла отырып нәтиже алу.
К.І.Аманқұлов Өзіндік жұмыс – жеке, топпен немесе фронтальды
түрде оқу тапсырмаларын тәлімгердің жетекшілігімен
орындайтын оқу жұмысының түрі.
С.С.Жұмашева Өздігінен білім алу – оқушылардың оқу-танымдық,
кәсіби, педагогикалық, тәрбиелік және
жалпымәдениеттік деңгейін көтеру мақсатында оқытушы
жетекшілігі мен бақылауы арқылы өткізілетін жүйелі
өзіндік жұмыстар.
Г.М.Сейітова Өз бетімен істейтін жұмыс – дәрісханалық тәсілмен
ұйымдастырылатын әдіс.
Ж.Е.Сарсекеева Өздік жұмыстарды ұйымдастыру – оқып-үйренушінің
дайын сабақты игеруі ған емес, оны өз күшімен, өз
бетінше ала білуі.
О.Т.Абдуахитова Білім алушының өзіндік жұмысы – оқытушының қатысуы
және қатысуынсыз жеке тұлғаның сапаларын,
біліктілік және дағдыларын қалыптастыру, білімді
меңгеруге қатысты алға қойылған міндеттерді шешуге
бағытталған саналы іс-әрекет.
Е.Б.Ястребова Өзіндік жұмыстарды орындау, өздігінен білім алуға
қол жеткізу, өздігінше орындайтын жұмыс танымдық
іс-әрекетті қалыптастыру барысында, практикалық
іс-әрекет барысында, техникалық құралдармен жұмысты
ұйымдастыру барысында жүзеге асырылады.
В.С.Тесленко Өзіндік жұмыс – адамның өзі басқаратын танымдық
әрекет, яғни, жаңа білімді қалыптастыруда
жүргізілетін өзіндік жұмыстар, іскерлік пен дағды
қалыптастыру бағытындағы жүргізілетін өзіндік
жұмыстар, білім, іскерлік пен дағдыны қайталап
тексеру бағытындағы жүргізілетін өзіндік жұмыстар.
В.П.Пименов Өздігінен еңбектену және білім алу – ішкі
Е.С.Саблин түрткілермен іске асырылатын танымдық әрекет, яғни,
іштей мотивтелген іс-әрекет.
А.Я.Айзенберг Өзіндік жұмыс – мәселені еркін таңдау шеңбері,
білім көлемінің ауыспалылығы, сондай-ақ, өздігінен
орындайтын жұмыс жасауға дайындалу мақсатында
алдын-ала жүргізілетін жаттығулар.
Ж.Баласағұн Білік ұғымы адамзатты ойландыратын оқу-тәрбие,
тіл өнері, өмірдің мәні, ел басқару өнері сияқты ой
пікірлерді, сондай-ақ білік сөзі білімді,
білікті, заңды деген ұғымды білідіреді және
білік адамның тұлғалық қасиеті;
өзіне берілген міндеттерді атқару;
тұрмыс тіршіліктегі білікті орындау.
М.Жұмабаев Жан көріністерін тап-тапқа бөлу таруында әсер, ес,
қиял, ойлау туралы баяндағанда біліктілік ұғымына
қатысты қайрат, әдет, құмарлық сияқты ұғымдар жайлы
мағлұматтар беріледі. Біліктіліктің элементі
ретінде әдетті қарастырады.
Қ.Б.Жарықбаев Икемділік дегеніміз – адамның қандай нәрсені
болмасын орындай білу қабілеті. Ал дағды –
алғашында сапалы орындауды қажет ететін іс-әрекет
бөліктерін қайталап, жаттығудың нәтижесінде
автоматтануы.
И.Д.Буртавой Жалпы оқу икемділігі мен машығын дамытуға
байланысты мұғалімнің басшылығымен өзбетімен жұмыс
істеу – оқытудың сабақ және сабақтан тыс кезіндегі
формалары.
Келтірілген анықтамаларды талдар болсақ, біздің пікіріміз бойынша
П.И.Пидкасистый ұсынған анықтамасында өздігінен орындайтын жұмыстың мәніне
деген көзқарастың көпаспектілігі айқындалған. Себебе, автор өздігінен
орындайтын жұмысты оқытудың негізгі амалдары ретінде қарастырады.
Кестедегі талданған әдебиеттерден біз мынадай ерекше екі жағдайды
атап кеткенді жөн көрдік:
Біріншіден, жоғарыда келтірілген зерттеушілердің еңбектеріндегі
ерекшеліктердің бірі біз қолданып отырған білім алушылардың өзіндік
жұмыстары ұғымының өздігінен жұмыс істеу, өздігінен білім алу, өздік
жұмыс, өзбетінше білім алу сияқты балаламалары қолданылады. Дегенмен
авторлардың оқыту үдерісіне қатысты бұл ұғымдарға жасаған талдауы бүгінгі
күннің талабын толық қанағаттандыра алмайды. Сондықтан, біз оларды
жүйелеудің нәтижесінде, өз зерттеуімізге арқау болып отырған оқушылардың
өзіндік жұмыстары мен оқушылардың мұғаліммен бірігіп жасайтын өзіндік
жұмыстарының ара жігін ажырата отырып, яғни, олардың педагогтың тікелей
басшылығымен және олардың тікелей қатысуынсыз орындалатындығын ескере
отырып, ары қарай ғылыми еңбегімізде оқушылардың өздігінен орындайтын
жұмыстары деп атадық. Зерттеу жұмысында осы пікір басшылыққа алына отырып,
оқушылардың өздігінен орындайтын жұмысы- мұғалім тікелей қатыспайтын,
бірақ оның әдістемелік басшылығымен орындалатын оқушының жобадағы танымдық
іс-әрекеті деген анықтама басшылыққа алынды.
Жүргізілген зерттеулер негізінде біз өзіндік жұмыстар арқылы
оқушыларда өздігінен білім алудың деңгейлерін төмендегідей атап көрсеттік:
өзіндік жұмыстың мәнін түсінбейді; өзіндік жұмыстың мәнін түсінеді, бірақ
оны орындауға күш салмайды; өзінің оқу-танымдық мүмкіндіктерін кеңейту үшін
алдына міндеттер қояды; өзіндік жұмысқа деген қажеттілікті сапалы түрде өзі
туындатады.
Бұдан шығатын нәтиже өзіндік жұмыс дағдыларын жетілдіру және бір
мезетте екі міндетті шешуге күш салу болып табылады. Олар: психологиялық
өзіндік жұмысқа деген қажеттілікті түсінуге тәрбиелеу, практикалық-өзіндік
жұмыстың біліктері және дағдысымен қаруландыру.
Өз кезегінде танымдық міндет оқытудың жалпы және дербес мақсаттарын,
оның түрлері мен формаларының дидактикалық мақсаттарын, оқу материалының
сипатын божамдайды. Бір ғана оқу материалын түрліше ұйымдастырғанда іс-
әрекет тәсілі, демек оның құрылымы оқыту ахуалына байланысты өзнеріп
отырады. Өзіндік жұмыстар:
- оқушы меңгеретін нақтылы білім мен білік кешенін қамтуы керек;
- ғылымилық, түсініктілік, бірізділік, жүйелілік және т.б. ұстанымдарға
негізделуі керек;
- жоспарлау мен өзін-өзі тексеру қамтылған, оқушылардың ойлау үдерісі
мен практикалық іc-әрекетін бағдарлайтын бірнеше өзара байланысқан
бөліктер түрінде нақты құрылымнан тұруы керек;
- танымдық қызметті белсендіретін және оқушының іс-әрекетіне қызығушылық
тудыруға ықпал ететін нақты мақсаты болуы керек;
- оқушы өз бетімен жұмыс орындағанда және практикалық іс-әрекеттерді
қолдану арқылы орындалуы тиіс;
- оқушылардың белгілі бір білім, білік және дағды қорларына, олардың
өмірден жинақталған тәжірибелеріне сүйену керек.
Басқаша айтқанда, оқып-үйренудегі іс-әрекет – оқушының жай ғана
белсенді болу қалпы емес, оның қызметінің мазмұны мен сипатына қатысынан,
өз күш-жігерін оқу-танымдық мақсаттарға қол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ФИЛОЛОГИЯ ИНСТИТУТЫ
ӘӨЖ
АТОШЕВА ЖАЗИРА БЕИБИТОВНА
Қазақ әдебиетінен оқушылардың өздігінен орындайтын жұмыстарын
ұйымдастырудың тиімді жолдары (5-6 сыныптар)
6М011700- Қазақ тілі мен әдебиеті
Педагогикалық ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін
алу үшін жазылған диссертация
Ғылыми жетекшісі:
__________________
п.ғ.к., доц. Қабатай Б.Т.
Қорғауға жіберілді: Филолгия институтының
директоры
________ Б.Әбдіғазиұлы
___ ______________20__ ж.
Кафедра меңгерушісі, фил.ғ.д., профессор_______________ Т.С.Тебегенов
Ғылыми семинар төрағасы, п.ғ.к., доцент ________________ Б.Т.Қабатай
Алматы, 2015
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
1ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕРДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӨЗІНДІК ОҚУ
ІС-ӘРЕКЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Педагогикалық, психологиялық әдебиеттерде өзіндік жұмыс ұғымының
анықталуы
1.2 Білім алушылардың өз бетінше жұмыс жасауын ұйымдастыру шарттары
мен мүмкіндіктері
2ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕРДІҢ 5-6 СЫНЫПТАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ
САБАҚТАРЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫ ӨЗДІГІНЕН ЖҰМЫС ЖАСАУҒА БАУЛУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Әдебиет пәнінің жаңа мазмұнының оқушының өз бетінше жұмыс
жасауына ықпалы
Әдебиет сабақтарында оқушылардың өздігінен орындайтын жұмыстарында
қолданылатын тиімді әдіс-тәсілдер
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Нормативті сілтемелер:
Бұл диссертацияда келесі құжаттардың сілтемелері қолданылған:
1. ҚР Жалпы орта мектептерде білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандарттары. – Алматы, 2003.
2.Орыс мектептеріндегі Қазақ әдебиеті пәніне арналған оқу
бағдарламалары. - Алматы, 2003.
3. Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігінің 1998 жылғы
18 тамыздағы № 460 бұйрығымен қолданылып жүрген базистік оқу жоспары
4. 1997 жылғы ҚР Тіл туралы Заңы
5. Қазақстан Республикасы Президентінің 1998 жылғы бесінші қазандағы
жарлығымен бекітліген Тілдерді қолдану мен дамытудың мемлекеттік
бағдарламасы
Анықтамалық әдебиеттер:
1. Әдебиеттану терминдер сөздігі.Құраст: Ахметов З.,Шаңдыбаев Т. – Алматы,
1998.
2. Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтама. Бас сарапшы: Б. Әбдіғазиев. –
Алматы: Аруана ltd, 2005 – 576 б.
3. Қазақ Совет энциклопедиясы. 1-12 тг. – Алматы: Қазақ ССР ҒА ҚСЭ Бас
редакциясы, 1972-1988 жж.
4. Қазақстан: Ұлттық энциклопедиясы. 1-6 тг. – Алматы: Қазақ
энциклопедиясының Бас редакциясы, 1998-2005.
5. Қазақ тілі. Энциклопедия. - Алматы, 1998.
6. Сыздық Р. Қазақ тілінің анықтағышы. - Астана, 2000.
7. Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі. - Алматы, 2001.
8. Қазақ тілінің орфоэпиялық анықтағышы. - Астана, 2004.
9. Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. - Алматы, 2006.
Анықтамалар:
Бұл магистрлік диссертацияда келесі терминдер анықтамаларымен бірге
қолданылды:
Әдебиет әдістемесі – педагогикалық ғылымдардың саласына жататын ғылыми
пән. Мұның қамтитын объектісі, қарастыратын мәселелері мектепте әдебиетті
оқыту сабақтары кезінде мұғалім мен оқушылардың өзара қарым-қыатынасы
болып табылады, ол педагогика ғылымы теориясының жалпы қағида ережелеріне
сүйенеді.
Әрекет түсінігі өзін және өзінің өмір сүру жағдайларын қоса есептегендегі
адамның қоршаған әлемді шығармашылықпен қайта түзуге және тануға
бағытталған арнайы белсенділік түрі ретінде анықталады[3].Жаңаша оқыту
әдістемесі дегеніміз – тілді жаңа озық технологиялармен оқыту деген сөз. Ал
бұл озық технология бұрыннан келе жатқан әдістерді өңдеу, жөндеу, талдау
арқылы жетілдіру, жаңа жолдарды іздестіру , сол бағытпен жұмыс істеу
дегенді білдіреді. Жаңаша оқытудың көздейтін мақсаты – оқыту процесін
үйрету емес, тіл үйренушіге ерік беру, таңдау жасату. Оған бағыт-бағдар
беру, бақылау арқылы оның қабілеті мен мүмкіндігін ашу. Сондай әдістеменің
бірі – белсенділікті арттырып оқыту.
Дербестік ұғымы кең, ол адам қызметінің барлық саласын қамтиды.
Танымдық дербестік – дербестіктің қызмет ететін бір саласы, оның ішінде
білімді игерудің жаңа және субъективті дербес саласы[3]. Оқушы үшін өзіндік
оқу дербестігі оқу-танымдық іс-әрекет жағдайында көрінеді.
Талдау (анализ) – көркем шығарманы тексергенде қолданылатын тәсіл.
Шығарманы әр қырынан алып қарастырып, оның қасиет ерекшелігін, жеке
бөлек–бөлшектеріне тән өзгеше сипат белгілерді арнайы зерттеп, танып–білу.
Таза сөйлеу – ой айқындылығының белгісі. Тіл тазалығы дейтініміз – дейді
А.Байтұрсынов – ана тілдің сөзін басқа тілдің сөзімен шұбарламау, ескі
сөздерге жоламау, жаңа сөздерден қашу.
Тіл мәдениеті – әдеби тілдің нормасы мен оның дамуын, сөйлеу тілімен
қарым-қатынасын зерттейтін тіл білімінің саласы. Тіл мәдениетінің тіл
білімінің басқа салаларынан айырмашылығы – оның күнделікті өмірде тілді
қолдану, жазу, сөйлеу мәдениетімен тығыз байланыста болатындығында. Тіл
мәдениеті дегеніміз – коммуникативтік қарым-қатынас кезінде тілдік
тәсілдерді дұрыс ұйымдастырып, белгілі бір тәртіппен жүйелі қолдану.
Білімдік қызметте оқыту процесі негізінен білімді, білікті, дағдыны,
шығармашылық іс-әрекет тәжірибесін қалыптастыруға бағытталады. Білім
педагогикада түсіну, есте сақтау және ғылым, ұғым, ереже, заң, теория
фактілерін жаңғыртумен анықталады. Ғалымдардың қорытындыларына сәйкес,
меңгерілген интериозациялық білім толықтығымен және нақтылығымен
сипатталады.
Оқытудың дамытушы қызметі оқу процесінде оқушының дамуымен анықталады.
Бұл даму барлық бағыттар бойынша өтеді: жеке тұлға тілінің, ойлауының
сенсорикалық және қимылдық саласының сезімдік-еріктік және қажетті-
мотивациялық салссының дамуы. Оқытудың дамыту қызметі негізінен психология
мен қазіргі дидактиканың өзекті мәселесі- оқыту мен дамытудың өзара
қатынасы проблемаларын құрайды.
Анықтаманы диссертацияның негізгі ұғымдарының анықтамаларымен
толықтырарсың. Оларды диссертациядан аласың Авторы болса қоса жазасың Бір
термин екінші рет қайталанбауы керек.
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Әлемдік білім кеңістігінде
демократияландыру, гуманитарландыру, ізгілендіру үрдістері кең өріс алып
отырған бүгінгі таңда, жаhандану дәуіріне, жалпы қоғам ақпараттандыру
ғасырына аяқ басқан кезеңде, еліміздің білім беру жүйесін де өзгермелі
дүние жағдайына бейім жас ұрпақты оқытып,тәрбиелеуге жаңаша көзқарас
тұрғысынан дамыту талап етілуде. Бұл әрбір пәннің жалпы білім саласындағы
орны мен рөлін нақтылап, оны оқытудың бүкіл әдістемелік жүйесін жаңа уақыт
сұранымына сай жетілдіріп отырудың қажеттігін айғақтайды. Соның ішінде
оқушылар дербестігін қалыптастыру- бүгінгі білім саласында күн тәртібінде
тұрған мәселе. Осыған сәйкес Қазақстан Республикасы Бiлiм және ғылым
министрлiгi Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық бiлiм беру академиясының
дайындаған Қазақстан Республикасының жалпы орта бiлiм беру ұйымдарында
ғылым негiздерiн оқыту ерекшелiктерi туралы әдістемелік нұсқау хатында[1]:
Бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру барлық педагогикалық
ұжымдардың бірігуін талап етеді. Жеке тұлғаға бағытталған сабақ –
оқушылардың тұлғалық ерекшеліктері ашылатын, қасиеттері қалыптасатын,
мүмкіндіктері жүзеге асырылатын оқыту жағдаяты. Әр оқушының болмысы арқылы
дамытушылық, шығармашылық ойлау, өзбетінше шешім қабылдау қабілеттері
қалыптасуы тиіс деп атап көрсетілген. Осыған орай оқыту технологияларын
жаңарту, педагогикалық мамандардың шығармашылық бастамасына қолдау жасау
талап етілуде. Жеке тұлғаны қалыптастырудағы жаңаша оқытудың әдіс-
тәсілдерін іздестіру пәндік білім аймағында игерілетін білімдерімен
анықталады.
Жалпы орта бiлiм беретiн мектептердiң 5-6 сыныптарында
● оқытудың келесi деңгейіндегі оқу бағдарламаларын игерту мақсатында
оқушылардың танымдық қабiлеттіліктерін және бiлiктіліктерін дамытуды
қамтамасыз ететiн қарапайым бiлiм негiздерiн меңгерту;
● негiзгi оқу iс-әрекетi дағдыларын қалыптастыру;
● ұлттық дiлдi, елiміздiң мәдени-тарихи ерекшелiктерi мен
дәстүрлерiн ескере отырып, отандық және әлемдiк мәдениеттi таныту негізгі
міндеттер ретінде белгіленген.
Осы міндеттерді жүзеге асыруда және жоғарыда атап өтілгендей
оқушы белсенділігін арттыруда қазақ әдебиеті сабақтарының алатын орны
ерекше. Үкімет құжаттарында аталып отырған негiзгi оқу iс-әрекетi
дағдыларын қалыптастыру мақсатын жүзеге асыру біздің Қазақ әдебиетінен
оқушылардың өздігінен орындайтын жұмыстарын ұйымдастырудың тиімді жолдары
(5-6 сыныптар) деп аталатын зерттеу жұмысымыздың тақырыбы өзекті мәселені
шешуге арналғанын және магистрлік диссертацияның қоғамдық сұранысты
қанағаттандыруға бағытталғандығын көрсетеді.
Оқушылардың дербестігін ұйымдастырудағы өзіндік жұмыстың мәні
зор. Педагогикалық және әдістемелік әдебиетте өзіндік жұмыстың маңызы, оның
түрлері, оқу үрдісіндегі алатын орны біршама қамтылған. К.Д.Ушинский,
Е.Я.Голант, Т.И.Шамова, П.Я.Гальперин, Р.М.Микельсон, Б.П.Есипов,
Н.Г.Дайри, Р.Г.Лемберг, И.А.Половникова, Ю.К.Бабанский, Б.А.Лернер,
О.А.Нильсон, М.Н.Скаткин, И.Т.Огородников өзіндік жұмыстың қырларын
нақтылауда көп еңбектенді.
Дербестіктің психологиялық құрылымын, оқушыларды өзіндік жұмыстың
біліктері мен дағдыларын қалыптастыру мүмкіндіктерін Л.С.Выготский,
П.Я.Гальперин, Е.Н.Кабанова-Меллер, А.М.Матюшкин, Н.А.Менчинская,
Ю.А.Самарина, Н.Ф.Талызина зерттеген.
Бұл еңбектерде өзіндік жұмыстың оқушылардың дербестік қасиетін
мейлінше арттыруға, олардың алған білімінің саналылығы мен беріктігін
қамтамасыз етуге, оқуға қажет біліктер мен дағдыларды қалыптастыруға,
таным, ақыл-ой қабілеттерін дамытуға, олардың оқуға ынтасын арттыру
бағытында қызмет ететіндігі қарастырылады. Алайда бүгінгі жаңа талап
тұрғысынан қазақ әдебиеті сабақтарында өзіндік жұмысты ұйымдастыруға, оны
іріктеп, жүйеге біріктіруге өзгеше көзқарастар пайда болды. Бұл жаңа
көзқарастар білім саласындағы жаңа ұстанымдармен, оның сапасына қойылған
талаптармен байланысты.
Өз бетінше жұмыс істеу әрекетіне тікелей байланысты мәселелердің бірі
– біліктілік (компетенция). Соңғы бес жылда біздің елде біліктілік
педагогикалық мәселе ретінде зерттеле бастады. Біліктілік жалпы білім беру
жүйесінің мақсаты мен мазмұндық компоненті ретінде (М.Ж.Жадрина); жеке
пәндер мүмкіндіктері арқылы қалыптасатын өмірлік дағдылар ретінде
(Ғ.С.Байжасарова); мұғалімдердің кәсіби шеберліктерінің құрамдас бөлігі
ретінде (А.Ә.Жайтапова); қарым-қатынас құралы ретінде (Б.О.Салыхова)
зерттеліп, мектептің оқу үрдісін ұйымдастыруға бағытталған ұсыныстар
берілуде.
Зерттеу барысында келесі қайшылықтың орын алғаны байқалды: оқушыны
тұлға ретінде дамытуға қажетті шарттың бірі – өз бетінше жұмыс істеуді
ұйымдастыру мен оны іс жүзінде асыруға қажетті жағдайдың толық болмауы.
Оқушының шығармашылық деңгейде жұмыс істеуінің құралы болып табылатын
өзіндік жұмыстың дидактикалық шарттары толық мағынада анықталған жоқ. Осы
қайшылықтан оқушылардың дербестік әрекетін ұйымдастырудағы өзіндік жұмыстың
дидактикалық щарттарын анықтау қажеттігі туып отыр. Бұл мәселенің
өзектілігі біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбын: Қазақ әдебиетінен
оқушылардың өздігінен орындайтын жұмыстарын ұйымдастырудың тиімді жолдары
(5-6 сыныптар) деп алуымызға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: 5-6 сыныптардағы Қазақ әдебиеті пәнінде өзіндік
жұмыстың мүмкіндіктерін айқындау және ұйымдастырудың дидактикалық шарттарын
негіздеу.
Зерттеу міндеттері:
- өз бетінше орындайтын жұмыс ұғымының мән-жайын зерттеу;
- өзіндік жұмыстың ғылыми-педагогикалық мәселе ретінде зерттелу деңгейін
айқындау;
- 5-6 сыныптардың әдебиет сабақтарында оқушылардың танымдық әрекетін
дамытуға бағытталған өзіндік жұмыстарды ұйымдастырудың тиімді жолдарын
анықтау.
Зерттеу нысаны: Қазақ әдебиеті пәнін оқыту үрдісі
Зерттеу пәні: қазақ әдебиеті сабақтарында өзіндік жұмыстарды
ұйымдастыру
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер өзіндік жұмыстың мүмкіндіктерін және
дидактикалық шарттарын айқындай отырып, оны ұйымдастырудың жаңа қырлары
ретінде:
- оқу үрдісіне қатысушылардың қарым-қатынасында оқушы белсенділігіне
өзіндік жұмыс арқылы басымдық сипат берсе;
- өзіндік жұмысты ұйымдастыруда пәндік білім, білік, дағдыны өмірлік
тәжірибемен, ақыл-ой тәсілдерімен ұштастыруға бағытталған тапсырмалар
арқылы ұйымдастырылса, онда жалпы білім беретін мектепте жеке пәндерді
оқыту барысында оқушылардың шығармашылық әрекетін дамытуға болады,
өйткені оқушылардың танымдық белсенділігі артып, біліктіліктің
элементтерін меңгереді.
Жетекші идея: Оқушылардың өз бетінше жұмыс жасау әрекеті олардың
алған білімдерін оқу және өмірлік жағдаяттарда қолдануға болатындай
дағдыларын меңгеруге және дербестікке, белсенділікке бағыттайды.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері: көрнекті философтар мен
психологтардың,әдебиетші ғалымдардың оқу-тәрбие туралы, көркем туындының,
тұлға қалыптастырушылық мәні туралы қағидалары, халық педагогикасындағы
дара тұлға қалыптастырудың жетекші ұстанымдары, дамыта оқыту идеясы.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасы білім саласына қатысты ресми
материалдары (заңдар,қаулылар т.б.), ҚР Білім және ғылым министрлігінің,
Ы.Алтынсарин атындағы Қазақ Білім академиясының нормативтік құжаттары,
отандық және алыс, жақын шетелдік философтардың, психологтардың, әдіскер-
ғалымдардың, әдіскер-мұғалімдердің еңбектеріндегі тұғырнамалық тұжырымдар.
Зерттеу әдістері: Зерттеу проблемаларына қатысты ғылыми-теориялық,
әдістемелік еңбектерді талдау, зерделеу, сараптау, эксперименттік тәжірибе
нәтижелерін талдап қорыту әдістерімен қатар қазақ әдебиеті сабақтарына
қатысып, бақылау жүргізілді, зерттеу мәселесіне қатысты ұсынылған әдіс-
тәсілдер тәжірибелік байқаулар өткізілді.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы
- жалпы білім беретін мектептерде оқушылардың өзіндік оқу іс-әрекетін
ұйымдастырудың теориялық негіздері сипатталып, осы үдеріске берілген
анықтамалар бір жүйеге келтірілді;
- оқушылардың өздігінен орындайтын жұмыстарын ұйымдастырудың шарттары
мен мүмкіндіктері анықталды;
- 5-6 сыныптардың әдебиет сабақтарында жүргізілетін оқушылардың
өздігінен орындайтын жұмыстарының түрлері сараланды;
- оқушылардың өздігінен орындайтын жұмыстар бойынша мұғалімдер
тәжірибесі талданып, тиімді жолдары анықталды;
- өзіндік іс-әрекеттің оқушының танымдық белсенділігін, дербестігін
арттырудағы маңызы мен мәні айқындалды.
Зерттеудің теориялық маңызы
Диссертацияда отандық, шетелдік ғалымдардың пікірлері, тұжырымдары
талданып, өз бетінше орындайтын жұмыс, өздігінен орындайтын жұмыс,
өздік жұмыс т.б. ұғымдардың мағынасы өзіндік іс-әрекеттің мағынасын
анықтайтыны сараланды.
Зерттеудің практикалық маңызы
Зерттеу еңбегіндегі әдістемелік тұрғыдағы ұсыныстар мен оқытудың жаңа
бағыттағы жүйелерін, сабақ үлгілерін әдебиетті оқыту үдерісінде пайдалануға
болады. Әдістемелік нұсқауларды қазақ әдебиеті пәні мұғалімдері өз жұмыс
тәжірибесіндегі шығармашылық ізденістерінде басшылыққа алуына болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар
1. Өзіндік іс-әрекет оқушының танымдық белсенділігін арттырады;
2. Оқушының дербестігін арттыратын өзіндік жұмысты ұйымдастырудың
дидактикалық шарттары;
3. Әдебиет сабақтарында оқушыларды өздігінен жұмыс жасауға баулу – олардың
тілдік талғамын қалыптастырудың, сөздік қорын байытудың және сапалы
білім алуының басты шарты.
4. Әдебиет сабақтарында өзіндік жұмыстарды жаңа әдістемелік жүйе негізінде
тиімді ұйымдастыру – нәтижеге бағдарланған білім моделін жүзеге асырудың
кепілі.
Диссертацияның құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде жұмыстың өзектілігі мен ғылыми апараты ұсынылып, бірінші тарауда
зерттеудің ғылыми-әдістемелік негіздері тұжырымдалады, ал екінші тарауда
жалпы білім беретін мектептердің әдебиет сабақтарында өз бетінше жұмыс
жасау әрекетінің әдістемелік жүйесі ұсынылды. Соңынан пайдаланылған
әдебиеттер тізімі берілді.
Зерттеу жұмысының негізгі мазмұны төмендегі жарияланымдарда мақұлданды:
1. Қазақ шешендік өнерімен билер шығармашылығы. Ахмет
Байтұрсынұлы қазақ руханиятының көсемі атты Халықаралық ғылыми-
теориялық конференция ─ Алматы, 2013. -340 б.
2. Көпшілік алдында сөйлеу ерекшеліктері. Хабаршы Көптілді білім
беру және шетел тілдері филологиясы сериясы №2. - 2013.- 83 б.
3. Шешеннің сөйлеу мәдениеті. Хабаршы Филология ғылымдары
сериясы №1(47), 2014. – 189 б.
4. Мына жерге п3к3рден –з макаларымды жазу керек
1ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕРДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӨЗІНДІК ОҚУ ІС-ӘРЕКЕТІН
ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Педагогикалық, психологиялық әдебиеттерде өзіндік жұмыс ұғымының
анықталуы
Еліміздің егемендік алып, қоғамдық өмірдің барлық, соның ішінде
білім беру саласында жүріп жатқан демократияландыру мен ізгілендіру
мектепті осы кезде дейінгі дағдарыстан шығаратын қуатты талпыныстарға жол
ашты. Республикамызда білім берудің жаңа жүйесінің жасалуы педагогика
теориясымен оқу-тәрбие процесіндегі елеулі өзгерістерге байланысты болып
отыр: білім беру парагдигмасы өзгерді, білім берудің мазмұны жаңарып, жаң
көзқарас, басқаша қарым-қатынас өзгеше менталитет пайда болуда.
-білім мазмұны жаңа процестік білімдермен, ақпараттарды қабылдау
қабілеттерінің дамуымен, ғылымдағы шщығармашылық және нарық жағдайынағы
білім беру бағдарламаларының нықтылануымен байи түсуде;
-ақпараттық дәстүрлі әдістері – ауызша және жазбаша, телефон және
радиобайланыс – қазіргі заманғы комьютерлік құралдарға ығысып орын беруде;
- баланың жеке басын тәрбиелеуде, оның жан дүниесінің рухани баюына,
азамат, тұлға ретінде қалыптасуына көңіл бөлінуде;
- мектеп, отбасы және қоршаған әлеуметтік ортаның бала тәрбиесіндегі
бірлігіне ұмтылыс жасалуды;
-қоғамдық білімнен бара – бара педагогикалық технолдогияның кеңінен
қолдануына және ғылымның роліне мән берілуде. Мемлекеттік білім
стандартына сай міндетті деңгейдегі білім, білік, дағдыларды тексеруге
әдістемелік нұсқау, әр пән бойынша оқушылардың білім ,білік, дағдыларына
қойылатын талаптар бұрынғы бағдарламаларда да болды Бірақ ол талаптар білім
мазмұнының жалпыға бірдей бір деңгейімен ғана анықталғандықтан оқу үрдісін
оқушылардың жекебас ерекшеліктері (қабілетіндегі, икемділігіндегі, жалпы
дамуындағы т.б.) ескере отырып ұйымдастыруға мүмкіндік бермеді. Жаңа оқу
бағдарламалары жобасында білім,білік,дағдыларына қойылатын талаптар
түрінде екі деңгеймен беріледі[2]:
1. Оқу материалының мектеп ұсынатын базалық (инварианттық) деңгейі немесе
(мүмкін деңгейі) ;
2. Оқушылар дайындығының ең өз (минималды) қажетті деңгейі (міндетті
деңгейі).
Бағарламада бұл екеуінің аралығында бірнеше деңгейлер болуы тиіс екендігі
атап көрсетілген. Бірақ мектептің орта сатысын бітіруші оқушы меңгеретін
білім, білік, дағдылары міндетті деңгейдегі талаптардан төмен болмауы
қажет.
Оқушылардың меңгерген білімі мен біліктерінің міндетті деңгейдегі
талаптарға қаншалықты сай екендігін арнайы тапсырмалар арқылы бақылап,
тексеруге болады.
Тапсырмалар міндетті деңгейдегі талаптардың мазмұнын толық
қамтитындықтан олардың орындалу нәтижесі пәннен алған оқушы білімі мен
біліктерінің обьективті жағдайын көрсетеді. Сондықтан мұндай тапсырмаларды
пайдаланып оқушы білімі мен біліктерінің, тәрбиелігінің сапасын, деңгейін
бақылауға министрлік,отбасы, мектеп, мұғалім, ата-ана,оқушының өзі және
әртүрлі қоғамдық ұйымдар мен әлеуметтік топтар мүдделі.
Бұл тапсырмалар нәтижесінде мұғалім өзін бақылауды жүзеге асыра
алады: Оқушы білімі мен біліктеріндегі жетістіктерді, кемшіліктерді,
олардың себептерін анықтап, өз жұмысына талдау жасайды, оны жетілдірудің
жолдарын белгілейді.
Оқушы да өзінің оқу жұмысындағы табыстар, кеткен қателіктер туралы
ақпарат алып, нәтижесін этолонмен салыстыруға, сөйтіп өз бетінше әрекет
етуге мүмкіндік алады.
Әрекет түсінігі өзін және өзінің өмір сүру жағдайларын қоса
есептегендегі адамның қоршаған әлемді шығармашылықпен қайта түзуге және
тануға бағытталған арнайы белсенділік түрі ретінде анықталады[3].
Адам іс-әрекеті материалдық заттар мен рухани мәдениетті жасайды,
өзінің мүмкіндіктерін қайта құрады, табиғатты сақтайды, жетілдіреді, қоғам
құрады. Адамзат іс-әрекетінің шығармашылық сипаты адамның табиғи шектеулі
қабілеттерінің шегінен шығуға мүмкіндік беретіндігімен анықталады. Яғни,
адамзат өзінің генотиптік мүмкіндік шартын арттырады. Адам өз іс-әрекетінің
шығармашылық сипатының арқасында, өнімділігінің нәтижесінде таңбалық жүйе
жасап шығарды, ол өзіне және табиғатқа әсер ететін құралға айналды. Осы
құралдарды пайдалану арқылы ол қазіргі заманға лайық қоғам, қала, машина
құрып, солардың көмегімен тұтынуға қажетті заттар, материалдық және рухани
мәдениет, ең соңында, өзін-өзі қайта құрды. Соңғы оң жылдықта әлемдегі орын
алған тарихи прогресс тіпті де адамның табиғи (биологиялық) жетілуінің
нәтижесі емес, оның іс-әрекетінің арқасында жүзеге асты.
Адам іс-әрекеті түрткімен (мотив), мақсатымен, пәнімен, құрылымымен
сипатталады. Адамзат іс-әрекетінің түрлеріне мыналар жатады: қарым-
қатынасқа түсу (әңгімелесу), ойын, оқу, еңбек.
Оқу іс-әрекетін ұйымдастыру теориясының негізін Я.А.Коменский,
И.Г.Песталоции, А.Дистервег, И.Гербарт, К.Д.Ушинский, П.Ф.Каптерев,
С.Т.Шацкий, Л.С.Выготский, Д.Локк және басқа шетелдік және кеңестік
педагогикалық психологияның ірі өкілдері қалады.
ХХ ғасырдың ортасына таман өзіндік оқу іс-әрекетінің психологиялық
теориясы қалыптасты. Оны негіздеушілер – Д.Б.Эльконин[4], В.В.Давыдов,
А.К.Маркова, П.Я.Гальперин, Н.Ф.Талызина, т.б. – оқу теориясында жаңа
проблема көтерді. Ол – оқу міндеттерін жалпы іс-әрекет жолымен шешуде
заттың танылған объективтік қасиетін қайта шығару процесінде іс-әрекет
субъектісінің өзінің өзгеруі. Бұл теорияның серіппелі өзегі – оқу іс-
әрекеті түсінігі. Осы теорияның негізін қалаушылардың бірі В.В.Давыдовтың
анықтауынша бұл: ...теориялық білім формасында жалпыланған, заттық және
танымдық әрекет жолымен игеруге арнайы бағытталған адам іс-әрекетінің
негізгі түрлерінің бірі.
Ұйымдастырушылық қырынан қарағанда, оқу іс-әрекеті оқушы мен
мұғалімнің оқу-танымдық өзара әрекеттесу процесі. Оның нәтижелілігі, ең
алдымен, қатысушылардың әрқайсысының белсенділігіне тәуелді, ол белсенділік
тек бірлескен іс-әрекеті оқушы мен мұғалімнің оқу-танымдық өзара әрекеттесу
процесі. Оның нәтижелілігі, ең алдымен, қатысушылардың әрқайсысының
белсенділігіне тәуелді, ол белсенділік тек бірлескен іс-әрекет кезінде ғана
емес, оған дайындық кезеңінде де жойылмауы керек.
Ғалым-педагогтар зерттеулерінде дәстүрлі сабақтарды ұйымдастыру
әдістемесі терең әрі нақты қарастырылған болса, оқушының өзіндік оқу іс-
әрекеті проблемасы педагогика ғылымын әлі де толғандыруда.
Өзіндік оқу іс-әрекеті өзінің мәні жағынан, оқу іс-әрекетінің жоғарғы
формасы ретінде ұғынылады. Психологиялық-педагогикалық еңбектерде ол
мынадай сипатта қарастырылады:
- оқушының өз бетімен оқуға мүмкіндік беретін интеллектуалды қабілеті
мен дағдысы[5];
- оқушының өз күшімен білім игеруге ұмтылуы, қабілеті, дайындығы[6];
- жеке тұлғаның өз күшімен білімді және іс-әрекет жолын игеру
ұмтылысында көрінетін қасиеті[7,57];
- индивидтің өз күшімен өзінің танымдық іс-әрекетін ұйымдастыру және
оны жаңа танымдық проблеманы шешуге пайдалану қабілетін туғызатын жеке
тұлға қасиеті[8].
Осылайша ол дидактикалық құбылыс ретінде екі жақты сапаға ие болады:
оқушының оқу тапсырмасын орындау барысында көрінетін шығармашылық
елестету, ойлау, еске сақтау әрекетіне сай көрінетін форма. Ол, сайып
келгенде, оқушының өзіне бұрыннан таныс емес жаңа білім алуына, немесе
бұрын игерілген білімін кеңейту мен тереңдетуге әкеледі [9,17];
- білімді және іс-әрекет жолын игеру қажеттілігі мен дағдысы, біреудің
тікелей көмегінсіз танымдық міндеттерді шешу қабілеті, іс-әрекетінің
мақсатын анықтау және оған түзету енгізу дағдысы[10].
- танымдық іс-әрекетте өзін-өзі реттеуді туғызумен сипатталатын,
эмоционалды, танымдық және ерік процестерінің қорытындысы болып
табылатын, өзіндік іс-әрекет жолдары мен танымдық түрткі жиынтығы,
оқушылардың таным тәртібіне тұрақты қатынасын сипаттайтын көп
аспектілі тұлғалық құрылым [11].Абилкасымова А.Е.;
- оқу іс-әрекетінің бір түрі, ол оқушының дербестігінің барлық
құрылымдық компоненттерін, яғни проблеманың қойылуынан бақылауды
жүзеге асырғанға дейінгі және өзін-өзі бақылау мен түзетуді нақты
деңгейде анықтайды[12].
- оқушылардың сыныптағы және сыныптан тыс уақыттағы ұжымдық және дербес
іс-әрекеттерінің бір түрі немесе мұғалімнің тапсырмасымен, бірақ оның
тікелей қатынасынсыз үйде орындалған іс-әрекет түрі[13].
Өзіндік оқу іс-әрекеті туралы мәселе тамыры антикалық кезеңге кетеді.
Ежелгі рим философтарының тракттарында оқушылардың өзіндік іс-әрекеті,
дербестігі білім игеруде ерекше орын алатындығы туралы ойлар мазмұндалады.
Оқушылардың өзіндік танымдылығы Я.А.Коменскийдің, сонан кейін
И.Г.Песталоцци және А.Дистервегтің еңбектерінде оқытуды белсенді ету құралы
ретінде тереңдетіле түсіндірілді. А.Дистервегтің есептеуінше, балалардың
оқу процесіндегі дербестігі баланың ақыл-ой қабілеті дамуының маңызды
құралы болып табылады [14,21]. Бұлардан өзіндік жұмыс түсінігі әр түрлі
ұғынылғандығын байқаймыз. Бірқатар зерттеулерде берілетін анықтамаларда
өзіндік жұмысы түсінігі былай ұғынылады:
1. Кез-келген оқу әдісіне қажетті элемент ретінде (А.А.Газиев,
И.Гуламов). Мұндай түсінік оқушының өзіндік жұмысының ролін түсіреді.
2. Сабақта қолданылатын оқыту әдісі, ол оқушының дербес шығармашылықпен
ойлауын қалыптастыруды, ғылыми қызығушылығын, қоғам мен арнайы білім
қажеттілігін қамтамасыз етеді (В.Б. Бондаревский, И.И.Кобыляцкий,
А.А.Мороз). Егер мақсаты туралы айтсақ, бұл анықтамамен келісуге
болады, бірақ бұл да оқушылардың өзіндік жұмыстарының мәнін аша
алмайды.
3. Оқу әрекетінің түрі (Я.Г.Гендлер, Р.А.Низамов). Мысалы, Я.Г.Гендлердің
кандидаттық диссертациясында мынадай анықтама беріледі: өзіндік
жұмыстар – бұл олардың өз әрекетінің формасы, білімді игеру мен білік,
дағдыларды үйрену, оқып үйренушілердің саналы ақыл-ой, әрі дене
әрекеттерінің өнімді және шығармашылық сипатта жүзеге асуы. Бірақ бұл
оқытушылар тарапынан бақыланады, тапсырманы орындау қорытындысы мен
мазмұнына, ұйымдастыру мақсатына сай қажетті кезеңде түзетіледі
[15,21]. Бұл анықтама практикалық сипатта, мұнан басқа іс-әрекетте
қолдануға ұиындық келтіреді. Анықтамада өзіндік жұмыстарды ұйымдастыру
қыры белгіленген, бірақ оқушыға, не оқытушыға қатыстылығы
түсіндірілмеген.
4. Көптеген зерттеушілер өзіндік жұмыстарды оқып-үйренушілердің танымдық
іс-әрекеттерімен теңестіреді. Мысалы, Ю.С.Пименов кандидаттық
диссертациясында өзіндік жұмыстарды бағдарламалық білімді терең және
саналы игеру, студент тұлғасы мен жақсы маманды жүйелі жұмыс
процесінде қалыптастыру, шығармашылықпен ойлауды, білік, дағдыларды
дамыту мен жетілдіруден тұратын іс-әрекет ретінде түсіндіреді.
5. В.И.Толкуновтың айтуынша, өзіндік оқу іс-әрекеті білім мен білік,
дағдыларды игеру, тұлға сапасын қалыптастыру бойынша қойылған мақсатқа
жетуге бағытталған саналы іс-әрекет, ол мұғалімнің белгілі деңгейде
қатысуымен (тапсырма беру, жетекшілік жасау, бақылау), не қатысуынсыз
орындалады.
Кейбір педагогтар өзіндік жұмыс деп оқытушының қатысуынсыз орындалатын
жұмыстарды айтады. Мысалы, А.И.Мелюковтің пікірінше, өзіндік жұмыстар –
біреудің тікелей көмегінсіз, өз бастамасы бойынша, не тапсырма бойынша
орындалатын білім алушының іс-әрекеті[16,21]. Бұл анықтамамен келісетін
болсақ, онда оқушылардың өзіндік жұмысын басқаруға болмайды (яғни ол өзінің
бастамасымен болатындықтан, оқытушы бақылауынан тыс болады). Бұған
қарағанда келесі тұжырымды шынайы деп мойындауға болар еді. Жалпы білім
беретін мектептердегі өзіндік жұмыстың ерекшелігі – оның саналы
реттелетіндігінде және педагогикалық мақсаттылығына сай ұйымдасқан бақылау
жасалатындығында.
Жоғарыда келтірілген анықтамалар оқушылардың өзіндік оқу іс-әрекетіне
мынадай белгілер жататынын анықтауға мүмкіндік береді: нақты тапсырма және
оны оқытушы дайындауы тиіс; тапсырма барлық оқушыға беріледі және
мұғалімнің жетекшілігі үзілмейді; жұмыс қорытындысын мұғалім қадағалайды.
Алайда мына сұрақтың басы ашылмайды: өзіндік жұмыс оқушы үшін қандай роль
атқарады, өзіндік оқу іс-әрекеттің мұғалім үшін қандай қажеттілігі бар,
тапсырманы орындауға оқытушының қатысу деңгейі қалай өлшенеді, ол неге
тәуелді? Біздің зерттеу жұмысымыз осы сұрақтардың жауаптарын анықтауға
арналған.
Оқыту процесі – екі жақты процесс. Мұғалім мен оқушының өзара іс-
әрекеті жағдайында, ол екеуінің өзара белсенділігінің нәтижесінде бала
білім алады, дағды мен іскерлікке үйренеді. Оқытушы осы процесті басқарады.
Сонымен, оқыту дегеніміз оқушының білім жолындағы белсенділігін басқару,
соның нәтижесінде ол білімді меңгереді, дағды мен іскерлікке машықтанады.
Оқыту үш факторға байланысты: нені оқытады, кім және қалай оқытады,
кімді оқытады. Біріншіден, оқудың сипаты меңгерілген (білуге тиісті)
материалға, оның мазмұнына, оқыту жүйесіне байланысты. Екіншіден, оқытудың
сипаты оқытушының әдістемелік шеберлігіне және тәжірибесіне, жеке басының
ерекшелігіне, сондай-ақ, әрбір нақтылы жағдайда қолданатын оқыту
әдістемесіне байланысты. Үшіншіден, оқу процесі оқушының ерекшелігіне,
психикалық дамуына (ақыл-ойы, эмоционалдығы, еркі), оның оқуға қалыптасқан
қатынасына (көзқарасына), икемділігіне, бейімділігіне, қызығуына
байланысты, яғни өзіндік оқу іс-әрекеті процесінің негізгі мәнін былайша
көрсетуге болады:
1. Оқушыларда оқуға жақсы қатынасты, қоғамдық мотивтерді қалыптастыру.
2. Білім жүйелерін меңгеру.
3. Дағдылар, іскерлік іс-әрекеттердің тәсілін жетілдіру.
4. Студенттің ақыл-ойын дамыту – белсенді, өздігінен, шығармашылық ойлау
тәслін дамыту, өз бетімен ізденіп білім алуға құштарлығын, дағдысын
қалыптастыру.
5. Оқу процесінде тәрбиелеу, әртүрлі сабақта дүниетанымдық көзқарасты,
сенімді, адамгершілік қасиеттерді, мінез-құлықтың жағымды мотивтерін
қалыптастыру.
Оқушылардың өзіндік оқу іс-әрекетін ұйымдастырудағы оқытушының міндеті
мынадай:
1. ақпарат беру, ғылыми түсінік қалыптастыру;
2. оқушылардың оқу-танымдық жұмысын ұйымдастыру;
3. оқу үрдісіндегі қиындықты жеңуге оқушыларға жәрдемдесу, проблемалық
мәселені шеше білуге үйрету;
4. оқушыны шығармашылыққа, қызығушылыққа және дербестікке ынталандыру;
5. оқушылардың оқудағы жетістіктерін бағалау, т.б.
Сонымен, оқытушының өзіндік оқу іс-әрекетін ұйымдастырудағы негізгі мақсаты
оқушыларға ғылыми ақпарат беру, оқуын бақылау және білімді игергендігін
бағалау арқылы әрбір студенттің оқуын тиімді ұйымдастыру, және осылардың
негізінде білім мен біліктерін жаңа жағдайда қолдана білуге,
шығармашылықпен жұмыс істеуге үйрету.
Өзіндік оқу іс-әрекетіндегі оқушының міндеті төмендегідей:
1. білімді, дағдыны, іскерлікті игеру, дүниетанымды нығайту және білімді
өмірде қолдана алу;
2. оқу тапсырмаларын шешуге, ізденуге күш салу, оқуда жетістіктерге
жетуге өзін-өзі ынталандыру;
3. мәдени құндылықтар мен адамзат тәжірибесінің, қоршаған орта
құбылыстары мен процестердің әлеуметтік мәнділігін және маңыздылығын
ұғыну;
4. нақты оқу пәндерінің мазмұнын ғылыми негізде меңгеру, теориялық
білімін тереңдету, қоршаған дүние туралы таным, ақпарат жинау және
практикада қайта жаңғыртып, өңдеп өмірде қолдану.
Оқудың нәтижесі білімнен, дағдыдан, іскерліктен, қатынастар жүйесінен және
студенттің жалпы дамынан танылады.
Оқушының өзіндік оқу іс-әректі мыналарды қамтиды:
1. білім жүйелерін игеріп алу және өмірде қолдана отырып, оларға сүйену;
2. оқу жүйелерін меңгеру арылы дағдылар мен іскерлікті қалыптастыру;
3. оқу мотивтерін (оқуға деген түрткі, дәлел, себептерді) дамыту, оның
қажеттілік мәнін, мәнісін түсіну;
4. өзінің қызметін (іс-әрекетін) және психикалық процестерін (ес,
қабылдау, ойлау, сөйлеу, еркін, эмоциясын, т.б.) басқару қабілетін
дамыту.
Оқушы үшін оқудың тиімділігі ішкі және сыртқы критерийлерімен
(белгілерімен) анықталады. Ішкі белгілер ретінде оқушының оқудағы
жетістіктерін және академиялық үлгерімін, сонымен бірге білімділігін,
дағдысын, іскерлік сапасын, даму деңгейін, машықтану мен зерделілігін алуға
болады.. Оқудағы жетістік – аз күш (аз шағын) жұмсап, жоғары нәтижеге жету.
Зерделілік дегеніміз жаңа бағдарламаларды игеруге және оқытудың алда
тұрған мақсаттарына сәйкес студенттің оқыту мен тәрбиелеудің әсерімен әр
түрлі психологиялық, жаң,ырулар мен өзгерістерді қабылдауға іштей дайын
болу. Басқаша айтқанда, зерделілік – білімді игеруге жалпы қабілеттілігі.
Оқу оқығанды ойға тоқу – бұл тезаурус, яғни толық түгел игеру, бәрін
қамту немесе меңгерген білімдер, дағдылар және іскерлік қоры. Басқаша
айтқанда, мемлекеттік білім стандартынан туындайтын ғылыми мазмұндарды
игеруде күтілетін нәтижеге сәйкес білім, дағды мен іскерлік жүйесін өз
бойына жинақтау. Білім игеру процесі кезеңдер бойынша жузеге асырылады және
соған сәйкес тиісті деңгейлері болады.
Оқушылардың өзіндік оқу іс-әрекеті шығармашылық сипат алған жағдайда
ғана оқу процесінің танымдық сипаты артады. Өзіндік оқу іс-әрекетінің
шығармашылық сипаты – ұзақ процесс, ол оқушы мен оқытушының екі жақты
еңбегін талап етеді. Бұл еңбек өз жемісін беру үшін оның шығармашылыққа
әсерін білу керек, сондай-ақ дербестік және шығармашылық белсенділікті
тиімді дамытудың қандай жолдары, құралы мен әдістері бар екенін білген
дұрыс.
Оқушылардың өзіндік оқу іс-әрекеті тұлға бейімділігімен, оның
қызығушылығымен, қажеттілігімен және қабілеттілігімен, ізденімпаздығымен
анықталатыны көрсетілді. Сондықтан ол дербес жұмыс істей алуға
икемділігімен, сондай жұмысқа ұмтылысы үйлескен тұлғаның сапасы ретінде
қарасытырылады. Бірақ тұлғаның интеллектуалдық, эмоционалдық және ерік-күш
сапалары әлеуметтік жағынан шартты және ерекше айқындалған болып табылады.
Яғни дербестік тұлғаның туа біткен қасиеті емес. Дербестік әртүрлі
аспектідегі қоғамдық әрекеттістік жағдайында қалыптасады және
жетілдіріледі.
Өзіндік оқу іс-әрекетінде танымдық дербестік пен дербестік бір-
бірімен қиылысады, бірақ сәйкес келмейді. Дербестік ұғымы кең, ол адам
қызметінің барлық саласын қамтиды. Танымдық дербестік – дербестіктің қызмет
ететін бір саласы, оның ішінде білімді игерудің жаңа және субъективті
дербес саласы[3]. Оқушы үшін өзіндік оқу дербестігі оқу-танымдық іс-әрекет
жағдайында көрінеді.
Оқушылардың өзіндік оқу іс-әрекетін шығармашылықпен жүзеге асыру
талпынысы міндетті түрде мотивпен тығыз байланысты. Мотив қажеттілік
негізінде пайда болады және оқушының танымдық қызмет пен оның
мүмкіндіктерін қанағаттандыру арасындағы қарама-қайшылықты түсінген кезде
қалыптасады. П.Я.Гальперин, Л.Б.Ительсон, П.М.Якобсон және т.б. белгілі
психологтар танымдық қажеттілікті дамытудағы жағымды мотивацияның маңызды
ролін атап көрсетеді. Жағымды мотивацияның маңызды ролін атап көрсетеді.
Жағымды мотивацияның маңызды ынталануы болашақ мамандығы үшін алынған
білімнің маңыздылығын түсіну болып табылады (тұлғаның кәсіби бағыты). Бірақ
мектептегі оқу-тәрбие жұмысы кейбір оқушылардың өздерінің болашақ
қызметіне деген қажеттілікті байқамауы салдарынан күрделенеді. Осыдан
келіп, олардың мамандыққа деген қызығушылығынан туатын оқуға деген ынтасы
жеткілікті дамымайды. Бірақ танымдық дербестік мотивтері өзгеріссіз қалады.
С.Л.Рубинштейннің, А.Н.Леонтьевтің, П.М.Якобсонның еңбектерінде тұлғаның
қалыптасуындағы мотивтің дамуы мен жаңаруы, шығармашылықтың өзіне деген
қатынасының өзгеруі жүзеге асатындығы аталып көрсетіледі. Оқушының алынған
білімді бағалай білуін түсінуіне орай танымдық қызығушылық әсерінен кәсіби
икемдігінің өзгеруі мүмкін.
Л.И.Божович, П.Я.Гальперин, И.Унт, Г.И.Щукина зерттеулерінде танымдық
қызығушылықты тәрбиелеуде алдымен оқу материалдарының мазмұны, оны
оқушыларға жеткізу тәсілдері және оқушылардың өзіндік оқу іс-әрекеті
деңгейінің маңызы зор екендігі көрсетіледі. Өзіндік оқу іс-әрекеті
шеберлігі өзінен – өзі пайда болмайды, ол оқу жұмысының мақсаттарына
сәйкес, түрлі танымдық тапсырмаларды орындау, ізденімпаздықпен жұмыс істеу
нәтижесінде жүзеге асады.
Л.С.Выготский өздігінен ұғымы әрекеттердің саналы түрткісі мен
өзектілігін болжай келе, өзіндік танымдылық ақыл-ой әрекетінің сапасы
ретінде өз бетінше білім алу мен даму екендігін айтады[17].
Сондай-ақ, Өзіндік жұмыс ұғымына тапрсырманы оқушы мұғалімнің
көмегінсіз, бірақ оның қадағалауымен орындалатын іс-әрекет екендігіне
түсінік бергендердің бірі – А.Г.Мороз. Ол өзіндік жұмыстың мәнін оқушы мен
мұғалімнің сыртқы байланыстары нгізінде ашуға талпынған және өзіндік
жұмысты оқытудың кез-келген әдісіндегі қажетті жұмыс ретінде түсінеді[18],
Ал қазақстандық ғалым М.М.Мұқанов өз еңбегінде өтілген жаңа материал
арнайы жүргізілетін жаттығу жұмысында немесе өзге алыптжағдайда
бекітелітінін, арнайы жүргізілген жаттығу кезіндк алынған мағлұматтардың
есте тиянақты сақталатындығын, өйткені мұнда оқып-үйренуші өздігінен көп
жұмыс істеп, оқу материалына өз бетімен төселетінін атап көрсеткен[19].
Н.Д.Хмель өзіндік жұмыс – өздігінен білім алуға дайындық тәсілі ретінде
екендігін нақтылап көрсетсе[20], М.Ә.Құдайқұлов адам жан-жақты білім алып,
оны өз іс-әрекетінде шығармашылықпен қолдану үшін жалпы ебдейліктерді
қалыптастыру қажеттігін естен шығармауды ұсынады[21],
Жоғарыда аталған ғылыми еңбектерді саралай келе, өзіндік жұмыстар
мәселесін әр қырынан ашуға тырысқан ғалым-зерттеушілердің диссертациялық
жұмыстарына талдау жасауды жөн көрдік. А.Е.Әбілқасымова білім алушылардың
танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру – тәлімгердің қатынасуынсыз, бірақ
арнайы ұйымдастырылған уақытта оның құрған тапсырмасымен орындалатын жұмыс,
сондай-ақ тапсырмадағы қойылған мақсатқа жетуге саналы түрде ұмтыла отырып
нәтиже алу екендігін көрсетеді[11]. Ол берген ұғымда оқып-үйренушінің оқу
танымдық іс-әрекетіне қатысты, өзіндік жұмыстың ұйымдастырылу белгілері
көрсетілген.
О.Т.Абдуахитованың пайымдауынша, оқушының өзіндік жұмысы – оқытушының
қатысуы және қатысуынсыз жеке тұлғаның сапаларын, біліктілік және
дағдыларын қалыптастыру, білімді меңгеруге қатысты алға қойылған
міндеттерді шешуге бағытталған саналы іс-әрекет[21].
Бірқатар кеңес одағы кезіндегі зерттеушілердің өзіндік жұмыстарды
ұйымдастыру мен белсендіруге арналған еңбектеріне тоқталсақ, Е.Б.Ястребова
өзіндік жұмыстарды орындау арқылы өздігінен білім алуға қол жеткізуге
болатындығын айтса[22], В.С.Тесленко бойынша өзіндік жұмыс – адамның өзі
басқаратын танымдық әрекет[23], ал В.П.Пименов пен Е.С.Саблиннің
пікірінше[24], өздігінен еңбектену және білім алу ішкі түрткілермен іске
асырылатын танымдық әрекет, яғни, іштей мотивтелген іс-әрекет,
А.Я.Айзенберг өзіндік жұмысты мәселені еркін таңдау шеңбері, білім
көлемінің ауыспалылығы деп түсінеді[25]. Айтылғандарды қысқаша төмендегідей
кестеге түсірдік:
Кесте 1 – Өзіндік жұмыс, білік ұғымдарының педагогикалық-
психологиялық әдебиеттердегі көрінісі
Авторлары Өзіндік жұмыс, білік ұғымдарының
педагогикалық-психологиялық әдебиеттердегі көрінісі
К.Д.Ушинский Оқушы білімді өз бетімен жұмыс жасай білгенде ғана
тиянақты өзгертеді, егер оқушы білім алу барысында
ешқандай өз бетімен жұмыс жасау қабілетін
танытпаса, ол алған білімі тез ұмытылып, қажет
жерінде оны қолдана алмайды.
П.И.Пидкасистый Өзіндік жұмыс оқып-үйренушілердің өзіндік танымдық
жұмысын ұйымдастырудың тек құралы ғана болып
табылады, өз бетінше жұмыс істеуді дәрісханада және
одан тыс жерлерде ұйымдастырудың әр қандай түрлері
мен типтерін қолдана отырып студенттердің өздігінен
ізденіп оқуы.
А.Н.Леонтьев, Адам миында заттар, құбылыстар туралы толық бейне
П.Я.Гальперин, сақталу үшін адам мен зат арасында әрекеттік
Н.Ф.Талызина қатынас орнау қажет, осыған байланысты бейнелердің
толықтық дәрежесін байқау және жеке тұлғаның
өзіндік жұмыспен айналысу арқылы жинақталған
білімін толықтырып отыру.
С.Л.Рубинштейн Өздігінен ұғымы әрекеттердің саналы түрткісі мен
өзектілігін болжайды, өзіндік танымдылық -
ақыл-ой әрекетінің сапасы ретінде өз бетінше білім
алу мен даму.
В.П.Беспалько Өздігінше орындайтын жұмыс – адамның белгілі бір
жұмысты өз бетімен, ешкімнің көмегінсіз орындауы.
А.Г.Мороз Өзіндік жұмыс - тапсырманы оқушының мұғалімнің
көмегінсіз, бірақ оның қадағалауымен орындайтын
іс-әрекеті.
Г.П.Семенов Өзіндік орындалатын жұмыс оқытуды ұйымдастыру
формасы да, әдіс-тәсілі де емес, ол – алдын-ала
берілген бағдарлама немесе нұсқау арқылы оқытушының
қатысуымен орындалатын танымдық әрекет.
Т.А.Ильина Өздігінен оқу және белсенділігін дамыту үшін жалпы
алғанда оқуға деген саналы көзқарас болмайынша,
соншалық үлкен маңызы бар – өзін-өзі бақылау мүмкін
емес.
М.М.Мұқанов Баяндалып өткен материалдың көбі арнайы
жүргізілетін жаттығу жұмысында не өзге жағдайда
мысалы, үй тапсырмасын орындау кезінде бекітіледі.
Жаттығу үстінде тиісті мағұлматтар оқушының есінде
сақталғыш келеді. Өйткені мұнда оқушы өздігінен көп
жұмыс істеп, оқу материалына өз бетімен төселетін
болады.
Н.Д.Хмель Білім алушылардың өзіндік жұмысы – өздігінен білім
алуға дайындық тәсілі.
М.Ә.Құдайқұлов Адам жан-жақты білім алып, оны өз іс-әрекетінде
шығармашылықпен қолдану үшін, жалпы ебдейліктерді
қалыптастыру қажет.
А.Е.Әбілқасымова Тапсырмадағы қойылған мақсатқа жетуге саналы түрде
ұмтыла отырып нәтиже алу.
К.І.Аманқұлов Өзіндік жұмыс – жеке, топпен немесе фронтальды
түрде оқу тапсырмаларын тәлімгердің жетекшілігімен
орындайтын оқу жұмысының түрі.
С.С.Жұмашева Өздігінен білім алу – оқушылардың оқу-танымдық,
кәсіби, педагогикалық, тәрбиелік және
жалпымәдениеттік деңгейін көтеру мақсатында оқытушы
жетекшілігі мен бақылауы арқылы өткізілетін жүйелі
өзіндік жұмыстар.
Г.М.Сейітова Өз бетімен істейтін жұмыс – дәрісханалық тәсілмен
ұйымдастырылатын әдіс.
Ж.Е.Сарсекеева Өздік жұмыстарды ұйымдастыру – оқып-үйренушінің
дайын сабақты игеруі ған емес, оны өз күшімен, өз
бетінше ала білуі.
О.Т.Абдуахитова Білім алушының өзіндік жұмысы – оқытушының қатысуы
және қатысуынсыз жеке тұлғаның сапаларын,
біліктілік және дағдыларын қалыптастыру, білімді
меңгеруге қатысты алға қойылған міндеттерді шешуге
бағытталған саналы іс-әрекет.
Е.Б.Ястребова Өзіндік жұмыстарды орындау, өздігінен білім алуға
қол жеткізу, өздігінше орындайтын жұмыс танымдық
іс-әрекетті қалыптастыру барысында, практикалық
іс-әрекет барысында, техникалық құралдармен жұмысты
ұйымдастыру барысында жүзеге асырылады.
В.С.Тесленко Өзіндік жұмыс – адамның өзі басқаратын танымдық
әрекет, яғни, жаңа білімді қалыптастыруда
жүргізілетін өзіндік жұмыстар, іскерлік пен дағды
қалыптастыру бағытындағы жүргізілетін өзіндік
жұмыстар, білім, іскерлік пен дағдыны қайталап
тексеру бағытындағы жүргізілетін өзіндік жұмыстар.
В.П.Пименов Өздігінен еңбектену және білім алу – ішкі
Е.С.Саблин түрткілермен іске асырылатын танымдық әрекет, яғни,
іштей мотивтелген іс-әрекет.
А.Я.Айзенберг Өзіндік жұмыс – мәселені еркін таңдау шеңбері,
білім көлемінің ауыспалылығы, сондай-ақ, өздігінен
орындайтын жұмыс жасауға дайындалу мақсатында
алдын-ала жүргізілетін жаттығулар.
Ж.Баласағұн Білік ұғымы адамзатты ойландыратын оқу-тәрбие,
тіл өнері, өмірдің мәні, ел басқару өнері сияқты ой
пікірлерді, сондай-ақ білік сөзі білімді,
білікті, заңды деген ұғымды білідіреді және
білік адамның тұлғалық қасиеті;
өзіне берілген міндеттерді атқару;
тұрмыс тіршіліктегі білікті орындау.
М.Жұмабаев Жан көріністерін тап-тапқа бөлу таруында әсер, ес,
қиял, ойлау туралы баяндағанда біліктілік ұғымына
қатысты қайрат, әдет, құмарлық сияқты ұғымдар жайлы
мағлұматтар беріледі. Біліктіліктің элементі
ретінде әдетті қарастырады.
Қ.Б.Жарықбаев Икемділік дегеніміз – адамның қандай нәрсені
болмасын орындай білу қабілеті. Ал дағды –
алғашында сапалы орындауды қажет ететін іс-әрекет
бөліктерін қайталап, жаттығудың нәтижесінде
автоматтануы.
И.Д.Буртавой Жалпы оқу икемділігі мен машығын дамытуға
байланысты мұғалімнің басшылығымен өзбетімен жұмыс
істеу – оқытудың сабақ және сабақтан тыс кезіндегі
формалары.
Келтірілген анықтамаларды талдар болсақ, біздің пікіріміз бойынша
П.И.Пидкасистый ұсынған анықтамасында өздігінен орындайтын жұмыстың мәніне
деген көзқарастың көпаспектілігі айқындалған. Себебе, автор өздігінен
орындайтын жұмысты оқытудың негізгі амалдары ретінде қарастырады.
Кестедегі талданған әдебиеттерден біз мынадай ерекше екі жағдайды
атап кеткенді жөн көрдік:
Біріншіден, жоғарыда келтірілген зерттеушілердің еңбектеріндегі
ерекшеліктердің бірі біз қолданып отырған білім алушылардың өзіндік
жұмыстары ұғымының өздігінен жұмыс істеу, өздігінен білім алу, өздік
жұмыс, өзбетінше білім алу сияқты балаламалары қолданылады. Дегенмен
авторлардың оқыту үдерісіне қатысты бұл ұғымдарға жасаған талдауы бүгінгі
күннің талабын толық қанағаттандыра алмайды. Сондықтан, біз оларды
жүйелеудің нәтижесінде, өз зерттеуімізге арқау болып отырған оқушылардың
өзіндік жұмыстары мен оқушылардың мұғаліммен бірігіп жасайтын өзіндік
жұмыстарының ара жігін ажырата отырып, яғни, олардың педагогтың тікелей
басшылығымен және олардың тікелей қатысуынсыз орындалатындығын ескере
отырып, ары қарай ғылыми еңбегімізде оқушылардың өздігінен орындайтын
жұмыстары деп атадық. Зерттеу жұмысында осы пікір басшылыққа алына отырып,
оқушылардың өздігінен орындайтын жұмысы- мұғалім тікелей қатыспайтын,
бірақ оның әдістемелік басшылығымен орындалатын оқушының жобадағы танымдық
іс-әрекеті деген анықтама басшылыққа алынды.
Жүргізілген зерттеулер негізінде біз өзіндік жұмыстар арқылы
оқушыларда өздігінен білім алудың деңгейлерін төмендегідей атап көрсеттік:
өзіндік жұмыстың мәнін түсінбейді; өзіндік жұмыстың мәнін түсінеді, бірақ
оны орындауға күш салмайды; өзінің оқу-танымдық мүмкіндіктерін кеңейту үшін
алдына міндеттер қояды; өзіндік жұмысқа деген қажеттілікті сапалы түрде өзі
туындатады.
Бұдан шығатын нәтиже өзіндік жұмыс дағдыларын жетілдіру және бір
мезетте екі міндетті шешуге күш салу болып табылады. Олар: психологиялық
өзіндік жұмысқа деген қажеттілікті түсінуге тәрбиелеу, практикалық-өзіндік
жұмыстың біліктері және дағдысымен қаруландыру.
Өз кезегінде танымдық міндет оқытудың жалпы және дербес мақсаттарын,
оның түрлері мен формаларының дидактикалық мақсаттарын, оқу материалының
сипатын божамдайды. Бір ғана оқу материалын түрліше ұйымдастырғанда іс-
әрекет тәсілі, демек оның құрылымы оқыту ахуалына байланысты өзнеріп
отырады. Өзіндік жұмыстар:
- оқушы меңгеретін нақтылы білім мен білік кешенін қамтуы керек;
- ғылымилық, түсініктілік, бірізділік, жүйелілік және т.б. ұстанымдарға
негізделуі керек;
- жоспарлау мен өзін-өзі тексеру қамтылған, оқушылардың ойлау үдерісі
мен практикалық іc-әрекетін бағдарлайтын бірнеше өзара байланысқан
бөліктер түрінде нақты құрылымнан тұруы керек;
- танымдық қызметті белсендіретін және оқушының іс-әрекетіне қызығушылық
тудыруға ықпал ететін нақты мақсаты болуы керек;
- оқушы өз бетімен жұмыс орындағанда және практикалық іс-әрекеттерді
қолдану арқылы орындалуы тиіс;
- оқушылардың белгілі бір білім, білік және дағды қорларына, олардың
өмірден жинақталған тәжірибелеріне сүйену керек.
Басқаша айтқанда, оқып-үйренудегі іс-әрекет – оқушының жай ғана
белсенді болу қалпы емес, оның қызметінің мазмұны мен сипатына қатысынан,
өз күш-жігерін оқу-танымдық мақсаттарға қол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz