Қазақстандық тарихшылардың екі халық арасындағы өзара байланыстар

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінде жаһандану белең алған заманда этностардың ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлерін зерттеу арқылы ұлттық болмысты, менталитетті жете танып білудің маңыздылығы артып отыр.

Қазақ халқының тарихын, мәдениетін, дәстүрін зерттеуде көрші халықтармен байланыстарындағы этномәдени, тарихи ықпалдастықтарды назардан тыс қалдырмаған жөн. Осындай ұлтаралық қарым-қатынастардың нәтижесінде өзгерістерге ұшыраудың себеп-салдарларын зерттеу, өзіндік этнологиялық дамуды айғақтайды.

Қазақ-жоңғар қатынастары тарихы бүгінгі күнге дейін өзекті болып табылады. Екі ел арасындағы көп ғасырлық қатынастар этнолингвистикалық, этномәдени, этносаяси, топонимикалық және т. с. с байланыстарды тудырды. Жоғарыда көрсетілген этнологиялық сипаттағы аспектілер тарихты тұтастай комплектациялау үшін мұқият зерттеуді қажет етеді.

Қазақ-жоңғар қатынастарына арналған еңбектерге талдау жасай келе, аралық сипаттағы сұрақтар туындайды. Екі ел аралық байланыстар мәдениет, салт-дәстүр, әдет-ғұрыптардың араласуына алып келді. Яғни, мәдениет бастауларын анықтау қажет.

Аталмыш мәселелердің шешілуі біршама тұтас Қазақстан тарихын, сонымен қатар қазақ халқының этнографиясын зерттеуге мүмкіндік береді.

Қазақ халқының мәдениетінің кешенді, төлтума бейнесінің қалыптасуында бірнеше ғасырлар қоян-қолтық байланыста болған «жоңғар факторының» маңызды орны бар. Этникалық дәстүрдегі қазақ халқының материалдық және рухани мәдениеті сұлбасының қалыптасуында аталмыш фактордың әсер еткені белгілі.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бүгінгі күнге дейін қазақ-жоңғар байланыстарының этнологиялық аспектісі кешенді түрде қарастырылған көлемді еңбектер жоқ. Екі ел аралық қатынастарға арналған еңбектер бар, бірақ қазақ-жоңғар қатынасы тарихын зерттеушілер екі ел аралық қатынастар уақыт өте келе әртүрлі сипаттар алғанын, өзара жауласудың шығу себептерін және екі халық арасындағы бейбіт кезеңдердің болған, болмағанын анықтауға тырысқан. Осы мәселені зерттеген революцияға дейінгі зерттеушілердің көп жағдайда екі халықтың өзара байланыстарында бейбітшілік пен достықтың болуы мүмкін емес деген тұжырымдар жасайды [1] . Яғни, бейбітшілікте қатар тіршілік ету - бұл нонсенс. Мұндай қорытынды жасауды жаңа жерлерді басып алып, жерін кеңейте түскен Ресей империясы мен Цин империясының екі көшпенді хандықтың тату-тәтті тіршілік етуіне, сөйтіп өз мүдделеріне қайшы саясатқа мүдделі еместігімен түсіндіруге болады.

Қазақ-жоңғар байланыстарында орын алған этникалық үрдістер еңбектерде тек үзінді (фрагментті) түрде көрсетілген.

Революцияға дейінгі авторлардың еңбектерінде қазақ-жоңғар аралық бейбіт кезеңдер туралы сирек болса да мәліметтер кездеседі.

Профессор Н. Н. Пальмовтың «Этюды по истории Приволжских калмыков» атты монографиясында «Взаимоотношения калмыков, киргиз-кайсаков и джунгорцев за время с 1742 по 1747 год» [2] деген тарау бар. Н. Н. Пальмов екі көшпенді халық арасындағы достық қарым-қатынас туралы жазған ең алғашқы жазған зерттеушілердің бірі болды.

Аталмыш мәселеге алғашқылардың бірі болып назар аударған қазақстандық тарихнамашы Р. Б. Сүлейменов болды. Ол В. С. Кузнецовтың «Әмірсана» [3] атты еңбегін талдай келе: « . . . но наряду с обоюдными набегами наблюдались и тенденция к политическому союзу . . . » [ 4, 22-23] деп жазады.

Р. Б. Сүлейменовтың тұжырымын қолдай отырып, қазақ-жоңғар қарым-қатынасын зерттеушілердің көп жағдайда екі ел арасында орын алған жауласуларға ғана көңіл бөліп, ал бейбіт кезеңдеріне аз назар аударғандарын байқаймыз.

«Калмыцкие историко-литературные памятники в русском переводе» атты еңбекте: « . . . Янгир-Султан повелевал киргиз-кайсацким ипо несчастию калмыкам (ойратам) попался в плен. Освободясь от плена, Янгир беспокоил калмыков частыми набегами. Богатырь Контайша (Батур-Хун-Тайчжи) желал освободиться от тягостного неприятеля в 1643 г. При помощи своих друзей собрал 50 000 войско и овладел улусами Алат Киргизским и Токмакским, которых было до 10 000 человек. Янгир со своей стороны собрал 600 отборных молодцев и выгодно окопался за узким проходом в горах . . . » [5, 25] деп, қалмақ Тайша мен Жәңгір хан арасындағы достық туралы айтылады.

Бұл жерде тек қалмақтар ғана емес, қазақтар да басқа халық өкілімен достықты, сенім білдіруді бағалай білгенін көруге болады. Аталмыш мәселе М. Тынышпаевтың еңбектерінде де көрініс тапқан. Еңбекте бейбіт келісіммен қазақтардың батыры Алдыярға жоңғар қонтайшысы келгендігі айтылады. Бірақ Тәуке хан қарсы болып, жоңғар билеушісін өлтіргісі келген: «Напрасно Алдыяр ссылался на святость гостеприимства: Тауке остался непреклонен, тогда Алдыяр наотрез отказался выдать своего гостя. Тауке собрал войско и напал на аул Алдыяра . . . Алдыяр отразил нападение Тауке, на другой день с почетом отправил калмыцкого Хонтайши к себе на родину . . . » [ 6, 220-222] .

Қазақ зерттеушісі А. Сейдімбек, қазақ пен жоңғар билеушілері арасындағы достыққа көңіл бөле отырып, әскери-саяси жағдайға байланысты Есім хан мен ойрат билеушісі Қарақұлдың арасында елшілік байланыстың болғандығын атап өтеді [7, 88] . Бұл жөнінде мұрағат құжаттарында : « . . . как он был в колмаках у талай-тайши, зимою приходили из Бухар от Турсун-царя да ж Казачьи Орды от Ишима-царя послы о миру и меж себя с Талай-тайшею шертовали, что быть меж ними миру» [8, 69] деген мәлімет кездеседі.

«Материалы по истории русско-монгольских отношений» [9] атты еңбекке сүйене отырып, А. Сейдімбек дербет Далай-тайшы, хошауыт Аблай-тайшы қазақтардан баспана тапқанын, ал хундулен-Убашы - қазақ, алшыннан шыққан Жалаңтөс батырдың досы болғандығын жазады.

Зерттеушілер жоңғар билеушілерінің арасында тегі қазақтан шыққан батыр тұлғалардың болғандығын көрсетеді. Мысалы, Б. П. Гуревич: « . . . начинает борьбу с манчжуро-китайскими захватчиками ойратский владелец Казак-Сара, по своему происхождению связанный с казахской знатью» [8, 113] . Бұл мәліметті М. Мағауин: «В национально-освободительной борьбе Амурсаны против маньчжурского ига особо отличались и казахские воины; сын попавшего в плен алашского сарбаза Хазык-шары (Казак-сары, т. е. « светлый казах», который родился и вырос среди калмаков, стал национальным героем ойратского народа» [10, 44] деп келтіреді. Бұл мәлімет «Материалы по истории Киргизии и киргизского народа» атты еңбекте де жазылған, онда Цин әскери қолбасшыларының ойрат билеушілері Қазақ-сары мен Буку-чаганды ұстап алуға күш салғандықтары туралы құжаттар келтірілген.

Сонымен қатар қазақ-жоңғар аралық отбасылық-некелік қатынасты көрсететін ерекше жағдайға назар аударған жөн. 1741 ж. жоңғар қонтайшысы Қалдан-Церен Кіші жүздің ханы Әбілқайырдың қызын өз ұлына әперу үшін құдалыққа елшілерін жібереді. Бірақ хан алданып қалудан сақтанып, келісімін беруге асықпайды. Толық зерттелмегеніне қарамастан, И. В. Ерофеева: «Особая престижность брачного предложения Галдан-Церена для фамилии Абулхаира заключалась в том, что это был по существу, первый и последний прецедент во всей истории казахско-ойратских отношений, когда глава Джунгарского хана за собственного сына, при том, что его старший сын был ко всему прочему и официальным наследником джунгарского престола. Весьма примечательно, что Галдан-Церен желал расположить к себе также влиятельных соперников казахского хана из Среднего жуза, дал в жены им дочерей своих знатных нойонов (например, двух ойраток-султану Абылаю и одну-сыну Барака, султану Сыгаю), но никому из представителей казахской элиты, за исключением Абулхаира, ни разу не предложил породниться со своим собственным фамильным кланом» [11, 256] деп, осы мәліметке сүйене отырып жазады. Бірақ бұл іс жүзеге аспады (Әбілқайырдың қызы қайтыс болды), дегенмен де ол екі халық арасында бейбіт байланыстың орнауына өз септігін тигізді. Қазақ-жоңғар қатынастарын зерттеушілердің бірі С. А. Еділханова жас қонтайшы Цеван-Доржидің Әбілқайырдың қызына құда түсуі туралы тарихи оқиғаның салдарынан революцияға дейін қазақ халқы арасында кең таралған атақты лирикалық «Қыз-Жібек» поэмасының сюжеті қалыптасуы мүмкін екенін жоққа шығаруға болмайды деген тұжырым жасайды.

Х. Досмұхамедовтың очеркінде [12] де аталмыш тақырып қозғалған, оның айтуынша, қалмақ қыздарына тек үйленіп қана қоймаған, олар үшін хандар мен батырлар арасында дау-дамайлар да болған.

Белгілі жазушы М. Жұмабаевтың «Батыр Баян» поэмасында да осы мәселе қамтылады. Онда қалмақ қызы мен қазақ жігітінің арасындағы махаббат баяндалады [13, 240-246] . Аталған тақырып С. Сейфуллиннің «Көкшетау» поэмасында жалғасын тапқан. Қалмақ ауылына шабуыл жасаған кезде тұтқынға түскен қалмақ қызы өзінің сұлулығымен тұтас әскерді баурап алады . . . Cондықтан біреуіне күйеуге шығуға мәжбүр болады. Өзінің ақылдылығы мен тапқырлығының арқасында ол тығырықтан шығудың өзіне тиімді жолын табады. Поэма соңында қыз өз отанына қайтып оралады [14, 55] . Аталған мысалдардан «қазақ батыры - қалмақ қызы» тақырыбының қазақ эпостарында кең таралғанын көруге болады. Мүмкін, қалмақ жырларында да осы тақырып кездесетін шығар, бұл мәселе кеңірек зерттеуді қажет етеді.

Қазақ пен қалмақтардың туысқандық жақындықтары қалмақ халқының эпостық «На кого же нас покинул» [15] атты Убашы ханға арналған әнінде жырланады.

Тарихшы А. Тұрдалиев өзінің «Қазақ-қалмақ қатынасы: жауласудан басқасын білеміз бе?» мақаласында [16] екі халық арасындағы бейбіт қатынасты зерттеу керектігін қатаң ескертеді. Аталмыш мәселені зерттеушілердің есімдерін атай отырып, тарихи оқиғаның зерттелмеген тұстарына көңіл аударады. Ол қазақтың «Ер Тарғын», «Алпамыс батыр», «Қыз Жібек» эпостары мен қалмақ соғыстарының арасындағы байланыстарды көрсетеді және Г. К. Конкашпаевпен қатар [17] Қызыл кеніш, Діңгек сияқты архитектуралық ескерткіштердің қазақ-қалмақ тарихына қатысты екендігін айтып, этникалық өзара әсердің болғанына назар аударады.

«Түрік-монғол симбиозы» атты термин тарихта ерекше орын алған. Ғұндар, кидандар, керейіттер және басқа да тайпалар қазақтар мен жоңғарлардың ортақ бабалары болып саналады. Өткен ғасырлар бізге дейін түрік-монғол халықтарының тарихи және мәдени байланыстары келіп жетті, солардың бір тармағы қазақтар, ал бір тармағы - жоңғарлар (ойраттар, қалмақтар) .

Ортақ этникалық байланыстар мен олардың өзара әсерін ортақ этникалық элементтер де растайды (қазақтар арасында да, жоңғарлар арасында да) . Қалмақ ғалымдарының далалық зерттеулердің материалдарына қарағанда, ХІХ ғ. соңында қалмақ ұлыстары мен аймақтарының этникалық құрамында түрік этникалық компоненттері болған, олар ойрат, кейіннен қалмақтардың этникалық ортасына ассимиляцияға ұшыраған. Қалмыкияның Дербет ұлыстарының құрамына мынадай түрік элементтері кірген: қара манғыттар (қара ноғайлықтар), манғыттар (ногайлар, татарлар), қасқұттар (қазақтар), шиткудтер, немесе шитяндар (башқұрттар) . Қалмыкияның Хошеут және бес Тоғоут ұлыстарында хапчиндер (қыпшақтар), хаскуттар (қазақтар), теленгуттар (алтайлықтар) және басқалары байқалады [18, 163] . Ал дондық қалмақ-казактардың этникалық құрамында манғыттардың (татарлар, ноғайлар), түрікмүдтер (түрікмендер) және басқалардың бар болғанын Ц. Номинханов айтқан [19, 102] .

Қазақтардың қаракесек руында қалмақ рулары «тоты», «қыз қылмақ», «бала қалмақ» деген атаулармен кездеседі. Олар Қарқаралы-Қазылықтыда 1630-1730 жылдарда мекен еткен торғауыттар, хошоуттар, дербеттердің ұрпақтары [20, 79] .

Қалмақ тарихшысы У. Э. Эрдниевтің айтуынша, Қалмыкияның барлық аудандарында керейіттер («керэ»-қарға) кездеседі. «Керейіт» деген этноним тек моңғол тілді халықтарда ғана емес, сонымен қатар Қазақстанда да кездеседі. ХІІІ ғ. бірінші онжылдығында Шыңғыс хан жеңіліс тапқан соң, Қазақстан территориясына Алтайдан саны жағынан көп наймандар, керейіттердің тайпалары қоныс аударған, сонымен қатар, Рашид-ад-Диннің тұсында керейіттер Онон мен Кэрулен өзендерінің жағасында өмір сүрген. Керейіттерді қазақтар өз құрамына бертінде, ХІV ғ. соңы - ХVІІІ ғ. екінші жартысында, яғни ойраттармен тығыз байланыста болған кезде енген. Сонымен, керейіттер - көптеген моңғол тайпаларының бірі - Орта Азия, Оңтүстік Сібір, Қазақстан жерлеріне таралды, бірақ олар, негізінен, қазіргі қалмақ халқының этникалық құрамына кірді [21, 53] . Бұл тарихшымен тек керейіттердің қазақ тайпаларымен бірігуінің мерзімі бойынша ғана дауласуға болады. Ол былай деп жазады: «Известно, что в 1771 г. ушедшие с Нижней Волги торгоуты оставили на территории современного Казахстана значительную свою часть, особенно представителей женского пола. Поэтому не случайно многие казахи считают калмыков своими «нағашы», себя-калмыцкими « жиен», т. е. племянниками. Нет сомнения в том, что калмыки, или ойраты, оказавшиеся в Казахстане, постепенно ассимилировались в казахской сфере» [18, 53] .

Екі халық арасындағы терең көпжылдық этникалық өзара байланыстар олардың антропологиялық келбетіне де әсерін тигізді. 1904 жылы Батыс Қазақстан жеріне келген неміс тарихшы-этнографы Р. Карутц: «Мне приходилось видеть плоские лица и раскосые глаза у казахов, почти такого же резко выраженного типа, как у калмыков» [22, 10] деп, қазақтар мен қалмақтардың бет әлпетінің ұқсастығына назар аударған. У. А. Эрдниевтің айтуынша, 1901 жылы қалмақтар арасында антропологиялық зерттеулер жүргізген С. Королев те осындай қорытындыға келген. 1969-1971 жж. Д. О. Ашимова жүргізген жұмыстар да қалмақ халқының этногенезінде қазақ халқының өкілдері де қатысқандығы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді [18, 78] . Қалмақтардың этникалық құрамындағы түрік компоненттері ойраттар мен қалмақтардың түрлі түріктілді этностармен байланыста болғандығын көрсетеді. Өз кезегінде, моңғол және ойрат-қалмақ этникалық элементтері түріктілді халықтардың этникалық құрамында болған, сонымен бірге, әсіресе, ХVІІ-ХVІІІ ғғ. түрік этногенезіне қатысқан.

Қазақстандық тарихшылардың екі халық арасындағы өзара байланыстар «Қазақстан және Орталық Азия тарихы» атты еңбекте де орын алған. Ойраттар мен қазақтар арасында экономикалық, сауда, мәдени байланыстар болғандығын жазады. Авторлар осындай байланыстардың болуы тілге, мәдениетке, сат-дәстүрлерге, тіпті үй шаруашылығындағы бұйымдарға да өзіндік ізін қалдырған деген қорытынды жасайды. Олар түріктер мен моңғолдардың этномәдени жақындығына, шамандық түсініктердің бірлігіне назар аударады [23] . Шынында да, қазақтар тәрізді, жоңғарлар да күнге, айға, отқа табынған [24] . Қалмақ тұрмысының білгірі П. Смирнов 1852 ж. мақаласында былай деген: «Калмыки почитают солнце и луну за особенные дары милосердия к людям богов. Солнце оплодотворяет и оживляет землю, оно источник всего . . . Но самое солнце очень далеко, видимый знак его на земле-огонь. А потому огню, как эмблеме солнца, калмыки приносят жертву» [25, 265] .

Қазақтар мен жоңғарларда «тәңірі» деген ұғым бар. Бұл ұғым екі халықта да бірдей айтылады.

Зерттеуші М. Х. Әбусейітова халықтар өнері мен наным-сенімдерін талдай келе, олардың ұқсастығын айтады. Зерттеуші А. И. Мұхамбетова тәңірлік күнтізбелікті зерттеуге арналған еңбегінде қалмақтарда жаңа жыл барыс айынан басталып, европалық күнтізбеліктің қараша айына сәйкес келетіндігін айтып, екі халық арасындағы 12 жылдық күнтізбенің ұқсастығын алға тартады [26] .

В. Т. Сарангов «Калмыцкие волшебно-героические сказки» атты диссертациясында: «По сюжетно-композиционной структуре калмыцкая сказка «Эрке Билдер» близка к казахской сказке «Ер Тостик». Герои этих сказок, расправившись с врагом в нижнем мире, выбираются на верх с помощью волшебной птицы» [27, 11] деп, екі халықтың ертегілерінің ұқсастығына назар аударады.

Қазақ халқының материалдық және рухани мәдениеті сұлбасының қалыптасуында «қазақ-жоңғар» факторының өзіндік із қалдырды. Сондықтан да бүгінде отандық тарихымыздың ақтаңдақ беттеріне айналған қазақ-жоңғар қатынастарында орын алған бейбіт, сауда-экономикалық, мәдени байланыстарды зерттеу маңызды болып табылады.

Жұмыстың мақсаты - қазақ-жоңғар байланыстарында орын алған этномәдени үрдістерді зерттеу, зерделеу. Тарихи, этнологиялық және археологиялық деректер мен материалдарын талдау негізінде, қазақ-жоңғар мәдени байланыстарының тұтас бейнесін қалыптастыру болып табылады.

Осыған орай зерттеу жұмысының алдына төмендегідей нақтылы міндеттер қойылды:

- қазақ және жоңғар халықтарының салт-дәстүрлерін жан-жақты қарастыру;

- қазақтар мен жоңғарлардың рухани мәдениетін зерттеу, зерделеу;

- шаманизм, тәңіршілдік негізінде сенімдер мен ғұрыптардағы ортақ генетикалық тамырларды қарастыру;

- көшпелі өмір салтына негізделе отырып, қазақтар мен жоңғарлардың салт-дәстүрлеріндегі ерекшеліктер мен ұқсас элементтерді көрсету;

- қазақ-жоңғар қатынастарында орын алған аккультурацияның себептері мен салдарын анықтау.

Зерттеу жұмысының нысаны: қазақ-жоңғар халықтарының әдет-ғұрыптарындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтар болып табылады.

Зерттеу жұмысының пәні - қазақ-жоңғар халықтарының мәдениеті.

Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі мен зерттеу әдістері. Тақырыпты жаңа көзқарас тұрғысынан саралауда қазіргі кезеңде қалыптасқан объективтілік және сыни зерделеу принциптері басты ұстанымда болды. Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі - тарихилық пен жүйелілік болып табылады. Этнологиялық зерттеудегі бірден-бір тиімді жолы ретінде проблемалық-хронологиялық, салыстырмалы-тарихилық, компонетті талдау, лингвистикалық, контент-анализ және семантико-стилистикалық әдістер қолданылды. Әсіресе, салыстырмалы мәліметтерді жүйелеу екі ел арасындағы байланыс пен оның әсері салдарынан туындайтын нәтижелерді анықтауға негіз болды. Сонымен қатар, кеңестік этнология мектептерінің ірі теоритиктері Ю. В. Бромлей, Э. С. Маркорян, С. М. Абрамзон, С. А. Токарев, С. А. Арутюнов, М. Г. Левин, К. В. Чистов, Н. Н. Чебоксаров, В. И. Козлов, М. В. Крюков және отандық Х. А. Арғынбаев, М. С. Мұқанов, У. Х. Шәлекенов, Ә. Т. Төлеубаев, Ж. О. Артықбаев, С. Е. Әжіғали, Н. Әлімбай қатарлы ғалымдардың еңбектеріндегі этнос теориясы, мәдени-шаруашылық-нысан, этникалық үрдістер, этникалық топтар жөніндегі теориялық қағидалары мен тұжырымдары зерттеу жұмысының әдістемелік арқауын айқындауға негіз болды.

Зерттеудің деректік негізі. Зерттеу барысында Орталық Мемлекеттік мұрағат қорларын, Қарағанды облыстық тарихи-мәдени мұраны қорғау жөніндегі мемлекеттік инспекциясының мұрағат материалдарын, патшалық Ресей, Кеңес үкіметі және тәуелсіз Қазақстан жылдарындағы жарық көрген қазақ-жоңғар қатынастарына байланысты монографияларын, мақалаларын және орыс, монғол, қытай және қалмақ деректерінің мұрағаттық жинақтарын пайдаланған. Диссертант қазақ-жоңғар байланыстарына қатысты Қазақстан, Ресей, Монғолия және Қытай ғалымдарының, этнологтарының күнделіктерін, олардың экспедицияларының есептері мен еңбектерін зерттеу жұмысында қолданған.

Аталмыш мәселе жөніндегі ортағасырлық авторлардың Өтеміс қажы, Рашид-ад-Дин, М. Х. Дулати, Қ. Жалайыри; авторы мен уақыты белгісіз «Шара Туджи» жылнамасы және қалмақ емшісі Габан-Шараб (1739 ж. ), қалмақ ақсүйегі Батыр-Убаши-Түмен (1819 ж. ) жазбаларындағы, жылнамаларындағы мәліметтер қаралады.

ХVІІ-ХVІІІ ғғ. қазақ халқының тарихындағы ерекше кезең болып саналады. Осы дәуірдегі ақындар мен жыраулардың шығармалары, олардың қатарына Бұхар жырау, Ақтамберді, Үмбетай, Тәтіқара, Қожаберген жырау, т. б. фольклорлық және шежірелік деректер барынша қамтылған.

XVIII ғ. 30 жылдарынан бастап қазақ даласымен жүрген әртүрлі саяхатшылар мен патшалық Ресейдің әскери, ғылыми экспедиция жорықтарына қатысушылар жазбаларында өлке тарихына қатысты құнды мәліметтер қалдырған. Қазақстанның аталған кезеңі жөнінде революцияға дейінгі тарихнамасын шартты түрде екі негізгі бағытқа бөлуге болады: академиялық және практикалық. Екі бағытта әдістемелік ұстанымдарының бірлігімен ерекшеленеді. Олардың қатарында Г. Ф. Миллер, П. С. Паллас, А. И. Левшин, Я. П. Гавердовский және т. б. Ал практикалық бағытын лауазымды адамдар құрайды: шекаралық әкімшіліктің шенеуніктері және әскери адамдар, солардың қатарында П. И. Рычков, И. Г. Андреев, Н. Рычков т. б. және В. В. Радлов, В. В. Бартольд, Н. Н. Пальмов, С. Королев, П. Смирнов, В. М. Бакунин, Н. Я. Бичурин, И. Г. Андреев, В. В. Вельяминов-Зернов, Г. Н. Потанин еңбектері пайдаланылған. Ш. Ш. Уәлиханов, М. Ж. Көпейұлы, Қ. Халид, Ш. Құдайбердіұлы еңбектері зерттеу жұмысында жан-жақты пайдаланылып, талдау жұмысы жүргізілген.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.