Бағаның нарықтық экономикадағы рөлі. Баға белгілеу факторлары
Баға өзінің макро.микроэкономикалық мағынасында . объективті нарықтық факторлармен, өндірістің белгілі бір шарттарымен, нарықта тауарды өткізу жағдайларымен анықталады және мемлекеттің әлеуметтік.экономикалық саясатын бейнелейді. Баға белгілеудің маңызды қызметі . барлық шығатын шығындарды жаба отырып, пайда табу.
Баға . нарық реттеушісі, ол тауарлардың нақты түрлерін өндіруге мүмкіндік береді немесе тежейді, сұранысты шектейді немесе ұлғайтады, осылайша белгілі бір өнімнің өндірісі мен тұтынуына тікелей немесе жанама әсер етеді. Бағаға деген маркетингтік көзқарастың классикалық теориядан айырмашылығы . тұтынушының сұранысына, мұқтаждықтарына және талғамына, сонымен қатар, нарықтың құбылмалы жағдайына байланысты бағаның икемділігінде. Тұтынушыны өндіріс шығыны емес, оның нәтижесі, тауардың пайдасы мен сапасы, қажеттілігін қанағаттандыру деңгейі қызықтырады.
Баға . шығындарды талап етпейтін, ерекше күш.жігерсіз.ақ кіріс әкелетін маркетинг.микстің ең икемді элементі. Өндірістің бәсекеге қабілеттілігі, сату көлемі, рентабельділік және тағы басқа экономикалық көрсеткіштер көбіне баға қою бойынша дұрыс шешім қабылдауға байланысты. Өткізу бағасын белгілеу және өзгерту . кәсіпорынның баға саясатын жасайтын маркетинг бөлімдерінің маңызды міндеті.
Баға жөніндегі маркетингтік шешімдерге мыналар жатады: бағаның төменгі және жоғары деңгейін, олардың фирма мақсаттарына, тауар сапасына, сұранысқа, бәсекелестердің баға саясатына, ТӨЦ (тауардың өмірлік циклі) пен басқа факторларға байланысты өзгеруін анықтау, оңтайлы өткізу бағаларын белгілеу және жеңілдіктер жүйесін жасау. Осыған орай маркетингтің баға саясаты фирманың өз мақсаттарына нақты бағаларды белгілеу негізінде жету жолдарын межелейді.
Нарықтық экономика жағдайындағы экономикалық субъектілердің баға қоюы көбінесе мемлекеттің экономикалық саясатына байланысты. Қазақстанның нарықтық қатынастарға өту кезеңінде ХВҚ.ның (Халықаралық валюта қоры) «естен тану терапиясы» ретіндегі бағаны еркіне жіберуде кіретін ортодоксалды.монетарлық ұсыныстарын қолдану нәтижесі елді инфляция мен гиперинфляцияға әкеліп соқтырды. Соның салдарынан баға өзінің экономикалық міндеттерін атқармай, өндірістің өсуіне кедергі келтіріп, бәсекеге қабілетті өнім өндіруді ынталандырмады. Бұл саясат сол кездегі бағалар деңгейіне және кәсіпорындар мен экономика салаларының барлық экономикалық
Баға . нарық реттеушісі, ол тауарлардың нақты түрлерін өндіруге мүмкіндік береді немесе тежейді, сұранысты шектейді немесе ұлғайтады, осылайша белгілі бір өнімнің өндірісі мен тұтынуына тікелей немесе жанама әсер етеді. Бағаға деген маркетингтік көзқарастың классикалық теориядан айырмашылығы . тұтынушының сұранысына, мұқтаждықтарына және талғамына, сонымен қатар, нарықтың құбылмалы жағдайына байланысты бағаның икемділігінде. Тұтынушыны өндіріс шығыны емес, оның нәтижесі, тауардың пайдасы мен сапасы, қажеттілігін қанағаттандыру деңгейі қызықтырады.
Баға . шығындарды талап етпейтін, ерекше күш.жігерсіз.ақ кіріс әкелетін маркетинг.микстің ең икемді элементі. Өндірістің бәсекеге қабілеттілігі, сату көлемі, рентабельділік және тағы басқа экономикалық көрсеткіштер көбіне баға қою бойынша дұрыс шешім қабылдауға байланысты. Өткізу бағасын белгілеу және өзгерту . кәсіпорынның баға саясатын жасайтын маркетинг бөлімдерінің маңызды міндеті.
Баға жөніндегі маркетингтік шешімдерге мыналар жатады: бағаның төменгі және жоғары деңгейін, олардың фирма мақсаттарына, тауар сапасына, сұранысқа, бәсекелестердің баға саясатына, ТӨЦ (тауардың өмірлік циклі) пен басқа факторларға байланысты өзгеруін анықтау, оңтайлы өткізу бағаларын белгілеу және жеңілдіктер жүйесін жасау. Осыған орай маркетингтің баға саясаты фирманың өз мақсаттарына нақты бағаларды белгілеу негізінде жету жолдарын межелейді.
Нарықтық экономика жағдайындағы экономикалық субъектілердің баға қоюы көбінесе мемлекеттің экономикалық саясатына байланысты. Қазақстанның нарықтық қатынастарға өту кезеңінде ХВҚ.ның (Халықаралық валюта қоры) «естен тану терапиясы» ретіндегі бағаны еркіне жіберуде кіретін ортодоксалды.монетарлық ұсыныстарын қолдану нәтижесі елді инфляция мен гиперинфляцияға әкеліп соқтырды. Соның салдарынан баға өзінің экономикалық міндеттерін атқармай, өндірістің өсуіне кедергі келтіріп, бәсекеге қабілетті өнім өндіруді ынталандырмады. Бұл саясат сол кездегі бағалар деңгейіне және кәсіпорындар мен экономика салаларының барлық экономикалық
Баға өзінің макро-микроэкономикалық мағынасында – объективті нарықтық факторлармен, өндірістің белгілі бір шарттарымен, нарықта тауарды өткізу жағдайларымен анықталады және мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатын бейнелейді. Баға белгілеудің маңызды қызметі – барлық шығатын шығындарды жаба отырып, пайда табу.
Баға – нарық реттеушісі, ол тауарлардың нақты түрлерін өндіруге мүмкіндік береді немесе тежейді, сұранысты шектейді немесе ұлғайтады, осылайша белгілі бір өнімнің өндірісі мен тұтынуына тікелей немесе жанама әсер етеді. Бағаға деген маркетингтік көзқарастың классикалық теория¬дан айырмашылығы – тұтынушының сұранысына, мұқтаж¬дықтарына және талғамына, сонымен қатар, нарықтың құбылмалы жағдайына байланысты бағаның икемділігінде. Тұтынушыны өндіріс шығыны емес, оның нәтижесі, тауардың пайдасы мен сапасы, қажеттілігін қанағаттандыру деңгейі қызықтырады.
Баға – шығындарды талап етпейтін, ерекше күш-жігерсіз-ақ кіріс әкелетін маркетинг-микстің ең икемді элементі. Өндірістің бәсекеге қабілеттілігі, сату көлемі, рентабельділік және тағы басқа экономикалық көрсеткіштер көбіне баға қою бойынша дұрыс шешім қабылдауға байланысты. Өткізу бағасын белгілеу және өзгерту – кәсіпорынның баға саясатын жасайтын маркетинг бөлімдерінің маңызды міндеті.
Баға жөніндегі маркетингтік шешімдерге мыналар жатады: бағаның төменгі және жоғары деңгейін, олардың фирма мақсаттарына, тауар сапасына, сұранысқа, бәсеке¬лестердің баға саясатына, ТӨЦ (тауардың өмірлік циклі) пен басқа факторларға байланысты өзгеруін анықтау, оңтайлы өткізу бағаларын белгілеу және жеңілдіктер жүйесін жасау. Осыған орай маркетингтің баға саясаты фирманың өз мақсаттарына нақты бағаларды белгілеу негізінде жету жолдарын межелейді.
Нарықтық экономика жағдайындағы экономикалық су¬бъектілердің баға қоюы көбінесе мемлекеттің экономикалық саясатына байланысты. Қазақстанның нарықтық қатынас¬тарға өту кезеңінде ХВҚ-ның
Баға – нарық реттеушісі, ол тауарлардың нақты түрлерін өндіруге мүмкіндік береді немесе тежейді, сұранысты шектейді немесе ұлғайтады, осылайша белгілі бір өнімнің өндірісі мен тұтынуына тікелей немесе жанама әсер етеді. Бағаға деген маркетингтік көзқарастың классикалық теория¬дан айырмашылығы – тұтынушының сұранысына, мұқтаж¬дықтарына және талғамына, сонымен қатар, нарықтың құбылмалы жағдайына байланысты бағаның икемділігінде. Тұтынушыны өндіріс шығыны емес, оның нәтижесі, тауардың пайдасы мен сапасы, қажеттілігін қанағаттандыру деңгейі қызықтырады.
Баға – шығындарды талап етпейтін, ерекше күш-жігерсіз-ақ кіріс әкелетін маркетинг-микстің ең икемді элементі. Өндірістің бәсекеге қабілеттілігі, сату көлемі, рентабельділік және тағы басқа экономикалық көрсеткіштер көбіне баға қою бойынша дұрыс шешім қабылдауға байланысты. Өткізу бағасын белгілеу және өзгерту – кәсіпорынның баға саясатын жасайтын маркетинг бөлімдерінің маңызды міндеті.
Баға жөніндегі маркетингтік шешімдерге мыналар жатады: бағаның төменгі және жоғары деңгейін, олардың фирма мақсаттарына, тауар сапасына, сұранысқа, бәсеке¬лестердің баға саясатына, ТӨЦ (тауардың өмірлік циклі) пен басқа факторларға байланысты өзгеруін анықтау, оңтайлы өткізу бағаларын белгілеу және жеңілдіктер жүйесін жасау. Осыған орай маркетингтің баға саясаты фирманың өз мақсаттарына нақты бағаларды белгілеу негізінде жету жолдарын межелейді.
Нарықтық экономика жағдайындағы экономикалық су¬бъектілердің баға қоюы көбінесе мемлекеттің экономикалық саясатына байланысты. Қазақстанның нарықтық қатынас¬тарға өту кезеңінде ХВҚ-ның
8.1. Бағаның нарықтық экономикадағы рөлі. Баға белгілеу факторлары
Баға өзінің макро-микроэкономикалық мағынасында – объективті нарықтық
факторлармен, өндірістің белгілі бір шарттарымен, нарықта тауарды өткізу
жағдайларымен анықталады және мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатын
бейнелейді. Баға белгілеудің маңызды қызметі – барлық шығатын шығындарды
жаба отырып, пайда табу.
Баға – нарық реттеушісі, ол тауарлардың нақты түрлерін өндіруге
мүмкіндік береді немесе тежейді, сұранысты шектейді немесе ұлғайтады,
осылайша белгілі бір өнімнің өндірісі мен тұтынуына тікелей немесе жанама
әсер етеді. Бағаға деген маркетингтік көзқарастың классикалық теориядан
айырмашылығы – тұтынушының сұранысына, мұқтаждықтарына және талғамына,
сонымен қатар, нарықтың құбылмалы жағдайына байланысты бағаның
икемділігінде. Тұтынушыны өндіріс шығыны емес, оның нәтижесі, тауардың
пайдасы мен сапасы, қажеттілігін қанағаттандыру деңгейі қызықтырады.
Баға – шығындарды талап етпейтін, ерекше күш-жігерсіз-ақ кіріс әкелетін
маркетинг-микстің ең икемді элементі. Өндірістің бәсекеге қабілеттілігі,
сату көлемі, рентабельділік және тағы басқа экономикалық көрсеткіштер
көбіне баға қою бойынша дұрыс шешім қабылдауға байланысты. Өткізу бағасын
белгілеу және өзгерту – кәсіпорынның баға саясатын жасайтын маркетинг
бөлімдерінің маңызды міндеті.
Баға жөніндегі маркетингтік шешімдерге мыналар жатады: бағаның төменгі
және жоғары деңгейін, олардың фирма мақсаттарына, тауар сапасына,
сұранысқа, бәсекелестердің баға саясатына, ТӨЦ (тауардың өмірлік циклі) пен
басқа факторларға байланысты өзгеруін анықтау, оңтайлы өткізу бағаларын
белгілеу және жеңілдіктер жүйесін жасау. Осыған орай маркетингтің баға
саясаты фирманың өз мақсаттарына нақты бағаларды белгілеу негізінде жету
жолдарын межелейді.
Нарықтық экономика жағдайындағы экономикалық субъектілердің баға қоюы
көбінесе мемлекеттің экономикалық саясатына байланысты. Қазақстанның
нарықтық қатынастарға өту кезеңінде ХВҚ-ның (Халықаралық валюта қоры)
естен тану терапиясы ретіндегі бағаны еркіне жіберуде кіретін
ортодоксалды-монетарлық ұсыныстарын қолдану нәтижесі елді инфляция мен
гиперинфляцияға әкеліп соқтырды. Соның салдарынан баға өзінің экономикалық
міндеттерін атқармай, өндірістің өсуіне кедергі келтіріп, бәсекеге
қабілетті өнім өндіруді ынталандырмады. Бұл саясат сол кездегі бағалар
деңгейіне және кәсіпорындар мен экономика салаларының барлық экономикалық
көрсеткіштеріне әсер етті.
Отандық кәсіпорындардың көпшілігінде баѓалардың маркетингтік саясатымен
маркетинг бөлімдерінің менеджерлері айналысады. Мысалы, Рахат ААҚ-да баға
саясатын маркетингті басқару бөлімінің мамандары іске асырады, бұл жалпы
алғанда, олардың баға туралы дұрыс шешім қабылдауына жақсы әсер етті.
Көптеген кәсіпорындарда баға саясатымен экономика немесе басқа да
бөлімдердің қызметкерлері айналысқандықтан тұтынушылармен байланыс
жасалмайды, бұл баға бойынша әрқашан дұрыс шешім қабылдауға әкеле бермейді.
Түпкілікті бағаны бекіту – маркетинг қызметінің өте жауапты кезеңі,
өйткені ол кәсіпорын іс-әрекетінің көрсеткіштеріне әсерін тигізеді. Өткізу
бағаларын қалыптастыру немесе өзгерту барысында маркетингтік мақсаттарды,
бәсекелестердің іс-қимылын есепке ала отырып, баға белгілеудің дәстүрлі
әдістерін үйлестіріп қолдану керек. Жоғары бағалар ( тауар өткізуді
тежейді, ал төмен бағалар – бәсекелестердің назарын аудартады, сондықтан
нарықтық жағдайды үнемі талдап отыру керек.
Нарық жағдайында баға әр түрлі факторлардың тығыз байланысының
нәтижесінде құралады, бұл факторлар есепке алынбайынша бағалар деңгейін
анықтау мүмкін емес. Мұндай факторлар өте көп және олардың бәрін баға
белгілеу кезінде анықтау, бағалау, есепке алу қиын. Сондықтан нақты бағаны
таңдау осы факторларды талдаудан басталады.
Бағаға әсер ететін факторлардың негізгілері мыналар:
1. Өндіріс шығындары. Өндіріс шығындары көбінесе мемлекеттің
экономикалық жағдайына және орта салалық өзіндік құнды бейнелейтін
өндірістің қоғамдық шығындарына байланысты.
Бағаның негізгі элементі – өзіндік құн, ал оның ќұрылымының маңызды
бөлігін материалды шығындар құрайды. Мысалы, кондитерлік өнімнің өзіндік
құнында шикізат пен материалдық шығындардың үлесі көп. Мысалы, Рахат ААҚ-
тың мәліметтері бойынша, тауардың өзіндік ќұнындағы материалдық шығындардың
үлесі 1996 ж. – 48%, 1997 ж. – 64%, 1999 ж. – 70%, 2002 ж. – 71%-ын
құраған.
Өзіндік ќұнды азайту үшін факторлық талдау жүргізіп, жаңа
технологияларды енгізу, өндірісті ұйымдастыруды, еңбек өнімділігі мен
басқаруды жақсарту есебінен оны түсіру жолдарын анықтау қажет. Өнімнің
өзіндік құнының азаюы пайда мен рентабельділіктің артуына едәуір әсер
етеді. Өнім бағасына кіретін рентабельдіктің деңгейі өндірісті кеңейтуге,
шығындарды жабуға және бюджетке салық пен төлемдерді төлеуге жеткілікті
болуы тиіс.
Шығындардың өзгермелі және тұрақты деген 2 түрі болады.
Тұрақты шығындар - ол өндіріс пен өткізу көлеміне қатыссыз шығындар.
Компания өндіріс көлеміне қарамастан, ай сайын жалға алу ақысын, несие
пайызын, жылу ақысын, жалақыны және т.б. төлеуге міндетті. Бұлар тұрақты
шығындарға жатады.
Өзгермелі шығындар – өндіріс көлеміне тікелей байланысты болатын
шығындар. Өнімнің әрбір бірлігі үшін шығындар тұрақты болып қалады, бірақ
олардың жиынтық көлемі өндіріс көлеміне байланысты өзгереді. Бұлар –
шикізат, материалдар, құрал-жабдықтар және т.б.
Жиынтық шығындар – бұл белгілі бір өндіріс көлемі кезінде болатын
тұрақты және өзгермелі шығындардың жиынтық сомасы.
Тауар бағасы шығындар жиынтығы мен пайдадан тұрады:
Б = Жш+П,
мұндағы: Б ( баға; Жш ( жиынтық шығындар; П ( пайда.
2. Сұраныс. Нарықтық экономика жағдайында сұраныс – нарықтық бағаның
өзгеруіне әсер ететін негізгі фактор.
Баға мен нарықтық сұраныс арасында тығыз тәуелділік бар, олар бір-
бірімен кері пропорционал байланыста болады. Бұл өзара байланыс сұраныс
заңы мен баға икемділігі арқылы түсіндіріледі, оны нарықтық сұраныс қисығы
түрінде көрсетуге болады. (24-сурет)
24-сурет. Сұраныс қисығы
Бұл қисық баға мен сатылатын өнім көлемі арасындағы кері байланысты
көрсетеді, яғни, басқадай өзгерістер болмаған жағдайда тауар бағасы өссе,
онда осы тауарға деген сұраныс төмендейді. Бұл құбылыс – сұраныс заңы деп
аталады.
Егер тауар массасының салыстырмалы өзгерісі бағалардың салыстырмалы
өзгерісінен көп болса, ондай сұраныс икемді болады. Мысалы, шоколадқа,
кофеге, алкогольге және т.б деген сұраныс осы сипатта болады.
Егер баға өзгерген кезде сұраныс іс жүзінде өзгермесе, оны – икемсіз
сұраныс деп атаймыз.
Сұраныстың бағалық икемділігі (эластичность) (Эс) мына формуламен
анықталады:
Эс= Сұраныс көлемінің %-дық ;
өзгеруі
Баға %-дық өзгеруі
Мысалы, егер баға 2%-ға өссе, сұраныс 10%-ға азайса, сұраныстың бағалық
икемділігі – 5-ті құрайды, бұл сұраныс пен баға арасындағы кері байланысты
көрсетеді. Егер баға 2%-ға өскенде сұраныс 1%-ға азайса, сұраныс икемділігі
0,5-ке тең, яғни, бұл икемсіз сұранысты көрсетеді.
Мұндай жағдайда сатушы баѓаның өсуін қалайды. Егер сұраныс икемді болса,
сатушы бағаны төмендетеді. Икемді сұраныс жағдайында мұндай саясат сату
көлемі мен жалпы табыстың өсуіне әкеледі.
Тауар жоғары сапалы, айрықша қасиеттерге ие болса, оған айырбас табу
қиын болады, оны алу тұтынушының бюджетіне оншалықты әсер етпейтін
жағдайларда сатып алушылар бағаның өсуіне онша сезімтал болмайды. Мысалы,
ет өнімдеріне қарағанда, еттің белгілі бір сорттарына деген сұраныс икемді,
ал тұзға деген сұраныс икемсіз, себебі, оны ауыстыратын алмастырғыштар
немесе субститут тауарлар жоқ.
3. Тұрғындардың сатып алу қабілеті ( олардың ақшалай табысына
байланысты. Қазақстанда соңғы жылдары орташа жалақы өсіп келеді. Мысалы,
1997 ж. республикадағы орташа жалақы 17300 теңгені құраса, 2002 ж. 20305
теңгені ќұрады, бұл тұрғындардың сатып алу қабілетінің біршама өскендігін
айғақтайды.
4. Ақша өрісінің жағдайын тұтынушылардың қолындағы ақшасы, инфляция
деңгейі, оның серпіні, ұлттық ақша бірліктерінің, валюталық бағамдардың
қозғалысы және тағы басқалар сипаттайды.
5. Бәсеке. Ол бағалық және бағасыз болады. Бағалық бәсеке – тауардың
бағасын өзгерту арқылы бәсекелік күрес жүргізу. Бағалыќ бәсекенің тетігі
мынада, фирма өз тауарына нарықтық бағадан төмен бағаны белгілейді, сол
кезде бағаларды төмендетуге мүмкіндігі жоқ бәсекелестер нарықтан кетуге
мәжбүр болады.
Бағасыз бәсеке – тауар сапасын, оның ерекше қасиеттерін, қауіпсіздігін,
сервисін, әсемділігі мен дизайнын және тағы басқа сипаттамаларын жақсарту
арқылы жүргізетін бәсекелестік күрес.
6. Бағаларды мемлекеттік реттеу. Шаруашылық субъектілерінің баға саясаты
көбінесе мемлекеттік бағаларды реттеу саясатына байланысты болады. Бұл
реттеу тікелей (табиғи монополия бағасын реттеу және кесімді бағалар
белгілеу) және жанама түрде жүргізілуі мүмкін. Табиғи монополияға: құбыр
арқылы газ және мұнай тасымалдайтын, газ өңдейтін, көмір өндіретін,
теміржол және байланыс, электр қуаты кәсіпорындары, су шаруашылығы жүйелері
және коммуналды шаруашылық саласында қызмет ететін кәсіпорындар жатады.
Қазақстанда оларға Қазтрансгаз ЖАҚ, Қазақстан темір жолы ЖАҚ,
Қазтелеком, Водоканал РМК, әуежай және т.б. жатады.
Табиғи монополия бағаларын қалыптастырған кезде монополияға қарсы
органдар өнімнің бірлігін шығаруға кететін шикізаттың, материалдың және
энергия шығындарының бекітілген мөлшерінің бар-жоғы, олардың дұрыс
қолданылуын, пайданы және оның бөліну тәртібін тексереді. Реттелетін
бағалардың шегін тиісті мемлекеттік орган пайда сомасының мөлшері мен тауар
немесе қызмет өндірушілер ұсынатын смета бойынша белгілейді.
Жанама (экономикалық) реттеуге салық нормасын, міндетті төлемдер мен
айыппұлдар мөлшерін белгілеу арқылы мемлекеттің баѓаның белгілі бір
элементтеріне әсер етуі, сонымен қатар ақша-несие саясатын реттеу жатады.
7. Тауар сапасы. Сапалы тауарларға жоғары баға қоюға болады. Сапасы
төмен тауарлар фирма беделін түсіріп, клиенттерді жоғалтуға, сату көлемінің
азаюына әкеледі, сондықтан мұндай тауарларға төмен баға тағайындалуы
мүмкін.
8. Тасымалдау көлемі. Тасымалдау көлемі неғұрлым жоғары болса, тауардың
әрбір данасына кететін шығындар соғұрлым аз болады да, бағаны төмендетуге
мүмкіндік береді. Бұл үшін көлік құралдарын (вагондыќ, контейнерлік және
т.б.) неғұрлым толтыра тиеп, оларды тиімді қолдану қажет.
9. Сатушы мен сатып алушы арасындағы өзара қарым-қатынас арқылы бағаның
нақты мөлшері, белгілеген кезде қолданылатын жеңілдіктер, үстеме баға
деңгейі мен түрлері айқындалады.
10. Жеткізу шарттары. Транзиттік жеткізу кезінде тауар
жабдықтаушыдан тұтынушыға тікелей жеткізіледі. Қоймалық жабдықтау дегеніміз
– тауарды делдалдар мен алыпсатарлар желісі арқылы, яғни, ірі көтерме
саудагерлерден ұсақ көтерме саудагерлерге дейін жеткізгенде жүзеге асады.
Әрбір делдал тауар өндірушінің бағасына өзінің шығындарын қосады, осылайша
тауар бағасының елеулі түрде өсуіне әсер етеді.
Барлық факторларды бағалау, тауардың түпкілікті бағасы мен оның түрін
анықтайды.
8.2. Баға белгілеу тәртібі және оны жасау
кезеңдері
Кез келген нақты бір баға түрі бағалыќ элементтердің қалыптасу процесіне
байланысты. Құрамдас элементтер бойынша тауардың бір данасының бағасы (Б)
былай анықталады:
Б = Өқ + П+ ҚҚС + Сү,
мұндағы: Өқ – тауардың өзіндік құны (тауар бірлігін өндіруге кеткен
шығындар жиынтығы);
П – пайда;
ҚҚС – қосылған құнға салынатын салық мөлшері, оны мемлекет анықтайды;
Сү – делдалдың саудалық үстемесі, ол оның жеке шығындары, пайдасы және
ҚҚС-нан тұрады.
Егер фирма акциздік тауарды өткізетін болса, онда тауар бағасы мынаған
тең:
Б = Өқ + П+ А + ҚҚС + Сү,
мұндағы: А – акциз, ол мемлекет арқылы белгілі бір мөлшерде алынады.
Сауда ұйымдарының үстемесі олардың жеке шығындарына, тауар түрінің
сапасына, ерекшеліктеріне және қажетті еңбек көлеміне қарай 10-50%
аумағында тағайындалады.
Баға тағайындаудың кезеңдері:
1. Алдымен, баға қоюдың мәселелері мен мақсаты анықталып, соған
байланысты бар және әлуетті нарықтар мен сегменттер талданады.
2. Екінші кезеңде баға тағайындауға әсер ететін факторлар талданады. Ең
жоғары бағаны анықтауға мүмкіндік беретін тауарға деген сұраныс
деңгейін білу қажет. Осы мақсатпен әр түрлі бағаларға қатысты
сұраныс икемділігі анықталып, оңтайлы баға деңгейі табылады, сұраныс
және тұтыну сәйкестілігінің графиктері салынады, бағалыќ емес
факторлар әсері және тұтынушылар талғамының өзгеруі бағаланады.
Сұраныс және икемділік коэффиценті жайлы ақпарат кәсіпорынның баға
туралы дұрыс шешім қабылдауына көмектеседі. Көптеген азық-түлік
тағамдары үшін сұраныстың баға мен тұтынушылар табысына тәуелділігі
жоғары екені анықталды. Мысалы, Бахус ААЌ өндірген Дары природы
атты шарап бағасының 1 теңгеге көтерілуі тек оның өткізу көлемінің
азаюына ғана емес, тіпті осы өнім өндірісінің тоқтауына әкелді. Бұл
оның бағалық икемділігінің жоғары екендігін көрсетеді. Сондықтан
маркетолог мамандар тауарға қойылған бағалардың әр түрлі
деңгейлеріне сұраныс қаншалықты әсер ететінін анықтауы қажет.
3. Баға белгілеудің келесі кезеңі тауардың ең төменгі бағасын
сипаттайтын шығындар көлемін анықтауды көздейді. Мұның ыңғайын білу
өзін-өзі ақтау нүктесін есептеуді, бәсекелестер шығындарын және
мемлекеттің бағаға әсерін анықтауды талап етеді.
Шығындар құрамын бухгалтерлер Бухгалтерлік есептің қазақстандық
cтандарттары негізінде есептеп шығарады. Кәсіпорындарда шығындар құрамын
анықтаған кезде жоғарыдағы құжатпен қатар Өнім өндіру және оны сату
шығындарының құрамы және пайданы қалыптастыру тәртібі туралы Ереже
қолданылады.
Қазақстанда баға тікелей есептеумен (жұмсалған шығын тәсілімен)
белгіленеді, ол барлық шығындарға пайданы қосып есептеуді көздейді. Мысалы,
егер өнімнің толық өзіндік құны 100 мың тг, ал жылдық өнім шығару көлемі –
200 дана болса, тауардың өзіндік құны 500 тг құрайды
(100 мың тг: 200 дана). Шартты рентабельділік 30%-дан тұрады десек, тауар
бірлігінің көтерме бағасы 650 тг болады
(500 тг+(500 тг х 30%: 100%).
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің кәсіпкерлері кері калькуляция
жүргізеді, яғни, оларда қалыптасқан нарықтық баға бойынша пайда мөлшерін
емес, қажетті тауар санының өткізілу жылдамдығы мен мүмкіндігі бағаланады.
Белгілі бір уақыт мерзімінде шығындарды біртіндеп өтеу мүмкіншілігі
шығынсыздық нүктесі деген ұғымды тудырады. Бұл жағдайда бағаның анықталуы
шығынсыздық нүктесін, тұрақты және өзгермелі шығындарды табуға
негізделеді.
Бұл әдіс, АЌШ-та директ-костинг, ал Еуропа елдерінде-маржиналдық есеп
немесе “өтеу сомалары” әдісі деп аталып кетті. Ол – маржиналды табыс алу
қағидасын қолдануға негізделген әдіс. Маржиналды пайда тауар сатудан түскен
түсім мен өзгермелі шығындар арасындағы айырма арқылы анықталады.
Маржиналды табыс тұрақты шығындардың орнын толтыру арқылы пайданы
қалыптастырады. Бұл әдіс фирма іс-әрекетінің пайда әкелетіндігін анықтаудың
тиімді құралы болып табылады. Баға белгілеудің негізгі факторларының
әсеріне қарай шығынсыздық нүктесін анықтаудың әр түрлі тәсілдерін
“Микроэкономика” курсы қарастырады. Қалыптасқан нарықтық баға мен бәсекеге
қарай фирманың бағаларды калькуляциялау мысалын көрсетейік (23-кесте, 23,
175-б.).
23-кесте
Өтеу сомасы әдісімен баѓаны есептеп шыѓару
(цифрлар шартты түрде алынѓан)
Көрсеткіштер Өлшем Көрсеткіш
бірлігі тер мәні
Бір дана тауардың нарықтық Теңге 550
бағасы
Бағаға қарай болжанған мың теңге110,0
(күтілетін) нарықтық
айналым
Шикізат мың теңге42,0
Энергия ресурстары мың теңге5
Өндірістік персоналдың мың теңге25
жалақысы
Орташа өзгермелі шығындар мың теңге72
Өтеу сомасы (І) мың теңге72
Шығынсыздық нүктесі(І) мың теңге131
(72:0,55)
Көлік дана 15
23-кесте (соңы)
Амортизация мың теңге3,0
Өндірістен тыс шығындар мың теңге8
Басқа шыѓындар мың теңге2,0
Өтеу сомасы (ІІ) мың теңге28
Тұрақты шығындар мың теңге100
Шығынсыздық нүктесі (ІІ) мың теңге182
(100:0,55
)
Болжанған өнім көлемі дана 200
Болжанған рентабельділік % 10
Мұндай жағдайда рентабельділік нарықтық ахуалды талдау негізінде есептеу
әдісімен белгіленеді. Біздің мысалда ол 10%-ға тең, оның мұндай деңгейі
кәсіпорынның барлық шығындарын жауып, нақты бір пайда мөлшерін әкеледі.
Халықаралық стандарттардың талаптарына сәйкес өндірістен тыс шығындарды
өзіндік құнның және өтеу сомасының құрамына қоспау керек.
Сонымен қатар бағалар деңгейіне өнімнің өзіндік құны мен бағасының
құрамына қосылатын алымдар, салықтар және аударымдар әсер етеді. Олардың
ішінде: ҚҚС, оның мөлшері 2001 жылдың шілде айына дейін өнімнің көтерме
баѓасының 20%-ын құраған, ал шілде айынан бастап 16%-ын, 2004 ж. – 15%-ын
құрады. Мүлік салығы кәсіпорын мүлкінің орташа жылдық құнының 1%-ын
құрайды, жер салығы –
1 шаршы метр ауданға 35 теңгеден келеді.
Қазіргі кезеңде маркетинг бөлімдерінің негізгі міндеті нарықтағы барлық
бәсекелестердің бағаларын зерттеп, олардың бағалық әрекеттерін және оған
қайтаратын шараларды алдын ала дайындап, іске асыру болып табылады.
5. Бағаны есептеп шығарудың келесі бір кезеңі – баға белгілеудің әдісін
таңдап, баға деңгейін анықтау. Тауардың ең төмен бағасы шығындармен,
ал ең жоғары бағасы сұранысқа байланысты анықталады.
Фирманың бағалық стратегиясы осы шақта және болашақта бағаға қатысты
дұрыс шешім қабылдаудың негізі болып табылады. Стратегиялық бағалық
мақсаттар пайда мөлшерін қалаулы нәтижелерге дейін өсіруге, болашақта нарық
үлесін ұлғайтуға, нарыққа әсер ететін әр түрлі тетіктер мен тұтқаларды
басқару үшін арнайы қаржы және уақыт резервіне ие болуына мүмкіндік береді.
6. Баға белгілеудің соңғы кезеңінде барлық ықтимал нұсқалардың ішінен
тауардың өткізу бағасы аныќталады. Баға белгілеудің өзі бір өнер болып
табылады. Өйткені ол өндірушінің мүддесінен шығып, нарықтың
талаптарын, сұранысты, өндіріс шығындарын, бәсекелестер бағасын,
мемлекеттің баға саясатын, тауардың сапасы мен ерекше қасиеттерін және
тағы басқа баға белгілеуші факторларды ескеруі тиіс. Фирма жеңілдіктер
мен үстемелер шкаласын жасап шығарады және осы шкала нақты нарықтық
жағдайға қарай өзгертіліп отырады.
Отандық кәсіпорындардағы баға белгілеудің ерекшеліктерін кондитерлік
өнімдерге көтерме өткізу бағаларын белгілеу тәжірибесі арқылы көрсетейік
(24-кесте).
24-кесте
“Рахат” ААҚ-ның карамельдеріне 2003 ж. көтерме
баға белгілеу
килограмға шаққандағы теңге бойынша
Көрсеткіштер “Ертегі“Қаймақты “Му-му”
” ќұлпынай”
Өзіндік құны 105,3 103,3 105,3
Пайда 15,5 12,5 37,2
Көтерме бағасы 120,8 115,8 142,5
ҚҚС (20%) 24,2 23,2 28,5
Көтерме сатылу 145 139 171
бағасы
Рентабельділік,14,8 12,1 35,4
%
Нарықпен қатынасы бар, оны әрқашан зерттеп отыратын, маркетинг бөлімінің
мамандары өнімнің өткізу бағасын дұрыс белгілей алады. Маркетингтің баға
стратегиясы икемді және өзгеріп отыратын нарықтық жағдайға сәйкес болуы
тиіс. Сондықтан, кәсіпорындар нарықтық баға белгілеудің әр түрлі
стратегияларын қолдануы және оларды белгілі бір нарықтық жағдайға қарай
өзгертіп отыруы қажет. Ол үшін нарықты зерттеу, сұранысты талдау,
бәсекелестер бағасы мен ТӨЦ кезеңдерінің ерекшеліктерін білу, пайданы
бағалау, өндіріс пен жабдықтау шарттарын және психологиялық факторларды
ескеру керек.
8.3. Баға белгілеудің мақсаттары,
стратегиялары және әдістері
Тәжірибеде баға белгілеудің мынадай мақсаттары қойылады:
• Нарықта қалуды қамтамасыз ету;
• Пайданы мейлінше молайту;
• Нарық үлесін жаулап алу;
• Тауар сапасы бойынша берілген нарықта жетекші (лидер) орынды алу.
Көтерме саудамен айналысатын ірі саудагерлерді тарту, фирманың
өндірістік мүмкіндіктерін пайдалану, тауар имиджін жасау да баға
белгілеудің мақсаттары болуы мүмкін.
Қазақстанның нарықтық қатынастарға өткен бастапқы кезеңінде көптеген
фирмалардың баға белгілеудегі басты мақсаты – нарықта сақталып қалуды
қамтамасыз ету болса, қазіргі жағдайда күнделікті ағымдағы пайданы мейлінше
молайту мен нарық үлесін жаулап алу алға шықты.
Кәсіпорындардың экономикалық жағдайы жақсарса, баға белгілеудің де
мақсаттары өзгереді. Ағымдағы пайданы молайту жаңа, беделді, стандартты
емес тауарлар өткізілген кезде ғана баға белгілеудің мақсаты бола алады.
Егер нарықта бәсеке деңгейі едәуір жоғары болса, көбіне баға белгілеудің
мақсаты – нарық үлесін жаулап алу деп қабылданады. Мұндай жағдайда
бәсекелестік бағаларға ерекше көңіл бөлінеді. Бірақ, үнемі нарық
жағдайларына бейімделіп отыру бағаны дифференциациялауды жояды.
Фирма белгілі бір көрсеткіштері бойынша нарық лидері болғысы келеді, бұл
оның шығындарын азайтып, пайда табуға көмектеседі. Өнім сапасын жоғарылату
көптеген шығындарды талап етеді, әйтсе де тұтынушы сапалы, озық тауарды
жоғары бағамен сатып алуға әзір болғандықтан бұл шығынның орны тез толады.
Фирма басшылары бағаны есептеудің әдістерін таңдап, ең жоғары және ең
төмен бағаның ықтималды деңгейін бекітеді. Бағалық стратегия шығынға,
сұранысқа, бәсекеге, тауардың өмірлік цикл кезеңіне негізделіп, айқындалуы
мүмкін.
Нарыќ түрін (типін) бағалау фирма стратегиясын жасаудағы нақты бір
әдісті таңдауының маңызды шарты болып табылады. Нағыз бәсеке нарығы
(полиполия) белгілі бір өнімді сатып алатын және сататын көптеген сатып
алушылар мен сатушылардан тұрады. Мұндай нарықта ешбір сатушы, не болмаса
сатып алушы күнделікті ағымдағы бағалар деңгейіне көп әсер ете алмайды.
Сатушы нарықтық бағадан жоғары баға қоя алмайды, өйткені сатып алушы бұл
тауарды төмендеу бағамен басқа бір сатушыдан сатып алуы мүмкін. Мұндай
нарықта бәсекелестік баға белгілеу стратегиясын қолданған дұрыс болады.
Қазіргі экономикалық теорияда қарастырылатын бағаның формуласы жетілген
бәсеке жағдайында бір жағынан пайдалылық шегіне, екінші жағынан шығындар
шегіне сәйкес келіп, сұраныс пен ұсыныс қисықтарының қиылысу нүктесіне
орналасады.
Олигополиялыќ нарық бір-біріне өте сезімтал бірнеше сатушылардан тұрады.
Тауарлар ұқсас біртектес болуы мүмкін (аллюминий, компьютер,
автомобильдер және т.б. нарықтар). Мұндай нарыққа жаңа сатушылардың енуі
қиын. Олигополист өз бағасын түсірсе де, оны осы деңгейде ұстап қала
алатынына сенімсіз болады. Алайда бағаның өсуі бәсекелестерге әсер етпеуі
мүмкін, тек мұндай жағдайда фирма тұтынушылары бәсекелестерге кетіп қалуы
мүмкін. Мұндай нарықта көбіне бағалық жетекшіге (лидерге) қарап баға
белгілейтін бейімделу стратегиясы қолданылады.
Монополистік бәсеке (жетілмеген полиполия) нарығы тауардың әр түрлі
нұсқаларын ұсынуға байланысты кең диапазонды бағалар туралы мәмілелер
жасайтын көптеген сатушылар мен сатып алушылардан тұрады. Мұнда
дифференциялды және бәсекелестік баға белгілеу стратегиясын қолдануға
болады.
Нағыз монополия жағдайында нарықта тек бір сатушы ғана болады. Ол өз
саясатын нарықты кеңірек жаулап алу мақсатымен жүзеге асырады. Мұндай
нарықтағы баға монополист бағасына байланысты болады. Егер монополист
әлеуметтік және қайырымдылық мәселелерін шешіп жатса, баға шығындар
деңгейінен төмен болуы мүмкін. Егер ол пайданың өсуін көздесе, баға
шығындардан артып, көп жоғарылайды. Әрине, монополистер пайданы ең көп
шамаға ұлғайтуға ұмтылады, бірақ оған бағаны монополияға қарсы реттеу
тосқауыл бола алады.
Қазақстанда тұтыну тауарлары мен қызметтері нарықтарының көбі
монополистік бәсеке нарығына жатады. Өйткені олар сапа, тұтыну қасиеттері,
буып-түю, орауы және т.б. сипаттамалары бойынша ерекшеліктері бар, бір-
біріне ұқсамайтын әр тауардың бірнеше модификацияларынан тұрады. Сондықтан,
баға тағайындау әр түрлі тәсілдерді қолдануды талап етеді.
Баға стратегиясын жасаған кезде микро және макроортаны талдап, ондағы
факторлар өзгерістерінің тенденциясын анықтау керек.
Жалпы баға үш тәсіл арқылы анықталады:
1. Баға тауар өндіру және қызмет көрсетуге байланысты шығындарды жабуы
қажет;
2. Кәсіпорын тек шығындарды ғана жаппай, сонымен қатар белгілі бір
пайда алуы тиіс, ол өз кезегінде тауарға деген сұранысқа
байланысты;
3. Нарықта бәсекелестер әрекет етеді. Сондықтан, тұтынушы төлеуге әзір
баға бәсекелестер ұсынысына байланысты.
Сөйтіп, баға жайында шешім қабылдау шығындарға, тұтынушылар сұранысы мен
ұсынысына, бәсекелестердің мінез-құлқына байланысты. Соған қарай
шығындарға, сұраныс пен бәсекеге негізделген стратегияларды бөліп көрсетуге
болады.
Көптеген отандық кәсіпорындар бағаны тікелей есептеу арқылы (шығындыќ
тәсілмен) шығарады, оның мөлшері барлық шығындарға пайда мөлшерін қосу
негізінде анықталады. Бұл тәсілдің мынадай түрлері болады:
1. “Шығынға үстеме қосу” әдісі. Бұл жағдайда өнімнің өзіндік құнына
стандартты үстеме қосылады. Мысалы, өнім бірлігінің өзіндік құны 20 теңге,
ал фирма 1 млн. теңгеден тұратын сату көлеміне 20% пайда алуды көздесе,
тауардың үстеме бағасы 24 теңге болады. Делдалдарға мұндай бағаны ұсынған
өндіруші әрбір өнім бірлігінен 4 теңге пайда алады. Өз кезегінде делдалдар
тауарды тұтынушыға сатқанда өз үстемелерін қосады.
Бұл әдісті қолдану белгіленген баға қажетті сату көлемін қамтамасыз
еткен жағдайда ғана қонымды. Өндірістік шығындарға негізделген мұндай әдіс
делдал үшін де, тұтынушы үшін де әділ болып саналады. Осы әдіс күні
бүгінге дейін ең танымал, себебі, шығындарды анықтау сұранысты анықтаумен
салыстырғанда әлдеқайда жеңілдеу.
Бұл әдіс өндірістің жалпы және шекті шығындарын анықтау сияқты екі
амалға негізделуі мүмкін. Көптеген кәсіпорындар баға белгілеген кезде жалпы
шығындарды қолданады, оның құрамына өзгермелі шығындар және белгілі бір
тауар өндіру үшін қажет барлық тұрақты шығындар кіреді.
Шетелдерде көбіне тұрақты және өзгермелі шығындарды толығымен өтеуге
негізделген шығынды жабу сомасы қолданылады.
2. Пайда алуѓа негізделген баѓа белгілеу. Мұндай әдіс шығынсыздықты
болдырмау қағидасына негізделген. Бұл жағдайда фирманы шығынға
ұшыратпайтындай және белгілі бір пайда мөлшерін алатындай баға анықталады.
Осы әдісті “General Motors” компаниясы қолданады, ол инвестицияға 15-20%
пайда деңгейін белгілейді.
Осы әдісті қолдану әр түрлі сату көлемі кезіндегі жалпы шығындар мен
пайданы бейнелейтін шығынсыздық графигін құруды көздейді. Бұл жағдайда
шығынсыздық шегі жиынтық шығындар мен жиынтық табыс қисықтарының қиылысу
нүктесінде анықталады. Мысалы, шығынсыздық шегіне жету үшін компания бір
бұйымды 24 теңге бағамен сатса, 30 мың бұйым бірлігін сатуға тиіс, сондағы
түсім жиынтық шығындарды жабады. 20% мақсатты пайда алу үшін, өндіріске 1
млн. теңге қаржы жұмсаған инвестициялағанда компания 45 мыңнан өнім
бірлігін сатуы ќажет. Дегенмен, мұндай жағдайда көп нәрсе сұраныстың
бағалық икемділігіне байланысты болады. Сондықтан, маркетологтар
шығынсыздық шегін, ықтимал сұраныс деңгейін және әр түрлі бағалардағы
пайданы анықтауы қажет. Бірақ, бағаның өсуі сату көлемінің азаюына әкеледі,
шығынсыздық шегіне жету үшін тұрақты және өзгермелі шығындарды үнемдеу
есебінен өзіндік құнды төмендету жолдарын іздеу керек.
Сұранысқа негізделген баға тағайындау әдістерін кең қолдану кәсіпорынға
бағаларды үнемі өзгертіп отыру және қажетті пайда алу мүмкіндігін береді.
Тәжірибеде сұранысқа негізделген баға тағайындау стратегияларының
мынадай түрлері қолданылады:
1. “Қаймақ қалқып алу” стратегиясы. Жаңа тауарларды жоғары бағамен
сатуды көздейді. Тауар жаңа болғандықтан, оған деген сұраныс икемді емес.
Баға икемділігі нарықты әр түрлі сегменттерге бөлуге көмектеседі.
Бастапқыда бағаға қарамайтын тұтынушылардан “қаймақ қалқып алуға” болады.
Жоғары баға жарнама және тауар бейнесін қалыптастыруға жұмсалатын
шығындарға байланысты белгіленеді. Икемділігі жоғары сегменттер үшін
бағалар біртіндеп төмендей бастайды. “Қаймақ қалқып алу” стратегиясын
қолданған кезде тауардың өмірлік циклі қысқа болуы мүмкін немесе
бәсекелестер де оны қайталауы мүмкін.
“Қаймақ қалқып алу” ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Баға өзінің макро-микроэкономикалық мағынасында – объективті нарықтық
факторлармен, өндірістің белгілі бір шарттарымен, нарықта тауарды өткізу
жағдайларымен анықталады және мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатын
бейнелейді. Баға белгілеудің маңызды қызметі – барлық шығатын шығындарды
жаба отырып, пайда табу.
Баға – нарық реттеушісі, ол тауарлардың нақты түрлерін өндіруге
мүмкіндік береді немесе тежейді, сұранысты шектейді немесе ұлғайтады,
осылайша белгілі бір өнімнің өндірісі мен тұтынуына тікелей немесе жанама
әсер етеді. Бағаға деген маркетингтік көзқарастың классикалық теориядан
айырмашылығы – тұтынушының сұранысына, мұқтаждықтарына және талғамына,
сонымен қатар, нарықтың құбылмалы жағдайына байланысты бағаның
икемділігінде. Тұтынушыны өндіріс шығыны емес, оның нәтижесі, тауардың
пайдасы мен сапасы, қажеттілігін қанағаттандыру деңгейі қызықтырады.
Баға – шығындарды талап етпейтін, ерекше күш-жігерсіз-ақ кіріс әкелетін
маркетинг-микстің ең икемді элементі. Өндірістің бәсекеге қабілеттілігі,
сату көлемі, рентабельділік және тағы басқа экономикалық көрсеткіштер
көбіне баға қою бойынша дұрыс шешім қабылдауға байланысты. Өткізу бағасын
белгілеу және өзгерту – кәсіпорынның баға саясатын жасайтын маркетинг
бөлімдерінің маңызды міндеті.
Баға жөніндегі маркетингтік шешімдерге мыналар жатады: бағаның төменгі
және жоғары деңгейін, олардың фирма мақсаттарына, тауар сапасына,
сұранысқа, бәсекелестердің баға саясатына, ТӨЦ (тауардың өмірлік циклі) пен
басқа факторларға байланысты өзгеруін анықтау, оңтайлы өткізу бағаларын
белгілеу және жеңілдіктер жүйесін жасау. Осыған орай маркетингтің баға
саясаты фирманың өз мақсаттарына нақты бағаларды белгілеу негізінде жету
жолдарын межелейді.
Нарықтық экономика жағдайындағы экономикалық субъектілердің баға қоюы
көбінесе мемлекеттің экономикалық саясатына байланысты. Қазақстанның
нарықтық қатынастарға өту кезеңінде ХВҚ-ның (Халықаралық валюта қоры)
естен тану терапиясы ретіндегі бағаны еркіне жіберуде кіретін
ортодоксалды-монетарлық ұсыныстарын қолдану нәтижесі елді инфляция мен
гиперинфляцияға әкеліп соқтырды. Соның салдарынан баға өзінің экономикалық
міндеттерін атқармай, өндірістің өсуіне кедергі келтіріп, бәсекеге
қабілетті өнім өндіруді ынталандырмады. Бұл саясат сол кездегі бағалар
деңгейіне және кәсіпорындар мен экономика салаларының барлық экономикалық
көрсеткіштеріне әсер етті.
Отандық кәсіпорындардың көпшілігінде баѓалардың маркетингтік саясатымен
маркетинг бөлімдерінің менеджерлері айналысады. Мысалы, Рахат ААҚ-да баға
саясатын маркетингті басқару бөлімінің мамандары іске асырады, бұл жалпы
алғанда, олардың баға туралы дұрыс шешім қабылдауына жақсы әсер етті.
Көптеген кәсіпорындарда баға саясатымен экономика немесе басқа да
бөлімдердің қызметкерлері айналысқандықтан тұтынушылармен байланыс
жасалмайды, бұл баға бойынша әрқашан дұрыс шешім қабылдауға әкеле бермейді.
Түпкілікті бағаны бекіту – маркетинг қызметінің өте жауапты кезеңі,
өйткені ол кәсіпорын іс-әрекетінің көрсеткіштеріне әсерін тигізеді. Өткізу
бағаларын қалыптастыру немесе өзгерту барысында маркетингтік мақсаттарды,
бәсекелестердің іс-қимылын есепке ала отырып, баға белгілеудің дәстүрлі
әдістерін үйлестіріп қолдану керек. Жоғары бағалар ( тауар өткізуді
тежейді, ал төмен бағалар – бәсекелестердің назарын аудартады, сондықтан
нарықтық жағдайды үнемі талдап отыру керек.
Нарық жағдайында баға әр түрлі факторлардың тығыз байланысының
нәтижесінде құралады, бұл факторлар есепке алынбайынша бағалар деңгейін
анықтау мүмкін емес. Мұндай факторлар өте көп және олардың бәрін баға
белгілеу кезінде анықтау, бағалау, есепке алу қиын. Сондықтан нақты бағаны
таңдау осы факторларды талдаудан басталады.
Бағаға әсер ететін факторлардың негізгілері мыналар:
1. Өндіріс шығындары. Өндіріс шығындары көбінесе мемлекеттің
экономикалық жағдайына және орта салалық өзіндік құнды бейнелейтін
өндірістің қоғамдық шығындарына байланысты.
Бағаның негізгі элементі – өзіндік құн, ал оның ќұрылымының маңызды
бөлігін материалды шығындар құрайды. Мысалы, кондитерлік өнімнің өзіндік
құнында шикізат пен материалдық шығындардың үлесі көп. Мысалы, Рахат ААҚ-
тың мәліметтері бойынша, тауардың өзіндік ќұнындағы материалдық шығындардың
үлесі 1996 ж. – 48%, 1997 ж. – 64%, 1999 ж. – 70%, 2002 ж. – 71%-ын
құраған.
Өзіндік ќұнды азайту үшін факторлық талдау жүргізіп, жаңа
технологияларды енгізу, өндірісті ұйымдастыруды, еңбек өнімділігі мен
басқаруды жақсарту есебінен оны түсіру жолдарын анықтау қажет. Өнімнің
өзіндік құнының азаюы пайда мен рентабельділіктің артуына едәуір әсер
етеді. Өнім бағасына кіретін рентабельдіктің деңгейі өндірісті кеңейтуге,
шығындарды жабуға және бюджетке салық пен төлемдерді төлеуге жеткілікті
болуы тиіс.
Шығындардың өзгермелі және тұрақты деген 2 түрі болады.
Тұрақты шығындар - ол өндіріс пен өткізу көлеміне қатыссыз шығындар.
Компания өндіріс көлеміне қарамастан, ай сайын жалға алу ақысын, несие
пайызын, жылу ақысын, жалақыны және т.б. төлеуге міндетті. Бұлар тұрақты
шығындарға жатады.
Өзгермелі шығындар – өндіріс көлеміне тікелей байланысты болатын
шығындар. Өнімнің әрбір бірлігі үшін шығындар тұрақты болып қалады, бірақ
олардың жиынтық көлемі өндіріс көлеміне байланысты өзгереді. Бұлар –
шикізат, материалдар, құрал-жабдықтар және т.б.
Жиынтық шығындар – бұл белгілі бір өндіріс көлемі кезінде болатын
тұрақты және өзгермелі шығындардың жиынтық сомасы.
Тауар бағасы шығындар жиынтығы мен пайдадан тұрады:
Б = Жш+П,
мұндағы: Б ( баға; Жш ( жиынтық шығындар; П ( пайда.
2. Сұраныс. Нарықтық экономика жағдайында сұраныс – нарықтық бағаның
өзгеруіне әсер ететін негізгі фактор.
Баға мен нарықтық сұраныс арасында тығыз тәуелділік бар, олар бір-
бірімен кері пропорционал байланыста болады. Бұл өзара байланыс сұраныс
заңы мен баға икемділігі арқылы түсіндіріледі, оны нарықтық сұраныс қисығы
түрінде көрсетуге болады. (24-сурет)
24-сурет. Сұраныс қисығы
Бұл қисық баға мен сатылатын өнім көлемі арасындағы кері байланысты
көрсетеді, яғни, басқадай өзгерістер болмаған жағдайда тауар бағасы өссе,
онда осы тауарға деген сұраныс төмендейді. Бұл құбылыс – сұраныс заңы деп
аталады.
Егер тауар массасының салыстырмалы өзгерісі бағалардың салыстырмалы
өзгерісінен көп болса, ондай сұраныс икемді болады. Мысалы, шоколадқа,
кофеге, алкогольге және т.б деген сұраныс осы сипатта болады.
Егер баға өзгерген кезде сұраныс іс жүзінде өзгермесе, оны – икемсіз
сұраныс деп атаймыз.
Сұраныстың бағалық икемділігі (эластичность) (Эс) мына формуламен
анықталады:
Эс= Сұраныс көлемінің %-дық ;
өзгеруі
Баға %-дық өзгеруі
Мысалы, егер баға 2%-ға өссе, сұраныс 10%-ға азайса, сұраныстың бағалық
икемділігі – 5-ті құрайды, бұл сұраныс пен баға арасындағы кері байланысты
көрсетеді. Егер баға 2%-ға өскенде сұраныс 1%-ға азайса, сұраныс икемділігі
0,5-ке тең, яғни, бұл икемсіз сұранысты көрсетеді.
Мұндай жағдайда сатушы баѓаның өсуін қалайды. Егер сұраныс икемді болса,
сатушы бағаны төмендетеді. Икемді сұраныс жағдайында мұндай саясат сату
көлемі мен жалпы табыстың өсуіне әкеледі.
Тауар жоғары сапалы, айрықша қасиеттерге ие болса, оған айырбас табу
қиын болады, оны алу тұтынушының бюджетіне оншалықты әсер етпейтін
жағдайларда сатып алушылар бағаның өсуіне онша сезімтал болмайды. Мысалы,
ет өнімдеріне қарағанда, еттің белгілі бір сорттарына деген сұраныс икемді,
ал тұзға деген сұраныс икемсіз, себебі, оны ауыстыратын алмастырғыштар
немесе субститут тауарлар жоқ.
3. Тұрғындардың сатып алу қабілеті ( олардың ақшалай табысына
байланысты. Қазақстанда соңғы жылдары орташа жалақы өсіп келеді. Мысалы,
1997 ж. республикадағы орташа жалақы 17300 теңгені құраса, 2002 ж. 20305
теңгені ќұрады, бұл тұрғындардың сатып алу қабілетінің біршама өскендігін
айғақтайды.
4. Ақша өрісінің жағдайын тұтынушылардың қолындағы ақшасы, инфляция
деңгейі, оның серпіні, ұлттық ақша бірліктерінің, валюталық бағамдардың
қозғалысы және тағы басқалар сипаттайды.
5. Бәсеке. Ол бағалық және бағасыз болады. Бағалық бәсеке – тауардың
бағасын өзгерту арқылы бәсекелік күрес жүргізу. Бағалыќ бәсекенің тетігі
мынада, фирма өз тауарына нарықтық бағадан төмен бағаны белгілейді, сол
кезде бағаларды төмендетуге мүмкіндігі жоқ бәсекелестер нарықтан кетуге
мәжбүр болады.
Бағасыз бәсеке – тауар сапасын, оның ерекше қасиеттерін, қауіпсіздігін,
сервисін, әсемділігі мен дизайнын және тағы басқа сипаттамаларын жақсарту
арқылы жүргізетін бәсекелестік күрес.
6. Бағаларды мемлекеттік реттеу. Шаруашылық субъектілерінің баға саясаты
көбінесе мемлекеттік бағаларды реттеу саясатына байланысты болады. Бұл
реттеу тікелей (табиғи монополия бағасын реттеу және кесімді бағалар
белгілеу) және жанама түрде жүргізілуі мүмкін. Табиғи монополияға: құбыр
арқылы газ және мұнай тасымалдайтын, газ өңдейтін, көмір өндіретін,
теміржол және байланыс, электр қуаты кәсіпорындары, су шаруашылығы жүйелері
және коммуналды шаруашылық саласында қызмет ететін кәсіпорындар жатады.
Қазақстанда оларға Қазтрансгаз ЖАҚ, Қазақстан темір жолы ЖАҚ,
Қазтелеком, Водоканал РМК, әуежай және т.б. жатады.
Табиғи монополия бағаларын қалыптастырған кезде монополияға қарсы
органдар өнімнің бірлігін шығаруға кететін шикізаттың, материалдың және
энергия шығындарының бекітілген мөлшерінің бар-жоғы, олардың дұрыс
қолданылуын, пайданы және оның бөліну тәртібін тексереді. Реттелетін
бағалардың шегін тиісті мемлекеттік орган пайда сомасының мөлшері мен тауар
немесе қызмет өндірушілер ұсынатын смета бойынша белгілейді.
Жанама (экономикалық) реттеуге салық нормасын, міндетті төлемдер мен
айыппұлдар мөлшерін белгілеу арқылы мемлекеттің баѓаның белгілі бір
элементтеріне әсер етуі, сонымен қатар ақша-несие саясатын реттеу жатады.
7. Тауар сапасы. Сапалы тауарларға жоғары баға қоюға болады. Сапасы
төмен тауарлар фирма беделін түсіріп, клиенттерді жоғалтуға, сату көлемінің
азаюына әкеледі, сондықтан мұндай тауарларға төмен баға тағайындалуы
мүмкін.
8. Тасымалдау көлемі. Тасымалдау көлемі неғұрлым жоғары болса, тауардың
әрбір данасына кететін шығындар соғұрлым аз болады да, бағаны төмендетуге
мүмкіндік береді. Бұл үшін көлік құралдарын (вагондыќ, контейнерлік және
т.б.) неғұрлым толтыра тиеп, оларды тиімді қолдану қажет.
9. Сатушы мен сатып алушы арасындағы өзара қарым-қатынас арқылы бағаның
нақты мөлшері, белгілеген кезде қолданылатын жеңілдіктер, үстеме баға
деңгейі мен түрлері айқындалады.
10. Жеткізу шарттары. Транзиттік жеткізу кезінде тауар
жабдықтаушыдан тұтынушыға тікелей жеткізіледі. Қоймалық жабдықтау дегеніміз
– тауарды делдалдар мен алыпсатарлар желісі арқылы, яғни, ірі көтерме
саудагерлерден ұсақ көтерме саудагерлерге дейін жеткізгенде жүзеге асады.
Әрбір делдал тауар өндірушінің бағасына өзінің шығындарын қосады, осылайша
тауар бағасының елеулі түрде өсуіне әсер етеді.
Барлық факторларды бағалау, тауардың түпкілікті бағасы мен оның түрін
анықтайды.
8.2. Баға белгілеу тәртібі және оны жасау
кезеңдері
Кез келген нақты бір баға түрі бағалыќ элементтердің қалыптасу процесіне
байланысты. Құрамдас элементтер бойынша тауардың бір данасының бағасы (Б)
былай анықталады:
Б = Өқ + П+ ҚҚС + Сү,
мұндағы: Өқ – тауардың өзіндік құны (тауар бірлігін өндіруге кеткен
шығындар жиынтығы);
П – пайда;
ҚҚС – қосылған құнға салынатын салық мөлшері, оны мемлекет анықтайды;
Сү – делдалдың саудалық үстемесі, ол оның жеке шығындары, пайдасы және
ҚҚС-нан тұрады.
Егер фирма акциздік тауарды өткізетін болса, онда тауар бағасы мынаған
тең:
Б = Өқ + П+ А + ҚҚС + Сү,
мұндағы: А – акциз, ол мемлекет арқылы белгілі бір мөлшерде алынады.
Сауда ұйымдарының үстемесі олардың жеке шығындарына, тауар түрінің
сапасына, ерекшеліктеріне және қажетті еңбек көлеміне қарай 10-50%
аумағында тағайындалады.
Баға тағайындаудың кезеңдері:
1. Алдымен, баға қоюдың мәселелері мен мақсаты анықталып, соған
байланысты бар және әлуетті нарықтар мен сегменттер талданады.
2. Екінші кезеңде баға тағайындауға әсер ететін факторлар талданады. Ең
жоғары бағаны анықтауға мүмкіндік беретін тауарға деген сұраныс
деңгейін білу қажет. Осы мақсатпен әр түрлі бағаларға қатысты
сұраныс икемділігі анықталып, оңтайлы баға деңгейі табылады, сұраныс
және тұтыну сәйкестілігінің графиктері салынады, бағалыќ емес
факторлар әсері және тұтынушылар талғамының өзгеруі бағаланады.
Сұраныс және икемділік коэффиценті жайлы ақпарат кәсіпорынның баға
туралы дұрыс шешім қабылдауына көмектеседі. Көптеген азық-түлік
тағамдары үшін сұраныстың баға мен тұтынушылар табысына тәуелділігі
жоғары екені анықталды. Мысалы, Бахус ААЌ өндірген Дары природы
атты шарап бағасының 1 теңгеге көтерілуі тек оның өткізу көлемінің
азаюына ғана емес, тіпті осы өнім өндірісінің тоқтауына әкелді. Бұл
оның бағалық икемділігінің жоғары екендігін көрсетеді. Сондықтан
маркетолог мамандар тауарға қойылған бағалардың әр түрлі
деңгейлеріне сұраныс қаншалықты әсер ететінін анықтауы қажет.
3. Баға белгілеудің келесі кезеңі тауардың ең төменгі бағасын
сипаттайтын шығындар көлемін анықтауды көздейді. Мұның ыңғайын білу
өзін-өзі ақтау нүктесін есептеуді, бәсекелестер шығындарын және
мемлекеттің бағаға әсерін анықтауды талап етеді.
Шығындар құрамын бухгалтерлер Бухгалтерлік есептің қазақстандық
cтандарттары негізінде есептеп шығарады. Кәсіпорындарда шығындар құрамын
анықтаған кезде жоғарыдағы құжатпен қатар Өнім өндіру және оны сату
шығындарының құрамы және пайданы қалыптастыру тәртібі туралы Ереже
қолданылады.
Қазақстанда баға тікелей есептеумен (жұмсалған шығын тәсілімен)
белгіленеді, ол барлық шығындарға пайданы қосып есептеуді көздейді. Мысалы,
егер өнімнің толық өзіндік құны 100 мың тг, ал жылдық өнім шығару көлемі –
200 дана болса, тауардың өзіндік құны 500 тг құрайды
(100 мың тг: 200 дана). Шартты рентабельділік 30%-дан тұрады десек, тауар
бірлігінің көтерме бағасы 650 тг болады
(500 тг+(500 тг х 30%: 100%).
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің кәсіпкерлері кері калькуляция
жүргізеді, яғни, оларда қалыптасқан нарықтық баға бойынша пайда мөлшерін
емес, қажетті тауар санының өткізілу жылдамдығы мен мүмкіндігі бағаланады.
Белгілі бір уақыт мерзімінде шығындарды біртіндеп өтеу мүмкіншілігі
шығынсыздық нүктесі деген ұғымды тудырады. Бұл жағдайда бағаның анықталуы
шығынсыздық нүктесін, тұрақты және өзгермелі шығындарды табуға
негізделеді.
Бұл әдіс, АЌШ-та директ-костинг, ал Еуропа елдерінде-маржиналдық есеп
немесе “өтеу сомалары” әдісі деп аталып кетті. Ол – маржиналды табыс алу
қағидасын қолдануға негізделген әдіс. Маржиналды пайда тауар сатудан түскен
түсім мен өзгермелі шығындар арасындағы айырма арқылы анықталады.
Маржиналды табыс тұрақты шығындардың орнын толтыру арқылы пайданы
қалыптастырады. Бұл әдіс фирма іс-әрекетінің пайда әкелетіндігін анықтаудың
тиімді құралы болып табылады. Баға белгілеудің негізгі факторларының
әсеріне қарай шығынсыздық нүктесін анықтаудың әр түрлі тәсілдерін
“Микроэкономика” курсы қарастырады. Қалыптасқан нарықтық баға мен бәсекеге
қарай фирманың бағаларды калькуляциялау мысалын көрсетейік (23-кесте, 23,
175-б.).
23-кесте
Өтеу сомасы әдісімен баѓаны есептеп шыѓару
(цифрлар шартты түрде алынѓан)
Көрсеткіштер Өлшем Көрсеткіш
бірлігі тер мәні
Бір дана тауардың нарықтық Теңге 550
бағасы
Бағаға қарай болжанған мың теңге110,0
(күтілетін) нарықтық
айналым
Шикізат мың теңге42,0
Энергия ресурстары мың теңге5
Өндірістік персоналдың мың теңге25
жалақысы
Орташа өзгермелі шығындар мың теңге72
Өтеу сомасы (І) мың теңге72
Шығынсыздық нүктесі(І) мың теңге131
(72:0,55)
Көлік дана 15
23-кесте (соңы)
Амортизация мың теңге3,0
Өндірістен тыс шығындар мың теңге8
Басқа шыѓындар мың теңге2,0
Өтеу сомасы (ІІ) мың теңге28
Тұрақты шығындар мың теңге100
Шығынсыздық нүктесі (ІІ) мың теңге182
(100:0,55
)
Болжанған өнім көлемі дана 200
Болжанған рентабельділік % 10
Мұндай жағдайда рентабельділік нарықтық ахуалды талдау негізінде есептеу
әдісімен белгіленеді. Біздің мысалда ол 10%-ға тең, оның мұндай деңгейі
кәсіпорынның барлық шығындарын жауып, нақты бір пайда мөлшерін әкеледі.
Халықаралық стандарттардың талаптарына сәйкес өндірістен тыс шығындарды
өзіндік құнның және өтеу сомасының құрамына қоспау керек.
Сонымен қатар бағалар деңгейіне өнімнің өзіндік құны мен бағасының
құрамына қосылатын алымдар, салықтар және аударымдар әсер етеді. Олардың
ішінде: ҚҚС, оның мөлшері 2001 жылдың шілде айына дейін өнімнің көтерме
баѓасының 20%-ын құраған, ал шілде айынан бастап 16%-ын, 2004 ж. – 15%-ын
құрады. Мүлік салығы кәсіпорын мүлкінің орташа жылдық құнының 1%-ын
құрайды, жер салығы –
1 шаршы метр ауданға 35 теңгеден келеді.
Қазіргі кезеңде маркетинг бөлімдерінің негізгі міндеті нарықтағы барлық
бәсекелестердің бағаларын зерттеп, олардың бағалық әрекеттерін және оған
қайтаратын шараларды алдын ала дайындап, іске асыру болып табылады.
5. Бағаны есептеп шығарудың келесі бір кезеңі – баға белгілеудің әдісін
таңдап, баға деңгейін анықтау. Тауардың ең төмен бағасы шығындармен,
ал ең жоғары бағасы сұранысқа байланысты анықталады.
Фирманың бағалық стратегиясы осы шақта және болашақта бағаға қатысты
дұрыс шешім қабылдаудың негізі болып табылады. Стратегиялық бағалық
мақсаттар пайда мөлшерін қалаулы нәтижелерге дейін өсіруге, болашақта нарық
үлесін ұлғайтуға, нарыққа әсер ететін әр түрлі тетіктер мен тұтқаларды
басқару үшін арнайы қаржы және уақыт резервіне ие болуына мүмкіндік береді.
6. Баға белгілеудің соңғы кезеңінде барлық ықтимал нұсқалардың ішінен
тауардың өткізу бағасы аныќталады. Баға белгілеудің өзі бір өнер болып
табылады. Өйткені ол өндірушінің мүддесінен шығып, нарықтың
талаптарын, сұранысты, өндіріс шығындарын, бәсекелестер бағасын,
мемлекеттің баға саясатын, тауардың сапасы мен ерекше қасиеттерін және
тағы басқа баға белгілеуші факторларды ескеруі тиіс. Фирма жеңілдіктер
мен үстемелер шкаласын жасап шығарады және осы шкала нақты нарықтық
жағдайға қарай өзгертіліп отырады.
Отандық кәсіпорындардағы баға белгілеудің ерекшеліктерін кондитерлік
өнімдерге көтерме өткізу бағаларын белгілеу тәжірибесі арқылы көрсетейік
(24-кесте).
24-кесте
“Рахат” ААҚ-ның карамельдеріне 2003 ж. көтерме
баға белгілеу
килограмға шаққандағы теңге бойынша
Көрсеткіштер “Ертегі“Қаймақты “Му-му”
” ќұлпынай”
Өзіндік құны 105,3 103,3 105,3
Пайда 15,5 12,5 37,2
Көтерме бағасы 120,8 115,8 142,5
ҚҚС (20%) 24,2 23,2 28,5
Көтерме сатылу 145 139 171
бағасы
Рентабельділік,14,8 12,1 35,4
%
Нарықпен қатынасы бар, оны әрқашан зерттеп отыратын, маркетинг бөлімінің
мамандары өнімнің өткізу бағасын дұрыс белгілей алады. Маркетингтің баға
стратегиясы икемді және өзгеріп отыратын нарықтық жағдайға сәйкес болуы
тиіс. Сондықтан, кәсіпорындар нарықтық баға белгілеудің әр түрлі
стратегияларын қолдануы және оларды белгілі бір нарықтық жағдайға қарай
өзгертіп отыруы қажет. Ол үшін нарықты зерттеу, сұранысты талдау,
бәсекелестер бағасы мен ТӨЦ кезеңдерінің ерекшеліктерін білу, пайданы
бағалау, өндіріс пен жабдықтау шарттарын және психологиялық факторларды
ескеру керек.
8.3. Баға белгілеудің мақсаттары,
стратегиялары және әдістері
Тәжірибеде баға белгілеудің мынадай мақсаттары қойылады:
• Нарықта қалуды қамтамасыз ету;
• Пайданы мейлінше молайту;
• Нарық үлесін жаулап алу;
• Тауар сапасы бойынша берілген нарықта жетекші (лидер) орынды алу.
Көтерме саудамен айналысатын ірі саудагерлерді тарту, фирманың
өндірістік мүмкіндіктерін пайдалану, тауар имиджін жасау да баға
белгілеудің мақсаттары болуы мүмкін.
Қазақстанның нарықтық қатынастарға өткен бастапқы кезеңінде көптеген
фирмалардың баға белгілеудегі басты мақсаты – нарықта сақталып қалуды
қамтамасыз ету болса, қазіргі жағдайда күнделікті ағымдағы пайданы мейлінше
молайту мен нарық үлесін жаулап алу алға шықты.
Кәсіпорындардың экономикалық жағдайы жақсарса, баға белгілеудің де
мақсаттары өзгереді. Ағымдағы пайданы молайту жаңа, беделді, стандартты
емес тауарлар өткізілген кезде ғана баға белгілеудің мақсаты бола алады.
Егер нарықта бәсеке деңгейі едәуір жоғары болса, көбіне баға белгілеудің
мақсаты – нарық үлесін жаулап алу деп қабылданады. Мұндай жағдайда
бәсекелестік бағаларға ерекше көңіл бөлінеді. Бірақ, үнемі нарық
жағдайларына бейімделіп отыру бағаны дифференциациялауды жояды.
Фирма белгілі бір көрсеткіштері бойынша нарық лидері болғысы келеді, бұл
оның шығындарын азайтып, пайда табуға көмектеседі. Өнім сапасын жоғарылату
көптеген шығындарды талап етеді, әйтсе де тұтынушы сапалы, озық тауарды
жоғары бағамен сатып алуға әзір болғандықтан бұл шығынның орны тез толады.
Фирма басшылары бағаны есептеудің әдістерін таңдап, ең жоғары және ең
төмен бағаның ықтималды деңгейін бекітеді. Бағалық стратегия шығынға,
сұранысқа, бәсекеге, тауардың өмірлік цикл кезеңіне негізделіп, айқындалуы
мүмкін.
Нарыќ түрін (типін) бағалау фирма стратегиясын жасаудағы нақты бір
әдісті таңдауының маңызды шарты болып табылады. Нағыз бәсеке нарығы
(полиполия) белгілі бір өнімді сатып алатын және сататын көптеген сатып
алушылар мен сатушылардан тұрады. Мұндай нарықта ешбір сатушы, не болмаса
сатып алушы күнделікті ағымдағы бағалар деңгейіне көп әсер ете алмайды.
Сатушы нарықтық бағадан жоғары баға қоя алмайды, өйткені сатып алушы бұл
тауарды төмендеу бағамен басқа бір сатушыдан сатып алуы мүмкін. Мұндай
нарықта бәсекелестік баға белгілеу стратегиясын қолданған дұрыс болады.
Қазіргі экономикалық теорияда қарастырылатын бағаның формуласы жетілген
бәсеке жағдайында бір жағынан пайдалылық шегіне, екінші жағынан шығындар
шегіне сәйкес келіп, сұраныс пен ұсыныс қисықтарының қиылысу нүктесіне
орналасады.
Олигополиялыќ нарық бір-біріне өте сезімтал бірнеше сатушылардан тұрады.
Тауарлар ұқсас біртектес болуы мүмкін (аллюминий, компьютер,
автомобильдер және т.б. нарықтар). Мұндай нарыққа жаңа сатушылардың енуі
қиын. Олигополист өз бағасын түсірсе де, оны осы деңгейде ұстап қала
алатынына сенімсіз болады. Алайда бағаның өсуі бәсекелестерге әсер етпеуі
мүмкін, тек мұндай жағдайда фирма тұтынушылары бәсекелестерге кетіп қалуы
мүмкін. Мұндай нарықта көбіне бағалық жетекшіге (лидерге) қарап баға
белгілейтін бейімделу стратегиясы қолданылады.
Монополистік бәсеке (жетілмеген полиполия) нарығы тауардың әр түрлі
нұсқаларын ұсынуға байланысты кең диапазонды бағалар туралы мәмілелер
жасайтын көптеген сатушылар мен сатып алушылардан тұрады. Мұнда
дифференциялды және бәсекелестік баға белгілеу стратегиясын қолдануға
болады.
Нағыз монополия жағдайында нарықта тек бір сатушы ғана болады. Ол өз
саясатын нарықты кеңірек жаулап алу мақсатымен жүзеге асырады. Мұндай
нарықтағы баға монополист бағасына байланысты болады. Егер монополист
әлеуметтік және қайырымдылық мәселелерін шешіп жатса, баға шығындар
деңгейінен төмен болуы мүмкін. Егер ол пайданың өсуін көздесе, баға
шығындардан артып, көп жоғарылайды. Әрине, монополистер пайданы ең көп
шамаға ұлғайтуға ұмтылады, бірақ оған бағаны монополияға қарсы реттеу
тосқауыл бола алады.
Қазақстанда тұтыну тауарлары мен қызметтері нарықтарының көбі
монополистік бәсеке нарығына жатады. Өйткені олар сапа, тұтыну қасиеттері,
буып-түю, орауы және т.б. сипаттамалары бойынша ерекшеліктері бар, бір-
біріне ұқсамайтын әр тауардың бірнеше модификацияларынан тұрады. Сондықтан,
баға тағайындау әр түрлі тәсілдерді қолдануды талап етеді.
Баға стратегиясын жасаған кезде микро және макроортаны талдап, ондағы
факторлар өзгерістерінің тенденциясын анықтау керек.
Жалпы баға үш тәсіл арқылы анықталады:
1. Баға тауар өндіру және қызмет көрсетуге байланысты шығындарды жабуы
қажет;
2. Кәсіпорын тек шығындарды ғана жаппай, сонымен қатар белгілі бір
пайда алуы тиіс, ол өз кезегінде тауарға деген сұранысқа
байланысты;
3. Нарықта бәсекелестер әрекет етеді. Сондықтан, тұтынушы төлеуге әзір
баға бәсекелестер ұсынысына байланысты.
Сөйтіп, баға жайында шешім қабылдау шығындарға, тұтынушылар сұранысы мен
ұсынысына, бәсекелестердің мінез-құлқына байланысты. Соған қарай
шығындарға, сұраныс пен бәсекеге негізделген стратегияларды бөліп көрсетуге
болады.
Көптеген отандық кәсіпорындар бағаны тікелей есептеу арқылы (шығындыќ
тәсілмен) шығарады, оның мөлшері барлық шығындарға пайда мөлшерін қосу
негізінде анықталады. Бұл тәсілдің мынадай түрлері болады:
1. “Шығынға үстеме қосу” әдісі. Бұл жағдайда өнімнің өзіндік құнына
стандартты үстеме қосылады. Мысалы, өнім бірлігінің өзіндік құны 20 теңге,
ал фирма 1 млн. теңгеден тұратын сату көлеміне 20% пайда алуды көздесе,
тауардың үстеме бағасы 24 теңге болады. Делдалдарға мұндай бағаны ұсынған
өндіруші әрбір өнім бірлігінен 4 теңге пайда алады. Өз кезегінде делдалдар
тауарды тұтынушыға сатқанда өз үстемелерін қосады.
Бұл әдісті қолдану белгіленген баға қажетті сату көлемін қамтамасыз
еткен жағдайда ғана қонымды. Өндірістік шығындарға негізделген мұндай әдіс
делдал үшін де, тұтынушы үшін де әділ болып саналады. Осы әдіс күні
бүгінге дейін ең танымал, себебі, шығындарды анықтау сұранысты анықтаумен
салыстырғанда әлдеқайда жеңілдеу.
Бұл әдіс өндірістің жалпы және шекті шығындарын анықтау сияқты екі
амалға негізделуі мүмкін. Көптеген кәсіпорындар баға белгілеген кезде жалпы
шығындарды қолданады, оның құрамына өзгермелі шығындар және белгілі бір
тауар өндіру үшін қажет барлық тұрақты шығындар кіреді.
Шетелдерде көбіне тұрақты және өзгермелі шығындарды толығымен өтеуге
негізделген шығынды жабу сомасы қолданылады.
2. Пайда алуѓа негізделген баѓа белгілеу. Мұндай әдіс шығынсыздықты
болдырмау қағидасына негізделген. Бұл жағдайда фирманы шығынға
ұшыратпайтындай және белгілі бір пайда мөлшерін алатындай баға анықталады.
Осы әдісті “General Motors” компаниясы қолданады, ол инвестицияға 15-20%
пайда деңгейін белгілейді.
Осы әдісті қолдану әр түрлі сату көлемі кезіндегі жалпы шығындар мен
пайданы бейнелейтін шығынсыздық графигін құруды көздейді. Бұл жағдайда
шығынсыздық шегі жиынтық шығындар мен жиынтық табыс қисықтарының қиылысу
нүктесінде анықталады. Мысалы, шығынсыздық шегіне жету үшін компания бір
бұйымды 24 теңге бағамен сатса, 30 мың бұйым бірлігін сатуға тиіс, сондағы
түсім жиынтық шығындарды жабады. 20% мақсатты пайда алу үшін, өндіріске 1
млн. теңге қаржы жұмсаған инвестициялағанда компания 45 мыңнан өнім
бірлігін сатуы ќажет. Дегенмен, мұндай жағдайда көп нәрсе сұраныстың
бағалық икемділігіне байланысты болады. Сондықтан, маркетологтар
шығынсыздық шегін, ықтимал сұраныс деңгейін және әр түрлі бағалардағы
пайданы анықтауы қажет. Бірақ, бағаның өсуі сату көлемінің азаюына әкеледі,
шығынсыздық шегіне жету үшін тұрақты және өзгермелі шығындарды үнемдеу
есебінен өзіндік құнды төмендету жолдарын іздеу керек.
Сұранысқа негізделген баға тағайындау әдістерін кең қолдану кәсіпорынға
бағаларды үнемі өзгертіп отыру және қажетті пайда алу мүмкіндігін береді.
Тәжірибеде сұранысқа негізделген баға тағайындау стратегияларының
мынадай түрлері қолданылады:
1. “Қаймақ қалқып алу” стратегиясы. Жаңа тауарларды жоғары бағамен
сатуды көздейді. Тауар жаңа болғандықтан, оған деген сұраныс икемді емес.
Баға икемділігі нарықты әр түрлі сегменттерге бөлуге көмектеседі.
Бастапқыда бағаға қарамайтын тұтынушылардан “қаймақ қалқып алуға” болады.
Жоғары баға жарнама және тауар бейнесін қалыптастыруға жұмсалатын
шығындарға байланысты белгіленеді. Икемділігі жоғары сегменттер үшін
бағалар біртіндеп төмендей бастайды. “Қаймақ қалқып алу” стратегиясын
қолданған кезде тауардың өмірлік циклі қысқа болуы мүмкін немесе
бәсекелестер де оны қайталауы мүмкін.
“Қаймақ қалқып алу” ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz