Генетикалық инженерияның жаңа бағыты – клондаудың мәні мен маңызы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ЖӘҢГІР ХАН АТЫНДАҒЫ БАТЫС ҚАЗАҚСТАН АГРАРЛЫҚ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ВЕТЕРИНАРИЯ ЖӘНЕ АГРОБИОТЕХНОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
Қорғауға жіберілсін
Ветеринария және агробиотехнология факультеті деканы,
____________ Қ.Ж.Кушалиев.
_________________2009 ж.
Алдын-ала қорғаудан өтті
Биотехнология, мал және балық шаруашылығы кафедрасының меңгерушісі
________________ Есенгалиев Қ.Г.
_________________2009 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Генетикалық инженерияның жаңа бағыты – клондаудың мәні мен маңызы
Орындаған: БТ-41 топ студенті ___________________ А.А.Жумашева
Жетекші а.ш.ғ.к., аға оқытушы ________________ А.Б.Ахметалиева
Сын-пікір беруші: б.ғ.к., доцент ____________________ С.Г.Қанатбаев
ОРАЛ- 2009
Жоспар
бет
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..5
II Клондау түсінігі мен даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...25
IІІ Зерттеу материалдары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 31
3.1. Клондаудың
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..33
3.2. Клондауға байланысты жүргізілген
тәжірибелер ... ... ... ... ... ... .38
3.3. Клондау саласында шешілмеген негізгі
мәселелер ... ... ... ... ... ..45
3.4. Клондаудың этикалық және моральдық проблемалары ... ... ... ..46
3.5. Клондау технологиясы алдында тұрған негізгі тапсырмалар ... .48
3.6. Клондаудың
хронологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...50
ІV Қорытынды мен
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...53
V Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
VI
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .61
Кіріспе
Биотехнология ғылыми-техникалық прогрестiң маңызды бағыттарының бiрi
болып табылады. Биологиялық және техникалық ғылымдар саласындағы
генетикалық және клеткалық инженериядағы осы заманғы жетiстiктерiнiң
негiзiнде адамдардың өмiр сүру деңгейiн көтеру үшiн мақсатты түрде жасалған
тiрi жүйелердiң (ең алдымен микроорганизмдер) мүмкiндiктерiн пайдалануға
болады. Биотехнологиялық өнiмнiң көмегiмен жақын перспективада да және
стратегиялық тұрғыда да өндiрiстiк-технологиялық, экологиялық және
әлеуметтiк-экономикалық проблемалар шешiлуде.
Табиғатта қиын да әрі нәзік механизм бұл жыныс жасушаларын өз функцияларын
орындауға дайындау және оларға жаңа өмір сүруге бастама беру.Тірі
организмнің жыныссыз жасушаларын пайдалана отырып, оның көшірмесін алу,
яғни клондау, бұл табиғаттың заңдылығына қайшы келетін процесс.
Гендік инженерияның жаңа бағыты клондау әдісі болып табылады. Клон
термині грек тілінен аударғанда өсінді, бұтақша деген мағынаны
білдіреді.Клондау дегеніміз бір - біріне ұқсас жыныссыз жолмен ұрпақ
алу.Басқаша айтқанда клондау генетикалық жағынан ұқсас жеке жасушаның
немесе ағзаның көшірмесін алу.Демек бұл ағзалар сыртқы көрінісімен ғана
емес, жалпы генетикалық жағынан ұқсас болып келеді.
Клондау әдісі мал шаруашылығы, өсімдік шаруашылығы, медицина
салаларында көптеген жаңалықтар мен өзгерістер еңгізуде. Бастапқыда бір
өсімдіктен вегетативті жолмен бір топ өсімдік алу мақсатында ауыл
шаруашылығында қолданылды. Алынған өсімдік бастапқы өнім берушінің
қасиеттерін дәл сол күйінде сақтап қалады, және де өсімдіктердің жаңа
түрлерін шығаруда пайдаланылады.Бұл процеске қатысқан организмді клон, ал
одан алынған ұрпақты клондау деп атады.Уақыт өте келе терминнің мағынасы
жан-жақты зерттеліп, микробиология саласында бір жасушаның ұрпақтары
ретінде бактерия культурасын өсіруде қолданыла бастады.Уақыт өте келе
әсіресе биомедицина саласында жоғарғы жетістіктерге жетуде.
Бұл саланың негізгі мақсаты: 1) сүтінің сарысуында адам алгоамині бар
сиыр шығару.Бұл сарысу күйікті және т.б. ауруларды емдеуге
қолданылады.Халықаралық масштабта жылына 500-600 тонна қолданылады. 2)
Клондау арқылы белгілі бір өнім бағытындағы (сүт, ет, жұмыртқа, жүн) немесе
адамдарға қажет ферменттер (инсулин, интерферон, химозин ) бөліп шығаратын
жануарларды алу. 3) адамдарға трансплантациялауға болатын жануарлардың
органдарын жасап шығару.Қазіргі таңда бүкіл елде донорлық ағзалардың
жетіспеуі орын алуда (бауыр, бүйрек, жүрек т.б.). 4) гендік инженерияны
пайдалана отырып, трансгенді ауыл шаруашылық өсімдіктерін жасап шығару.Яғни
бұл өсімдік-тер өздерін әртүрлі зиянкестерден қорғайды және де белгілі бір
ауруларға қарсы тұра алады.Клондау әдісі бұл мәселелерді шешудің бірден-бір
жолы болып табылады.
I Әдебиетке шолу
В.А.Струнниковтың (1) мәліметтері бойынша көптеген жылдар бойы ауыл
шаруашылығы салаларында жоғары өнімді немесе дене бітімі мықты, төзімді
жануарларды алу табиғи жағдайда өте сирек кездесетін процесс.Осыған
байланысты қоғамда көптеген пікірлер айтыла бастады.Яғни жасанды жолмен
өміршенділігі ұзақ, өнімі жоғары жануар жасап шығару.Рекордшы малдар ұзақ
өмір сүрмей, ал олардан алынған ұрпақ ата – енесінен барлық қасиеттерді
бірдей ала алмайды.Ағзаны қалыптастырған кезде барлық қасиеттері сақталып
қалуы үшін анасының генетикалық ақпараттары ешқандай өзгеріссіз ұрпаққа
берілуі тиіс.Бірақ табиғи жағдайда бұған мейоз процесі кедергі
келтіреді.Жынысты жолмен алынған ұрпаққа ата-енесінің қасиеттері бірдей
беріледі. Сондықтанда ғылымның дамуына байланысты клондау әдісі пайда
болды.Бұл қиын биологиялық проблеманы медицина саласында терапевтикалық
және хирургиялық жолмен шешуге болады.
В.И.Артомановтың ( 2) айтуы бойынша адамды клондау бүкіл әлемде
кереғар пікір тудырып отыр дегенге келісуге болмайды.Бұл әдісті кейбір
елдер ғылыми жобаларына еңгізіпте үлгерді.Клондау әдісінің адамзатқа берер
тиімділігін ол екі сатыға бөліп қараған.Пайдалы жағы, осы әдіс арқылы
ағзаның кейбір мүшелерін өсіріп, оны ісік, коллагенез, күйік және
альцгеймер ауруларын емдеуге жағдай туғызуға болады.Бұл әдістің адам
ағзасын алмастыруда болашағы бар.Ал зиянды жағы, ол бірінші этикалық
жағы.Қазіргі кезде христиан және котолик шіркеулері адамды клондауды
айыптауда.АҚШ президенті адамды клондауға тәжірибе жасауға тыйым салатын
жарлық шығарған.
Н.С.Егоровтың (3) деректері бойынша клондау әдісі жасушаның дамыған
ядросы барлық ағзаның қасиеттерін дәл сол күйінде сақтап тұратындығын
дәлелдеу жағдайында ашылған.Осы салада ең алғашқы жетістікке жеткен Корнель
университетінің профессоры Стюардом.Ол қажетті қоректік заттары мен
дәрумендері бар ортада жеке дара жасушаны өсіріп, оның дамып екіге
бөлінетіндігін көруге болатындығын дәлелдеді.
А.В.Акуличеваның (4) айтуы бойынша клондау дегеніміз - жасарудың
бірден – бір жолы.Соңғы жылдары жасанды жолмен яғни клондау әдісі арқылы
адамды алу туралы көптеген пікірлер айтылуда.Біреулері Гитлер немесе оған
ұқсас, енді біреулері қарапайым халықты жойып жіберетін әлде бір құбыжықтар
пайда болама деген қорқыныштарын білдіруде. Жағымды жақтарына келетін
болсақ жетіспейтін ағзаларды алып, трансплантациялауға, баласы жоқ немесе
баласы қайтыс болған адамдарға өз баласының өшірмесін алуға
көмектеседі.Яғни қоғамда болып жатқан келенсіз мәселелерді шешуде маңызды
роль атқарады.
М.Е.Лобашевтің (5) деректері бойынша биологияда клондау дегеніміз
организмнің немесе белгілі – бір объектінің, мысалға, жасушаның әлде геннің
дәл көшірмесін алу.Клон сөзі грек тілінен аударғанда өсінді, бұтақша
деген мағынаны білдіреді.Бастапқыда бір өсімдіктен вегетативті жолмен бір
топ өсімдік алу мақсатында ауыл шаруашылығында қолданылды. Алынған өсімдік
бастапқы өнім берушінің қасиеттерін дәл сол күйінде сақтап қалады, және де
өсімдіктердің жаңа түрлерін шығаруда пайдаланылады.Бұл процеске қатысқан
организмді клон, ал одан алынған ұрпақты клондау деп атады.Уақыт өте келе
терминнің мағынасы жан-жақты зерттеліп, микробиология саласында бір
жасушаның ұрпақтары ретінде бактерия культурасын өсіруде қолданыла бастады.
К.В.Ваттидің (6) мәліметтеріне сүйенсек жануарларды репродуктивті
клондау клеткалық технология мен гендік инженерияның жетістіктеріне
байланысты пайда болды.Бұл әдіске көптеген ғалымдар мен қоғамда
қызығушылықпен назар аударуда.Репродуктивті клондауда соматикалық
жасушалардың жасушалық ядросын ядросы жойылған жұмыртқа жасушасына отырғызу
тәсілі қолданылады.Ол өгей шешенің жатырына еңгеннен кейін әрі қарай дамып,
одан донор ядросынан аумайтын, яғни ұқсас ұрпақ алуға болады.Ұрпаққа
берілетін қасиеттің белгілі бір бөлігі митохондриальдік хромосом гендерінде
сақталады.Клонды жұмыртқа жасушасының цитоплазмасынан алады.Өкінішке орай,
әдістің қиындығына байланысты сүтқоректілердің дені сау бір клон түрін алу
үшін осы әдісті 200-300 рет қолданған кезде ғана нәтиже береді.Соған
қарамастан осы уақыт ішінде әлемге танымал Долли қойы және тағыда басқа
ондаған жабайы, қолға үйретілген жануарлар түрлері алынуда. Репродуктивті
клондау әдісі ғылымда ғана емес, соңымен қатар ауыл шаруашылығында жойылып
бара жатқан өсімдіктер мен жануарлардың түрлерін сақтап қалуда, өнімділігін
көбейтуде және жаңа түрін шығаруда қолданылады.
Б.В.Конюховтың (7) зерттеулері Долли қойы заңдылық па, жоқ әлде
кездей соқ оқиға ма? бойынша жүргізілді.Юристер мен политиктердің арасында
адамды клондау әліде шешілмеген мәселе.Жақында биология саласының білікті
ғалымдары Долли қойын алу кезінде жүргізілген тәжірибенің күмәнді екендігі
туралы өз пікірлерін білдірді.Бұл айтылған пікірлер генетиктер арасында
үлкен дауға ұласты.Бірақ Шотландиядағы Рослинг университетінің ғалымы Ян
Уилмут өз әріптестерімен бірге бұл күмәнді пікірлерді жоққа шығарды,
өмірге Долли қойы келді. И.В.Березиннің (8) айтуы бойынша терапевтикалық
клондау болашағы бар әдіс.Терапевтикалық клондау арқылы генетикалық жағынан
донор ядросына ұқсас эмбрионы бар жыныс жасушаларын алуға болады. Алынған
өнімді клеткалық терапияның материалы, гендік инженерияның шикізаты,
болашақта медицина саласында тапшы ағзаларды өсіріп шығаруға қолданылатын
материал ретінде пайдалануға болады.Мысалға, Паркинсон ауруымен ауыратын
ағзаның ауру ДНҚ-нан эмбрион жасушасын бөліп алып, оны қайта өзін емдеуге
пайдалануға болады.Кейін ол ауру ағзаның иммундық жүйесінен бөлінбей бірге
қызмет атқарады.Бүкіл әлемде ғалымдардың бірнеше жылғы еңбегінің
нәтижесінде терапевтикалық клондау әдісінің әдістемелік нұсқауы жасап
шығарылды. Жақында Жапония мен АҚШ-тың бір топ ғалымдары гендік инженерия
әдісі арқылы фибробласттың ересек терісінің клеткаларын қайта өңдеу арқылы
одан адам денесінің клеткаларына ұқсас клетка алуға болатындығын
дәлелдеген.
В.И.Артамоновтың (9) деректері бойынша клондау негізінен вегетативті
көбеюге жатады.Өсімдіктерді өсінділерінен, жасушаларынан, тамырлары-нан
көбейту 4 мың жылдай уақыттан бері белгілі.ХХІ ғасырдың 70-ші жылдарынан
бастап өсімдіктерді клондау үшін шағын топтарды және соматикалық
жасушаларды кең көлемде пайдалана бастады.Өсімдік жасушасының жануар
жасушасына қарағанда айырмашылығы: өсу қарқыны мен оның тотипатенттілігі,
яғни ядрода қалыптасқан барлық генетикалық ақпаратты дәл сол күйінде сақтап
қалу қасиеті бар. Практикалық тұрғыдан қарайтын болсақ, әрбір өсімдік
жасушасы жаңа организмнің қалыптасуына септігін тигізеді.Бұл негізінен
генетикалық және селекциялық әдістерге негізделген.
М.Е.Бекердің (10) айтуы бойынша клондау дегеніміз - бұл тірі ағзамен
болатын процесс, нәтижесінде белгілі-бір тірі ағза алынады.Қазіргі таңда
қоғамда клондау керек пе, жоқ па деген сұрақ туындап отыр.TimeCNN АҚШ-та
азаматтарымен жүргізген сұхбатқа сүйенсек адамды клондауға 93%-ті, ал
жануарды клондауға 66%-ті қарсы екендерін білдірген.
А.Б.Тыныбековтың (11) мәліметтері бойынша клондау қиын да, әрі қымбат
әдіс болып саналады.Бізде америкалық ғалымдардай мүмкіндік жоқ. Олардың
клондау әдісі біздің қалтамызды көтермейді.Дегенмен қазіргі
биотехнологиялық даму заманында тек қана алға ұмтылу қажет.Азотпен
қатырылған эмбриондар арқылы клондаудың қарапайым әдісін жүзеге асыруға
болады.Ол үшін қойға салынатын эмбрионды екіге бөліп салып, қойды арнайы
инкубаторда бақылауға аламыз.Бір жұма өткен соң екіге бөлінген эмбрион
жатырға түсіп, өз нәтижесін береді.Бұл жерде эмбрионды екіге бөле салса
бітті, қой клондалып шыға келеді деген ой қалыптаспауы керек.Бұл тәжірибе
кейде сәтті шықпауыда мүмкін.Бір қызығы клондалған қойдың сырт пішіні,
ағзалық құрылысы, құрылымы тәжірибеде қолданған қойдан ешқандай
айырмашылықсыз болып шығады. Біз Англиядан әкелінген төрт қошқардан осы
әдіс арқылы бұл күні 52 қозы алып отырмыз.Бұл – сирек кездесетін дүние.Асыл
тұқымды малды көбейту мақсатында осы тәсілді қолдану - таптырмайтын әдіс,-
дейді акдемик Мәкен Молдабайұлы.
Г.Н.Остроумовтың (12) деректері бойынша 1997 жылдың 23 ақпаныңда
әлемде жаңа үлкен өзгеріс болды.Алғашқы рет адам жасанды жолмен ересек
жануардың генетикалық көшірмесін, яғни сүтқоректіні алды.Долли қойының
қарапайым тілмен айтқанда әкесі жоқ, оның дамуына анасының екі ген жиынтығы
септігін тигізді.Бәрімізге белгілі, әрбір ересек ағзаның соматикалық
жасушалары барлық нәсілдік қасиеттерді түгелдей сақтап тұрады.Ал жыныс
жасушалары тек жарты генді алып жүреді, сондықтанда аталық және аналық
жыныс жасушалары қосылған кезде ғана жаңа организм пайда болады.Соматикалық
жасушаларды пайдалана отырып, тірі организмді алу процесі клондау деп
аталады.
Н.Гриннің (13) пікірі бойынша клондау әдісінің бағасының қанша
тұратының нақты айту мүмкін емес.Бұл жайт әзірше Батысқа ғана белгілі.Бірақ
қарапайым Жигулидің бағасы емес, одан қымбатырақ екені айдан анық.Өз
басым клондау әдісіне қарсымын дейді.Себебі әр адам - жеке тұлға.Адамды
клондау дегеніміз – бір адамнан екінші адамның көшірмесін жасап
шығару.Сондықтанда қазіргі таңда ғылымның осы бір түсініксіз тұсын дамыту
керек пе, әлде жоқ па? деген мәселе төңірегінде мұқият ойлануымыз керек.
У.Стауттың (14) деректеріне қарасақ Клонэйд медицина компаниясы-ның
президенті Б.Буасселье адамды клондау процесі жалғаса беретіндігін жасырып
отырған жоқ.Осыдан біраз жылдар бұрын жатырдан тыс ұрықтандыру адамзатқа
құбыжық дүние болып көрінген.Ал бүгінде әлемнің біраз елдерінде халықтың
игілігіне айналып отыр.Бұл әдіс тиым салынбаған елдерде жүзеге аса беретіні
анық. Клонэйд компаниясы 2002 жылы осы клондау әдісі арқылы Ева есімді
қыз дүниеге келді деп жариялаған болатын.Бірақ аталмыш ұйым Еваның туғаның
жөнінде жеткілікті дәйектемелер берген жоқ.Бұл жаңалық заңды құжаттармен
дәлелденбеген.Сондықтанда әзірше клондау әдісінің төңірегіндегі жаңа-
лықтарға сенімсіздікпен қараған жөн.
Ф.Киберштерннің (15) мәліметтері бойынша мүшелер мен жасушаларды
клондау транспланталогия, травматология және тағы да басқа медицина,
биология салаларының ең негізгі тапсырмалары болып саналады. Клондалған
мүшені басқа ағзаға орналастыру кезінде рак немесе басқада аурулар пайда
болама деген қорқыныш болмауы керек.Клондалған мүшелер - әртүрлі жол
апаттарына немесе ауруларға ұшыраған (жүрек, бауыр т.б.) адамдарды өлімнен
аман алып қалудың бірден бір жолы. Клондаудың ең басты жағымды жағы бала
сүйе алмаған адамдарға өз балаларын бағуға мүмкіндік береді.Қазіргі уақытта
Республикалық орталықтың мәліметтеріне сүйенсек әрбір алтыншы – жетінші
жанұя бала көтере алмайды.Бұл өте қайғылы оқиға.Сондықтанда осы әдіс арқылы
бұл мәселені шешуге болады.
М.М.Асланянның ( 16) деректері бойынша клондау әдісі қазіргі таңда
жаңалық емес.Табиғатта қарапайым клондау кездеседі,бұл – бір бактерияның
немесе амебаның көбеюі.Олар бірнеше жасушаға бөлінеді, бөлінген жасушалар
бастапқысына дәл ұқсас болады – ол клон деп аталады.60-шы жылдары
өсімдіктерді клондауды үйрене бастады.Егер өсімдік жасушасын оның сыртқы
қатты қабатынан босатып, оны өсу гармонымен өндесек ол бөліне бастайды,
яғни каллус құрайды.Каллус - бөлінген жасушалардың жиынтығы.Ал әрбір
бөлінген жасушаның жаңа өмір бастауға қабілеті бар.Егер каллустың бір
бөлігін бөліп алып, топыраққа отырғысса одан бастапқы өсімдікке ұқсас
өсімдік өсіп шығады. Бұл әдіспен Батыс Германияда Мельхерсом, Ресейде
кореспондент мүшесі, өсімдіктер физиологиясы институтының академигі
Р.Г.Бутенко айналысты.Селекционерлер үшін бұл өте маңызды.Себебі олар осы
әдіс арқылы өздеріне қажет немесе жойылып бара жатқан өсімдік түрін ала
алады.Қарапайым жануарларды немесе өсімдіктерді будандастырған кезде ата –
енесінің қасиеттерінің ұрпаққа тек 50% ғана беріледі.Сондықтанда
соматикалық жасушаны пайдаланып, жануарларды клондау көптеген генетиктардың
арманы болды.
Е.И.Каликинскаяның (17) пікірі бойынша соматикалық жасушаның жыныс
жасушасынан айырмашылығы тек оның бүкіл генетикалық ақпаратты сақтап
тұратындығында емес.Бұл жасушалар дайындық кезенінен өткен немесе
дифференцияланған.Әрбір ересек жасуша өз қызметін, өз функциясын
біледі.Бауыр жасушасы жүйке жасушасынан құрылысы бойынша өзгеше, бірақ
дифференциялау процесінен кейін екеуіде өзгеріп, ағзада өз қызметтерін
дұрыс атқаруы жақсарды.Мысалға, дифферренция-лаудан өткен ағзадағы қызыл
қан жасушасы, эритроцит, оның ядросы жоқ, демек ДНҚ мен тұқым қуалаушылық
қасиеті жоқ.Сондықтанда ағзаның әрбір жасушасынан тірі жануар алына
бермейді.
Е.И.Рогаевтің (18) зерттеулеріне қарасақ шыныменде дефференцияланған
жасушаларда өзгерістер пайда болады.Тек сыртқы көрінісі ғана емес, ішкі
құрылысыда өзгеріп отырады.Мысалға, жүйке жасушаларында өсінділер пайда
болады,сол арқылы жүйке импульстері беріліп отырады.Сонымен қатар оларда
ДНҚ өзгереді, кейбір бөлігі өшіп қалады, ал қалқаны жұмысын
атқарады.Мұндай өшіп қалған ген бөлігін ДНҚ-да химиялық өзгерістер
қадағалап отырады.Әр бір ағзаның жасушасының функциясы мен қызметі
әртүрлі, ол бір жасушада белгілі бір геннің өшкенің, енді бір жасушада
басқа бір геннің өшкенің анықтауға мүмкіндік береді.Тағы бір ерекшелігі
құрылысының өзгеруі.Мысалға, жыныссыз клеткалардың бөлінуіне байланысты
хромосома соңы да қысқара береді.Сондықтанда жасуша үздіксіз бөліне бере
алмайды, белгілі уақыттан кейін өліп қалады. Жыныс жасушаларында даму
кезінде хромосома ұштарын әрдайым өсіріп отыратын арнай фермент қызмет
атқарады.Рак жасушаларының ұштарыда үнімі өсіп отырады, сол себепті
қазіргі таңда осы ферменттердің қызметін жоятын препараттар дайындалу
үстінде.Ағзада дефференцияланған және дефференцияланбаған жасушалар
арасында айырмашылықтың маңызы зор.Шотландтық ғалымдар дефференцияланған
жасушаны пайдаланды. Бұл - өте қиын да, әрі қызық даму механизмі.
А.С.Кривохарченконың (19) айтуы бойынша клондаудың пайда болуына
бастапқыда негіз болған, эмбриональді жасуша культурасымен зертханада
жүргізілген тәжірибе, яғни ағзаның дефференцияланбаған жасушасы, ол
үздіксіз шыны ыдыстарда көбейе береді.Кейін оны кез – келген рецепиент
ағзаға отырғызып, одан тірі жаңа ағза алуға болады.70-ші жылдардың басында
осы әдісті пайдаланып, америкалық зерттеушілер Эванс, Мартин және Кауфман
тышқанға тәжірибе жүргізді.Жатырға әлі түспеген тышқанның эмбрионынан
жасуша алып, арнайы дайындалған қоректік ортаға отырғызды.Яғни олар жасанды
жолмен жасушаны өсірді.Әлемге әйгілі Долли қойын алар кезде пайдаланылған
эмбрион жасушасы бір жыл бұрын зертханалық жағдайда дайындалған.Мұндай
жағдайда өсірілген жасушаға кез – келген қажет генді орналастырып, өзімізге
қажет болған генотипі бар жануарды алуға болады.
В.И.Кузнецовтың (20) пікірі бойынша клондау дегеніміз – бұл жасанды
жолмен ағза – клонды алу, генетикалық жағынан донор организмге ұқсас.
Жануарларды клондауда ең алғашқы оң нәтижеге жеткен ағылшын эмбрионологі
Дж.Гордон.Ол 1970 жылдың орта шамасында амфибияға тәжірибе
жүргізді.Амфибияның жұмыртқа жасушасындағы ядроны алып тастап, оның орнына
ересек бақаның соматикалық жасушасын салды, нәтижесінде дернәсіл пайда
болды.Клондау технологиясын пайдалану фенотипі мен генотипі бірдей жануар
алуға мүмкіндік береді.Олар арқылы ауыл шаруашылығындағы және биомедицина
салаларындағы әртүрлі теориялық және практикалық шешілмей жүрген
тапсырмаларды орындауға болады.Клондау әдісінің арқасында рекордшы мал
санын көбейтуге, өнімділігін жоғарылатуға және селекциялық генетика
жұмыстарын тездетуге мүмкіндік туды.
В.А.Игнатованың (21) деректері бойынша трансген мен клондау әдісі
бірігіп, қосымша құнды биологиялық белсенді ақуыз алуға мүмкіндік
береді.Олар адамдардың әртүрлі ауруларын емдеуге мүмкіндік береді.
Жануарларды клондау әртүрлі медициналық препараттарды зерттеуге мүмкіндік
береді. Яғни олар жануарларға зиян ба, жоқ па? деген сұрақтарға жауап
алудың бірден – бір жолы.Медицина саласында клеткалық терапия бөлімі үлкен
жетістіктерге жетуде.Бұл сала клондалған жасушалармен жұмыс жүргізеді.Бұл
жасушалар ағзада жетіспеген жасушаларды толықтырып отырады, әсіресе олар
трансплантациялау кезінде бөлініп кетпеуі керек.Жануарларды клондау
технологиясы, сонымен қатар, кең көлемде ағзаларды
ксенотрансплантациялауға, яғни адамға қажет мүшені сәйкес келетін
клондалған жануардан алу мүмкіндік береді.
Т.Я.Дубнищеваның (22) мәліметтері бойынша қазіргі таңда өз дененнің
бөліктерін (ДНҚ-сы бар) ұзақ жылдарға криоконцервация әдісі арқылы сақтап
қоюға болады.Американдық зерттеушілер алғаш рет маймыл – приматтың
эмбрионың клондады.Бұл кезде тағы бір жаңа тәсіл қолданылып, ол адамды
клондауға болатындығы туралы пікірді бір қадам жоғарылатты.Nature
журналының деректеріне сүйенсек, бір топ американдық ғалымдар 10 жастағы
макакадан ондаған клондалған эмбриондар алды.Болашақта клондау
технологиясын жетілдіру арқылы адам эмбрионын клондап, оны ғылыми
зертханаларда тәжірибе жүргізуге пайдалану жоспарлануда.Кейбір американдық
ғалымдар маймылдың клондалған эмбрионың зертханалық жағдайда өсіріп,
олардан жүйке жүйесі және жүрек бұлшық ет жасушаларын алды.
С.Х.Карпенковтың (23) пікірі бойынша адамды клондау қазірдің өзінде
шындыққа жақын дүние.Оның бастау алуына Великобританияда Ян Вильмуттың өз
әріптестерімен жүргізген тәжірибесі, ғылымда болған төңкеріс негіз
болды.Жалпы клондауға қарсы пікірлер, өкінішке орай, СМИ орталығының
жариялаған клондау туралы қарсы ойлары мен пікірлері және де бұған қарсы
жағымсыз қылықтары қоғамда да, ғылымда да қате, кереғар пікір
қалыптастырды.Егер адамды клондауға дұрыс көзбен қарайтын болсақ, қоғамда
болып жатқан кемшіліктердің алдын алуға болар еді.
А.Г.Яблоковтың (24) мәліметтері бойынша клондау термині орыс тіліне
ағылшын тілінен келген.Тек айтылуы мен жазылуы кішкене өзгерген. Ағылшын
тілінде clone, cloning сөзі биологиялық термин ретінде 100 жылдай
уақыттан бері қолданылып келеді.Бірақ уақыт өте келе бұл сөздің мағынасы
мен мәні өзгерді.Клон деп алғашында бір өсімдіктен вегетативті жолмен
алынған бір топ өсімдікті атады.Олар бастапқы өсімдіктің қасиеттерін
қайталап, жаңа түр шығаруға да қолданылып отырды.Кейін осы тәсілмен алынған
жеке дара өсімдікті клон, ал одан алынған ұрпақтарды клондау деп
атады.Уақыт өте келе бұл термин жан – жақты дамып, оны бактерия культурасын
өсіруге пайдаланды.Биология саласының жетістіктері өсімдіктер мен
бактериялардың ұрпақтары өздерінің бастапқы өмір берушісіне генетикалық
жағынан бірдей екендігін дәлелдеді.Содан соң клондау терминің кез-келген
ағзаның іздерін жасап шығаруға қолданды.Олар бастапқы ағзаға ұқсас және
оның ұрпақтары болып саналады.ХХ ғасырдың 90 жылдары осы технологияны
пайдаланып, адам көшірмесін алу мақсатында адамды клондау туралы пікірлер
айтыла бастады.СМИ орталығы, клондау туралы қарсы ойларын айтқаннан кейін
термин қоғамға жаналық болып көрінбеді.Бұл терминді компьютерлік
ойындарда, киноларда, әдебиеттерде кеңінен қолданды.
Н.В.Мерзликинаның (25) деректері бойынша табиғатта қиын да әрі нәзік
механизм бұл жыныс клеткаларын өз функцияларын орындауға дайындау, жаңа
өмірге бастама беру.Тірі организмнің жыныссыз клеткаларын пайдалана отырып,
оның көшірмесін алу,яғни клондау, бұл табиғаттың заңдылығына қайшы келетін
процесс.Биотехнологияның жаңа бағыты клондау әдісі болып табылады. Клон
термині грек тілінен аударғанда өсінді, бұтақша деген мағынаны
білдіреді.Клондау дегенміз бір - біріне ұқсас жыныссыз жолмен ұрпақ
алу.Басқаша айтқанда клондау генетикалық жағынан ұқсас жеке клетканың
немесе ағзаның көшірмесін алу.Демек бұл ағзаның сыртқы көрінісімен ғана
емес, жалпы генетикалық жағынан ұқсас болып келеді.
В.Г.Герасименконың (26) пікірі бойынша адамды клондау қазірдің
өзінде шындыққа жақын дүние.Бұл жетістіктер барлығымызға ғалымда үлкен
жаңалықтар ашуға мүмкіндік береді.Адамды клондауға қарсы болу ең
біріншіден қоғамның жан дүниесінің қорқынышы.Егер клондауға қарсы
пікірімізді өзгертсек, онда сол әдіс арқылы қоршаған ортада болып жатқан
әртүрлі келенсіз процестердің алдын алуға болар еді.Негізінде клон
дегеніміз – бұл жай бір адамның ұқсас егізі.Ғылыми қиял түрінде жазылған
романдар мен кинофильмдер адам клоны қатігез, жауыз болады,олар қоршаған
ортаға теріс әсер етеді деп баяндайды.Бірақ мұнын бәрі шындыққа жанаспайды.
В.Стивеннің (27) зерттеулері бойынша адам клоны біз бен сіз сияқты
ешқандай зияны жоқ тірі жан болады, оны қарапайым әйел 9 ай көтереді.Содан
соң олар дүниеге келеді, барлық сәбилердей отбасында
тәрбиеленеді.Кәмелеттік жасқа толу үшін оларға барлық адамдар сияқты 18
жыл уақыт керек.Заңдылыққа сай алынған клон өз иесінен бірнеше ондаған
жылға кіші болады. Сондықтанда оларды ажырата алмай қаламыз деген
қорқыныштан аулақ болу қажет.Қарапайым егіздер тәрізді клон мен донор ДНҚ-
сы да әртүрлі қол таңбаға ие болады.Алынған клонға өз иесінің еске сақтау
қабілеттері мен мида сақталған ақпараттары берілмейді.Жоғарда айтылып
кеткен айырмашылықтарға сүйене отырып, клон дегеніміз – адамның көшірмесі
немесе тағы да бір екінші сондай адам пайда болмайды, бұл - жай адамның
кіші егізі.Адам клонының бәріміз сияқты құқықтары мен міндеттері болады.Оны
құл ретінде пайдалануға болмайды.АҚШ-та 1865 жылы адамды құлдықта ұстауға
тыйым салынған.Адамды клондау технологиясы тек қана келісіммен
жүргізілетінің айтып кеткен жөн.Яғни осы процеске қатысатын жеке адам өз
келісімін берген кезде ғана. Сонымен қатар бұл процеке клон-егізін
көтеретін және оны кейін тәрбиелейтін әйел адам өз еркімен қатысуы тиіс.Бұл
тәжірибе құқықтық органдардың келісімімен жүзеге асады.
А.А.Баеваның (28) деректеріне қарасақ биотехнологияда адам және
жануарлар жасушаларын пайдаланудың кезеңі 1949 жылдан басталды.Ол кезде
американдық бір топ ғалымдар Эндерс, Уоллес және Робинс адам ұрығының
бұлшық ет және тері жасушаларының дақылдарында полимиелит вирусын
өсірген.Соңынан вирустарға көбірек адам ұрығының және ересек маймылдың
бүйрек жасушалары, тауық эмбрионының амниотикалық қабығы өзіне тез
қабылдағыш болып келетіні анықталды.Қазіргі кезде қиял ретінде көрінетін,
ал болашақта адамның өзін клондау мәселесі биотехнология шеше алу
мүмкіншілігін уақыт көрсетеді.Адам және жануарлардың жасушалық дақылдарын
басқада бағалы заттарды алуда пайдалану,дифференцияланған жасушаларды
дақылдау, егілетін жасушалардың тұрақсыздығы сияқты мәселелерді шешуге
болады. Сондықтанда қазірдің өзінде осы бағытта клондау технологиясы
пайдаланылуда.
Д.Тейлордың (29) мәліметтері бойынша табиғатта көбеюдің екі жолы
кездеседі : жынысты және жыныссыз.Әрбір көбею жолы бірнеше топтарға
бөлінеді.Бізді қазір қызықтырып отырған жыныссыз жолмен көбею әдісі.Бұл
бір ғана ағзаның қатысымен жүзеге асады, процесс кезінде гамета
түзілмейді.Жыныссыз көбею кезінде ұқсас ұрпақтар пайда болады, ал
генетикалық өзгерістің пайда болуына негіз болатын кенеттен пайда болған
мутациялық өзгерістер.Мұндай бір ағзадан пайда болған ұрпақтар клон деп
аталады.Жыныссыз даму бірнеше топтардан тұрады.Соның бірі – бөліну.Бұл
көбею жолы қарапайым бір жасушалы ағзаларға тән.Әрбір өсінді бірнеше (екі
немесе одан да көп) жасушаларға бөлінеді, олар аналық жасушаға ұқсас
болады.Бөлінудің алдында ДНҚ-ның реплекациялану процесі жүреді, ал
эукариоттық жасушалардың ядролары бөліне бастайды.Негізінен бинарлық бөліну
жүреді, яғни бір аналық жасушадан екі қыз жасуша пайда болады.Осы тәсілмен
бактериялар, қарапайымдылар және кейбір балдырлар бөлінеді.Сонымен қатар
көптеп бөліну процесі кездеседі.Ядро жасушасының бөлінуінің артынан
қайталап жасушаның өзі бірнеше жас жасушаларға бөлінеді.
И.Хиггинсаның (30)мәліметтері бойынша клондау әдісі мал шаруашылығы,
өсімдік шаруашылығы, медицина салаларына көптеген жаңалықтар мен
өзгерістер еңгізуде. Уақыт өте келе әсіресе биомедицина саласында жоғарғы
жетістіктерге жетуде.Бұл саланың негізгі мақсаты: 1) сүтінің
сарысуында
адам алгоамині бар сиыр шығару.Бұл сарысу күйікті және т.б. ауруларды
емдеуге қолданылады.Халықаралық масштабта жылына 500-600 тонна қолданылады.
2) Клондау арқылы белгілі бір өнім бағытындағы (сүт, ет, жұмыртқа, жүн)
немесе адамдарға қажет ферменттер (инсулин, интерферон, химозин ) бөліп
шығаратын жануарларды алу. 3) адамдарға трансплантациялауға болатын
жануарлардың мүшелерін жасап шығару. Қазіргі таңда бүкіл елде донорлық
органдардың жетіспеуі орын алуда (бауыр, бүйрек, жүрек т.б.). 4) гендік
инженерияны пайдалана отырып, трансгенді ауыл шаруашылық өсімдіктерін
шығару.Яғни бұл өсімдіктер өздерін әртүрлі зиянкестерден қорғайды және де
белгілі бір ауруларға қарсы тұра алады.Клондау әдісі бұл мәселелерді
шешудің бірден бір жолы болып табылады.
Ю.Ю.Глебаның (31) мәліметтері бойынша ең алғашқы жасанды жолмен
ағзаның көшірмесін алуға болатындығын дәлелдеген неміс эмбрионологі Дриш.Ол
теңіз кірпісінің ұрық жасушасын екі жасушаға бөліп, одан генетикалық
жағынан ұқсас екі ағза алған.1952 жылы Бриге мен Кинг амебаға тәжірибе
жүргізу арқылы дене жасушасының ядросын трансплантациялау арқылы жұмыртқа
жасушасына салды.Ал 1979 жылы ағылшындық Виладсен қой мен сиырдың
эмбрионынан бір жұмыртқалы егіздер алу әдісін ойлап тапты.Бірақ эмбрионның
дамуына жете алмады.1976 жылы Дж.Гердон бақаны клондауға болатынын дәлелдеп
шықты.Тек 1983 жылы ересек амфибияның клоның ғалымдар жасап шығарды.
Т.Маниатистің (32) деректері бойынша кез-келген ағзаның дәл сол
күйінде көшірмесін алуға болады, тек егер генетикалық ақпарат анасынан
қыздарына ешқандай өзгеріссіз берілген жағдайда.Табиғи көбею кезінде бұған
мейоз әсер етеді.Оның әсерінен әлі дамымаған жұмыртқа жасушалары екі немесе
диплоидты хромосома жиынтығы – нәсілдік қасиетті алып жүретін – екі рет
бөлінеді.Нәтижесінде төрт гаплоидты хромосома, яғни дара хромосома жиынтығы
бар жасуша пайда болады. Олардың үшеуі жойылады, ал қалған төртіншісі үлкен
қор жиынтығы бар жұмыртқа жасушасына айналады.Көптеген жануарларда олар
гаплоидты күйінде жаңа ағзада әрі қарай дами алмайды.Бұл үшін ұрықтанған
жұмыртқа жасушасы қажет.Ұрықтанған жұмыртқа жасушасынан пайда болған ағза
анасының да, әкесінің де қасиеттерін бірдей алады.Яғни жынысты жолмен
дамыған ағза тек анасының қасиеттерін ала алмайды.Сондықтанда табиғаттың
заңдылығына қарсы келіп, тек анасы-ның диплоидты хромосома жиынтығында
жасушаны дамыту, қиын биоло-гиялық проблема болып саналады.Уақыт өте келе,
ғылымның дамуына байланысты бұл мәселе өз шешімін тапты.Бұл процесті
клондау техноло-гиясы бойынша жүзеге асыруға болады.
Н.А.Ленецтің (33) зерттеулері бойынша клондау әдісі жасушаның дамыған
ядросы ағзаның қасиеттерін дәл сол күйінде сақтап тұратындығын дәлел-деу
кезінде ашылған.Осы салада жетістікке жеткен Корнель университеті-нің
профессоры Стюардом.Ол қажетті қоректік заттары мен дәрумендері бар ортада
жеке дара жасушаларды өсіріп, оның дамып, екіге бөлінетінді-гін көруге
болатындығын дәлелдеді.
Т.В.Данилованың (34) мәліметтері бойынша Helianthus argophyllus
тобына жататын жабайы күнбағыстың көтеген аурулар мен зиянкестерге қарсы
тұру қабілеті жақсы дамыған, оларды селекция жұмыстарында осы бағытта
кеңінен қолданады.Соңғы жылдары ауыл шаруашылығында кең көлемде мәдени
өсімдіктердің әртүрлі патогендік ауруларға қарсы тұру қабілетін арттыру
мақсатында молекулярлық маркировка әдісі қолданылуда.Қазірдің өзінде
көптеген өсімдіктер клондалып, олардың гендерінің төзімділік қасиеттері
зерттелген Геномдық ДНҚ мен үш жұп праймерді (F11 +R11, F11+R16, F11+R18)
пайдаланып, ПЦР әдісі арқылы әртүрлі ұзындықтағы өнім алынды.Алынған өсінді
p UC19 плазмидасына клондалды. Нәтиже-сінде 16 клондалған фрагмент бөлініп
алынды: біреуі F11 +R11 праймері-мен қосылған, сегізі ПЦР өнімі мен
F11+R16 праймері және жетеуі ПЦР өнімі мен F11+R18 праймері
қосылған.Сонымен клондалып алынған генді басқа өсімдікке отырғызғанда, ол
өзінің төзімділік қасиетін жақсы сақтап қалатындығы дәлелденген.
П.Девистің (35) мәліметттері бойынша қазіргі таңда бактерияларды,
ашытқыларды, саңырауқұлақтарды, өсімдіктер мен сүтқоректілерді клондау
жүйесі шығарылған.Экономикалық тұрғыдан негізгі қызығушылық танытатын ген
мен грамм оң бактерияларын клондау технологиясы. Олардың көбі химиялық
байланыстардың жоғарғы өнімі болып табылыды.Биоиндустрия саласында жоғарғы
жетістіктерге Bacillus subtilis жасушасы, стрептомицит және
Saccharomyces cerevisiae арқылы жетті.Осындай жүйеде клондауға
пайдаланылатын векторлар екі репликоны болуы тиіс.Векторлар сол арқылы E
coli-де және ағза жасушасында тіршілік етеді.Осы мақсатта гибридті
векторларды дайын-дайды.Алғашында жақсы зерттелген жүйе бойынша қажет
гендер жиын-тығын клондайды, сосын бөлініп алынған рекомбинантты плазмиданы
жаңа ағзаға еңгізіді.Мұндай векторлар қажет гендерді алып жүруі тиіс, олар
жасуша иесіне жеңіл бақылау тәрізді белгі беруі үшін қажет. B.subtilis-
патогендік қасиеті жоқ топырақ микроорганизмі.Бактерияның жасуша құрылысы
өте қарапайым.Олар мәдени ерітіндіде көптеген ақуыздарды синдездеп
отырады.Бактерияның 20 шақты түрлері жасушадан тыс жағдайда 40-тан астам
ферментті синтездеп шығарады.Бұл бациллалардан генетикасы жақсы зерттелген
плазмидалар мен фагтар табылған.Клондауды негізінен өсінді векторлар арқылы
жүзеге асырады.Олар бірнеше ағза жасушасында дами алады.Оларға:
Staphylococcus aureus, B.subtilis, E coli жатады.Векторлар in vitro
жағдайын-да Staphylococcus aureus плазмидасының фрагментімен, E coli және
B.subtilis хромосома фрагментімен қосылу нәтижесінде алынды.Алынған
рекомбинантты штамптардың антибиотиктерге қарсы тұру қабілеті болады.
Ф.М.Дяшлевтің (36) деректері бойынша ашытқыларды клондау. Ашытқы-
лардың ішінде кеңінен зерттелген S.cerevisiae түрі.Бұл түрдің гаплоидты
жасушасы 17 хромосомадан тұрады.Құрамындағы жүздеген гендер ұқсас. Бірнеше
ашытқы түрлері ұзындығы 2 мкм болатын автономді дөңгелек ДНҚ-дан тұрады.
S.cerevisiae-тің Scp1 плазмидасы 6300 жұптан және әрбір жасушасы 50-100
жасуша көшірмесінен тұрады.Негізінен оның гибридің плазмидамен бірге вектор
ретінде пайдаланады.Ашытқылармен жұмыс жасау жеңіл, себебі олар сұйық
ортада өсіп, ал өсінділерін қатты ортада бере алады.Және де қысқа уақыт
ішінде тез көбейеді.Ашытқы жасушасынан ДНҚ-ны бөліп алу өте
қарапайым.Ашытқы клондардың селекциясы негізінен арнайы бөлініп алынған
ағзаның қарапайым ортада өсе алмайтын мутанттарына пайдаланылады.Яғни
белгілі бір қоректік заты жоқ.Ағзаға жетіспеген белгілерді плазмида векторы
тасымалдайды. B.subtilis ашытқысы жасушадан тыс ортада көп көлемде
ақуыздарды син-тездейді.Сонымен қатар бөтен ағза ақуыздарын бөлугеде
қатысады, мысалға адам интерфероны.
В.А.Дыбовтың (37) мәліметтері бойынша ғылымда клондау дегеніміз –
бастапқы бір ағзадан, өсіндіден немесе молекуладан көптеген көшірмесін
алу.Клондалған жануарларға генетикалық жағынан ұқсас ағзалар тобы жатады,
бастапқыда пайда болуларына негіз болған бір ғана эмбрион немесе өсінді.Мал
шаруашылығында практика түрінде құрастырылған жануардың екі түрін алуға
болады.Олар бір түр ішінде (тұқымдар немесе іздер арасында) және түр аралық
болып бөлінеді.Түр ішінде жануарларды құрастыру арқылы - клондалған, ал
түр аралықты қолданып - химерлі жануарларды алуға болады.
С.А.Корнацкийдің (38) зерттеулері бойынша әлемдік практикада in vitro
технологиясы арқылы өнім беретін ауыл шаруашылық өсімдіктерді өсіруге қажет
егетін материалды алу үшін пайдаланылады.Өткен ғасырдың 90-шы жылдары
қарқынды дамыған микрокөбею орталықтарының көбі соңғы он жылдықта жабылып
қалды.Бұған негізінен елдегі экономикалық жағдай әсер етті, ақшаның,
материалдың, құрал-жабдықтардың жетіспеушілігінен бірнеше оқу орындарындағы
зертханалар жабылды.Клондалған микро-көбею процесі соңына дейін зерттелмей
тоқтап қалды.Бұлар өсімдіктің жаңа түрін шығарған кезде, вирустік
инфекциясы жоқ отырғызатын мате-риал алған кезде маңызды роль атқарады.
Р.Е.Спирстің (39) деректері бойынша сүтқоректілердің жасушаларына
генді еңгізу проблемасы жоғары эукариот генінің функцияларын зерттеген
кезде маңызды болып саналады.Клондалған гендер жануар ағзасына әртүрлі
жолдармен еңгізіледі.Соның бірі қажет гені бар жасушаны трансформация-лау,
яғни селекция жұмыстары жүретін бір генмен қосу.Жасушаға еңгізілген ген,
құрамынды ДНҚ-сы бар, әрі қарай бірдей болып дамуы үшін маркер әдісі
қолданылады.Бұл жағдайда жануар жасушасын трансформациялау үшін бактерия
плазмидінің гибриді және вирус герпесадан алынған тимидинкиназы ферментінің
гені пайдаланылады.Бұл үшін клондау технологиясын пайдаланып, E coli
жасушасына генді отырғызып, нәтиже-сінде алынған рекомбинантты плазмида
тимидинкиназа ферментінің жасушасына еңгізілді.Селективтенген маркерлер
сүтқоректілерге кез-келген генді еңгізуге мүмкіндік береді.Арнайы клондау
әдісі арқылы алын-ған.Соңғы жылдары көп көлемде тасымалдаушы векторлар
құрастырыл-ған, олар жануар және бактерия ағзасында көбейе
алады.Векторларды клондалған генді жануар ағзасына тасымалдау үшін
пайдаланады.Оларға плазмид pBR 322 –нің векторы, ДНҚ SW-40 транскрипциясы
жатады.Гендік инженерияның алдында тұрған ең негізгі жұмыс – векторларды
шығаратын технологияны өңдеу, плазмидаға ұқсас, клондалған генді
тасымалдаған кезде ағзаға ешқандай әсер етпеуі тиіс.
И.И.Фридлянскидің (40) тәжірибелері бойынша жасушаларды қосу негізі-
нен гибридті жасушаларды алу кезінде жүргізіледі, олар антидененің
продуценті.Антидене – қан сарысуының ақуызы.Бұл ағзаға бөгде заттар енген
кезде синтезделеді, яғни қарсы тұру реакциясы пайда болады.Иммундық жүйе
көптеген антигендерге қарсы спецификалық антиденелерді бөліп
отырады.Антидене қандағы негізгі ақуыздық компо-нентті құрайды.Антиген
ретінде әртүрлі заттар қатысады.Оларға микроорганизмдер жасушасы, вирус,
ақуыз, нуклеин қышқылдары, кейбір жағдайда төмен молекулалы заттар
антибиотиктер және пистициттер жатады.
Н.Домасьтің (41) деректері бойынша клондау технологиясы биомедицина
саласында жоғарғы жетістіктерге жеткен әдістердің бірі болып саналады. Тірі
ағзаларды клондауға болады, вегетативті жолмен олардың көшірмесін- клонды
алуға болады.Энциклопедиялық сөздікке сүйенсек, клон – жыныссыз жолмен
дамыған, бір ізден шыққан, бір біріне ұқсас ағзалар.Қарапайым мысал ретінде
амебаны алуға болады.Ол вегетативті жолмен көбейеді, жасушалары екіге, одан
тағы да төртке сол сияқты әрі қарай бөліне береді.Клондау технологиясының
негізі болып көбею процесі саналады.1997 жылдың 23 ақпанында
Великобританияда, зертханалық жағдайда генетик-ғалым Ян Вильмут 277 сәтсіз
тәжірибеден кейін әлемге әйгілі сүтқоректі Долли қойын алды.Оның
фотосуреттері барлық газет - журналдарға жарияланды.Осыдан кейін бүкіл
әлемде клондау туралы сын- пікірлер айтыла бастады.Адам клоны дегеніміз -
екінші бір адамның егіз сынары, бірақ уақыт бойынша артта қалған.Қазіргі
таңда бүкіл әлемде 150 миллиондай егіздер кездеседі.Американдық ғалымдар
адам клоның жасау идеясын жүзеге асыруда.Православие Ru агентінің
ақпараттарына сүйен-сек 2001 жылдың 12 қаңтарында американдық Клонэйд
компаниясы бір жанұяның тапсырмасын орындауға, яғни олардың 10 айында
қайтқан қызы-ның клоның алуға келіскен.Дұл операцияға 560 мың доллар
төленіп қойған.Проектінің ұйымдастырушыларының айтуы бойынша компания бас-
қада бірнеше тапсырмалар алған, сонын ішінде Ресейден де бар. Клонэйд
компаниясына қаржылай көмек көрсетіп отырған халықаралық религиялық
организация Движение раэлинов, ол клондау өлімді болдырмаудың бірден –
бір жолы деп санайды.
Б.Р.Юдиннің (42) зерттеулері бойынша 1997 жылы Шотландияда ашылған
жаңалыққа дейін адам зат жер бетінде болып жатқан құбылыстарға жай көзбен
қарады.Бұл туралы ғалымдардың, политиктердің, юристердің, философтардың,
шіркеу қызметкерлерінің және социологтар пікірлері әртүрлі болды.Біреулері
келісті, енді бірелері қарсы шықты.Бірақ бұл технология жүзеге аспастан
бұрын оның құқықтары мен этикалық проблемалары қарастырылды.Бүкіл әлемдік
денсаулық сақтау орталығы-ның директоры дәрігер Накаяманың арнайы осы сала
үшін айтқан пікірі: Адамды клондауға қарсы қанша пікір айтылсада, бұл
әдістің жүзеге асуына тыйым салынбауы тиіс.Адам жасушасын клондау арқылы
моно-клональді антидене алып, оларды рак сияқты қауіпті ауруларға диагнос-
тика қоюға немесе емдеуге қолдануға болады.Биомедицина саласының жылдан
жылға дамуы адам дегеніміз кім, және ол қандай жетістіктерге жете алады?
деген сұрақтарға жауап алуға болады.
В.И.Сафановтың (43) деректері бойынша әрбір дара тұлғаның өмірге
деген көзқарасы, мақсаты мен міндеті әртүрлі болады.Тірі жанның қарапайым
жаны жоқ денеден немесе заттан айырмашылығы осында, яғни дамиды, іс әрекет
жасайды, ойлайды.Сонымен қатар жер бетіндегі барлық тірі ағза көбейеді,
дамиды, қартаяды.Қартаю кезінде ағзадағы барлық процестер
бәсендейді.Клондау жолы арқылы әйгілі адамдардың немесе белгілі бір
ерекшеліктері бар адамдардың генінің банкін құруға болады.Сол арқылы
олардың қажет қасиеттерін сақтап, ұрпаққа беруге болады.
Л.И.Корочкиннің (44) зерттеулері бойынша соматикалық жасушаның
ядросы осы организм туралы толық генетикалық ақпаратқа ие екендiгi белгiлi,
егер бұл ақпаратты iске асыру үшiн барлық жағдайлар жасалса, онда жекелеген
тұқымның генетикалық көшiрмелерiнiң (клондарының) шексiз санын алуға
болады. Көп соматикалық жасушалар ядролары дифференцияланған қалыпта
болғандықтан, алғашқы кезеңде бұл мәселенi олардың дифференциясы өтпеген
ұрық дамуының белгiлi бiр стадиясында эмбрионалдық жасушаларды пайдалана
отырып шешкен. Ядроларды (бластомерлердi) толған ооциттерге көшiру ондай
мүмкiндiктi бередi, өйткенi ооциттердiң цитоплазмасы көшiрiлген ядроны
қайта бағдарламалап, жаңа эмбрион дамуының бағдарламасын жiберуге қабiлеттi
өзiндiк факторларды құрайды.
II Клондау түсінігі мен даму тарихы.
Биотехнологияның жаңа бағыты клондау әдісі болып табылады. Клон
термині грек тілінен аударғанда өсінді, бұтақша деген мағынаны
білдіреді.Клондау дегенміз бір - біріне ұқсас жыныссыз жолмен ұрпақ
алу.Басқаша айтқанда клондау генетикалық жағынан ұқсас жеке клетканың
немесе организмнің көшірмесін алу.Демек бұл организмдер сыртқы көрінісімен
ғана емес, жалпы генетикалық жағынан ұқсас болып келеді. Бастапқыда бір
өсімдіктен вегетативті жолмен бір топ өсімдік алу мақсатында ауыл
шаруашылығында қолданылды. (1-сурет) Алынған өсім-дік бастапқы өнім
берушінің қасиеттерін дәл сол күйінде сақтап қалады, және де өсімдіктердің
жаңа түрлерін шығаруда пайдаланылады.Бұл процеске қатысқан организмді клон,
ал одан алынған ұрпақты клондау деп атады.Уақыт өте келе терминнің мағынасы
жан-жақты зерттеліп, микробиология саласында бір жасушаның ұрпақтары
ретінде бактерия культурасын өсіруде қолданыла бастады. Өсімдіктерді
өсінділерінен, жасушаларынан, тамырларынан көбейту 4 мың жылдай уақыттан
бері белгілі.ХХІ ғасырдың 70-ші жылдарынан бастап өсімдіктерді клондау
1-сурет
Өсімдікті қалай клондайды?
үшін шағын топтарды және соматикалық клеткаларды кең көлемде пайдалана
бастады.Өсімдік жасушасының жануар жасушасына қарағанда айырмашылығы: өсу
қарқыны мен оның тотипатенттілігі, яғни ядрода қалыптасқан барлық
генетикалық ақпаратты дәл сол күйінде сақтап қалу қасиеті бар.Практикалық
тұрғыдан қарайтын болсақ, әрбір өсімдік жасушасы жаңа ағзаның қалыптасуына
септігін тигізеді.Бұл негізінен генетикалық және селекциялық әдістерге
негізделген. Клондаудың пайда болуына бастапқыда негіз болған, эмбриональді
жасуша культурасымен зертханада жүргізілген тәжірибе, яғни ағзаның
дефференцияланбаған жасушасы, ол үздіксіз шыны ыдыстарда көбейе
береді.Кейін оны кез – келген рецепиент ағзаға отырғызып, одан тірі жаңа
ағза алуға болады.70-ші жылдардың басында осы әдісті пайдаланып, америкалық
зерттеушілер Эванс, Мартин және Кауфман тышқанға тәжірибе жүргізді.Жатырға
әлі түспеген тышқанның эмбрионынан жасуша алып, арнайы дайындалған қоректік
ортаға отырғызды.Яғни олар жасанды жолмен жасушаны өсірді.Әлемге әйгілі
Долли қойын алар кезде пайдаланылған эмбрион жасушасы бір жыл бұрын
зертханалық жағдайда дайындалған.Мұндай жағдайда өсірілген жасушаға кез –
келген қажет генді орналастырып, өзімізге қажет болған генотипі бар
жануарды алуға болады. (2-сурет)
2 сурет.
Клондау әдісі мал шаруашылығы, өсімдік шаруашылығы, медицина салаларына
көптеген жаңалықтар мен өзгерістер еңгізуде. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖӘҢГІР ХАН АТЫНДАҒЫ БАТЫС ҚАЗАҚСТАН АГРАРЛЫҚ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ВЕТЕРИНАРИЯ ЖӘНЕ АГРОБИОТЕХНОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
Қорғауға жіберілсін
Ветеринария және агробиотехнология факультеті деканы,
____________ Қ.Ж.Кушалиев.
_________________2009 ж.
Алдын-ала қорғаудан өтті
Биотехнология, мал және балық шаруашылығы кафедрасының меңгерушісі
________________ Есенгалиев Қ.Г.
_________________2009 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Генетикалық инженерияның жаңа бағыты – клондаудың мәні мен маңызы
Орындаған: БТ-41 топ студенті ___________________ А.А.Жумашева
Жетекші а.ш.ғ.к., аға оқытушы ________________ А.Б.Ахметалиева
Сын-пікір беруші: б.ғ.к., доцент ____________________ С.Г.Қанатбаев
ОРАЛ- 2009
Жоспар
бет
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..5
II Клондау түсінігі мен даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...25
IІІ Зерттеу материалдары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 31
3.1. Клондаудың
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..33
3.2. Клондауға байланысты жүргізілген
тәжірибелер ... ... ... ... ... ... .38
3.3. Клондау саласында шешілмеген негізгі
мәселелер ... ... ... ... ... ..45
3.4. Клондаудың этикалық және моральдық проблемалары ... ... ... ..46
3.5. Клондау технологиясы алдында тұрған негізгі тапсырмалар ... .48
3.6. Клондаудың
хронологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...50
ІV Қорытынды мен
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...53
V Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
VI
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .61
Кіріспе
Биотехнология ғылыми-техникалық прогрестiң маңызды бағыттарының бiрi
болып табылады. Биологиялық және техникалық ғылымдар саласындағы
генетикалық және клеткалық инженериядағы осы заманғы жетiстiктерiнiң
негiзiнде адамдардың өмiр сүру деңгейiн көтеру үшiн мақсатты түрде жасалған
тiрi жүйелердiң (ең алдымен микроорганизмдер) мүмкiндiктерiн пайдалануға
болады. Биотехнологиялық өнiмнiң көмегiмен жақын перспективада да және
стратегиялық тұрғыда да өндiрiстiк-технологиялық, экологиялық және
әлеуметтiк-экономикалық проблемалар шешiлуде.
Табиғатта қиын да әрі нәзік механизм бұл жыныс жасушаларын өз функцияларын
орындауға дайындау және оларға жаңа өмір сүруге бастама беру.Тірі
организмнің жыныссыз жасушаларын пайдалана отырып, оның көшірмесін алу,
яғни клондау, бұл табиғаттың заңдылығына қайшы келетін процесс.
Гендік инженерияның жаңа бағыты клондау әдісі болып табылады. Клон
термині грек тілінен аударғанда өсінді, бұтақша деген мағынаны
білдіреді.Клондау дегеніміз бір - біріне ұқсас жыныссыз жолмен ұрпақ
алу.Басқаша айтқанда клондау генетикалық жағынан ұқсас жеке жасушаның
немесе ағзаның көшірмесін алу.Демек бұл ағзалар сыртқы көрінісімен ғана
емес, жалпы генетикалық жағынан ұқсас болып келеді.
Клондау әдісі мал шаруашылығы, өсімдік шаруашылығы, медицина
салаларында көптеген жаңалықтар мен өзгерістер еңгізуде. Бастапқыда бір
өсімдіктен вегетативті жолмен бір топ өсімдік алу мақсатында ауыл
шаруашылығында қолданылды. Алынған өсімдік бастапқы өнім берушінің
қасиеттерін дәл сол күйінде сақтап қалады, және де өсімдіктердің жаңа
түрлерін шығаруда пайдаланылады.Бұл процеске қатысқан организмді клон, ал
одан алынған ұрпақты клондау деп атады.Уақыт өте келе терминнің мағынасы
жан-жақты зерттеліп, микробиология саласында бір жасушаның ұрпақтары
ретінде бактерия культурасын өсіруде қолданыла бастады.Уақыт өте келе
әсіресе биомедицина саласында жоғарғы жетістіктерге жетуде.
Бұл саланың негізгі мақсаты: 1) сүтінің сарысуында адам алгоамині бар
сиыр шығару.Бұл сарысу күйікті және т.б. ауруларды емдеуге
қолданылады.Халықаралық масштабта жылына 500-600 тонна қолданылады. 2)
Клондау арқылы белгілі бір өнім бағытындағы (сүт, ет, жұмыртқа, жүн) немесе
адамдарға қажет ферменттер (инсулин, интерферон, химозин ) бөліп шығаратын
жануарларды алу. 3) адамдарға трансплантациялауға болатын жануарлардың
органдарын жасап шығару.Қазіргі таңда бүкіл елде донорлық ағзалардың
жетіспеуі орын алуда (бауыр, бүйрек, жүрек т.б.). 4) гендік инженерияны
пайдалана отырып, трансгенді ауыл шаруашылық өсімдіктерін жасап шығару.Яғни
бұл өсімдік-тер өздерін әртүрлі зиянкестерден қорғайды және де белгілі бір
ауруларға қарсы тұра алады.Клондау әдісі бұл мәселелерді шешудің бірден-бір
жолы болып табылады.
I Әдебиетке шолу
В.А.Струнниковтың (1) мәліметтері бойынша көптеген жылдар бойы ауыл
шаруашылығы салаларында жоғары өнімді немесе дене бітімі мықты, төзімді
жануарларды алу табиғи жағдайда өте сирек кездесетін процесс.Осыған
байланысты қоғамда көптеген пікірлер айтыла бастады.Яғни жасанды жолмен
өміршенділігі ұзақ, өнімі жоғары жануар жасап шығару.Рекордшы малдар ұзақ
өмір сүрмей, ал олардан алынған ұрпақ ата – енесінен барлық қасиеттерді
бірдей ала алмайды.Ағзаны қалыптастырған кезде барлық қасиеттері сақталып
қалуы үшін анасының генетикалық ақпараттары ешқандай өзгеріссіз ұрпаққа
берілуі тиіс.Бірақ табиғи жағдайда бұған мейоз процесі кедергі
келтіреді.Жынысты жолмен алынған ұрпаққа ата-енесінің қасиеттері бірдей
беріледі. Сондықтанда ғылымның дамуына байланысты клондау әдісі пайда
болды.Бұл қиын биологиялық проблеманы медицина саласында терапевтикалық
және хирургиялық жолмен шешуге болады.
В.И.Артомановтың ( 2) айтуы бойынша адамды клондау бүкіл әлемде
кереғар пікір тудырып отыр дегенге келісуге болмайды.Бұл әдісті кейбір
елдер ғылыми жобаларына еңгізіпте үлгерді.Клондау әдісінің адамзатқа берер
тиімділігін ол екі сатыға бөліп қараған.Пайдалы жағы, осы әдіс арқылы
ағзаның кейбір мүшелерін өсіріп, оны ісік, коллагенез, күйік және
альцгеймер ауруларын емдеуге жағдай туғызуға болады.Бұл әдістің адам
ағзасын алмастыруда болашағы бар.Ал зиянды жағы, ол бірінші этикалық
жағы.Қазіргі кезде христиан және котолик шіркеулері адамды клондауды
айыптауда.АҚШ президенті адамды клондауға тәжірибе жасауға тыйым салатын
жарлық шығарған.
Н.С.Егоровтың (3) деректері бойынша клондау әдісі жасушаның дамыған
ядросы барлық ағзаның қасиеттерін дәл сол күйінде сақтап тұратындығын
дәлелдеу жағдайында ашылған.Осы салада ең алғашқы жетістікке жеткен Корнель
университетінің профессоры Стюардом.Ол қажетті қоректік заттары мен
дәрумендері бар ортада жеке дара жасушаны өсіріп, оның дамып екіге
бөлінетіндігін көруге болатындығын дәлелдеді.
А.В.Акуличеваның (4) айтуы бойынша клондау дегеніміз - жасарудың
бірден – бір жолы.Соңғы жылдары жасанды жолмен яғни клондау әдісі арқылы
адамды алу туралы көптеген пікірлер айтылуда.Біреулері Гитлер немесе оған
ұқсас, енді біреулері қарапайым халықты жойып жіберетін әлде бір құбыжықтар
пайда болама деген қорқыныштарын білдіруде. Жағымды жақтарына келетін
болсақ жетіспейтін ағзаларды алып, трансплантациялауға, баласы жоқ немесе
баласы қайтыс болған адамдарға өз баласының өшірмесін алуға
көмектеседі.Яғни қоғамда болып жатқан келенсіз мәселелерді шешуде маңызды
роль атқарады.
М.Е.Лобашевтің (5) деректері бойынша биологияда клондау дегеніміз
организмнің немесе белгілі – бір объектінің, мысалға, жасушаның әлде геннің
дәл көшірмесін алу.Клон сөзі грек тілінен аударғанда өсінді, бұтақша
деген мағынаны білдіреді.Бастапқыда бір өсімдіктен вегетативті жолмен бір
топ өсімдік алу мақсатында ауыл шаруашылығында қолданылды. Алынған өсімдік
бастапқы өнім берушінің қасиеттерін дәл сол күйінде сақтап қалады, және де
өсімдіктердің жаңа түрлерін шығаруда пайдаланылады.Бұл процеске қатысқан
организмді клон, ал одан алынған ұрпақты клондау деп атады.Уақыт өте келе
терминнің мағынасы жан-жақты зерттеліп, микробиология саласында бір
жасушаның ұрпақтары ретінде бактерия культурасын өсіруде қолданыла бастады.
К.В.Ваттидің (6) мәліметтеріне сүйенсек жануарларды репродуктивті
клондау клеткалық технология мен гендік инженерияның жетістіктеріне
байланысты пайда болды.Бұл әдіске көптеген ғалымдар мен қоғамда
қызығушылықпен назар аударуда.Репродуктивті клондауда соматикалық
жасушалардың жасушалық ядросын ядросы жойылған жұмыртқа жасушасына отырғызу
тәсілі қолданылады.Ол өгей шешенің жатырына еңгеннен кейін әрі қарай дамып,
одан донор ядросынан аумайтын, яғни ұқсас ұрпақ алуға болады.Ұрпаққа
берілетін қасиеттің белгілі бір бөлігі митохондриальдік хромосом гендерінде
сақталады.Клонды жұмыртқа жасушасының цитоплазмасынан алады.Өкінішке орай,
әдістің қиындығына байланысты сүтқоректілердің дені сау бір клон түрін алу
үшін осы әдісті 200-300 рет қолданған кезде ғана нәтиже береді.Соған
қарамастан осы уақыт ішінде әлемге танымал Долли қойы және тағыда басқа
ондаған жабайы, қолға үйретілген жануарлар түрлері алынуда. Репродуктивті
клондау әдісі ғылымда ғана емес, соңымен қатар ауыл шаруашылығында жойылып
бара жатқан өсімдіктер мен жануарлардың түрлерін сақтап қалуда, өнімділігін
көбейтуде және жаңа түрін шығаруда қолданылады.
Б.В.Конюховтың (7) зерттеулері Долли қойы заңдылық па, жоқ әлде
кездей соқ оқиға ма? бойынша жүргізілді.Юристер мен политиктердің арасында
адамды клондау әліде шешілмеген мәселе.Жақында биология саласының білікті
ғалымдары Долли қойын алу кезінде жүргізілген тәжірибенің күмәнді екендігі
туралы өз пікірлерін білдірді.Бұл айтылған пікірлер генетиктер арасында
үлкен дауға ұласты.Бірақ Шотландиядағы Рослинг университетінің ғалымы Ян
Уилмут өз әріптестерімен бірге бұл күмәнді пікірлерді жоққа шығарды,
өмірге Долли қойы келді. И.В.Березиннің (8) айтуы бойынша терапевтикалық
клондау болашағы бар әдіс.Терапевтикалық клондау арқылы генетикалық жағынан
донор ядросына ұқсас эмбрионы бар жыныс жасушаларын алуға болады. Алынған
өнімді клеткалық терапияның материалы, гендік инженерияның шикізаты,
болашақта медицина саласында тапшы ағзаларды өсіріп шығаруға қолданылатын
материал ретінде пайдалануға болады.Мысалға, Паркинсон ауруымен ауыратын
ағзаның ауру ДНҚ-нан эмбрион жасушасын бөліп алып, оны қайта өзін емдеуге
пайдалануға болады.Кейін ол ауру ағзаның иммундық жүйесінен бөлінбей бірге
қызмет атқарады.Бүкіл әлемде ғалымдардың бірнеше жылғы еңбегінің
нәтижесінде терапевтикалық клондау әдісінің әдістемелік нұсқауы жасап
шығарылды. Жақында Жапония мен АҚШ-тың бір топ ғалымдары гендік инженерия
әдісі арқылы фибробласттың ересек терісінің клеткаларын қайта өңдеу арқылы
одан адам денесінің клеткаларына ұқсас клетка алуға болатындығын
дәлелдеген.
В.И.Артамоновтың (9) деректері бойынша клондау негізінен вегетативті
көбеюге жатады.Өсімдіктерді өсінділерінен, жасушаларынан, тамырлары-нан
көбейту 4 мың жылдай уақыттан бері белгілі.ХХІ ғасырдың 70-ші жылдарынан
бастап өсімдіктерді клондау үшін шағын топтарды және соматикалық
жасушаларды кең көлемде пайдалана бастады.Өсімдік жасушасының жануар
жасушасына қарағанда айырмашылығы: өсу қарқыны мен оның тотипатенттілігі,
яғни ядрода қалыптасқан барлық генетикалық ақпаратты дәл сол күйінде сақтап
қалу қасиеті бар. Практикалық тұрғыдан қарайтын болсақ, әрбір өсімдік
жасушасы жаңа организмнің қалыптасуына септігін тигізеді.Бұл негізінен
генетикалық және селекциялық әдістерге негізделген.
М.Е.Бекердің (10) айтуы бойынша клондау дегеніміз - бұл тірі ағзамен
болатын процесс, нәтижесінде белгілі-бір тірі ағза алынады.Қазіргі таңда
қоғамда клондау керек пе, жоқ па деген сұрақ туындап отыр.TimeCNN АҚШ-та
азаматтарымен жүргізген сұхбатқа сүйенсек адамды клондауға 93%-ті, ал
жануарды клондауға 66%-ті қарсы екендерін білдірген.
А.Б.Тыныбековтың (11) мәліметтері бойынша клондау қиын да, әрі қымбат
әдіс болып саналады.Бізде америкалық ғалымдардай мүмкіндік жоқ. Олардың
клондау әдісі біздің қалтамызды көтермейді.Дегенмен қазіргі
биотехнологиялық даму заманында тек қана алға ұмтылу қажет.Азотпен
қатырылған эмбриондар арқылы клондаудың қарапайым әдісін жүзеге асыруға
болады.Ол үшін қойға салынатын эмбрионды екіге бөліп салып, қойды арнайы
инкубаторда бақылауға аламыз.Бір жұма өткен соң екіге бөлінген эмбрион
жатырға түсіп, өз нәтижесін береді.Бұл жерде эмбрионды екіге бөле салса
бітті, қой клондалып шыға келеді деген ой қалыптаспауы керек.Бұл тәжірибе
кейде сәтті шықпауыда мүмкін.Бір қызығы клондалған қойдың сырт пішіні,
ағзалық құрылысы, құрылымы тәжірибеде қолданған қойдан ешқандай
айырмашылықсыз болып шығады. Біз Англиядан әкелінген төрт қошқардан осы
әдіс арқылы бұл күні 52 қозы алып отырмыз.Бұл – сирек кездесетін дүние.Асыл
тұқымды малды көбейту мақсатында осы тәсілді қолдану - таптырмайтын әдіс,-
дейді акдемик Мәкен Молдабайұлы.
Г.Н.Остроумовтың (12) деректері бойынша 1997 жылдың 23 ақпаныңда
әлемде жаңа үлкен өзгеріс болды.Алғашқы рет адам жасанды жолмен ересек
жануардың генетикалық көшірмесін, яғни сүтқоректіні алды.Долли қойының
қарапайым тілмен айтқанда әкесі жоқ, оның дамуына анасының екі ген жиынтығы
септігін тигізді.Бәрімізге белгілі, әрбір ересек ағзаның соматикалық
жасушалары барлық нәсілдік қасиеттерді түгелдей сақтап тұрады.Ал жыныс
жасушалары тек жарты генді алып жүреді, сондықтанда аталық және аналық
жыныс жасушалары қосылған кезде ғана жаңа организм пайда болады.Соматикалық
жасушаларды пайдалана отырып, тірі организмді алу процесі клондау деп
аталады.
Н.Гриннің (13) пікірі бойынша клондау әдісінің бағасының қанша
тұратының нақты айту мүмкін емес.Бұл жайт әзірше Батысқа ғана белгілі.Бірақ
қарапайым Жигулидің бағасы емес, одан қымбатырақ екені айдан анық.Өз
басым клондау әдісіне қарсымын дейді.Себебі әр адам - жеке тұлға.Адамды
клондау дегеніміз – бір адамнан екінші адамның көшірмесін жасап
шығару.Сондықтанда қазіргі таңда ғылымның осы бір түсініксіз тұсын дамыту
керек пе, әлде жоқ па? деген мәселе төңірегінде мұқият ойлануымыз керек.
У.Стауттың (14) деректеріне қарасақ Клонэйд медицина компаниясы-ның
президенті Б.Буасселье адамды клондау процесі жалғаса беретіндігін жасырып
отырған жоқ.Осыдан біраз жылдар бұрын жатырдан тыс ұрықтандыру адамзатқа
құбыжық дүние болып көрінген.Ал бүгінде әлемнің біраз елдерінде халықтың
игілігіне айналып отыр.Бұл әдіс тиым салынбаған елдерде жүзеге аса беретіні
анық. Клонэйд компаниясы 2002 жылы осы клондау әдісі арқылы Ева есімді
қыз дүниеге келді деп жариялаған болатын.Бірақ аталмыш ұйым Еваның туғаның
жөнінде жеткілікті дәйектемелер берген жоқ.Бұл жаңалық заңды құжаттармен
дәлелденбеген.Сондықтанда әзірше клондау әдісінің төңірегіндегі жаңа-
лықтарға сенімсіздікпен қараған жөн.
Ф.Киберштерннің (15) мәліметтері бойынша мүшелер мен жасушаларды
клондау транспланталогия, травматология және тағы да басқа медицина,
биология салаларының ең негізгі тапсырмалары болып саналады. Клондалған
мүшені басқа ағзаға орналастыру кезінде рак немесе басқада аурулар пайда
болама деген қорқыныш болмауы керек.Клондалған мүшелер - әртүрлі жол
апаттарына немесе ауруларға ұшыраған (жүрек, бауыр т.б.) адамдарды өлімнен
аман алып қалудың бірден бір жолы. Клондаудың ең басты жағымды жағы бала
сүйе алмаған адамдарға өз балаларын бағуға мүмкіндік береді.Қазіргі уақытта
Республикалық орталықтың мәліметтеріне сүйенсек әрбір алтыншы – жетінші
жанұя бала көтере алмайды.Бұл өте қайғылы оқиға.Сондықтанда осы әдіс арқылы
бұл мәселені шешуге болады.
М.М.Асланянның ( 16) деректері бойынша клондау әдісі қазіргі таңда
жаңалық емес.Табиғатта қарапайым клондау кездеседі,бұл – бір бактерияның
немесе амебаның көбеюі.Олар бірнеше жасушаға бөлінеді, бөлінген жасушалар
бастапқысына дәл ұқсас болады – ол клон деп аталады.60-шы жылдары
өсімдіктерді клондауды үйрене бастады.Егер өсімдік жасушасын оның сыртқы
қатты қабатынан босатып, оны өсу гармонымен өндесек ол бөліне бастайды,
яғни каллус құрайды.Каллус - бөлінген жасушалардың жиынтығы.Ал әрбір
бөлінген жасушаның жаңа өмір бастауға қабілеті бар.Егер каллустың бір
бөлігін бөліп алып, топыраққа отырғысса одан бастапқы өсімдікке ұқсас
өсімдік өсіп шығады. Бұл әдіспен Батыс Германияда Мельхерсом, Ресейде
кореспондент мүшесі, өсімдіктер физиологиясы институтының академигі
Р.Г.Бутенко айналысты.Селекционерлер үшін бұл өте маңызды.Себебі олар осы
әдіс арқылы өздеріне қажет немесе жойылып бара жатқан өсімдік түрін ала
алады.Қарапайым жануарларды немесе өсімдіктерді будандастырған кезде ата –
енесінің қасиеттерінің ұрпаққа тек 50% ғана беріледі.Сондықтанда
соматикалық жасушаны пайдаланып, жануарларды клондау көптеген генетиктардың
арманы болды.
Е.И.Каликинскаяның (17) пікірі бойынша соматикалық жасушаның жыныс
жасушасынан айырмашылығы тек оның бүкіл генетикалық ақпаратты сақтап
тұратындығында емес.Бұл жасушалар дайындық кезенінен өткен немесе
дифференцияланған.Әрбір ересек жасуша өз қызметін, өз функциясын
біледі.Бауыр жасушасы жүйке жасушасынан құрылысы бойынша өзгеше, бірақ
дифференциялау процесінен кейін екеуіде өзгеріп, ағзада өз қызметтерін
дұрыс атқаруы жақсарды.Мысалға, дифферренция-лаудан өткен ағзадағы қызыл
қан жасушасы, эритроцит, оның ядросы жоқ, демек ДНҚ мен тұқым қуалаушылық
қасиеті жоқ.Сондықтанда ағзаның әрбір жасушасынан тірі жануар алына
бермейді.
Е.И.Рогаевтің (18) зерттеулеріне қарасақ шыныменде дефференцияланған
жасушаларда өзгерістер пайда болады.Тек сыртқы көрінісі ғана емес, ішкі
құрылысыда өзгеріп отырады.Мысалға, жүйке жасушаларында өсінділер пайда
болады,сол арқылы жүйке импульстері беріліп отырады.Сонымен қатар оларда
ДНҚ өзгереді, кейбір бөлігі өшіп қалады, ал қалқаны жұмысын
атқарады.Мұндай өшіп қалған ген бөлігін ДНҚ-да химиялық өзгерістер
қадағалап отырады.Әр бір ағзаның жасушасының функциясы мен қызметі
әртүрлі, ол бір жасушада белгілі бір геннің өшкенің, енді бір жасушада
басқа бір геннің өшкенің анықтауға мүмкіндік береді.Тағы бір ерекшелігі
құрылысының өзгеруі.Мысалға, жыныссыз клеткалардың бөлінуіне байланысты
хромосома соңы да қысқара береді.Сондықтанда жасуша үздіксіз бөліне бере
алмайды, белгілі уақыттан кейін өліп қалады. Жыныс жасушаларында даму
кезінде хромосома ұштарын әрдайым өсіріп отыратын арнай фермент қызмет
атқарады.Рак жасушаларының ұштарыда үнімі өсіп отырады, сол себепті
қазіргі таңда осы ферменттердің қызметін жоятын препараттар дайындалу
үстінде.Ағзада дефференцияланған және дефференцияланбаған жасушалар
арасында айырмашылықтың маңызы зор.Шотландтық ғалымдар дефференцияланған
жасушаны пайдаланды. Бұл - өте қиын да, әрі қызық даму механизмі.
А.С.Кривохарченконың (19) айтуы бойынша клондаудың пайда болуына
бастапқыда негіз болған, эмбриональді жасуша культурасымен зертханада
жүргізілген тәжірибе, яғни ағзаның дефференцияланбаған жасушасы, ол
үздіксіз шыны ыдыстарда көбейе береді.Кейін оны кез – келген рецепиент
ағзаға отырғызып, одан тірі жаңа ағза алуға болады.70-ші жылдардың басында
осы әдісті пайдаланып, америкалық зерттеушілер Эванс, Мартин және Кауфман
тышқанға тәжірибе жүргізді.Жатырға әлі түспеген тышқанның эмбрионынан
жасуша алып, арнайы дайындалған қоректік ортаға отырғызды.Яғни олар жасанды
жолмен жасушаны өсірді.Әлемге әйгілі Долли қойын алар кезде пайдаланылған
эмбрион жасушасы бір жыл бұрын зертханалық жағдайда дайындалған.Мұндай
жағдайда өсірілген жасушаға кез – келген қажет генді орналастырып, өзімізге
қажет болған генотипі бар жануарды алуға болады.
В.И.Кузнецовтың (20) пікірі бойынша клондау дегеніміз – бұл жасанды
жолмен ағза – клонды алу, генетикалық жағынан донор организмге ұқсас.
Жануарларды клондауда ең алғашқы оң нәтижеге жеткен ағылшын эмбрионологі
Дж.Гордон.Ол 1970 жылдың орта шамасында амфибияға тәжірибе
жүргізді.Амфибияның жұмыртқа жасушасындағы ядроны алып тастап, оның орнына
ересек бақаның соматикалық жасушасын салды, нәтижесінде дернәсіл пайда
болды.Клондау технологиясын пайдалану фенотипі мен генотипі бірдей жануар
алуға мүмкіндік береді.Олар арқылы ауыл шаруашылығындағы және биомедицина
салаларындағы әртүрлі теориялық және практикалық шешілмей жүрген
тапсырмаларды орындауға болады.Клондау әдісінің арқасында рекордшы мал
санын көбейтуге, өнімділігін жоғарылатуға және селекциялық генетика
жұмыстарын тездетуге мүмкіндік туды.
В.А.Игнатованың (21) деректері бойынша трансген мен клондау әдісі
бірігіп, қосымша құнды биологиялық белсенді ақуыз алуға мүмкіндік
береді.Олар адамдардың әртүрлі ауруларын емдеуге мүмкіндік береді.
Жануарларды клондау әртүрлі медициналық препараттарды зерттеуге мүмкіндік
береді. Яғни олар жануарларға зиян ба, жоқ па? деген сұрақтарға жауап
алудың бірден – бір жолы.Медицина саласында клеткалық терапия бөлімі үлкен
жетістіктерге жетуде.Бұл сала клондалған жасушалармен жұмыс жүргізеді.Бұл
жасушалар ағзада жетіспеген жасушаларды толықтырып отырады, әсіресе олар
трансплантациялау кезінде бөлініп кетпеуі керек.Жануарларды клондау
технологиясы, сонымен қатар, кең көлемде ағзаларды
ксенотрансплантациялауға, яғни адамға қажет мүшені сәйкес келетін
клондалған жануардан алу мүмкіндік береді.
Т.Я.Дубнищеваның (22) мәліметтері бойынша қазіргі таңда өз дененнің
бөліктерін (ДНҚ-сы бар) ұзақ жылдарға криоконцервация әдісі арқылы сақтап
қоюға болады.Американдық зерттеушілер алғаш рет маймыл – приматтың
эмбрионың клондады.Бұл кезде тағы бір жаңа тәсіл қолданылып, ол адамды
клондауға болатындығы туралы пікірді бір қадам жоғарылатты.Nature
журналының деректеріне сүйенсек, бір топ американдық ғалымдар 10 жастағы
макакадан ондаған клондалған эмбриондар алды.Болашақта клондау
технологиясын жетілдіру арқылы адам эмбрионын клондап, оны ғылыми
зертханаларда тәжірибе жүргізуге пайдалану жоспарлануда.Кейбір американдық
ғалымдар маймылдың клондалған эмбрионың зертханалық жағдайда өсіріп,
олардан жүйке жүйесі және жүрек бұлшық ет жасушаларын алды.
С.Х.Карпенковтың (23) пікірі бойынша адамды клондау қазірдің өзінде
шындыққа жақын дүние.Оның бастау алуына Великобританияда Ян Вильмуттың өз
әріптестерімен жүргізген тәжірибесі, ғылымда болған төңкеріс негіз
болды.Жалпы клондауға қарсы пікірлер, өкінішке орай, СМИ орталығының
жариялаған клондау туралы қарсы ойлары мен пікірлері және де бұған қарсы
жағымсыз қылықтары қоғамда да, ғылымда да қате, кереғар пікір
қалыптастырды.Егер адамды клондауға дұрыс көзбен қарайтын болсақ, қоғамда
болып жатқан кемшіліктердің алдын алуға болар еді.
А.Г.Яблоковтың (24) мәліметтері бойынша клондау термині орыс тіліне
ағылшын тілінен келген.Тек айтылуы мен жазылуы кішкене өзгерген. Ағылшын
тілінде clone, cloning сөзі биологиялық термин ретінде 100 жылдай
уақыттан бері қолданылып келеді.Бірақ уақыт өте келе бұл сөздің мағынасы
мен мәні өзгерді.Клон деп алғашында бір өсімдіктен вегетативті жолмен
алынған бір топ өсімдікті атады.Олар бастапқы өсімдіктің қасиеттерін
қайталап, жаңа түр шығаруға да қолданылып отырды.Кейін осы тәсілмен алынған
жеке дара өсімдікті клон, ал одан алынған ұрпақтарды клондау деп
атады.Уақыт өте келе бұл термин жан – жақты дамып, оны бактерия культурасын
өсіруге пайдаланды.Биология саласының жетістіктері өсімдіктер мен
бактериялардың ұрпақтары өздерінің бастапқы өмір берушісіне генетикалық
жағынан бірдей екендігін дәлелдеді.Содан соң клондау терминің кез-келген
ағзаның іздерін жасап шығаруға қолданды.Олар бастапқы ағзаға ұқсас және
оның ұрпақтары болып саналады.ХХ ғасырдың 90 жылдары осы технологияны
пайдаланып, адам көшірмесін алу мақсатында адамды клондау туралы пікірлер
айтыла бастады.СМИ орталығы, клондау туралы қарсы ойларын айтқаннан кейін
термин қоғамға жаналық болып көрінбеді.Бұл терминді компьютерлік
ойындарда, киноларда, әдебиеттерде кеңінен қолданды.
Н.В.Мерзликинаның (25) деректері бойынша табиғатта қиын да әрі нәзік
механизм бұл жыныс клеткаларын өз функцияларын орындауға дайындау, жаңа
өмірге бастама беру.Тірі организмнің жыныссыз клеткаларын пайдалана отырып,
оның көшірмесін алу,яғни клондау, бұл табиғаттың заңдылығына қайшы келетін
процесс.Биотехнологияның жаңа бағыты клондау әдісі болып табылады. Клон
термині грек тілінен аударғанда өсінді, бұтақша деген мағынаны
білдіреді.Клондау дегенміз бір - біріне ұқсас жыныссыз жолмен ұрпақ
алу.Басқаша айтқанда клондау генетикалық жағынан ұқсас жеке клетканың
немесе ағзаның көшірмесін алу.Демек бұл ағзаның сыртқы көрінісімен ғана
емес, жалпы генетикалық жағынан ұқсас болып келеді.
В.Г.Герасименконың (26) пікірі бойынша адамды клондау қазірдің
өзінде шындыққа жақын дүние.Бұл жетістіктер барлығымызға ғалымда үлкен
жаңалықтар ашуға мүмкіндік береді.Адамды клондауға қарсы болу ең
біріншіден қоғамның жан дүниесінің қорқынышы.Егер клондауға қарсы
пікірімізді өзгертсек, онда сол әдіс арқылы қоршаған ортада болып жатқан
әртүрлі келенсіз процестердің алдын алуға болар еді.Негізінде клон
дегеніміз – бұл жай бір адамның ұқсас егізі.Ғылыми қиял түрінде жазылған
романдар мен кинофильмдер адам клоны қатігез, жауыз болады,олар қоршаған
ортаға теріс әсер етеді деп баяндайды.Бірақ мұнын бәрі шындыққа жанаспайды.
В.Стивеннің (27) зерттеулері бойынша адам клоны біз бен сіз сияқты
ешқандай зияны жоқ тірі жан болады, оны қарапайым әйел 9 ай көтереді.Содан
соң олар дүниеге келеді, барлық сәбилердей отбасында
тәрбиеленеді.Кәмелеттік жасқа толу үшін оларға барлық адамдар сияқты 18
жыл уақыт керек.Заңдылыққа сай алынған клон өз иесінен бірнеше ондаған
жылға кіші болады. Сондықтанда оларды ажырата алмай қаламыз деген
қорқыныштан аулақ болу қажет.Қарапайым егіздер тәрізді клон мен донор ДНҚ-
сы да әртүрлі қол таңбаға ие болады.Алынған клонға өз иесінің еске сақтау
қабілеттері мен мида сақталған ақпараттары берілмейді.Жоғарда айтылып
кеткен айырмашылықтарға сүйене отырып, клон дегеніміз – адамның көшірмесі
немесе тағы да бір екінші сондай адам пайда болмайды, бұл - жай адамның
кіші егізі.Адам клонының бәріміз сияқты құқықтары мен міндеттері болады.Оны
құл ретінде пайдалануға болмайды.АҚШ-та 1865 жылы адамды құлдықта ұстауға
тыйым салынған.Адамды клондау технологиясы тек қана келісіммен
жүргізілетінің айтып кеткен жөн.Яғни осы процеске қатысатын жеке адам өз
келісімін берген кезде ғана. Сонымен қатар бұл процеке клон-егізін
көтеретін және оны кейін тәрбиелейтін әйел адам өз еркімен қатысуы тиіс.Бұл
тәжірибе құқықтық органдардың келісімімен жүзеге асады.
А.А.Баеваның (28) деректеріне қарасақ биотехнологияда адам және
жануарлар жасушаларын пайдаланудың кезеңі 1949 жылдан басталды.Ол кезде
американдық бір топ ғалымдар Эндерс, Уоллес және Робинс адам ұрығының
бұлшық ет және тері жасушаларының дақылдарында полимиелит вирусын
өсірген.Соңынан вирустарға көбірек адам ұрығының және ересек маймылдың
бүйрек жасушалары, тауық эмбрионының амниотикалық қабығы өзіне тез
қабылдағыш болып келетіні анықталды.Қазіргі кезде қиял ретінде көрінетін,
ал болашақта адамның өзін клондау мәселесі биотехнология шеше алу
мүмкіншілігін уақыт көрсетеді.Адам және жануарлардың жасушалық дақылдарын
басқада бағалы заттарды алуда пайдалану,дифференцияланған жасушаларды
дақылдау, егілетін жасушалардың тұрақсыздығы сияқты мәселелерді шешуге
болады. Сондықтанда қазірдің өзінде осы бағытта клондау технологиясы
пайдаланылуда.
Д.Тейлордың (29) мәліметтері бойынша табиғатта көбеюдің екі жолы
кездеседі : жынысты және жыныссыз.Әрбір көбею жолы бірнеше топтарға
бөлінеді.Бізді қазір қызықтырып отырған жыныссыз жолмен көбею әдісі.Бұл
бір ғана ағзаның қатысымен жүзеге асады, процесс кезінде гамета
түзілмейді.Жыныссыз көбею кезінде ұқсас ұрпақтар пайда болады, ал
генетикалық өзгерістің пайда болуына негіз болатын кенеттен пайда болған
мутациялық өзгерістер.Мұндай бір ағзадан пайда болған ұрпақтар клон деп
аталады.Жыныссыз даму бірнеше топтардан тұрады.Соның бірі – бөліну.Бұл
көбею жолы қарапайым бір жасушалы ағзаларға тән.Әрбір өсінді бірнеше (екі
немесе одан да көп) жасушаларға бөлінеді, олар аналық жасушаға ұқсас
болады.Бөлінудің алдында ДНҚ-ның реплекациялану процесі жүреді, ал
эукариоттық жасушалардың ядролары бөліне бастайды.Негізінен бинарлық бөліну
жүреді, яғни бір аналық жасушадан екі қыз жасуша пайда болады.Осы тәсілмен
бактериялар, қарапайымдылар және кейбір балдырлар бөлінеді.Сонымен қатар
көптеп бөліну процесі кездеседі.Ядро жасушасының бөлінуінің артынан
қайталап жасушаның өзі бірнеше жас жасушаларға бөлінеді.
И.Хиггинсаның (30)мәліметтері бойынша клондау әдісі мал шаруашылығы,
өсімдік шаруашылығы, медицина салаларына көптеген жаңалықтар мен
өзгерістер еңгізуде. Уақыт өте келе әсіресе биомедицина саласында жоғарғы
жетістіктерге жетуде.Бұл саланың негізгі мақсаты: 1) сүтінің
сарысуында
адам алгоамині бар сиыр шығару.Бұл сарысу күйікті және т.б. ауруларды
емдеуге қолданылады.Халықаралық масштабта жылына 500-600 тонна қолданылады.
2) Клондау арқылы белгілі бір өнім бағытындағы (сүт, ет, жұмыртқа, жүн)
немесе адамдарға қажет ферменттер (инсулин, интерферон, химозин ) бөліп
шығаратын жануарларды алу. 3) адамдарға трансплантациялауға болатын
жануарлардың мүшелерін жасап шығару. Қазіргі таңда бүкіл елде донорлық
органдардың жетіспеуі орын алуда (бауыр, бүйрек, жүрек т.б.). 4) гендік
инженерияны пайдалана отырып, трансгенді ауыл шаруашылық өсімдіктерін
шығару.Яғни бұл өсімдіктер өздерін әртүрлі зиянкестерден қорғайды және де
белгілі бір ауруларға қарсы тұра алады.Клондау әдісі бұл мәселелерді
шешудің бірден бір жолы болып табылады.
Ю.Ю.Глебаның (31) мәліметтері бойынша ең алғашқы жасанды жолмен
ағзаның көшірмесін алуға болатындығын дәлелдеген неміс эмбрионологі Дриш.Ол
теңіз кірпісінің ұрық жасушасын екі жасушаға бөліп, одан генетикалық
жағынан ұқсас екі ағза алған.1952 жылы Бриге мен Кинг амебаға тәжірибе
жүргізу арқылы дене жасушасының ядросын трансплантациялау арқылы жұмыртқа
жасушасына салды.Ал 1979 жылы ағылшындық Виладсен қой мен сиырдың
эмбрионынан бір жұмыртқалы егіздер алу әдісін ойлап тапты.Бірақ эмбрионның
дамуына жете алмады.1976 жылы Дж.Гердон бақаны клондауға болатынын дәлелдеп
шықты.Тек 1983 жылы ересек амфибияның клоның ғалымдар жасап шығарды.
Т.Маниатистің (32) деректері бойынша кез-келген ағзаның дәл сол
күйінде көшірмесін алуға болады, тек егер генетикалық ақпарат анасынан
қыздарына ешқандай өзгеріссіз берілген жағдайда.Табиғи көбею кезінде бұған
мейоз әсер етеді.Оның әсерінен әлі дамымаған жұмыртқа жасушалары екі немесе
диплоидты хромосома жиынтығы – нәсілдік қасиетті алып жүретін – екі рет
бөлінеді.Нәтижесінде төрт гаплоидты хромосома, яғни дара хромосома жиынтығы
бар жасуша пайда болады. Олардың үшеуі жойылады, ал қалған төртіншісі үлкен
қор жиынтығы бар жұмыртқа жасушасына айналады.Көптеген жануарларда олар
гаплоидты күйінде жаңа ағзада әрі қарай дами алмайды.Бұл үшін ұрықтанған
жұмыртқа жасушасы қажет.Ұрықтанған жұмыртқа жасушасынан пайда болған ағза
анасының да, әкесінің де қасиеттерін бірдей алады.Яғни жынысты жолмен
дамыған ағза тек анасының қасиеттерін ала алмайды.Сондықтанда табиғаттың
заңдылығына қарсы келіп, тек анасы-ның диплоидты хромосома жиынтығында
жасушаны дамыту, қиын биоло-гиялық проблема болып саналады.Уақыт өте келе,
ғылымның дамуына байланысты бұл мәселе өз шешімін тапты.Бұл процесті
клондау техноло-гиясы бойынша жүзеге асыруға болады.
Н.А.Ленецтің (33) зерттеулері бойынша клондау әдісі жасушаның дамыған
ядросы ағзаның қасиеттерін дәл сол күйінде сақтап тұратындығын дәлел-деу
кезінде ашылған.Осы салада жетістікке жеткен Корнель университеті-нің
профессоры Стюардом.Ол қажетті қоректік заттары мен дәрумендері бар ортада
жеке дара жасушаларды өсіріп, оның дамып, екіге бөлінетінді-гін көруге
болатындығын дәлелдеді.
Т.В.Данилованың (34) мәліметтері бойынша Helianthus argophyllus
тобына жататын жабайы күнбағыстың көтеген аурулар мен зиянкестерге қарсы
тұру қабілеті жақсы дамыған, оларды селекция жұмыстарында осы бағытта
кеңінен қолданады.Соңғы жылдары ауыл шаруашылығында кең көлемде мәдени
өсімдіктердің әртүрлі патогендік ауруларға қарсы тұру қабілетін арттыру
мақсатында молекулярлық маркировка әдісі қолданылуда.Қазірдің өзінде
көптеген өсімдіктер клондалып, олардың гендерінің төзімділік қасиеттері
зерттелген Геномдық ДНҚ мен үш жұп праймерді (F11 +R11, F11+R16, F11+R18)
пайдаланып, ПЦР әдісі арқылы әртүрлі ұзындықтағы өнім алынды.Алынған өсінді
p UC19 плазмидасына клондалды. Нәтиже-сінде 16 клондалған фрагмент бөлініп
алынды: біреуі F11 +R11 праймері-мен қосылған, сегізі ПЦР өнімі мен
F11+R16 праймері және жетеуі ПЦР өнімі мен F11+R18 праймері
қосылған.Сонымен клондалып алынған генді басқа өсімдікке отырғызғанда, ол
өзінің төзімділік қасиетін жақсы сақтап қалатындығы дәлелденген.
П.Девистің (35) мәліметттері бойынша қазіргі таңда бактерияларды,
ашытқыларды, саңырауқұлақтарды, өсімдіктер мен сүтқоректілерді клондау
жүйесі шығарылған.Экономикалық тұрғыдан негізгі қызығушылық танытатын ген
мен грамм оң бактерияларын клондау технологиясы. Олардың көбі химиялық
байланыстардың жоғарғы өнімі болып табылыды.Биоиндустрия саласында жоғарғы
жетістіктерге Bacillus subtilis жасушасы, стрептомицит және
Saccharomyces cerevisiae арқылы жетті.Осындай жүйеде клондауға
пайдаланылатын векторлар екі репликоны болуы тиіс.Векторлар сол арқылы E
coli-де және ағза жасушасында тіршілік етеді.Осы мақсатта гибридті
векторларды дайын-дайды.Алғашында жақсы зерттелген жүйе бойынша қажет
гендер жиын-тығын клондайды, сосын бөлініп алынған рекомбинантты плазмиданы
жаңа ағзаға еңгізіді.Мұндай векторлар қажет гендерді алып жүруі тиіс, олар
жасуша иесіне жеңіл бақылау тәрізді белгі беруі үшін қажет. B.subtilis-
патогендік қасиеті жоқ топырақ микроорганизмі.Бактерияның жасуша құрылысы
өте қарапайым.Олар мәдени ерітіндіде көптеген ақуыздарды синдездеп
отырады.Бактерияның 20 шақты түрлері жасушадан тыс жағдайда 40-тан астам
ферментті синтездеп шығарады.Бұл бациллалардан генетикасы жақсы зерттелген
плазмидалар мен фагтар табылған.Клондауды негізінен өсінді векторлар арқылы
жүзеге асырады.Олар бірнеше ағза жасушасында дами алады.Оларға:
Staphylococcus aureus, B.subtilis, E coli жатады.Векторлар in vitro
жағдайын-да Staphylococcus aureus плазмидасының фрагментімен, E coli және
B.subtilis хромосома фрагментімен қосылу нәтижесінде алынды.Алынған
рекомбинантты штамптардың антибиотиктерге қарсы тұру қабілеті болады.
Ф.М.Дяшлевтің (36) деректері бойынша ашытқыларды клондау. Ашытқы-
лардың ішінде кеңінен зерттелген S.cerevisiae түрі.Бұл түрдің гаплоидты
жасушасы 17 хромосомадан тұрады.Құрамындағы жүздеген гендер ұқсас. Бірнеше
ашытқы түрлері ұзындығы 2 мкм болатын автономді дөңгелек ДНҚ-дан тұрады.
S.cerevisiae-тің Scp1 плазмидасы 6300 жұптан және әрбір жасушасы 50-100
жасуша көшірмесінен тұрады.Негізінен оның гибридің плазмидамен бірге вектор
ретінде пайдаланады.Ашытқылармен жұмыс жасау жеңіл, себебі олар сұйық
ортада өсіп, ал өсінділерін қатты ортада бере алады.Және де қысқа уақыт
ішінде тез көбейеді.Ашытқы жасушасынан ДНҚ-ны бөліп алу өте
қарапайым.Ашытқы клондардың селекциясы негізінен арнайы бөлініп алынған
ағзаның қарапайым ортада өсе алмайтын мутанттарына пайдаланылады.Яғни
белгілі бір қоректік заты жоқ.Ағзаға жетіспеген белгілерді плазмида векторы
тасымалдайды. B.subtilis ашытқысы жасушадан тыс ортада көп көлемде
ақуыздарды син-тездейді.Сонымен қатар бөтен ағза ақуыздарын бөлугеде
қатысады, мысалға адам интерфероны.
В.А.Дыбовтың (37) мәліметтері бойынша ғылымда клондау дегеніміз –
бастапқы бір ағзадан, өсіндіден немесе молекуладан көптеген көшірмесін
алу.Клондалған жануарларға генетикалық жағынан ұқсас ағзалар тобы жатады,
бастапқыда пайда болуларына негіз болған бір ғана эмбрион немесе өсінді.Мал
шаруашылығында практика түрінде құрастырылған жануардың екі түрін алуға
болады.Олар бір түр ішінде (тұқымдар немесе іздер арасында) және түр аралық
болып бөлінеді.Түр ішінде жануарларды құрастыру арқылы - клондалған, ал
түр аралықты қолданып - химерлі жануарларды алуға болады.
С.А.Корнацкийдің (38) зерттеулері бойынша әлемдік практикада in vitro
технологиясы арқылы өнім беретін ауыл шаруашылық өсімдіктерді өсіруге қажет
егетін материалды алу үшін пайдаланылады.Өткен ғасырдың 90-шы жылдары
қарқынды дамыған микрокөбею орталықтарының көбі соңғы он жылдықта жабылып
қалды.Бұған негізінен елдегі экономикалық жағдай әсер етті, ақшаның,
материалдың, құрал-жабдықтардың жетіспеушілігінен бірнеше оқу орындарындағы
зертханалар жабылды.Клондалған микро-көбею процесі соңына дейін зерттелмей
тоқтап қалды.Бұлар өсімдіктің жаңа түрін шығарған кезде, вирустік
инфекциясы жоқ отырғызатын мате-риал алған кезде маңызды роль атқарады.
Р.Е.Спирстің (39) деректері бойынша сүтқоректілердің жасушаларына
генді еңгізу проблемасы жоғары эукариот генінің функцияларын зерттеген
кезде маңызды болып саналады.Клондалған гендер жануар ағзасына әртүрлі
жолдармен еңгізіледі.Соның бірі қажет гені бар жасушаны трансформация-лау,
яғни селекция жұмыстары жүретін бір генмен қосу.Жасушаға еңгізілген ген,
құрамынды ДНҚ-сы бар, әрі қарай бірдей болып дамуы үшін маркер әдісі
қолданылады.Бұл жағдайда жануар жасушасын трансформациялау үшін бактерия
плазмидінің гибриді және вирус герпесадан алынған тимидинкиназы ферментінің
гені пайдаланылады.Бұл үшін клондау технологиясын пайдаланып, E coli
жасушасына генді отырғызып, нәтиже-сінде алынған рекомбинантты плазмида
тимидинкиназа ферментінің жасушасына еңгізілді.Селективтенген маркерлер
сүтқоректілерге кез-келген генді еңгізуге мүмкіндік береді.Арнайы клондау
әдісі арқылы алын-ған.Соңғы жылдары көп көлемде тасымалдаушы векторлар
құрастырыл-ған, олар жануар және бактерия ағзасында көбейе
алады.Векторларды клондалған генді жануар ағзасына тасымалдау үшін
пайдаланады.Оларға плазмид pBR 322 –нің векторы, ДНҚ SW-40 транскрипциясы
жатады.Гендік инженерияның алдында тұрған ең негізгі жұмыс – векторларды
шығаратын технологияны өңдеу, плазмидаға ұқсас, клондалған генді
тасымалдаған кезде ағзаға ешқандай әсер етпеуі тиіс.
И.И.Фридлянскидің (40) тәжірибелері бойынша жасушаларды қосу негізі-
нен гибридті жасушаларды алу кезінде жүргізіледі, олар антидененің
продуценті.Антидене – қан сарысуының ақуызы.Бұл ағзаға бөгде заттар енген
кезде синтезделеді, яғни қарсы тұру реакциясы пайда болады.Иммундық жүйе
көптеген антигендерге қарсы спецификалық антиденелерді бөліп
отырады.Антидене қандағы негізгі ақуыздық компо-нентті құрайды.Антиген
ретінде әртүрлі заттар қатысады.Оларға микроорганизмдер жасушасы, вирус,
ақуыз, нуклеин қышқылдары, кейбір жағдайда төмен молекулалы заттар
антибиотиктер және пистициттер жатады.
Н.Домасьтің (41) деректері бойынша клондау технологиясы биомедицина
саласында жоғарғы жетістіктерге жеткен әдістердің бірі болып саналады. Тірі
ағзаларды клондауға болады, вегетативті жолмен олардың көшірмесін- клонды
алуға болады.Энциклопедиялық сөздікке сүйенсек, клон – жыныссыз жолмен
дамыған, бір ізден шыққан, бір біріне ұқсас ағзалар.Қарапайым мысал ретінде
амебаны алуға болады.Ол вегетативті жолмен көбейеді, жасушалары екіге, одан
тағы да төртке сол сияқты әрі қарай бөліне береді.Клондау технологиясының
негізі болып көбею процесі саналады.1997 жылдың 23 ақпанында
Великобританияда, зертханалық жағдайда генетик-ғалым Ян Вильмут 277 сәтсіз
тәжірибеден кейін әлемге әйгілі сүтқоректі Долли қойын алды.Оның
фотосуреттері барлық газет - журналдарға жарияланды.Осыдан кейін бүкіл
әлемде клондау туралы сын- пікірлер айтыла бастады.Адам клоны дегеніміз -
екінші бір адамның егіз сынары, бірақ уақыт бойынша артта қалған.Қазіргі
таңда бүкіл әлемде 150 миллиондай егіздер кездеседі.Американдық ғалымдар
адам клоның жасау идеясын жүзеге асыруда.Православие Ru агентінің
ақпараттарына сүйен-сек 2001 жылдың 12 қаңтарында американдық Клонэйд
компаниясы бір жанұяның тапсырмасын орындауға, яғни олардың 10 айында
қайтқан қызы-ның клоның алуға келіскен.Дұл операцияға 560 мың доллар
төленіп қойған.Проектінің ұйымдастырушыларының айтуы бойынша компания бас-
қада бірнеше тапсырмалар алған, сонын ішінде Ресейден де бар. Клонэйд
компаниясына қаржылай көмек көрсетіп отырған халықаралық религиялық
организация Движение раэлинов, ол клондау өлімді болдырмаудың бірден –
бір жолы деп санайды.
Б.Р.Юдиннің (42) зерттеулері бойынша 1997 жылы Шотландияда ашылған
жаңалыққа дейін адам зат жер бетінде болып жатқан құбылыстарға жай көзбен
қарады.Бұл туралы ғалымдардың, политиктердің, юристердің, философтардың,
шіркеу қызметкерлерінің және социологтар пікірлері әртүрлі болды.Біреулері
келісті, енді бірелері қарсы шықты.Бірақ бұл технология жүзеге аспастан
бұрын оның құқықтары мен этикалық проблемалары қарастырылды.Бүкіл әлемдік
денсаулық сақтау орталығы-ның директоры дәрігер Накаяманың арнайы осы сала
үшін айтқан пікірі: Адамды клондауға қарсы қанша пікір айтылсада, бұл
әдістің жүзеге асуына тыйым салынбауы тиіс.Адам жасушасын клондау арқылы
моно-клональді антидене алып, оларды рак сияқты қауіпті ауруларға диагнос-
тика қоюға немесе емдеуге қолдануға болады.Биомедицина саласының жылдан
жылға дамуы адам дегеніміз кім, және ол қандай жетістіктерге жете алады?
деген сұрақтарға жауап алуға болады.
В.И.Сафановтың (43) деректері бойынша әрбір дара тұлғаның өмірге
деген көзқарасы, мақсаты мен міндеті әртүрлі болады.Тірі жанның қарапайым
жаны жоқ денеден немесе заттан айырмашылығы осында, яғни дамиды, іс әрекет
жасайды, ойлайды.Сонымен қатар жер бетіндегі барлық тірі ағза көбейеді,
дамиды, қартаяды.Қартаю кезінде ағзадағы барлық процестер
бәсендейді.Клондау жолы арқылы әйгілі адамдардың немесе белгілі бір
ерекшеліктері бар адамдардың генінің банкін құруға болады.Сол арқылы
олардың қажет қасиеттерін сақтап, ұрпаққа беруге болады.
Л.И.Корочкиннің (44) зерттеулері бойынша соматикалық жасушаның
ядросы осы организм туралы толық генетикалық ақпаратқа ие екендiгi белгiлi,
егер бұл ақпаратты iске асыру үшiн барлық жағдайлар жасалса, онда жекелеген
тұқымның генетикалық көшiрмелерiнiң (клондарының) шексiз санын алуға
болады. Көп соматикалық жасушалар ядролары дифференцияланған қалыпта
болғандықтан, алғашқы кезеңде бұл мәселенi олардың дифференциясы өтпеген
ұрық дамуының белгiлi бiр стадиясында эмбрионалдық жасушаларды пайдалана
отырып шешкен. Ядроларды (бластомерлердi) толған ооциттерге көшiру ондай
мүмкiндiктi бередi, өйткенi ооциттердiң цитоплазмасы көшiрiлген ядроны
қайта бағдарламалап, жаңа эмбрион дамуының бағдарламасын жiберуге қабiлеттi
өзiндiк факторларды құрайды.
II Клондау түсінігі мен даму тарихы.
Биотехнологияның жаңа бағыты клондау әдісі болып табылады. Клон
термині грек тілінен аударғанда өсінді, бұтақша деген мағынаны
білдіреді.Клондау дегенміз бір - біріне ұқсас жыныссыз жолмен ұрпақ
алу.Басқаша айтқанда клондау генетикалық жағынан ұқсас жеке клетканың
немесе организмнің көшірмесін алу.Демек бұл организмдер сыртқы көрінісімен
ғана емес, жалпы генетикалық жағынан ұқсас болып келеді. Бастапқыда бір
өсімдіктен вегетативті жолмен бір топ өсімдік алу мақсатында ауыл
шаруашылығында қолданылды. (1-сурет) Алынған өсім-дік бастапқы өнім
берушінің қасиеттерін дәл сол күйінде сақтап қалады, және де өсімдіктердің
жаңа түрлерін шығаруда пайдаланылады.Бұл процеске қатысқан организмді клон,
ал одан алынған ұрпақты клондау деп атады.Уақыт өте келе терминнің мағынасы
жан-жақты зерттеліп, микробиология саласында бір жасушаның ұрпақтары
ретінде бактерия культурасын өсіруде қолданыла бастады. Өсімдіктерді
өсінділерінен, жасушаларынан, тамырларынан көбейту 4 мың жылдай уақыттан
бері белгілі.ХХІ ғасырдың 70-ші жылдарынан бастап өсімдіктерді клондау
1-сурет
Өсімдікті қалай клондайды?
үшін шағын топтарды және соматикалық клеткаларды кең көлемде пайдалана
бастады.Өсімдік жасушасының жануар жасушасына қарағанда айырмашылығы: өсу
қарқыны мен оның тотипатенттілігі, яғни ядрода қалыптасқан барлық
генетикалық ақпаратты дәл сол күйінде сақтап қалу қасиеті бар.Практикалық
тұрғыдан қарайтын болсақ, әрбір өсімдік жасушасы жаңа ағзаның қалыптасуына
септігін тигізеді.Бұл негізінен генетикалық және селекциялық әдістерге
негізделген. Клондаудың пайда болуына бастапқыда негіз болған, эмбриональді
жасуша культурасымен зертханада жүргізілген тәжірибе, яғни ағзаның
дефференцияланбаған жасушасы, ол үздіксіз шыны ыдыстарда көбейе
береді.Кейін оны кез – келген рецепиент ағзаға отырғызып, одан тірі жаңа
ағза алуға болады.70-ші жылдардың басында осы әдісті пайдаланып, америкалық
зерттеушілер Эванс, Мартин және Кауфман тышқанға тәжірибе жүргізді.Жатырға
әлі түспеген тышқанның эмбрионынан жасуша алып, арнайы дайындалған қоректік
ортаға отырғызды.Яғни олар жасанды жолмен жасушаны өсірді.Әлемге әйгілі
Долли қойын алар кезде пайдаланылған эмбрион жасушасы бір жыл бұрын
зертханалық жағдайда дайындалған.Мұндай жағдайда өсірілген жасушаға кез –
келген қажет генді орналастырып, өзімізге қажет болған генотипі бар
жануарды алуға болады. (2-сурет)
2 сурет.
Клондау әдісі мал шаруашылығы, өсімдік шаруашылығы, медицина салаларына
көптеген жаңалықтар мен өзгерістер еңгізуде. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz