Бұқаралық ақпарат құралдары қызметінің құқықтық негіздері
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі уақытта сөз бостандығы, ауызша да, жазбаша түрде бейне алуда. Журналистер үшін өз ойларын білдіру емес, оларды аудиторияға жеткізу үлкен проблема. Бір американдық жазушының айтуынша: Құдайдың разылығымен біздің елге үш нәрсе бұйырды: сөз бостандығы, ар-ождан бостандығы және айтылған екі нәрсемен де қолдануға мүмкіндік бермейтін сана. Адамзатқа сөз бостандығын берудің маңыздылығы неде? Бұқаралық Ақпарат Құралдарының сөз бостандығына ие болуы - ақпараттық қауіпсіздіктің басты кепілі. Себебі, бұл біріншіден, халықты нақты, әрі шыншыл ақпаратпен қамтамасыз етеді. Екіншіден, қоғамды теріс насихаттау және монипуляцияның басқа түрлерінен қорғайды, ал үшіншіден, социалды жүйенің жаңару мен көбеюін қадағалап, оған жаңа леп береді. Сөз бостандығына ие журналистің пікірі, қоғамдағы ойды түбегейлі өзгертуі мүмкін. Бұл түсінікті және әділ критерий болып табылады, өйткені адамдар мүмкіндігінше кез-келген оқиғалар мен заттар туралы білуі керек, нағыз демократиялық басылым бағыт-бағдар бойынша өмір сүре алмайды және онымен өмір сүрмейді де, бұны естен шығармағанымыз жөн. Сөз және баспасөз бостандығы, қоғамдағы айқын реформалар сөз бен қағаз жүзінде ғана емес , практикалық өмірде де жүзеге асырылып, ел беделін арттырып, оны дамыту үшін керек. Себебі, сөз бостандығы, баспасөз бостандығы, ой бостандығы, ашықтық, айқындық, әділдік пен демократия ұғымдарымен толық үндеседі. БАҚ билікке немесе халыққа байланысты. Ең бастысы, оның ойлары мен мәлімдемесі халықтың ой-санасына айналады. Бостандық - бұл халық пен билік арасындағы қарым-қатынас, оларды біріктіру.
Журналистика адам мен билікті байланыстыратын үлкен көпір. Сондықтан, бұқаралық ақпарат құралдарының қоғамға барынша шыншыл ақпаратты таратуы үлкен маңызға ие, десек те бұған цензура кедергі. Сөз бостандығының бұқаралық ақпарат құралдары өкілдерінің өміріндегі ойнайтын рөлін талдай отыра, жоғарыда айтып кеткен кедергі, цензураны жою жолдарын айқындау ғылыми жұмыс тақырыбының өзектілігі болып табылады. Сондай-ақ Азия және Еуропа елдеріндегі журналистиканың деңгейін салыстыра отыра, тәуелсіздігіне не бәрі 27 жыл толған Қазақстанның дәстүрлі және жаңа медиа салаларын нығайту жұмыстарын арттырып, әлемдік деңгейге жеткізу үлкен мәселе.
Диплом жұмысының жаңалығы. Сөз бостандығының даму тарихына терең үңіліп, қазіргі деңгейінің күрт төмендеуінің себебі мен салдары анықталып, зерттелді. Сөз еркіндігінің БАҚ өкілдері өміріндегі маңыздылығын анықталды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
Азия және Еуропа елдеріндегі сөз бостандығын салыстыру.
Сөз бостандығының моральдық өзектілігін зерттеу.
Цензураның кері әсерін айқындау.
БАҚ еркіндігінің маңыздылығына талдау жасау.
Сөз бостандығының әлемдік деңгейде, кешегі мен бүгінгіні салыстыру.
Сөз бостандығына немесе цензураға ие елдердің хабар жасау әдістерін анықтау.
Зерттеу барысында ғылыми-теориялық жаңашылдығы және тәжірибелік маңыздылығы бар келесі нәтижелер алынды:
Сөз бостандығының бүгінгі маңыздылығы;
Еуропа және Азия елдеріндегі журналистиканың өзгешіліктері
Цензураның қоғамға ықпалы
Сөз еркіндігінің журналист өміріндегі рөлі
Жұмыcтың тeopиялық-әдicнaмaлық нeгiздepi: Ғылыми жұмыcтың зepттey көзi peтiндe, Еуропа және Азия елдеріндегі ақпарат құралдарында жapық көрген eңбeктep, түpлi мaқaлaлap мeн сарапшылар пікірлері негізге алынды. Тaқыpыпты тepeңipeк зepттey бapыcындa шетел журналистикасы, оның даму тарихы жайында жарияланған оқулықтар бacшылыққa aлынды.
Зepттeyдiң тeopиялық жәнe пpaктикaлық мaңызы: Диплoм жұмыcын жoғapғы oқy opындapындaғы жypнaлиcтикa фaкyльтeттepiндe жүpгiзiлeтiн шетел журналистикасы, комуникация ерекшіліктері, сияқты пәндерге семинар, практикалық сабақтар барысында қолдануға болады.
Жұмыcтың құpылымы: кipicпeдeн, екі тараудан, қорытынды бөлім, пайдалынған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I тарау
Сөз бостандығы. Құқықтық негіздер
"...Тәуелсіз БАҚ, оларға ештеңе байланысты еместіктен де, тәуелсіз деп аталады..." (2004 жылдың ақпанында Алматыда мәдениет қызметкерлерімен өткен жиналыста айтылған сөз)
Өзі сөз бостандығы жағында және оны қорғайтынын баса айта отырып, Президент халық мұндай бостандыққа деген қарым-қатынасты өзгерту қажеттігін талап етуге құқылы және онысы дұрыс болып табылады. Ол Бас прокуратураны жасқаншақтығы үшін кінәләді да, БАҚ-тың қалай қаржыланып отырғанын, олардың иесі кім екенін және "Бұқаралық ақпарат құралдары туралы" және "Ұлттық қауіпсіздік туралы" заңдардың қалай орындалып отырғанын тексеруге тапсырмалар берді, тексеру нәтижесінде қаржыландырудың шетелдік көздері табылуы мүмкін деген жорамал білдірді. Бұл орайда Президенттік заңдардың дәл және біркелкі пайдаланылуын Конституция бойынша ең жоғарғы деңгейде қадағалануы тиіс. Бас прокурорға Парламент Сенатында айтқан сөздері есте қаларлықтай: "Мен оған баспасөздің, саяси партиялардың сынына құлақ аспау керек деп қаншама рет айттым. Құқық қорғау органдарының басшыларына баспасөз бетінде аз сөйлеп, көп жұмыс істеген дұрыс болады. Заң бойынша депутаттар ғана сөйлеуі керек, өзгелер жұмыс істеуі тиіс." Осы тұрғыдағы сөздер айтудан іс жүзінде Премьер-министр де қалысқан жоқ. Мысалы, Үкіметтің 2004 жылдың қаңтарында өткен мәжілісінде сөйлеген сөзінде үкімет басшысы өзіне тән әдептілігімен шенеуніктерге былай деп ескертті: "БАҚ-тың алдында сөйлеуге ешкімге тыйым салынбайды... Солай бола тұрса да, бір бағытты ұстану керек ешқандай ауытқу, пікір түю, пікір таластыру, не қиялға берілу болмасын... Егер газет беттерінде немесе теледидарда әлде бір әріптестеріңізбен жаман оймен әдейі пікірталасқа түскілеріңіз келсе, бұл мәселелер оп-оңай ғана шешіледі. Пікірталасқа түскісі келетіндер өздерінің көпшілік алдындағы сүйкімділігін жоғалтатын біраз жағдайлар бар..."
Тағы да қаңтарда Үкімет мәжілісінде былай деді:
"Министр Радостовец өз сөздеріне мейлінше мұқият болуы керек. Әсіресе БАҚ-тағы сөздеріне. Партияның, Парламенттің мүшесіне, кәсіподақ қайраткерлеріне рұқсат етілген нәрселерге министрге рұқсат етілмейді."
2004 жылдың мониторингі мемлекеттің жоғарғы лауазым иелерінің осы сияқты сөйлеген сөздері мен мәлімдемелерінің 9-ын анықтады.
Парламент те, сондай-ақ оның екі палатасының баспасөз қызметі де, Президент пен Үкімет әкімшіліктерінің өкілдері де бұқаралық ақпарат құралдарына деген аса бір ықыласпен ерекшеленген жоқ жоқ. Мәселен, Парламент Мәжілісі ақпанда депутаттық сұраныстарды мәжілістің тек соңында, залда журналистер болмайтын кезде қарау туралы шешім қабылдады. Мамырда Мәжіліс баспасөз қызметінің жетекшісі Парламентте жұмыс істейтін журналистерді "күйіп тұрған деректерге" әуес деп кінәлап, олардан Парламент жұмысын көрсетудің сарынын өзгертуді талап етті. Маусымда Президент әкімшілігі жетекшісінің орынбасары соңғы кездері БАҚ тарапынан заң бұзушылықтың 6 жағдайы анықталғанын айтты, ал "Талап" газетіне елдің аумақтық тұтастығын бұзуға үндеді деген айып тағылды. Бірақ, БАҚ-қа жетекшілік ететін министрлік те, прокуратура да бұл деректерді растамады. Жоғарғы органдардан кейбір аймақтардың, оның ішінде бұқаралық ақпарат құралдарының үстінен қарайтын министрліктер пен ведомстволарды" да басшылары да қалысқан жоқ.
Жоғарыдан берілген екпін, әрине, төменгі органдар мен қызмет иелерінің қимыл-әрекеттерінде де көрінбей қалған жоқ. Прокуратураның, Көлік және коммуникация министрлігінің айыптауларымен сотта бірқатар БАҚ-тың тоқтатылуын, эфирге шықпауын талап еткен бірқатар істер қозғалды, бақытқа орай, іс алғашқылардың пайдасына шешілмеді. Журналистерге Президентке тіл тигізді (ҚР ҚК 318-бабы), ал БАҚ пен редакциялардың қызметкерлеріне ҚР ӘҚБ Кодексінің 188-6-бабы бойынша - конституциялық құрылыстың негізіне қастандық жасағаны, ұлтаралық араздықты қоздырғаны үшін деген айып тағылған бірқатар қылмыстық істер мен әкімшілік қараулар қозғалды. Қарағанды облысында ІІБ бастамасымен және облыстық прокуратура, Әділет басқармасы, Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім департаментінің қатысуымен БАҚ-та адамгершіліктің сақталуы жөніндегі Кеңес құруға әрекет жасалды. Ақыры тағы да Қарағанды облысы бойынша мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім департаментінің БАҚ-ты олардың Президентке, Премьер министрге және басқа да ықпалды қайраткерлерге, "Қазақстан - 2030" даму стратегиясына байланысты жарияланымдарына қарап, ниеті түзу, бейтарап және оппозициялық деп жіктеуге, олардың қоғамдық санаға әсер ету деңгейі және ықтимал әлеуметтік зардаптарын, БАҚ-тың іргелес мемлекеттер мен аймақтарға ақпараттық әсер деңгейін анықтауға әрекеттенді. Мұндай жұмыстардың кімге бағытталып отырғаны туралы түсіндірменің қажеті аз деуге болады.
Осындай жағдайда ресми адамдардың ақпарат беруден тікелей де, әлде бір себептер айтып, жанамалай да бас тартуы, БАҚ-ты мемлекеттік және мемлекеттік емес деп бөлу және олармен алалап қарым-қатынас жасау, көпшілік шараларында "Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы Заңның қызмет етуін қамтамасыз етпеу, өзгеше ойды ұстанушыны тіркеуден бас тарту жиі кездесетіні таңқаларлық емес. Осы бөлімде 2000 жылы ресми қызметтегілердің қимыл-әрекеті немесе әрекетсіздігінен БАҚ пен журналистер құқы бұзылуының қоғамдық маңызы бар 68 жағдайы тіркелді. 2000 жылы қалыпты шығармашылық қызмет жасауына да мемлекеттік шендердің БАҚ-қа деген теріс көзқарасының әсері болмай қалмағаны байқалады. Жыл бойы БАҚ қызметіне қатысты бар болғаны 4 заңдық және өзге де нормативті-құқықтық акт қабылданды. Заң актілерінің тағы үш жобасы Парламентке ұсынылды және қаралу үстінде. Олардың ҚР "Ұлттық қауіпсіздік туралы" Заңына енгізілген, БАК қызметін өкілетті органның тоқтатуы құқынан айыру туралы өзгерістен басқасының бәрі БАҚ пен журналистердің жағдайын едәуір қиындатады [11].
Мәселен, Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрінің бұйрығымен бекітілген "Журналистерді тіркеу ережелері..." ҚР "Бұқаралық ақпарат құралдары туралы" заңындағы журналистерді БАҚ-тың өзі тіркелуін қарастыратын 22-баптың 1-тармағын бұзып, бұл мәселені журналисті тіркейтін органның құзырына берді, ал ол органның журналисті тіркеуден айыруға құқы бар, мұның өзі журналисті тіркейтін органға басымен беру деуге болады.
Қылмыстық Кодекстің 172-бабындағы өзгеріс мемлекеттік құпия болып есептелетін мәліметтерді жариялағаны үшін ғана емес, осындай мәліметтерді жинағаны үшін де жауапкершілік белгіледі, және бұл бапқа іс жүзінде ең алдымен журналист түсуі қаупі бар.
Дегенмен де, ҚР Салық кодексінің жаңа жобасы және ҚР "Бұқаралық ақпарат құралдары туралы" заңға өзгерістердің Парламенттің қарауына 2004 жылдың желтоқсанында ұсынылған екі жобасының біріншісі ерекше алаңдаушылық туғызады. Үкімет ұсынған редакция бойынша қабылданған жағдайда олар БАҚ-тың жағдайын едәуір нашарлатып қана қоймайды, Қазақстанда қалыптасқан ақпараттық құқық жүйесін, сондай-ақ ақпараттық нарықтағы жағдайды түбірімен өзгертеді. Мысалы, Салық кодексінің жаңа жобасында баспа БАҚ-тын, қазіргі Кодекстегідей, газет-журнал өнімдерін өндіру және тарату құқығына қосымша салықтан босату қарастырылмаған (Заңның 10.12.1999 жылғы редакциясындағы 57-баптың 17-тармағы).
Бұл жаңа жоба қабылданған жағдайда, Отандық БАҚ-тың да, сондай-ақ сырттан әкелінетін газет-журнал өнімдерінің де, Флоренция келісімі бойынша мұндай өнімдердің салықтық режимі, іс жүзінде отандық БАҚ режимімен теңестірілуі (төмен болмауы керек) керекті болғандықтан, айналымына ҚКС салынады деген сөз. Мұның бәрі БАҚ өнімдеріне деген сұраныстың төмендеуі және таратылуының азаю жағдайында болып отыр. Жоғарғы қызметтегі кейбір шенеуніктердің көрсетілген мәселелерді 2030 жылға дейін шешу туралы уәделеріне сенім аз. ҚР "Бұқаралық ақпарат құралдары туралы" заңына өзгертулер енгізу жобасында виртуальді көрсетілім беттерін қоса барлық веб-сайттарды, олар да, принципінде, адамдардың өте кең топтарына арналғандықтан, бұқаралық ақпарат құралдары санатына жатқызу және осыған байланысты тіркеуден өту, бақылау және жауапкершілікте болуы туралы ұсыныс жасалған. Әрине, Интернет бетіндегі ақпараттық "терроризмді" емін-еркін жүзеге асыруға мүмкіндік беретін бүркеншік беттерді ешкім де қостамайды. Бірақ, мұндай "террористі" анықтау және жауапкершілікке тарту жолында нақты жұмыс істеудің орнына әлемдік ақпараттық жүйенің отандық мүшелерінің бәрін БАҚ санатына жатқызу жағдайды түзей қоюы екіталай. Қару-жарақ айналымына деген мұндай әдістер өзіндік жемістерін іс жүзінде берді де - заңмен өмір сүретін азаматтардан өзгелері, яғни бүкіл қылмыс әлемі қаруланды. Жоба сондай-ақ:
шетелдік БАҚ-тың теле және радио бағдарламаларының жалпы көлемінің 20 пайызын ғана берумен шектейді, бүл шектеу эфирлік және эфирлік-кабельдік теледидарға жүрмейді;
БАҚ-ты тіркеуге алуды іс жүзінде рұқсат берумен ауыстырады;
БАҚ-тың тіркелу куәлігінің өз күшін мерзімді басылымдар мен ВЕБ-сайттар жарты жыл, және өзге БАҚ бір жыл жарық көрмеген, эфирге шықпаған жағдайда сотсыз-ақ жою тәртібін енгізеді;
БАҚ-ты күмәнді мәліметтерді таратқаны үшін, ал мұның өзі баспа және электроңды БАҚ-тың жұмыс ерекшелігінен туындайды, жауапкершіліктен босататын негіздемелер қатарын азайтады;
Бұл жаңалықтардың барлығы Қазақстанның ТМД және Кедендік одақ аясында қабылданған жалпы ақпараттық кеңістікті дамыту туралы халықаралық міндеттемелеріне, азаматтық туралы заңдарға қайшы келетіні көрініп тұр. Бұлардың азаматтардың мемлекеттік құпиялардан өзге кез-келген ақпаратты заң жүзінде тыйым салынбаған жолдармен еркін алуға және таратуға деген конституциялық құқығымен үйлестігі де шамалы. Көрсетілген өзгертулердің барлығы кіріспесі бойынша, бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы қоғамдық қарым-қатынастарды Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес, мемлекеттік бостандығын орнатуға енгізу үндейтін заңға енгізілуге ұсынылуының өзі қарама-қайшылық деуге болады. Тұтастай алғанда, мониторинг мәліметтеріне сүйенсек, елімізде 2004 жылы бұқаралық ақпарат құралдарының күн кешу ахуалы қолайсыз болды және бүл ахуал одан әрі де нашарлай түсуге бағыт алды. Құқық бұзушылықтардың екінші тобын БАҚ-тың тәуелсіздігін, шығармашылық еркіндігін, ақпаратты алу мен тарату еркіндігін шектеу жағдайлары құрап отыр. Саны аз болса да БАҚ үшін елеулі болып отырған бұл шектеулер редакцияның ішкі өміріне араласу, тираждауға кедергі келтіру, жарияланатын материалдарды алдын ала цензурадан өткізу немесе материал сипатын таратпау немесе тіпті керісінше, ана немесе мына материалды міндетті түрде жариялау туралы талаптар. Автордың аты-жөнін, ақпарат көзін айтуды талап ету, ал, кейде жариялануы орынсыз деп табылған материалдарды алдырып тастауға тікелей қарекет етулер аз кездеспейді. Мұның бәрі конституциялық кепілдемелер мен ҚР "Бұқаралық ақпарат құралдары" заңының нормаларын бұзуға келіп тіреледі. Мысалы, нарықтық реформалар өткізіліп отырғалы тұтас бір он жылдың өткеніне қарамастан, мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігінің жергілікті органдарына БАҚ-тың штатына аудармашы енгізу (Қарағанды) туралы бұйрық беру, эфирде белгілі бір ақпараттың берілмегені үшін сөгіс жариялау және кінәлілерді жұмыстан шығаруға уәде беру (Атырау) немесе соттың өз күшіне енбеген шешіміне сүйеніп газет шығаруға тыйым салу [11]
Кейбір прокуратура өз атына баспасөз бетінде немесе эфирде шыққан кез-келген сынды "Прокуратура туралы" Заңға сүйене отырып БАҚ-тың қазіргі заңдарды бұзуына айналдырғысы келеді, "кінәлі" журналистерді айыптап, ұрысуға бейім тұрады. Жарияланған ақпараттардың алдын-ала көрсетіліп алынбағаны үшін ҰҚК органдары (Өскемен, Петропавл) тарапынан кінәләулар аз емес. Полицияның лауазымды қызметкерлерінің өз мүддесіне орай ақпараттық материалдарды (Шымкент, Өскемен), немесе, көшедегі сауданы реттеу деген желеумен сол жерде сатылып тұрған газет-журналдардың барлығын алдырып тастау жағдайлары болды.
БАҚ аталған құқық бұзушылықтардың зиянды салдарларын реттеуді біршама үйренді, бірақ, олардың тарапынан заңсыз қимыл-әрекеттерді кес-кестеуге және моральдық шығынды төлетудің құқықтық мүмкіндіктері бірде-бір рет пайдаланылған жоқ.
Құқық бұзушылықтың үшінші тобын бұқаралық ақпарат құралдарын тіркеу және жарық көруін (эфирге шығуын) тоқтату тәртібіне қатысты атқарушы және құқық қорғау құрылымдарының қимыл-әрекеттері құрайды. Мысалы, БАҚ-ты тіркеуге қажетті, "Бұқаралық ақпарат құралдары туралы" Заңының 11-бабымен бекітілген құжаттардың барлығы да түгелдігіне қарамастан Ақпарат министрлігі бұрынғысынша құрылтайшылық және ішкі ұйымдастырушылық құжаттарды талап етіп, БАҚ-ты тіркеуді БАҚ жұмысына рұқсат беруге айналдырды. БАҚ-ты тіркеу мерзімі аталған заңның 10- бабында бекітілгендей 15 күн ішінде бұзылды.
Көлік және коммуникация министрлігінің кейбір органдары іс жүзінде, теле және радиостанциялардың қызметін тоқтату туралы негізсіз сот талаптарымен басы қатты. Радио эфирді өз бетімен өшіру, сөйтіп, БАҚ қызметін сотсыз тоқтату жағдайлары да болды.
"XXI век" газетінің тираждалуына кедергі жасау және "Солдат" пен "Начнем с понедельника" газеттеріне моральдық зиянды өтеу үшін еш сәйкессіз және негізсіз талаптарды орындау іс жүзінде олардың жабылуына және сондай-ақ қайта тіркеуден өтуіне әкелді.
Құқық бұзушылықтың жеке бір тобын БАҚ мүлкіне байланысты құқық бұзушылықтар құрайды. Оларға мейлінше ортақ сипаттарды атаған
заңдарда материалдық емес деп есептелетін абырой, мәртебе және іскерлік беделді қорғау үшін берілген талаптарды орындау барысында соттардың БАҚ-тың мүлкі мен есеп шотын тұтқындау туралы негізсіз ұйғарымдары,
соттар мен сот орындаушыларының газет тиражын мүлік ретінде тәркілеу туралы негізсіз шешімдері,
- тиражды, бұл зат пен тауардың оңдаған мың оқырманға арналған және бұдан басқа ешқандай құндылығы жоқ ерекшелігін ескермей, контрабандалық тауар ретінде алып қою және құрту,
- БАҚ мәліметтерінің компьютерлік базасына рұқсатсыз ену.
Ақыр соңында, бесінші топқа, мәселен, мониторингте тіркелген, мемлекеттік органдарды" "Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы" заңның 26-бабындағы ережелердің жүзеге асуын және оның ішінде кемшілік шараларында мемлекеттік немесе орыс тілдерінің аудармаларын қамтамасыз етпеушілік, жасалған қылмыс бұзушылықтар туралы БАҚ хабарлары бойынша шара қолданбауды, дау-таласты сотқа дейін реттестіру, бекерге шығаруларды жариялау, т.б. туралы заң талаптарын бұзушылықты жатқызуға болады.
1.1 Еуропа елдері журналистикасы. Сөз бостандығы
Болгария Конституциясы сөз бен баспасөз бостандығын қарастырады. Соңғы жылдарда Болгарияның бұқаралық ақпарат құралдарының тәуелсiз заңдары түсiнiксiз күйде. Қазiр радио және телестанцияларға лицензия алуға жаңа шарттар қалыптасты. Жаңа заң бойынша, телевидение үкiметке мүлде тәуелсiз. Өткен жылдардағы заңдарының сенiмсiздiгiне қарамастан, радиобағдарламаның ақпарат көздерi "парасатты бостандықты" пайдалануда. Бiршама уақыттан соң ғана телекөрсетiлiмдер қолға алынды. Мынадай фактілер бар: ақпан айында "Hushove" атты сатиралық телебағдарлама Үкiметке қарсы сыни материал жариялағаны үшiн қуғындалған. Мемлекет үкiметiнiң мұндай сынға ұшырауын Болгария ұлттық телеарнаның директоры қарапайым жарнамалық ереженi орындау деп түсiндiредi.
Жаңа жарлық бойынша, соттан басқа ешкiм бұқаралық ақпарат құралдарына санкция қолданбауы керек. Егер кiмде-кiм телевизиялық немесе радиостанцияны жапқысы келсе, сот үкiмiне жүгiнуi қажет. Мемлекеттiк қызметкерлер бұқаралық ақпарат құралдары тарапынан қателiк жiберсе, қоғамның қудалауына ұшырайды. Олар қоғамның қызығушылығын тудыратын жеке өмiр, қызмет жөнiндегi ақпараттарды жасыруға қақысы жоқ. Бұл ақпарат қоғам назарына ұсынылуы қажет.
Соңғы екi жыл iшiнде, саяси ұйымдар әртүрлi бюллетеньдер, газет және журналдар шығарды. Әрине, материалдық негiзгi бөлiмi олардың саяси көзқарастарымен, бағдарламаларымен тiкелей байланысты. Адам құқығы уақыты ұйымның хабарлауынша, аз уақыт iшiнде бұқаралық ақпарат өкiлдерiне қарсы күш қолдану, газет мекемелерiн бомбалау секiлдi iрi 11 шабуыл жасалған. Сол арқылы басылым журналистерiн қорқытуға тырысты. Әдетте, жалған айыптаулар қылмыстық кодексте жазаланатыны белгiлi. Кодексте, сондай-ақ адам құқығы, журналистiк этика нормаларының қорғалуы айтылған. Болгарияда репортерлердiң жалған сөздердiң құрбаны болып түрмеге жабылған екi уақиға тiркелген.
Ақпарат құралдары, соның iшiнде Ұлттық телевидение және радиосы жөнiнде жаңа заң қаулысы шығарылуы күтiлуде. Көптеген баспасөз шолушыларының пiкiрiнше, шектен тыс парламенттiк бақылау мемлекет басқарудағы Болгария коммуникация құралдарындағы жалған ақпараттардың белең алуына ықпал етуде. Жалпы ұлттық болып екi мемлекеттiк телевидение саналады. Үкiмет өз жоспарында келешекте екi арнаның бiреуiн не тоқтату, не жекешелендiру жөнiнде қаулы қабылдады. Бұл процестiң басы көрiндi: жаңалықтар ағымы күнiне бес минутқа қысқартылды; уақыттың негiзгi бөлiгi ескi киноға, мұрағат материалдарына бөлiндi.
Болгарияда 30-дан астам мемлекеттiк емес радиостанциясы бар (бәрi жергiлiктi немесе аймақтық). Бiрақ БАҚ туралы жаңа заң бойынша, бұлардың бәрi заңсыз болып есептеледi. Олар үшiн тағы бiр кедергi, бағдарламалық қызмет көрсету құрал-жабдықтары орталық үкiметке бағынады. Сондықтан да, олардың ұлттық радиомен бәсекеге түсуiне мүмкiндiгi болмай отыр.
"Би-Би-Си", немiстiң "Wellesi", "Америка дауысы" секiлдi үкiметтiк радиостанциясы шетел бағдарламалары коммерциялық радио ретiнде жоғары орынға ие.
Газет-журналдары. Болгариядағы ең көп таралымды газеттер "Nedelnik", "Kultumi vesti", "Aspects", "Daily Chronicle" т.б. "Nedelnik" - Болгариядағы күнде шығатын газет. Онда Болгарияның әр аспектiсiн қамтитын тұрақты айдарлар бар. Олар саясат, әлеуметтiк тақырыпқа, өнерге, танымға, спорттық мәселелерге арналған жаңалықтар. Газет әсiресе, Балқан және Еуропа жағдайына, халықаралық қатынастарға жiтi көңiл бөледi. Әр апта сайын әзiл, сөзжұмбақтары бар бет шығады. "Nedelnik" оқырмандары осындай жолдармен Болгарияның, Құрама Штаттардың, Канада мен Австралияның соңғы жаңалықтарымен таныса алады. Газеттi заңгерлер, бизнесмендер, студенттер оқиды.
"Daily Chronicle" ("Күнделiктi оқиғалар") Болгарияда ағылшын тiлiнде шығатын жалғыз газет. Газет оқырмандарына жергiлiктi нарық, экономика, жекешелендiру, саясат және ойын-сауықтық хабарларын ұсынады. Соңғы төрт жыл iшiнде газет Болгарияға қатысты ағылшын спикерлері, бизнесмендері жөнiндегі ақпараттарды жариялау жағынан лидер атанды.
Телерадиосы. Болгарияда бүгiнгi күнде екi мемлекеттiк арна бар. Жақында солардың бiрiн жекешелендiру жоспарда тұр. Республикада 28-30 машинасында тәуелсiз арналар бар (жергiлiктi, облыстық, аймақтық). Солардың басым көпшiлiгi әлi тiркелмеген, бұл олардың заңсыз екендiгiн көрсетедi. Телеарналар трасляциясы болгар, орыс, ағылшын тiлдерiнде жүргiзiледi (күнiне 20-25 минуттан кем емес).
Болгар ұлттық телевидениесi республикадағы кең таралымды телевидение болып саналады. Спутниктiк телевидение арқылы ақпарат алуды шектеу заңда көрсетiлмеген. Шетел бұқаралық ақпарат құралдарынан хабарлар алуға болатыны заңда көрсетiлген.
Bulgarian National Television - Болгар Республикасының мемлекеттiк телеарнасы. Хабарларын орыс және болгар тiлдерiнде жүргiзедi. "Bulgarian National Televisionның" 60-тан астам бағдарламасы бар. Жалпы арналар мақсаты:
Ақпарат студиясының кешенiн кеңейту, модернизациялау;
Студияны әлемде қолданылатын жаңа цифрлiк құралдармен жабдықтау;
Тiкелей эфир, қоғамдық бағдарламалар студияларын, монтаж жасауды модернизациялау;
Жалпы бiлiм, әлеуметтiк және коммерциялық хабарларды монтаждауға арналған қосымша монтаж студияларын жаңа цифрлық технологиямен жабдықтау;
Студия аудиториясын кеңейту (видеоматериалдардың таралымын көбейту);
Республика орталығында спутниктiк жүйе орнату;
Халықты хабарлармен жан-жақты қамту үшiн телевидение ақпараттарын сатып алу;
Облыс орталықтандырудағы телевидение студияларын арнайы құралдармен жабдықтау;
Шетел бағдарламаларын орыс және болгар тiлдерiне аудару үшiн арнайы дубляждалған студия орнату.
Статистикалық мәлiметтерге сүйенсек, 4 100 000 адамды құрайтын 1 200 000 отбасы хабарларды орыс және болгар тiлдерiнде республика халқының 86% телехабарларды көредi. Бүгiнде Болгарияда 55-тен астам радиостанция тiркелген (мемлекеттiк, жергiлiктi, облыстық, аймақтық, қалалық). Бұлар хабарларын болгар және орыс тiлдерiнде таратады. Түркиядағы трансазиялық оқиғадан кейiн жергiлiктi радиостанцияның филиалы түрiктер көп топтасқан жерде түрiк тiлiнде бiрнеше сағат бойы хабарлар беретiн болды.
Ал Венгрияда қазiр "толық сөз бостандығы" бар, бiрақ Орталық Еуропаның бiрiншi болып демократияға бет алған мемлекетiнен Венгрия үкiметiмен БАҚ-тың арасындағы қарым-қатынастар қиындап бара жатыр деген хабар жиі айтылады.
Венгрия үкiметi, хабарлар бойынша баспасөз iсi туралы жаңа заң қабылдау туралы ойлануда, онда жеке адамдарды немесе үкiметтi сынауды азайту керек делiнген. Ақпарат алушылар саны азайып, тек қана таңдаулы журналистер министрлермен кездесуге шақырылады. Көптеген журналистер бұрынғы өкiметтi жақтаушылар, коммунист социалистер, - деп ақталады.
Шетел инвесторлары Венгрия БАҚ-на қаражат АҚШ-та құюын жалғастыруда. "Мирроф групп", Эшти Хирлоп" кешкi газетiн мемлекеттiк "Ньюспейпер нарниг компанимен бiрге иеленiп отыр.
Аймақтық газеттердi шпрингердiң концернi сатып алған және де олардың заңдылық дәрежесi әлi белгiсiз. Аудиовизуальдық құралдар бойынша радио - телевидение басқару орындарына қатты тартыстар болуда. Осы екi қызметтi бiрiктiрiп, премьер министрдiң қол астына бағындыру әрекеттерi де жасалды.
Соңында екi басты партия басқарушы Венгр демократиялық форумы мен тәуелсiз-демократтар одағы бiр-бiрiмен келiсiмге келдi: радио-телевиденияның басшылары ешбiр партияны да қолдамайтын болды.
"Демократ" - (Der Demokrat) күнделiктi венгер газетi. Мемлекеттiң демократиялық одағының ұйымы болып табылады. Бұл газет жергiлiктi аймақтар үшiн Будапештте шығарылады. 1945 жылы негiзi қаланған. Коммунистiк - социалистiк идеяларға оппозиция құрайды. Соңғы бiрнеше жыл iшiнде жергiлiктi тұрғындар арасында кең тарады. Сөз бостандығы - оның басты мiндетi. Газеттiң көп бөлiгi екi түстi және түрлi түстi беттерi бар. Газетте суреттер, кестелер, диаграммалар және т.б. өте аз берiледi.
Талдау жүргiзу барысында Хорватияның БАҚ-ның жаңа жүйесiнiң қалыптасуына 1991 жылы өз тәуелсiздiгiн алғаннан кейiнгi жылдар әсер еткенi анықталды. Хорват қоғамының өзгеруi Хорватия баспасөзiнiң басты жетiстiгi болды. Баспасөз әрекеттерiнiң маңыздысы - аудиторияның ақпаратты тұтынуы және аудитория назарына iлесе бiлуi. 1991 жылдың маусым айында С.Ф.Р.Ю. таратылғаннан кейiн, Хорватияның тәуелсiздiгiн жария еткен жылдарда Хорватия баспасөзiнiң коммунистiк партия бақылауынан босап, бостандықты иеленген кезеңi елдегi саяси және экономикалық өзгерiстермен дәлме-дәл келдi. Келесi кезең 1991 - 1995 жылдары мемлекеттiң тәуелсiздiк кезiнде өтсе де, экономикалық-әлеуметтiк дағдарысты және этникалық қақтығыстардың басталуына алып келдi. Дәл осы жылдары мемлекеттегi БАҚ жекеменшiк мекемелерге айналып, iрi баспаханалар, ақпараттық концерндер ашыла бастады. Қақтығыстардан кейiнгi жылдары хорват баспасөзiне қолайлы жағдайлар туды. 1993 жылды сандық және сапалық жағынан хорват баспасөзiнiң өсу жылы деп айтуға болады. Бұл экономикалық жағдайлардың жақсаруына және БАҚ-ты қаржыландырудың жаңа көздерiнiң пайда болуымен байланысты. Қазiргi уақытта Хорватияда 1000 мерзiмдi басылым тiркелген. Әрбiр үшiншi басылым үнемi шығып тұрмайды. Он бiр күнделiктi газет шығып тұрады. Оның бесеуi жалпы ұлттық, екеуi аймақтық, қалғандары жергiлiктi басылымдар. Этникалық қақтығыстар кезiнде хорват баспасөзiнде сараптамалық жанрлар тұрғысынан көптеген өзгерiстер болды. Газет және журнал беттерiнен репортаж жанры мүлдем жоғалды. Ақпараттық мақалаларда ресми тiл басым болды. Хорват баспасөзiнде ақпарат жөнiндегi пiкiр өте күрделi тiлмен және ауыр стилде жазылады екен. Әсiресе бұған тiл реформасы әсерін тигізген. Хорватия БАҚ тiлдерi ретке келтiрiлген, жатық болғанымен жеке жауапкершiлiктен айырылған едi. Цензура қаhарын тiге отырып, хорват сөздерiне шовинистiк, ұлтшылдық деген эпитеттермен баспасөз беттерiнен алып тастап, сербизмалармен алмастырып отырған.
Қазiргi кездегi хорват газеттерiнiң тiлi, стилi, мазмұндылығы және идеологиясы таң қалдырарлықтай. 1990 жылы цензураны алып үлгiсiнде қысым көрсетiп отырады екен. Сол себептi тәуелсiз БАҚ-дың редакторлары уақыттарын жұмыс орнында емес, көбiнесе соттарда өткiзедi екен. Жақын аралықтарда Хорватияның радио таралымдары және телеарналары жөнiнде жаңа заң шығару жоспарлануда.
1990 жылдардан кейін Ұлыбританияның ұлттық газеттерiнiң құрамында 10 күнделiктi және 10 жексенбiлiк басылым болған. Қазiргi уақытта үш күнделiктi "Дейли герольд", "Ньюс Хроникл'', "Морнинг стар'' газеттерiнiң орнын "Сан'', "Индепендент'', "Тудей'' газеттерiн басты. Жексенбiлiк газеттер тобында "Рейнолдс ньюс", Санди диспетч басылымдарымен қатар Санди телеграф, Индепендент он санди газеттерi пайда болды. 2000 жылы дүңгіршіктерде Юропиан пресс қожайыны болып табылатын таблоидтық жексенбiлiк Санди бизнес басылымы пайда болды.
Сонымен ұлттық газеттер саны өзгерiссiз қалды. Өйткенi бұдан бiраз жыл бұрын газеттер саны осындай мөлшерде болатын. Ал егер статистикаға келетiн болсақ, онда тек өзгерiс таралымда. Бұл жағдай газетшiлердiң үнемi қобалжып жүруiне әкеп соқтырады. Көптеген басылымдарда оқырмандар саны қысқаруда. Бұл құбылыс газеттердiң бас тақырыптардан-ақ көрiнiс табуда. 1999 жылдың қорытындысы бойынша тек күнделiктi екi "Таймс'' және Файнэншл таймс газеттерiнiң таралымы 1990 жылмен салыстырғанда өстi. Ал жексенбiлiктердiң арасынан Санди таймс, Мейли он санди басылымдарының таралымы ұлғайды.
Үлкен баспасөздiң таралымының түсуi - ұзаққа созылған құбылыс. Бұл 50-шi жылдарда бастаған. ХХ ғасырдың соңғы он жылдығының басында күнделiктi басылымдардың таралымы 15,1 млн қысқарды, ал жексенбiлiктердiкi 16,6 млн. қысқарды. Ал 1999 жылы мынадай көрсеткiш болды: күнделiктi басылымның таралымы 13,3 млн, ал жексенбiлiк басылымдардiкi 13,7 млн қысқарды.
Әйгiлi газеттерге деген сұраныстың түсуiн телевидениенiң әсерiнен деп, сол сияқты базарда пайда бола бастаған әйелдер аудиториясының қызығушылығын қанағаттандыруға арналған, адамдардың әртүрлi хоббиiне бағытталған иллюстрациялық күнделiктi және айлық журналдардың санының өсуiмен түсiндiруге болады. Бұл жолда апталық басылымдарды тегiн тарату сияқты газет бизнесiн айтпағанда, 89 күнделiктi, 500 апталық аймақтық газеттер де үлкен рөл атқарды.
Ұлыбританияда ұлттық газеттер арасындағы бәсекелестiк өте қатты. Индепендент және Индепендент он санди басылымдары басты алдына қойылған Таймс газетiнен неғұрлым көп оқырмандарды тартып алу мақсаттарын iске асыра алмады. Таймс газетi ұзақ уақыт бойы өзiнiң таралымын 250 мың дана деңгейiнде ұстап тұрды. Бұл жағдайда халықаралық медиагмант Руперт Мэрдок бағаның күресiн шештi. Таймс басылымының сатылу бағасы тең жартысына дейiн түсiрiлдi. Таймстың таралымы жоғары көтерiлуі баяулаған жоқ. 700 мың данаға дейiн, тiптi одан да жоғары көтерiлдi. Ал Индепендент газетi өзiнiң алғашқыда жинаған 400 мың оқырманының жартысын жоғалтып алды. Басқа амал қалмағандықтан бұл газет бай адамдардан өз жақтаушыларын iздей бастады. Ақыр соңында олар өздерiне қожайынды Ирландиядан тапты.
Руперт Мэрдок күнделiктi таблоидтық Сан газетiн жақсы айналымға түсiру үшiн ақшасын аяған жоқ. Ол оның редакторына көзге бiрден көрiнетiн сенсациялық жаңалықтар мен жартылай жалаңаш қыздардың суретттерiн шығаруға толық ерiк берген.
Бәсекелестiк әсiресе таблоидтық басылымдар арасында Миррор мен Сан, Дейли мейл басылымдарының арасындағы бәсекелестiк өте жоғары қарқында болды. Ұлыбританияда, сонымен қатар, лорд холликтiң басқаруымен Экспресс және Санди экспресс басылымдары жарық көрiп тұрды. Бiрақ, ұзақ жылдар бойы консерваторларға қызмет етiп келген бұл газеттер өздерiне ешқандай жаңа оқырмандар жинай алмады. Сондықтан таралымы төмен. Күнделiктi Таймс газетiне келетiн болсақ, оның редакторы П. Стотхард газеттiң таблоидизациясына мүлдем қарсы болды. Ол өзiнiң бар назарын 60 бетiне аударады. Олар әртүрлi айдарларға бөлiнген. Көп бөлiгiнде ақпараттық текстер жарияланады. Ал саясат, құқық, сот қызметi және парламент, мәдениет және өнер туралы материалдар үш есе көп. Газеттiң үнемi сақталып келе жатқан және мақтанышы болып отырған - ортаңғы екi бетiнде шығып отыратын редакциялық мақалалар. Сол сияқты әр нөмiрде 15-17 оқырмандар хаттары шығып тұрады. Басқа да сапалы газеттердегi сияқты ерекше көңiл сенбiлiк басылымдарға бөлiнедi. Бұл күнi Таймс жетi секция басады, мәтіннің көлемi - 282-бет. Почташыларға мұндай басылымдарды үйлерге тасу өте ауыр тиедi. Сондықтан олар бұрыштарда және арнайы дүкендерде сатылады. Бұл жағдайда баспагерлер оқырмандардың назарын аударуға өте қарқынды түрде ұмтылады. Олар газеттерге ашық түстi иллюстрацияларды көбiрек беруге тырысады. Ұлыбританияның баспасөзi бұл жағынан өте жақсы десе артық айтылмаған болар едi.
1.2. Азия елдері журналистикасы. Сөз бостандығы.
Азия елдерінің баспасөзі - құрлықтың өзі секілді алуан түрлі. Жапон және Үнді елдерінің газет-журналдары АҚШ пен Еуропадан қалыс қалмай жатса, Экономиканың әлсіздігі, газет қағаздарының қымбат бағасы, мамаңдар жетіспеушілігінің кері әсерінен Азияның өзге аймақтары осы орайда бірнеше саты төмен деңгейде.
Кувейт, Сауд Араб әмірлігіне келетін болсақ, онда 8-10 күнделікті газеттер шығып тұрады. Олардың барлығы мемлекеттің бақылауында. Жеке басылымдар мүлдем жоқ. Белгілі Мысырлық публицист Мухаммед Хассанейн Хейкалдың айтуынша Бүгінде Араб Әмірлігінде тәуелсіз пресса жоқ. Al-Ahram ірі газеттінің редакторы, беделді азамат, журналистика майталманының бұл сөзі ерекше күшке ие мемлекет билігінің айнасы. Расымен, мерзімді басылымдарды мемлекет қаржыландырады. Сонымен қатар, журналистерге арналған заң бар, тәртіп қатаң қадағаланады. Тағы да бір айта кететін мәселе, қазіргі күнге дейін мемлекеттік қаржыландыруды қажет етпейтін басылымдар шығатын болған. Алайда, халықтың білімсіздігі мен жарнамалық нарықтың дамымауы жұмысты тежеді. 1980 жылдың басында жеке басылымдар Бахрейн, Йордания, Ливан, Катар, Кувей, Марокко, Тунис, Сауд Арабияда жарық көретін.
Араб елінің заңнамасына сәйкес журналистерге көп тиымсалынады. Мәселен Иракта, Саддам Хусейннің билігі кезінде, елбасыға қарсы шыққан немесе билік басындағыларға арызын білдірген пресса қызметкерлеріне өлім жазасы тағайындалатын.
Қазіргі таңда нарықтық қатынастың дамуы, мұнай өңдіретін Араб елдерінің күшеюі БАҚтың коммерцияландыруын өрбітуде. Бұл дегеніміз Араб Әмірлігінде жарнама арқылы жарық көретін жеке мерзімді басылымдардың саны көбейеді деген сөз. Даму тарихы ХХ ғасырдың 40-шы жылдарынан бастау алатын Сауд Арабиясының бұқаралық ақпарат құралдары араб баспасөзiнiң астанасы Каирмен бәсекелесе отырып, өз корольдiгiн Таяу Шығыстың "ақпараттың Меккесiне" айналдырмақшы. Бүгiнгi таңда Сауд Арабия БАҚ-тары корольдiктiң қоғамдық көзқарасын қалыптастыруда маңызды рөл атқарады.
1950 жылдың ортасына дейiн Сауд Арабия корольдігінің БАҚ жүйесi шын мәнiнде болған жоқ. "Ешбiр ислам мемлекетiнде исламға деген берiктiк Сауд Арабия Корольдiгiндей болған емес", - дейдi "Foreign affairs" американ журналы. Сауд Арабиясында полицейлердiң бақылауымен намаз уақыттары орындалады. Тiптi соған қатысты жасалған қылмыстары үшiн қатаң жазалау қарастырған. Сонымен қатар, рухани қызмет етушiлердiң бақылауымен ғана өткiзiлетiн дiни митинг, демонстрация, басқосулардан басқа шараларға тыйым салынған. Мiне, корольдiктiң осындай ерекшелiктерiне орай 1950 жылдың ортасына дейін екi тұрақты мерзiмдi басылым шығып тұрған.
Азия мемлекеттеріне келгенде, аспан асты елін, яғни Қытайды айтпасқа болмайды. Бұнда жалпы тиражы 202 млн. данаға жететін 2000 газет жарық көреді. Шамамен 4 млн. дана. -- бұл Жэньминь жибао (Renmin ribao 1949 ж.) тиражы. Гуанмин жибао (Guangming ribao 1949 ж.) тиражы 1,5 млн. дана. 1919 жылы Қытай журналистикасы жаңа деңгейге көтерілді. Бұған бірден-бір себепкер, прессаның дамуын жоғарлатқан коммунистикалық баспасөздің ашылуы болды.
Ұзақ жылдар бойы азаматтық соғыс, Жапон басқыншылығының салдарынан Қытай журналистикасы баяу дамыды. Кейін ресми ҚМР атауын алып, 1949 жылы қазан айында коммунистикалық партиялардың бақылауымен басылым жүйесі құрыла бастады. Барлық жекешелендірілген газет-журналдар мемлекеттің қолына көшті. 1954 жылы көпұлтты мемлекетте таралымы 8 млн. данаға жететін 270 газет жарық көре бастады. 1956 жылы Қытай журналистикасының реформасы қабылданып, орталық прессаның таралуы мен ықпалы одан әрі күшейе түсті.
1960 жылы мәлени революция басталып, Қытай басылымдары екі есеге азайды. Саяси және идеологиялық тазартудың нәтижесінде 1970 жылы 42 газет қана шығарыла бастады. Бұл дегеніміз 1965 жылға қарағанда 301 басылымға аз. Журналдар 40-қа азайды. 1970 жылы бар болғаны 21 журнал жарық көрді, олардың таралымы да күрт төмендеді. Дегенмен газет басылымдары түрлене бастады. Ғылыми-техникалық, экономикалық, педагогикалық, спорттық газеттер көбейді.
Журнал беттері өзекті мәселелер, саясат, әдеби тақырыптармен тола бастады. Басылымдардың мазмұны, олардың дизайы жақсарып, оқырмандармен байланыс орнады. Жұмыссыздық, инфляция, ауыл тұрмысы көптеп талқыға алынатын болды. Осыған орай Қвтай партиясының билігінің басында отырған Ден Сяопина Цензураның болмауын құптаса, келесі партияның басшысы Ху Яобан 80% жаңалықтар реформаның жетістіктеріне, қалған 20%-ы оның кемшіліктеріне арналу керек деп шешті.
18 наурыз 1806 жылы император Франц әдеби шығармалар мазмұнының цензурасы туралы жарлық шығарды. Атап айтқанда, тыйым махаббат, елестер, қаhармандар мен қарақшылар туралы романдарға салынды.
Бүгiнде әлем бойынша Қытайдағы журналистиканың деңгейi жоғары бағаға ие. Редакцияларға 1960-1970-шi жылдары репрессияға ұшыраған бұрынғы мамандар қайтып келiп жатса, жоғарғы оқу орындарынан келген жас, әрi бiлiктi мамандармен журналистер қатары толығуда. Барлық арнайы емес газеттерге тән сипат экономикалық тақырыпты жиi көтеру болып табылады. Осы тақырыптағы материалдар газет бетiнiң жартысын алып жатады. Мұның себебi, бiрiншiден, Қытай экономикасын дамыту көзделсе, екiншiден, газеттiң өтiмдiлiгiн арттыру. Ал, қалған материалдар түрлi тақырыпта және белгiлi бiр идеологиялық бағытты ұстана отырып жазылады, жарияланады.
Танзанияның бұқаралық ақпарат құралдарының қолданатын тiлi - ағылшын тiлi. Жергiлiктi телевидение, радио, газет журналдардың 70 пайызы ағылшын тiлiнде жарық көредi. Сонымен басылымдар араб, немiс тiлдерiнде шығып тұрады. Танганьика және Занзибар 1964 жылы қосылып, федаративтi бiрлескен Танзания мемлекетi болып құрылса да, олар тек 1977 жылы бiр-бiрiне жақындай бастады. Бұл екi ел қосылып, бiрiккеннен кейiн екi елге тең Конституция қабылданды. Соның iшiнде БАҚ заңы негiзгi және де мықты заңдардың бiрi болып табылады.
1965 жылдан 1992 жылға дейiнгi аралықта Танзания БАҚ - тарында тәуелсiздiк деген ұғым таңсық болды. Оның басты себебi жоғарыда басқарып отырғандардың ұлттық партияның жүргізген саясатының салдарынан едi. Аталмыш жылдары тек бiр ғана партия болды.
Реформаның алғашқы қадамдары 1991 жылдың ақпан айында Әдiлет министрi Франсис Ниалалидiң басқаруымен басталды. Реформаторлар қоғам пiкiрiнен хабардар болып, көп мәселелердi шешуге тырысты. 1992 жылы Конституциялық Комиссия қырық заң қабылдап, соның iшiнде тәуелсiздiктің негiзгi құқықтарды айрықша атап өтілді.
1997 жылдан бастап елде көптеген күнделiктi газеттер, апталық және айлық басылымдар, алты телестанция мен он екi радиостанциялар қызмет көрсетедi. Олардың көбi жекеменшiк. 1992 жылға қарағанда Танзанияда қазiргi таңда көптеген мүмкiндiктерге жол ашылды.
1976 жылы "Газеттер әрекетi" және "Танзания жаңалықтар агенттiгi" атты екi БАҚ-тың негiзi қаланған. Бұл екеуi де бостандықтың, соның iшiнде массмедиа тәуелсiздiгiнiң ең басты кедергiлерi едi. Сол кезеңдерде қандай да болмасын мақаланы тексерiстен, яғни тiркеуден өткiзбеген адамды осы жоғарыдағы аталмыш әрекеттер төрт жылға соттайтын болған. Осы актiлер бойынша министрлiктер керек болса, газеттердi жауып тастауға толық құқықтары бар едi. Бұл министрліктер тек сол кезеңде ғана емес, 1993 жыл мен 1999 жылдар аралығында он екi шамасында газеттерге тыйым салды. Соның iшiнде Мичапо, Чена, Аруша, Лео, Кашешия, Ньюндо, Чомбеда, Комбара, Чжу, Тингина деген газеттер бар. Жабылып қалуларының басты себебi жағымсыз суреттер мен оқиғалардың iшiнде жат сөздердi қолданғандары үшiн едi.
Мәселен, Маджира газетi 1999 жылдың шiлде айында парламенттегi қызметкерлер мен министрлердiң айлық ақшалары жайында жазғаны үшiн жабылып қалған. Сонымен бiрге газет 1996-1998 жылдар аралығында да Занзибар Президентi Салмин Аноурды сынап жазғаны үшiн тоқтатылған еді.
1999 жылы сәуiр айында Дарэссалам қаласында Оңтүстiк Африканың массмедиа институты құрылды. Мiне, осы ғылыми орта барлық өзгерiс пен жетiстiктердi есепке алып отырады. Көптеген мәселелердi, журналистикаға қатысты заңдарды бақылайды. Журналистердi шиеленіс, тартыстар кезiнде қорғауға алынуына көптеген мүмкiндiктер жасайды. Жалған ақпарат таратқан журналистер үш жылға дейін бас бостандығынан айрылады.
Телекоммуникация қызметтерi мемлекеттiң барлық нүктесiне Дарэссалам арқылы таратылады. Танзания телекоммуникациясы әлi күнге дейiн даму үстiнде. Солардың iшiнде Танзания Телекоммуникация Компаниясы (TTCL) және де жекеменшiк компаниялары: MOBITEL, TRITEL, YODACAM және Zantel. Тағы да басқа жетiстiктер FAX коммуникациясы арқылы өркендеуде.
Танзанияда кәсiптiк журналистер Колледжi мемлекетте демократиялық процестер жетiлуiн қадағалайды. Қазiргi таңда Танзания бұқаралық ақпарат құралдары деңгейi алдыңғы қатардағы елдерге қосылуға тырысу үстiнде. Әр жыл сайын БАҚ-қа жетерлiктей бюджеттен қаржы бөлiнуде екен.
\ 1945 жылы сәуiр айынан бастап "Ардын эрх" газетi "Уиэймен" бiрiктiрiлiп үкiметтiң төл басылымы ретiнде қайтадан шыға бастады.
ЕҢ алғашқы жастар газетi "Пионерейн унэи" деп аталады.
1944 ж. 5000 таралыммен шыққан.
Ал жастарға арналған ең алғашқы журнал "Залғамжлагч" Мұрагер деп аталады. 1926 жылдың 8 маусымнан бастап шыға бастады.
Телерадиосы. Ең алғаш рет монғол радиосы 1934 жылдың қараша айының бiрiнен бастап өз әуе толқындарын Улан-Батордан тарала бастады.
Алғашқы кезде күнiне екi сағаттық қана хабар берген. Келе-келе техникалық құрал-жабдықтардың дамуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі уақытта сөз бостандығы, ауызша да, жазбаша түрде бейне алуда. Журналистер үшін өз ойларын білдіру емес, оларды аудиторияға жеткізу үлкен проблема. Бір американдық жазушының айтуынша: Құдайдың разылығымен біздің елге үш нәрсе бұйырды: сөз бостандығы, ар-ождан бостандығы және айтылған екі нәрсемен де қолдануға мүмкіндік бермейтін сана. Адамзатқа сөз бостандығын берудің маңыздылығы неде? Бұқаралық Ақпарат Құралдарының сөз бостандығына ие болуы - ақпараттық қауіпсіздіктің басты кепілі. Себебі, бұл біріншіден, халықты нақты, әрі шыншыл ақпаратпен қамтамасыз етеді. Екіншіден, қоғамды теріс насихаттау және монипуляцияның басқа түрлерінен қорғайды, ал үшіншіден, социалды жүйенің жаңару мен көбеюін қадағалап, оған жаңа леп береді. Сөз бостандығына ие журналистің пікірі, қоғамдағы ойды түбегейлі өзгертуі мүмкін. Бұл түсінікті және әділ критерий болып табылады, өйткені адамдар мүмкіндігінше кез-келген оқиғалар мен заттар туралы білуі керек, нағыз демократиялық басылым бағыт-бағдар бойынша өмір сүре алмайды және онымен өмір сүрмейді де, бұны естен шығармағанымыз жөн. Сөз және баспасөз бостандығы, қоғамдағы айқын реформалар сөз бен қағаз жүзінде ғана емес , практикалық өмірде де жүзеге асырылып, ел беделін арттырып, оны дамыту үшін керек. Себебі, сөз бостандығы, баспасөз бостандығы, ой бостандығы, ашықтық, айқындық, әділдік пен демократия ұғымдарымен толық үндеседі. БАҚ билікке немесе халыққа байланысты. Ең бастысы, оның ойлары мен мәлімдемесі халықтың ой-санасына айналады. Бостандық - бұл халық пен билік арасындағы қарым-қатынас, оларды біріктіру.
Журналистика адам мен билікті байланыстыратын үлкен көпір. Сондықтан, бұқаралық ақпарат құралдарының қоғамға барынша шыншыл ақпаратты таратуы үлкен маңызға ие, десек те бұған цензура кедергі. Сөз бостандығының бұқаралық ақпарат құралдары өкілдерінің өміріндегі ойнайтын рөлін талдай отыра, жоғарыда айтып кеткен кедергі, цензураны жою жолдарын айқындау ғылыми жұмыс тақырыбының өзектілігі болып табылады. Сондай-ақ Азия және Еуропа елдеріндегі журналистиканың деңгейін салыстыра отыра, тәуелсіздігіне не бәрі 27 жыл толған Қазақстанның дәстүрлі және жаңа медиа салаларын нығайту жұмыстарын арттырып, әлемдік деңгейге жеткізу үлкен мәселе.
Диплом жұмысының жаңалығы. Сөз бостандығының даму тарихына терең үңіліп, қазіргі деңгейінің күрт төмендеуінің себебі мен салдары анықталып, зерттелді. Сөз еркіндігінің БАҚ өкілдері өміріндегі маңыздылығын анықталды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
Азия және Еуропа елдеріндегі сөз бостандығын салыстыру.
Сөз бостандығының моральдық өзектілігін зерттеу.
Цензураның кері әсерін айқындау.
БАҚ еркіндігінің маңыздылығына талдау жасау.
Сөз бостандығының әлемдік деңгейде, кешегі мен бүгінгіні салыстыру.
Сөз бостандығына немесе цензураға ие елдердің хабар жасау әдістерін анықтау.
Зерттеу барысында ғылыми-теориялық жаңашылдығы және тәжірибелік маңыздылығы бар келесі нәтижелер алынды:
Сөз бостандығының бүгінгі маңыздылығы;
Еуропа және Азия елдеріндегі журналистиканың өзгешіліктері
Цензураның қоғамға ықпалы
Сөз еркіндігінің журналист өміріндегі рөлі
Жұмыcтың тeopиялық-әдicнaмaлық нeгiздepi: Ғылыми жұмыcтың зepттey көзi peтiндe, Еуропа және Азия елдеріндегі ақпарат құралдарында жapық көрген eңбeктep, түpлi мaқaлaлap мeн сарапшылар пікірлері негізге алынды. Тaқыpыпты тepeңipeк зepттey бapыcындa шетел журналистикасы, оның даму тарихы жайында жарияланған оқулықтар бacшылыққa aлынды.
Зepттeyдiң тeopиялық жәнe пpaктикaлық мaңызы: Диплoм жұмыcын жoғapғы oқy opындapындaғы жypнaлиcтикa фaкyльтeттepiндe жүpгiзiлeтiн шетел журналистикасы, комуникация ерекшіліктері, сияқты пәндерге семинар, практикалық сабақтар барысында қолдануға болады.
Жұмыcтың құpылымы: кipicпeдeн, екі тараудан, қорытынды бөлім, пайдалынған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I тарау
Сөз бостандығы. Құқықтық негіздер
"...Тәуелсіз БАҚ, оларға ештеңе байланысты еместіктен де, тәуелсіз деп аталады..." (2004 жылдың ақпанында Алматыда мәдениет қызметкерлерімен өткен жиналыста айтылған сөз)
Өзі сөз бостандығы жағында және оны қорғайтынын баса айта отырып, Президент халық мұндай бостандыққа деген қарым-қатынасты өзгерту қажеттігін талап етуге құқылы және онысы дұрыс болып табылады. Ол Бас прокуратураны жасқаншақтығы үшін кінәләді да, БАҚ-тың қалай қаржыланып отырғанын, олардың иесі кім екенін және "Бұқаралық ақпарат құралдары туралы" және "Ұлттық қауіпсіздік туралы" заңдардың қалай орындалып отырғанын тексеруге тапсырмалар берді, тексеру нәтижесінде қаржыландырудың шетелдік көздері табылуы мүмкін деген жорамал білдірді. Бұл орайда Президенттік заңдардың дәл және біркелкі пайдаланылуын Конституция бойынша ең жоғарғы деңгейде қадағалануы тиіс. Бас прокурорға Парламент Сенатында айтқан сөздері есте қаларлықтай: "Мен оған баспасөздің, саяси партиялардың сынына құлақ аспау керек деп қаншама рет айттым. Құқық қорғау органдарының басшыларына баспасөз бетінде аз сөйлеп, көп жұмыс істеген дұрыс болады. Заң бойынша депутаттар ғана сөйлеуі керек, өзгелер жұмыс істеуі тиіс." Осы тұрғыдағы сөздер айтудан іс жүзінде Премьер-министр де қалысқан жоқ. Мысалы, Үкіметтің 2004 жылдың қаңтарында өткен мәжілісінде сөйлеген сөзінде үкімет басшысы өзіне тән әдептілігімен шенеуніктерге былай деп ескертті: "БАҚ-тың алдында сөйлеуге ешкімге тыйым салынбайды... Солай бола тұрса да, бір бағытты ұстану керек ешқандай ауытқу, пікір түю, пікір таластыру, не қиялға берілу болмасын... Егер газет беттерінде немесе теледидарда әлде бір әріптестеріңізбен жаман оймен әдейі пікірталасқа түскілеріңіз келсе, бұл мәселелер оп-оңай ғана шешіледі. Пікірталасқа түскісі келетіндер өздерінің көпшілік алдындағы сүйкімділігін жоғалтатын біраз жағдайлар бар..."
Тағы да қаңтарда Үкімет мәжілісінде былай деді:
"Министр Радостовец өз сөздеріне мейлінше мұқият болуы керек. Әсіресе БАҚ-тағы сөздеріне. Партияның, Парламенттің мүшесіне, кәсіподақ қайраткерлеріне рұқсат етілген нәрселерге министрге рұқсат етілмейді."
2004 жылдың мониторингі мемлекеттің жоғарғы лауазым иелерінің осы сияқты сөйлеген сөздері мен мәлімдемелерінің 9-ын анықтады.
Парламент те, сондай-ақ оның екі палатасының баспасөз қызметі де, Президент пен Үкімет әкімшіліктерінің өкілдері де бұқаралық ақпарат құралдарына деген аса бір ықыласпен ерекшеленген жоқ жоқ. Мәселен, Парламент Мәжілісі ақпанда депутаттық сұраныстарды мәжілістің тек соңында, залда журналистер болмайтын кезде қарау туралы шешім қабылдады. Мамырда Мәжіліс баспасөз қызметінің жетекшісі Парламентте жұмыс істейтін журналистерді "күйіп тұрған деректерге" әуес деп кінәлап, олардан Парламент жұмысын көрсетудің сарынын өзгертуді талап етті. Маусымда Президент әкімшілігі жетекшісінің орынбасары соңғы кездері БАҚ тарапынан заң бұзушылықтың 6 жағдайы анықталғанын айтты, ал "Талап" газетіне елдің аумақтық тұтастығын бұзуға үндеді деген айып тағылды. Бірақ, БАҚ-қа жетекшілік ететін министрлік те, прокуратура да бұл деректерді растамады. Жоғарғы органдардан кейбір аймақтардың, оның ішінде бұқаралық ақпарат құралдарының үстінен қарайтын министрліктер пен ведомстволарды" да басшылары да қалысқан жоқ.
Жоғарыдан берілген екпін, әрине, төменгі органдар мен қызмет иелерінің қимыл-әрекеттерінде де көрінбей қалған жоқ. Прокуратураның, Көлік және коммуникация министрлігінің айыптауларымен сотта бірқатар БАҚ-тың тоқтатылуын, эфирге шықпауын талап еткен бірқатар істер қозғалды, бақытқа орай, іс алғашқылардың пайдасына шешілмеді. Журналистерге Президентке тіл тигізді (ҚР ҚК 318-бабы), ал БАҚ пен редакциялардың қызметкерлеріне ҚР ӘҚБ Кодексінің 188-6-бабы бойынша - конституциялық құрылыстың негізіне қастандық жасағаны, ұлтаралық араздықты қоздырғаны үшін деген айып тағылған бірқатар қылмыстық істер мен әкімшілік қараулар қозғалды. Қарағанды облысында ІІБ бастамасымен және облыстық прокуратура, Әділет басқармасы, Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім департаментінің қатысуымен БАҚ-та адамгершіліктің сақталуы жөніндегі Кеңес құруға әрекет жасалды. Ақыры тағы да Қарағанды облысы бойынша мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім департаментінің БАҚ-ты олардың Президентке, Премьер министрге және басқа да ықпалды қайраткерлерге, "Қазақстан - 2030" даму стратегиясына байланысты жарияланымдарына қарап, ниеті түзу, бейтарап және оппозициялық деп жіктеуге, олардың қоғамдық санаға әсер ету деңгейі және ықтимал әлеуметтік зардаптарын, БАҚ-тың іргелес мемлекеттер мен аймақтарға ақпараттық әсер деңгейін анықтауға әрекеттенді. Мұндай жұмыстардың кімге бағытталып отырғаны туралы түсіндірменің қажеті аз деуге болады.
Осындай жағдайда ресми адамдардың ақпарат беруден тікелей де, әлде бір себептер айтып, жанамалай да бас тартуы, БАҚ-ты мемлекеттік және мемлекеттік емес деп бөлу және олармен алалап қарым-қатынас жасау, көпшілік шараларында "Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы Заңның қызмет етуін қамтамасыз етпеу, өзгеше ойды ұстанушыны тіркеуден бас тарту жиі кездесетіні таңқаларлық емес. Осы бөлімде 2000 жылы ресми қызметтегілердің қимыл-әрекеті немесе әрекетсіздігінен БАҚ пен журналистер құқы бұзылуының қоғамдық маңызы бар 68 жағдайы тіркелді. 2000 жылы қалыпты шығармашылық қызмет жасауына да мемлекеттік шендердің БАҚ-қа деген теріс көзқарасының әсері болмай қалмағаны байқалады. Жыл бойы БАҚ қызметіне қатысты бар болғаны 4 заңдық және өзге де нормативті-құқықтық акт қабылданды. Заң актілерінің тағы үш жобасы Парламентке ұсынылды және қаралу үстінде. Олардың ҚР "Ұлттық қауіпсіздік туралы" Заңына енгізілген, БАК қызметін өкілетті органның тоқтатуы құқынан айыру туралы өзгерістен басқасының бәрі БАҚ пен журналистердің жағдайын едәуір қиындатады [11].
Мәселен, Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрінің бұйрығымен бекітілген "Журналистерді тіркеу ережелері..." ҚР "Бұқаралық ақпарат құралдары туралы" заңындағы журналистерді БАҚ-тың өзі тіркелуін қарастыратын 22-баптың 1-тармағын бұзып, бұл мәселені журналисті тіркейтін органның құзырына берді, ал ол органның журналисті тіркеуден айыруға құқы бар, мұның өзі журналисті тіркейтін органға басымен беру деуге болады.
Қылмыстық Кодекстің 172-бабындағы өзгеріс мемлекеттік құпия болып есептелетін мәліметтерді жариялағаны үшін ғана емес, осындай мәліметтерді жинағаны үшін де жауапкершілік белгіледі, және бұл бапқа іс жүзінде ең алдымен журналист түсуі қаупі бар.
Дегенмен де, ҚР Салық кодексінің жаңа жобасы және ҚР "Бұқаралық ақпарат құралдары туралы" заңға өзгерістердің Парламенттің қарауына 2004 жылдың желтоқсанында ұсынылған екі жобасының біріншісі ерекше алаңдаушылық туғызады. Үкімет ұсынған редакция бойынша қабылданған жағдайда олар БАҚ-тың жағдайын едәуір нашарлатып қана қоймайды, Қазақстанда қалыптасқан ақпараттық құқық жүйесін, сондай-ақ ақпараттық нарықтағы жағдайды түбірімен өзгертеді. Мысалы, Салық кодексінің жаңа жобасында баспа БАҚ-тын, қазіргі Кодекстегідей, газет-журнал өнімдерін өндіру және тарату құқығына қосымша салықтан босату қарастырылмаған (Заңның 10.12.1999 жылғы редакциясындағы 57-баптың 17-тармағы).
Бұл жаңа жоба қабылданған жағдайда, Отандық БАҚ-тың да, сондай-ақ сырттан әкелінетін газет-журнал өнімдерінің де, Флоренция келісімі бойынша мұндай өнімдердің салықтық режимі, іс жүзінде отандық БАҚ режимімен теңестірілуі (төмен болмауы керек) керекті болғандықтан, айналымына ҚКС салынады деген сөз. Мұның бәрі БАҚ өнімдеріне деген сұраныстың төмендеуі және таратылуының азаю жағдайында болып отыр. Жоғарғы қызметтегі кейбір шенеуніктердің көрсетілген мәселелерді 2030 жылға дейін шешу туралы уәделеріне сенім аз. ҚР "Бұқаралық ақпарат құралдары туралы" заңына өзгертулер енгізу жобасында виртуальді көрсетілім беттерін қоса барлық веб-сайттарды, олар да, принципінде, адамдардың өте кең топтарына арналғандықтан, бұқаралық ақпарат құралдары санатына жатқызу және осыған байланысты тіркеуден өту, бақылау және жауапкершілікте болуы туралы ұсыныс жасалған. Әрине, Интернет бетіндегі ақпараттық "терроризмді" емін-еркін жүзеге асыруға мүмкіндік беретін бүркеншік беттерді ешкім де қостамайды. Бірақ, мұндай "террористі" анықтау және жауапкершілікке тарту жолында нақты жұмыс істеудің орнына әлемдік ақпараттық жүйенің отандық мүшелерінің бәрін БАҚ санатына жатқызу жағдайды түзей қоюы екіталай. Қару-жарақ айналымына деген мұндай әдістер өзіндік жемістерін іс жүзінде берді де - заңмен өмір сүретін азаматтардан өзгелері, яғни бүкіл қылмыс әлемі қаруланды. Жоба сондай-ақ:
шетелдік БАҚ-тың теле және радио бағдарламаларының жалпы көлемінің 20 пайызын ғана берумен шектейді, бүл шектеу эфирлік және эфирлік-кабельдік теледидарға жүрмейді;
БАҚ-ты тіркеуге алуды іс жүзінде рұқсат берумен ауыстырады;
БАҚ-тың тіркелу куәлігінің өз күшін мерзімді басылымдар мен ВЕБ-сайттар жарты жыл, және өзге БАҚ бір жыл жарық көрмеген, эфирге шықпаған жағдайда сотсыз-ақ жою тәртібін енгізеді;
БАҚ-ты күмәнді мәліметтерді таратқаны үшін, ал мұның өзі баспа және электроңды БАҚ-тың жұмыс ерекшелігінен туындайды, жауапкершіліктен босататын негіздемелер қатарын азайтады;
Бұл жаңалықтардың барлығы Қазақстанның ТМД және Кедендік одақ аясында қабылданған жалпы ақпараттық кеңістікті дамыту туралы халықаралық міндеттемелеріне, азаматтық туралы заңдарға қайшы келетіні көрініп тұр. Бұлардың азаматтардың мемлекеттік құпиялардан өзге кез-келген ақпаратты заң жүзінде тыйым салынбаған жолдармен еркін алуға және таратуға деген конституциялық құқығымен үйлестігі де шамалы. Көрсетілген өзгертулердің барлығы кіріспесі бойынша, бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы қоғамдық қарым-қатынастарды Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес, мемлекеттік бостандығын орнатуға енгізу үндейтін заңға енгізілуге ұсынылуының өзі қарама-қайшылық деуге болады. Тұтастай алғанда, мониторинг мәліметтеріне сүйенсек, елімізде 2004 жылы бұқаралық ақпарат құралдарының күн кешу ахуалы қолайсыз болды және бүл ахуал одан әрі де нашарлай түсуге бағыт алды. Құқық бұзушылықтардың екінші тобын БАҚ-тың тәуелсіздігін, шығармашылық еркіндігін, ақпаратты алу мен тарату еркіндігін шектеу жағдайлары құрап отыр. Саны аз болса да БАҚ үшін елеулі болып отырған бұл шектеулер редакцияның ішкі өміріне араласу, тираждауға кедергі келтіру, жарияланатын материалдарды алдын ала цензурадан өткізу немесе материал сипатын таратпау немесе тіпті керісінше, ана немесе мына материалды міндетті түрде жариялау туралы талаптар. Автордың аты-жөнін, ақпарат көзін айтуды талап ету, ал, кейде жариялануы орынсыз деп табылған материалдарды алдырып тастауға тікелей қарекет етулер аз кездеспейді. Мұның бәрі конституциялық кепілдемелер мен ҚР "Бұқаралық ақпарат құралдары" заңының нормаларын бұзуға келіп тіреледі. Мысалы, нарықтық реформалар өткізіліп отырғалы тұтас бір он жылдың өткеніне қарамастан, мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігінің жергілікті органдарына БАҚ-тың штатына аудармашы енгізу (Қарағанды) туралы бұйрық беру, эфирде белгілі бір ақпараттың берілмегені үшін сөгіс жариялау және кінәлілерді жұмыстан шығаруға уәде беру (Атырау) немесе соттың өз күшіне енбеген шешіміне сүйеніп газет шығаруға тыйым салу [11]
Кейбір прокуратура өз атына баспасөз бетінде немесе эфирде шыққан кез-келген сынды "Прокуратура туралы" Заңға сүйене отырып БАҚ-тың қазіргі заңдарды бұзуына айналдырғысы келеді, "кінәлі" журналистерді айыптап, ұрысуға бейім тұрады. Жарияланған ақпараттардың алдын-ала көрсетіліп алынбағаны үшін ҰҚК органдары (Өскемен, Петропавл) тарапынан кінәләулар аз емес. Полицияның лауазымды қызметкерлерінің өз мүддесіне орай ақпараттық материалдарды (Шымкент, Өскемен), немесе, көшедегі сауданы реттеу деген желеумен сол жерде сатылып тұрған газет-журналдардың барлығын алдырып тастау жағдайлары болды.
БАҚ аталған құқық бұзушылықтардың зиянды салдарларын реттеуді біршама үйренді, бірақ, олардың тарапынан заңсыз қимыл-әрекеттерді кес-кестеуге және моральдық шығынды төлетудің құқықтық мүмкіндіктері бірде-бір рет пайдаланылған жоқ.
Құқық бұзушылықтың үшінші тобын бұқаралық ақпарат құралдарын тіркеу және жарық көруін (эфирге шығуын) тоқтату тәртібіне қатысты атқарушы және құқық қорғау құрылымдарының қимыл-әрекеттері құрайды. Мысалы, БАҚ-ты тіркеуге қажетті, "Бұқаралық ақпарат құралдары туралы" Заңының 11-бабымен бекітілген құжаттардың барлығы да түгелдігіне қарамастан Ақпарат министрлігі бұрынғысынша құрылтайшылық және ішкі ұйымдастырушылық құжаттарды талап етіп, БАҚ-ты тіркеуді БАҚ жұмысына рұқсат беруге айналдырды. БАҚ-ты тіркеу мерзімі аталған заңның 10- бабында бекітілгендей 15 күн ішінде бұзылды.
Көлік және коммуникация министрлігінің кейбір органдары іс жүзінде, теле және радиостанциялардың қызметін тоқтату туралы негізсіз сот талаптарымен басы қатты. Радио эфирді өз бетімен өшіру, сөйтіп, БАҚ қызметін сотсыз тоқтату жағдайлары да болды.
"XXI век" газетінің тираждалуына кедергі жасау және "Солдат" пен "Начнем с понедельника" газеттеріне моральдық зиянды өтеу үшін еш сәйкессіз және негізсіз талаптарды орындау іс жүзінде олардың жабылуына және сондай-ақ қайта тіркеуден өтуіне әкелді.
Құқық бұзушылықтың жеке бір тобын БАҚ мүлкіне байланысты құқық бұзушылықтар құрайды. Оларға мейлінше ортақ сипаттарды атаған
заңдарда материалдық емес деп есептелетін абырой, мәртебе және іскерлік беделді қорғау үшін берілген талаптарды орындау барысында соттардың БАҚ-тың мүлкі мен есеп шотын тұтқындау туралы негізсіз ұйғарымдары,
соттар мен сот орындаушыларының газет тиражын мүлік ретінде тәркілеу туралы негізсіз шешімдері,
- тиражды, бұл зат пен тауардың оңдаған мың оқырманға арналған және бұдан басқа ешқандай құндылығы жоқ ерекшелігін ескермей, контрабандалық тауар ретінде алып қою және құрту,
- БАҚ мәліметтерінің компьютерлік базасына рұқсатсыз ену.
Ақыр соңында, бесінші топқа, мәселен, мониторингте тіркелген, мемлекеттік органдарды" "Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы" заңның 26-бабындағы ережелердің жүзеге асуын және оның ішінде кемшілік шараларында мемлекеттік немесе орыс тілдерінің аудармаларын қамтамасыз етпеушілік, жасалған қылмыс бұзушылықтар туралы БАҚ хабарлары бойынша шара қолданбауды, дау-таласты сотқа дейін реттестіру, бекерге шығаруларды жариялау, т.б. туралы заң талаптарын бұзушылықты жатқызуға болады.
1.1 Еуропа елдері журналистикасы. Сөз бостандығы
Болгария Конституциясы сөз бен баспасөз бостандығын қарастырады. Соңғы жылдарда Болгарияның бұқаралық ақпарат құралдарының тәуелсiз заңдары түсiнiксiз күйде. Қазiр радио және телестанцияларға лицензия алуға жаңа шарттар қалыптасты. Жаңа заң бойынша, телевидение үкiметке мүлде тәуелсiз. Өткен жылдардағы заңдарының сенiмсiздiгiне қарамастан, радиобағдарламаның ақпарат көздерi "парасатты бостандықты" пайдалануда. Бiршама уақыттан соң ғана телекөрсетiлiмдер қолға алынды. Мынадай фактілер бар: ақпан айында "Hushove" атты сатиралық телебағдарлама Үкiметке қарсы сыни материал жариялағаны үшiн қуғындалған. Мемлекет үкiметiнiң мұндай сынға ұшырауын Болгария ұлттық телеарнаның директоры қарапайым жарнамалық ереженi орындау деп түсiндiредi.
Жаңа жарлық бойынша, соттан басқа ешкiм бұқаралық ақпарат құралдарына санкция қолданбауы керек. Егер кiмде-кiм телевизиялық немесе радиостанцияны жапқысы келсе, сот үкiмiне жүгiнуi қажет. Мемлекеттiк қызметкерлер бұқаралық ақпарат құралдары тарапынан қателiк жiберсе, қоғамның қудалауына ұшырайды. Олар қоғамның қызығушылығын тудыратын жеке өмiр, қызмет жөнiндегi ақпараттарды жасыруға қақысы жоқ. Бұл ақпарат қоғам назарына ұсынылуы қажет.
Соңғы екi жыл iшiнде, саяси ұйымдар әртүрлi бюллетеньдер, газет және журналдар шығарды. Әрине, материалдық негiзгi бөлiмi олардың саяси көзқарастарымен, бағдарламаларымен тiкелей байланысты. Адам құқығы уақыты ұйымның хабарлауынша, аз уақыт iшiнде бұқаралық ақпарат өкiлдерiне қарсы күш қолдану, газет мекемелерiн бомбалау секiлдi iрi 11 шабуыл жасалған. Сол арқылы басылым журналистерiн қорқытуға тырысты. Әдетте, жалған айыптаулар қылмыстық кодексте жазаланатыны белгiлi. Кодексте, сондай-ақ адам құқығы, журналистiк этика нормаларының қорғалуы айтылған. Болгарияда репортерлердiң жалған сөздердiң құрбаны болып түрмеге жабылған екi уақиға тiркелген.
Ақпарат құралдары, соның iшiнде Ұлттық телевидение және радиосы жөнiнде жаңа заң қаулысы шығарылуы күтiлуде. Көптеген баспасөз шолушыларының пiкiрiнше, шектен тыс парламенттiк бақылау мемлекет басқарудағы Болгария коммуникация құралдарындағы жалған ақпараттардың белең алуына ықпал етуде. Жалпы ұлттық болып екi мемлекеттiк телевидение саналады. Үкiмет өз жоспарында келешекте екi арнаның бiреуiн не тоқтату, не жекешелендiру жөнiнде қаулы қабылдады. Бұл процестiң басы көрiндi: жаңалықтар ағымы күнiне бес минутқа қысқартылды; уақыттың негiзгi бөлiгi ескi киноға, мұрағат материалдарына бөлiндi.
Болгарияда 30-дан астам мемлекеттiк емес радиостанциясы бар (бәрi жергiлiктi немесе аймақтық). Бiрақ БАҚ туралы жаңа заң бойынша, бұлардың бәрi заңсыз болып есептеледi. Олар үшiн тағы бiр кедергi, бағдарламалық қызмет көрсету құрал-жабдықтары орталық үкiметке бағынады. Сондықтан да, олардың ұлттық радиомен бәсекеге түсуiне мүмкiндiгi болмай отыр.
"Би-Би-Си", немiстiң "Wellesi", "Америка дауысы" секiлдi үкiметтiк радиостанциясы шетел бағдарламалары коммерциялық радио ретiнде жоғары орынға ие.
Газет-журналдары. Болгариядағы ең көп таралымды газеттер "Nedelnik", "Kultumi vesti", "Aspects", "Daily Chronicle" т.б. "Nedelnik" - Болгариядағы күнде шығатын газет. Онда Болгарияның әр аспектiсiн қамтитын тұрақты айдарлар бар. Олар саясат, әлеуметтiк тақырыпқа, өнерге, танымға, спорттық мәселелерге арналған жаңалықтар. Газет әсiресе, Балқан және Еуропа жағдайына, халықаралық қатынастарға жiтi көңiл бөледi. Әр апта сайын әзiл, сөзжұмбақтары бар бет шығады. "Nedelnik" оқырмандары осындай жолдармен Болгарияның, Құрама Штаттардың, Канада мен Австралияның соңғы жаңалықтарымен таныса алады. Газеттi заңгерлер, бизнесмендер, студенттер оқиды.
"Daily Chronicle" ("Күнделiктi оқиғалар") Болгарияда ағылшын тiлiнде шығатын жалғыз газет. Газет оқырмандарына жергiлiктi нарық, экономика, жекешелендiру, саясат және ойын-сауықтық хабарларын ұсынады. Соңғы төрт жыл iшiнде газет Болгарияға қатысты ағылшын спикерлері, бизнесмендері жөнiндегі ақпараттарды жариялау жағынан лидер атанды.
Телерадиосы. Болгарияда бүгiнгi күнде екi мемлекеттiк арна бар. Жақында солардың бiрiн жекешелендiру жоспарда тұр. Республикада 28-30 машинасында тәуелсiз арналар бар (жергiлiктi, облыстық, аймақтық). Солардың басым көпшiлiгi әлi тiркелмеген, бұл олардың заңсыз екендiгiн көрсетедi. Телеарналар трасляциясы болгар, орыс, ағылшын тiлдерiнде жүргiзiледi (күнiне 20-25 минуттан кем емес).
Болгар ұлттық телевидениесi республикадағы кең таралымды телевидение болып саналады. Спутниктiк телевидение арқылы ақпарат алуды шектеу заңда көрсетiлмеген. Шетел бұқаралық ақпарат құралдарынан хабарлар алуға болатыны заңда көрсетiлген.
Bulgarian National Television - Болгар Республикасының мемлекеттiк телеарнасы. Хабарларын орыс және болгар тiлдерiнде жүргiзедi. "Bulgarian National Televisionның" 60-тан астам бағдарламасы бар. Жалпы арналар мақсаты:
Ақпарат студиясының кешенiн кеңейту, модернизациялау;
Студияны әлемде қолданылатын жаңа цифрлiк құралдармен жабдықтау;
Тiкелей эфир, қоғамдық бағдарламалар студияларын, монтаж жасауды модернизациялау;
Жалпы бiлiм, әлеуметтiк және коммерциялық хабарларды монтаждауға арналған қосымша монтаж студияларын жаңа цифрлық технологиямен жабдықтау;
Студия аудиториясын кеңейту (видеоматериалдардың таралымын көбейту);
Республика орталығында спутниктiк жүйе орнату;
Халықты хабарлармен жан-жақты қамту үшiн телевидение ақпараттарын сатып алу;
Облыс орталықтандырудағы телевидение студияларын арнайы құралдармен жабдықтау;
Шетел бағдарламаларын орыс және болгар тiлдерiне аудару үшiн арнайы дубляждалған студия орнату.
Статистикалық мәлiметтерге сүйенсек, 4 100 000 адамды құрайтын 1 200 000 отбасы хабарларды орыс және болгар тiлдерiнде республика халқының 86% телехабарларды көредi. Бүгiнде Болгарияда 55-тен астам радиостанция тiркелген (мемлекеттiк, жергiлiктi, облыстық, аймақтық, қалалық). Бұлар хабарларын болгар және орыс тiлдерiнде таратады. Түркиядағы трансазиялық оқиғадан кейiн жергiлiктi радиостанцияның филиалы түрiктер көп топтасқан жерде түрiк тiлiнде бiрнеше сағат бойы хабарлар беретiн болды.
Ал Венгрияда қазiр "толық сөз бостандығы" бар, бiрақ Орталық Еуропаның бiрiншi болып демократияға бет алған мемлекетiнен Венгрия үкiметiмен БАҚ-тың арасындағы қарым-қатынастар қиындап бара жатыр деген хабар жиі айтылады.
Венгрия үкiметi, хабарлар бойынша баспасөз iсi туралы жаңа заң қабылдау туралы ойлануда, онда жеке адамдарды немесе үкiметтi сынауды азайту керек делiнген. Ақпарат алушылар саны азайып, тек қана таңдаулы журналистер министрлермен кездесуге шақырылады. Көптеген журналистер бұрынғы өкiметтi жақтаушылар, коммунист социалистер, - деп ақталады.
Шетел инвесторлары Венгрия БАҚ-на қаражат АҚШ-та құюын жалғастыруда. "Мирроф групп", Эшти Хирлоп" кешкi газетiн мемлекеттiк "Ньюспейпер нарниг компанимен бiрге иеленiп отыр.
Аймақтық газеттердi шпрингердiң концернi сатып алған және де олардың заңдылық дәрежесi әлi белгiсiз. Аудиовизуальдық құралдар бойынша радио - телевидение басқару орындарына қатты тартыстар болуда. Осы екi қызметтi бiрiктiрiп, премьер министрдiң қол астына бағындыру әрекеттерi де жасалды.
Соңында екi басты партия басқарушы Венгр демократиялық форумы мен тәуелсiз-демократтар одағы бiр-бiрiмен келiсiмге келдi: радио-телевиденияның басшылары ешбiр партияны да қолдамайтын болды.
"Демократ" - (Der Demokrat) күнделiктi венгер газетi. Мемлекеттiң демократиялық одағының ұйымы болып табылады. Бұл газет жергiлiктi аймақтар үшiн Будапештте шығарылады. 1945 жылы негiзi қаланған. Коммунистiк - социалистiк идеяларға оппозиция құрайды. Соңғы бiрнеше жыл iшiнде жергiлiктi тұрғындар арасында кең тарады. Сөз бостандығы - оның басты мiндетi. Газеттiң көп бөлiгi екi түстi және түрлi түстi беттерi бар. Газетте суреттер, кестелер, диаграммалар және т.б. өте аз берiледi.
Талдау жүргiзу барысында Хорватияның БАҚ-ның жаңа жүйесiнiң қалыптасуына 1991 жылы өз тәуелсiздiгiн алғаннан кейiнгi жылдар әсер еткенi анықталды. Хорват қоғамының өзгеруi Хорватия баспасөзiнiң басты жетiстiгi болды. Баспасөз әрекеттерiнiң маңыздысы - аудиторияның ақпаратты тұтынуы және аудитория назарына iлесе бiлуi. 1991 жылдың маусым айында С.Ф.Р.Ю. таратылғаннан кейiн, Хорватияның тәуелсiздiгiн жария еткен жылдарда Хорватия баспасөзiнiң коммунистiк партия бақылауынан босап, бостандықты иеленген кезеңi елдегi саяси және экономикалық өзгерiстермен дәлме-дәл келдi. Келесi кезең 1991 - 1995 жылдары мемлекеттiң тәуелсiздiк кезiнде өтсе де, экономикалық-әлеуметтiк дағдарысты және этникалық қақтығыстардың басталуына алып келдi. Дәл осы жылдары мемлекеттегi БАҚ жекеменшiк мекемелерге айналып, iрi баспаханалар, ақпараттық концерндер ашыла бастады. Қақтығыстардан кейiнгi жылдары хорват баспасөзiне қолайлы жағдайлар туды. 1993 жылды сандық және сапалық жағынан хорват баспасөзiнiң өсу жылы деп айтуға болады. Бұл экономикалық жағдайлардың жақсаруына және БАҚ-ты қаржыландырудың жаңа көздерiнiң пайда болуымен байланысты. Қазiргi уақытта Хорватияда 1000 мерзiмдi басылым тiркелген. Әрбiр үшiншi басылым үнемi шығып тұрмайды. Он бiр күнделiктi газет шығып тұрады. Оның бесеуi жалпы ұлттық, екеуi аймақтық, қалғандары жергiлiктi басылымдар. Этникалық қақтығыстар кезiнде хорват баспасөзiнде сараптамалық жанрлар тұрғысынан көптеген өзгерiстер болды. Газет және журнал беттерiнен репортаж жанры мүлдем жоғалды. Ақпараттық мақалаларда ресми тiл басым болды. Хорват баспасөзiнде ақпарат жөнiндегi пiкiр өте күрделi тiлмен және ауыр стилде жазылады екен. Әсiресе бұған тiл реформасы әсерін тигізген. Хорватия БАҚ тiлдерi ретке келтiрiлген, жатық болғанымен жеке жауапкершiлiктен айырылған едi. Цензура қаhарын тiге отырып, хорват сөздерiне шовинистiк, ұлтшылдық деген эпитеттермен баспасөз беттерiнен алып тастап, сербизмалармен алмастырып отырған.
Қазiргi кездегi хорват газеттерiнiң тiлi, стилi, мазмұндылығы және идеологиясы таң қалдырарлықтай. 1990 жылы цензураны алып үлгiсiнде қысым көрсетiп отырады екен. Сол себептi тәуелсiз БАҚ-дың редакторлары уақыттарын жұмыс орнында емес, көбiнесе соттарда өткiзедi екен. Жақын аралықтарда Хорватияның радио таралымдары және телеарналары жөнiнде жаңа заң шығару жоспарлануда.
1990 жылдардан кейін Ұлыбританияның ұлттық газеттерiнiң құрамында 10 күнделiктi және 10 жексенбiлiк басылым болған. Қазiргi уақытта үш күнделiктi "Дейли герольд", "Ньюс Хроникл'', "Морнинг стар'' газеттерiнiң орнын "Сан'', "Индепендент'', "Тудей'' газеттерiн басты. Жексенбiлiк газеттер тобында "Рейнолдс ньюс", Санди диспетч басылымдарымен қатар Санди телеграф, Индепендент он санди газеттерi пайда болды. 2000 жылы дүңгіршіктерде Юропиан пресс қожайыны болып табылатын таблоидтық жексенбiлiк Санди бизнес басылымы пайда болды.
Сонымен ұлттық газеттер саны өзгерiссiз қалды. Өйткенi бұдан бiраз жыл бұрын газеттер саны осындай мөлшерде болатын. Ал егер статистикаға келетiн болсақ, онда тек өзгерiс таралымда. Бұл жағдай газетшiлердiң үнемi қобалжып жүруiне әкеп соқтырады. Көптеген басылымдарда оқырмандар саны қысқаруда. Бұл құбылыс газеттердiң бас тақырыптардан-ақ көрiнiс табуда. 1999 жылдың қорытындысы бойынша тек күнделiктi екi "Таймс'' және Файнэншл таймс газеттерiнiң таралымы 1990 жылмен салыстырғанда өстi. Ал жексенбiлiктердiң арасынан Санди таймс, Мейли он санди басылымдарының таралымы ұлғайды.
Үлкен баспасөздiң таралымының түсуi - ұзаққа созылған құбылыс. Бұл 50-шi жылдарда бастаған. ХХ ғасырдың соңғы он жылдығының басында күнделiктi басылымдардың таралымы 15,1 млн қысқарды, ал жексенбiлiктердiкi 16,6 млн. қысқарды. Ал 1999 жылы мынадай көрсеткiш болды: күнделiктi басылымның таралымы 13,3 млн, ал жексенбiлiк басылымдардiкi 13,7 млн қысқарды.
Әйгiлi газеттерге деген сұраныстың түсуiн телевидениенiң әсерiнен деп, сол сияқты базарда пайда бола бастаған әйелдер аудиториясының қызығушылығын қанағаттандыруға арналған, адамдардың әртүрлi хоббиiне бағытталған иллюстрациялық күнделiктi және айлық журналдардың санының өсуiмен түсiндiруге болады. Бұл жолда апталық басылымдарды тегiн тарату сияқты газет бизнесiн айтпағанда, 89 күнделiктi, 500 апталық аймақтық газеттер де үлкен рөл атқарды.
Ұлыбританияда ұлттық газеттер арасындағы бәсекелестiк өте қатты. Индепендент және Индепендент он санди басылымдары басты алдына қойылған Таймс газетiнен неғұрлым көп оқырмандарды тартып алу мақсаттарын iске асыра алмады. Таймс газетi ұзақ уақыт бойы өзiнiң таралымын 250 мың дана деңгейiнде ұстап тұрды. Бұл жағдайда халықаралық медиагмант Руперт Мэрдок бағаның күресiн шештi. Таймс басылымының сатылу бағасы тең жартысына дейiн түсiрiлдi. Таймстың таралымы жоғары көтерiлуі баяулаған жоқ. 700 мың данаға дейiн, тiптi одан да жоғары көтерiлдi. Ал Индепендент газетi өзiнiң алғашқыда жинаған 400 мың оқырманының жартысын жоғалтып алды. Басқа амал қалмағандықтан бұл газет бай адамдардан өз жақтаушыларын iздей бастады. Ақыр соңында олар өздерiне қожайынды Ирландиядан тапты.
Руперт Мэрдок күнделiктi таблоидтық Сан газетiн жақсы айналымға түсiру үшiн ақшасын аяған жоқ. Ол оның редакторына көзге бiрден көрiнетiн сенсациялық жаңалықтар мен жартылай жалаңаш қыздардың суретттерiн шығаруға толық ерiк берген.
Бәсекелестiк әсiресе таблоидтық басылымдар арасында Миррор мен Сан, Дейли мейл басылымдарының арасындағы бәсекелестiк өте жоғары қарқында болды. Ұлыбританияда, сонымен қатар, лорд холликтiң басқаруымен Экспресс және Санди экспресс басылымдары жарық көрiп тұрды. Бiрақ, ұзақ жылдар бойы консерваторларға қызмет етiп келген бұл газеттер өздерiне ешқандай жаңа оқырмандар жинай алмады. Сондықтан таралымы төмен. Күнделiктi Таймс газетiне келетiн болсақ, оның редакторы П. Стотхард газеттiң таблоидизациясына мүлдем қарсы болды. Ол өзiнiң бар назарын 60 бетiне аударады. Олар әртүрлi айдарларға бөлiнген. Көп бөлiгiнде ақпараттық текстер жарияланады. Ал саясат, құқық, сот қызметi және парламент, мәдениет және өнер туралы материалдар үш есе көп. Газеттiң үнемi сақталып келе жатқан және мақтанышы болып отырған - ортаңғы екi бетiнде шығып отыратын редакциялық мақалалар. Сол сияқты әр нөмiрде 15-17 оқырмандар хаттары шығып тұрады. Басқа да сапалы газеттердегi сияқты ерекше көңiл сенбiлiк басылымдарға бөлiнедi. Бұл күнi Таймс жетi секция басады, мәтіннің көлемi - 282-бет. Почташыларға мұндай басылымдарды үйлерге тасу өте ауыр тиедi. Сондықтан олар бұрыштарда және арнайы дүкендерде сатылады. Бұл жағдайда баспагерлер оқырмандардың назарын аударуға өте қарқынды түрде ұмтылады. Олар газеттерге ашық түстi иллюстрацияларды көбiрек беруге тырысады. Ұлыбританияның баспасөзi бұл жағынан өте жақсы десе артық айтылмаған болар едi.
1.2. Азия елдері журналистикасы. Сөз бостандығы.
Азия елдерінің баспасөзі - құрлықтың өзі секілді алуан түрлі. Жапон және Үнді елдерінің газет-журналдары АҚШ пен Еуропадан қалыс қалмай жатса, Экономиканың әлсіздігі, газет қағаздарының қымбат бағасы, мамаңдар жетіспеушілігінің кері әсерінен Азияның өзге аймақтары осы орайда бірнеше саты төмен деңгейде.
Кувейт, Сауд Араб әмірлігіне келетін болсақ, онда 8-10 күнделікті газеттер шығып тұрады. Олардың барлығы мемлекеттің бақылауында. Жеке басылымдар мүлдем жоқ. Белгілі Мысырлық публицист Мухаммед Хассанейн Хейкалдың айтуынша Бүгінде Араб Әмірлігінде тәуелсіз пресса жоқ. Al-Ahram ірі газеттінің редакторы, беделді азамат, журналистика майталманының бұл сөзі ерекше күшке ие мемлекет билігінің айнасы. Расымен, мерзімді басылымдарды мемлекет қаржыландырады. Сонымен қатар, журналистерге арналған заң бар, тәртіп қатаң қадағаланады. Тағы да бір айта кететін мәселе, қазіргі күнге дейін мемлекеттік қаржыландыруды қажет етпейтін басылымдар шығатын болған. Алайда, халықтың білімсіздігі мен жарнамалық нарықтың дамымауы жұмысты тежеді. 1980 жылдың басында жеке басылымдар Бахрейн, Йордания, Ливан, Катар, Кувей, Марокко, Тунис, Сауд Арабияда жарық көретін.
Араб елінің заңнамасына сәйкес журналистерге көп тиымсалынады. Мәселен Иракта, Саддам Хусейннің билігі кезінде, елбасыға қарсы шыққан немесе билік басындағыларға арызын білдірген пресса қызметкерлеріне өлім жазасы тағайындалатын.
Қазіргі таңда нарықтық қатынастың дамуы, мұнай өңдіретін Араб елдерінің күшеюі БАҚтың коммерцияландыруын өрбітуде. Бұл дегеніміз Араб Әмірлігінде жарнама арқылы жарық көретін жеке мерзімді басылымдардың саны көбейеді деген сөз. Даму тарихы ХХ ғасырдың 40-шы жылдарынан бастау алатын Сауд Арабиясының бұқаралық ақпарат құралдары араб баспасөзiнiң астанасы Каирмен бәсекелесе отырып, өз корольдiгiн Таяу Шығыстың "ақпараттың Меккесiне" айналдырмақшы. Бүгiнгi таңда Сауд Арабия БАҚ-тары корольдiктiң қоғамдық көзқарасын қалыптастыруда маңызды рөл атқарады.
1950 жылдың ортасына дейiн Сауд Арабия корольдігінің БАҚ жүйесi шын мәнiнде болған жоқ. "Ешбiр ислам мемлекетiнде исламға деген берiктiк Сауд Арабия Корольдiгiндей болған емес", - дейдi "Foreign affairs" американ журналы. Сауд Арабиясында полицейлердiң бақылауымен намаз уақыттары орындалады. Тiптi соған қатысты жасалған қылмыстары үшiн қатаң жазалау қарастырған. Сонымен қатар, рухани қызмет етушiлердiң бақылауымен ғана өткiзiлетiн дiни митинг, демонстрация, басқосулардан басқа шараларға тыйым салынған. Мiне, корольдiктiң осындай ерекшелiктерiне орай 1950 жылдың ортасына дейін екi тұрақты мерзiмдi басылым шығып тұрған.
Азия мемлекеттеріне келгенде, аспан асты елін, яғни Қытайды айтпасқа болмайды. Бұнда жалпы тиражы 202 млн. данаға жететін 2000 газет жарық көреді. Шамамен 4 млн. дана. -- бұл Жэньминь жибао (Renmin ribao 1949 ж.) тиражы. Гуанмин жибао (Guangming ribao 1949 ж.) тиражы 1,5 млн. дана. 1919 жылы Қытай журналистикасы жаңа деңгейге көтерілді. Бұған бірден-бір себепкер, прессаның дамуын жоғарлатқан коммунистикалық баспасөздің ашылуы болды.
Ұзақ жылдар бойы азаматтық соғыс, Жапон басқыншылығының салдарынан Қытай журналистикасы баяу дамыды. Кейін ресми ҚМР атауын алып, 1949 жылы қазан айында коммунистикалық партиялардың бақылауымен басылым жүйесі құрыла бастады. Барлық жекешелендірілген газет-журналдар мемлекеттің қолына көшті. 1954 жылы көпұлтты мемлекетте таралымы 8 млн. данаға жететін 270 газет жарық көре бастады. 1956 жылы Қытай журналистикасының реформасы қабылданып, орталық прессаның таралуы мен ықпалы одан әрі күшейе түсті.
1960 жылы мәлени революция басталып, Қытай басылымдары екі есеге азайды. Саяси және идеологиялық тазартудың нәтижесінде 1970 жылы 42 газет қана шығарыла бастады. Бұл дегеніміз 1965 жылға қарағанда 301 басылымға аз. Журналдар 40-қа азайды. 1970 жылы бар болғаны 21 журнал жарық көрді, олардың таралымы да күрт төмендеді. Дегенмен газет басылымдары түрлене бастады. Ғылыми-техникалық, экономикалық, педагогикалық, спорттық газеттер көбейді.
Журнал беттері өзекті мәселелер, саясат, әдеби тақырыптармен тола бастады. Басылымдардың мазмұны, олардың дизайы жақсарып, оқырмандармен байланыс орнады. Жұмыссыздық, инфляция, ауыл тұрмысы көптеп талқыға алынатын болды. Осыған орай Қвтай партиясының билігінің басында отырған Ден Сяопина Цензураның болмауын құптаса, келесі партияның басшысы Ху Яобан 80% жаңалықтар реформаның жетістіктеріне, қалған 20%-ы оның кемшіліктеріне арналу керек деп шешті.
18 наурыз 1806 жылы император Франц әдеби шығармалар мазмұнының цензурасы туралы жарлық шығарды. Атап айтқанда, тыйым махаббат, елестер, қаhармандар мен қарақшылар туралы романдарға салынды.
Бүгiнде әлем бойынша Қытайдағы журналистиканың деңгейi жоғары бағаға ие. Редакцияларға 1960-1970-шi жылдары репрессияға ұшыраған бұрынғы мамандар қайтып келiп жатса, жоғарғы оқу орындарынан келген жас, әрi бiлiктi мамандармен журналистер қатары толығуда. Барлық арнайы емес газеттерге тән сипат экономикалық тақырыпты жиi көтеру болып табылады. Осы тақырыптағы материалдар газет бетiнiң жартысын алып жатады. Мұның себебi, бiрiншiден, Қытай экономикасын дамыту көзделсе, екiншiден, газеттiң өтiмдiлiгiн арттыру. Ал, қалған материалдар түрлi тақырыпта және белгiлi бiр идеологиялық бағытты ұстана отырып жазылады, жарияланады.
Танзанияның бұқаралық ақпарат құралдарының қолданатын тiлi - ағылшын тiлi. Жергiлiктi телевидение, радио, газет журналдардың 70 пайызы ағылшын тiлiнде жарық көредi. Сонымен басылымдар араб, немiс тiлдерiнде шығып тұрады. Танганьика және Занзибар 1964 жылы қосылып, федаративтi бiрлескен Танзания мемлекетi болып құрылса да, олар тек 1977 жылы бiр-бiрiне жақындай бастады. Бұл екi ел қосылып, бiрiккеннен кейiн екi елге тең Конституция қабылданды. Соның iшiнде БАҚ заңы негiзгi және де мықты заңдардың бiрi болып табылады.
1965 жылдан 1992 жылға дейiнгi аралықта Танзания БАҚ - тарында тәуелсiздiк деген ұғым таңсық болды. Оның басты себебi жоғарыда басқарып отырғандардың ұлттық партияның жүргізген саясатының салдарынан едi. Аталмыш жылдары тек бiр ғана партия болды.
Реформаның алғашқы қадамдары 1991 жылдың ақпан айында Әдiлет министрi Франсис Ниалалидiң басқаруымен басталды. Реформаторлар қоғам пiкiрiнен хабардар болып, көп мәселелердi шешуге тырысты. 1992 жылы Конституциялық Комиссия қырық заң қабылдап, соның iшiнде тәуелсiздiктің негiзгi құқықтарды айрықша атап өтілді.
1997 жылдан бастап елде көптеген күнделiктi газеттер, апталық және айлық басылымдар, алты телестанция мен он екi радиостанциялар қызмет көрсетедi. Олардың көбi жекеменшiк. 1992 жылға қарағанда Танзанияда қазiргi таңда көптеген мүмкiндiктерге жол ашылды.
1976 жылы "Газеттер әрекетi" және "Танзания жаңалықтар агенттiгi" атты екi БАҚ-тың негiзi қаланған. Бұл екеуi де бостандықтың, соның iшiнде массмедиа тәуелсiздiгiнiң ең басты кедергiлерi едi. Сол кезеңдерде қандай да болмасын мақаланы тексерiстен, яғни тiркеуден өткiзбеген адамды осы жоғарыдағы аталмыш әрекеттер төрт жылға соттайтын болған. Осы актiлер бойынша министрлiктер керек болса, газеттердi жауып тастауға толық құқықтары бар едi. Бұл министрліктер тек сол кезеңде ғана емес, 1993 жыл мен 1999 жылдар аралығында он екi шамасында газеттерге тыйым салды. Соның iшiнде Мичапо, Чена, Аруша, Лео, Кашешия, Ньюндо, Чомбеда, Комбара, Чжу, Тингина деген газеттер бар. Жабылып қалуларының басты себебi жағымсыз суреттер мен оқиғалардың iшiнде жат сөздердi қолданғандары үшiн едi.
Мәселен, Маджира газетi 1999 жылдың шiлде айында парламенттегi қызметкерлер мен министрлердiң айлық ақшалары жайында жазғаны үшiн жабылып қалған. Сонымен бiрге газет 1996-1998 жылдар аралығында да Занзибар Президентi Салмин Аноурды сынап жазғаны үшiн тоқтатылған еді.
1999 жылы сәуiр айында Дарэссалам қаласында Оңтүстiк Африканың массмедиа институты құрылды. Мiне, осы ғылыми орта барлық өзгерiс пен жетiстiктердi есепке алып отырады. Көптеген мәселелердi, журналистикаға қатысты заңдарды бақылайды. Журналистердi шиеленіс, тартыстар кезiнде қорғауға алынуына көптеген мүмкiндiктер жасайды. Жалған ақпарат таратқан журналистер үш жылға дейін бас бостандығынан айрылады.
Телекоммуникация қызметтерi мемлекеттiң барлық нүктесiне Дарэссалам арқылы таратылады. Танзания телекоммуникациясы әлi күнге дейiн даму үстiнде. Солардың iшiнде Танзания Телекоммуникация Компаниясы (TTCL) және де жекеменшiк компаниялары: MOBITEL, TRITEL, YODACAM және Zantel. Тағы да басқа жетiстiктер FAX коммуникациясы арқылы өркендеуде.
Танзанияда кәсiптiк журналистер Колледжi мемлекетте демократиялық процестер жетiлуiн қадағалайды. Қазiргi таңда Танзания бұқаралық ақпарат құралдары деңгейi алдыңғы қатардағы елдерге қосылуға тырысу үстiнде. Әр жыл сайын БАҚ-қа жетерлiктей бюджеттен қаржы бөлiнуде екен.
\ 1945 жылы сәуiр айынан бастап "Ардын эрх" газетi "Уиэймен" бiрiктiрiлiп үкiметтiң төл басылымы ретiнде қайтадан шыға бастады.
ЕҢ алғашқы жастар газетi "Пионерейн унэи" деп аталады.
1944 ж. 5000 таралыммен шыққан.
Ал жастарға арналған ең алғашқы журнал "Залғамжлагч" Мұрагер деп аталады. 1926 жылдың 8 маусымнан бастап шыға бастады.
Телерадиосы. Ең алғаш рет монғол радиосы 1934 жылдың қараша айының бiрiнен бастап өз әуе толқындарын Улан-Батордан тарала бастады.
Алғашқы кезде күнiне екi сағаттық қана хабар берген. Келе-келе техникалық құрал-жабдықтардың дамуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz