Бала психикасының дамуын стратегиялық зерттеу

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Баланың психикалық дамуын зеттеудің теориялық негізі ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Балалық шақтың тарихи талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Бала психикасының дамуын стратегиялық зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
2 Баланы психологиялық - педагогикалық тұрғыда еңбекке даярлау ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.1 Баланы еңбекке тәрбиелеуде ата-ананың рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.2 Еңбек құндылықтарын қалыптастырудағы отбасы мен оқу орының атқаратын рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.3 Оқушыларды психологиялық - педагогикалық тұрғыда еңбекке даярлау әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29

Кіріспе
Баланы өмірге бейімдеуде мектеп, ұстаз және ата-ананың орны бөлек. Қоғамның алғашқы ұйтқысы отбасында бала үлкендермен араласады. Баланың қоғамдық әлеуметтік дамуы жанұяда өз орнын алуынан басталады. Жас шыбық иілгіш болса, жас адам да сондай, жақсыға да жаманға да бірдей бейімделгіш. Халқымызда Әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер немесе Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің деген нақыл сөздер тегін айтылмаған. Ата-ана өзінің мінезі, дағдысы, сөзі, іс-әрекеті арқылы баласына үлгі көрсетеді. Сіздер баланы тек сөйлеген кезде ғана, оған ақыл айтқанда немесе бұйрық берген кезде ғана тәрбиелейміз деп ойламаңыздар, -- деп жазады А.С. Макаренко - Сіздер оны өмірлеріңіздің әрбір минутында, тіпті өздеріңіз үйлеріңізде жоқ уақыттың өзінде тәрбиелейсіздер, сіздер қалай киінесіздер, сіздер басқалармен қалай сөйлесесіздер немесе басқа адамдар туралы қалай қуанасыздар және ренжисіздер, сіздер достарыңызбен қандай қарым-қатынаста боласыздар, сіздер қалай күлесіздер, газет-журнал оқисыздар - осылардың бәрінің бала үшін маңызы бар. Бала әрқашанда ата-анадан мейірімділікті, сүйіспеншілікті, жүрек жылуын қажет етіп, ата-ананы өмірдің тірегі деп санайды [1]. Отбасында басты мәселелердің бірі - баланың тіршілік іс-әрекетін дұрыс ұйымдастыру. Ол үшін баланың күн тәртібі, жеке басына қойылған талаптар, міндеттер, үй еңбегіне араласуы, білімі, қызығушылықтары, бос уақытын дұрыс ұйымдастыруына көмектесіп ықпалын тигізу. Тәрбие жұмысын жүргізу - қиын да күрделі іс. Балаға берілетін бірінші тәрбие ата-анасын, туған-туысын, жолдасын сыйлаудан басталады. Себебі, ата-анасын сыйламаған бала жолдасына да, қоғамға да пайда келтіре алмайды деген қазақтың белгілі ағартушы педагогі Ыбырай Алтынсариннің ата-ананың бала тәрбиесіндегі атқаратын рөлін айрықша атап көрсеткен бұл сөзі бүгінде өз мән-маңызын әлі күнге дейін жойған жоқ. Баланы жанұяда дұрыс тәрбиелеу, оның мектепте жақсы оқуына, болашақта жақсы азамат болып шығуына үлкен ықпалын тигізеді. Үйде балаларды жазу сызуға, ауызша есепке машықтандыру, оларға қызықты әңгімелер айтып беру сияқты істермен қоса оларды бір мезгіл үй шаруасымен айналыстырып отырса, бала үшін оның маңызы зор. Бұл ретте бала біріншіден білімге құштар болса, екіншіден ол еңбекке дағдыланады. Ал еңбек пен білім егіз екенін естен шығармауымыз керек. Жас жеткіншекке жанұяда дұрыс тәрбие берілсе, болашақта одан үлкен нәтиже күтуге болады. Дұрыс тәрбие алған бала ата-анасын қуантып отырады. Баланы адамгершілікке, қарапайымдылыққа, жақсы әдетке, әдемілікке, әдептілікке ұқыптылыққа, жауапкершілікке сөзбен жеткізе отырып тәрбиелеуге болады. Жақсы сөз жан азығы деп бекер айтылмаса керек. Қай заман, қай қоғамда болмасын адамзат баласы жас ұрпақ тәрбиесіне зор мән беріп келген. Өркениет жолында алға ұмтылған ұлт, ең алдымен жастарға оқу білім беру ісін дұрыс жолға қоюы тиіс. Сондықтан да Елбасымыз XXI ғасырды білім жарысы ғасыры деп атап отыр. Тәрбиенің мақсаты пәнді керемет меңгерген оқушы тәрбиелеу емес, ең бастысы адамды тәрбиелеу. Бүгінгі күні біз - әлем халқы, бір кісідей жаңа дәуір, жаңа ғасыр - жаңа мыңжылдыққа аяқ басып отырмыз. Шәкәрімнің: Адамның жақсы өмір сүруіне үш сапа негіз бола алады, олар барлығынан басым болатын адал еңбек, мінсіз ақыл, таза жүрек. Бұл саналар адамды дүниеге келген күннен бастап тәрбиелейді- деген сөзі бар. Адамгершілікке тәрбиелеу ісі білім берумен ғана шектелмейді. Бұл баланың сезіміне әсер ету арқылы ішкі дүниесін оятудың нәтижесінде оның дүниетанымын қалыптастырады [2]. Зерттеу обьектісі - - баланың жеке басы мен азаматтығын қалыптастыруда еңбектің рөліне анықтама, сипаттама беру процесстері. Зерттеу пәні - бала психикасының дамуын стратегиялық зерттеу түсінігі, еңбек құндылықтарын қалыптастырудағы отбасы мен оқу орнының атқаратын рөлінің ерекшеліктері. Зерттеудің мақсаты: баланың жеке басы мен азаматтығын қалыптастыруда еңбектің рөлі ұғымын толық зерттеу, олардың түрлері мен ерекшеліктерінің мәнін ашып көрсету. Зерттеудің міндеттері: бала психикасының дамуын стратегиялық зерттеу ұғымын түсіндіру, баланың жеке басы мен азаматтығын қалыптастыруда еңбектің рөліне талдау жасау, сипаттама беру. Өзектілігі: Балаға дұрыс тәрбие берудің өзекті бір саласы жас жеткіншекті еңбекке деген әлеуметтік көзқарасын қалыптастыру болып табылады. Отбасындағы тәрбиенің ең дұрысы - баланы еңбекке баулу. Ол - адамдық кемелденудің негізі. Еңбек ете білмеген немесе оны жек көрген адамның отбасы берекелі болмайды: отбасындағы да, қоғамдық ортадағы да тәрбиеде балаларды еңбек ете білуге, еңбексіз бос отыра алмайтындай сезімге тәрбиелеу басты нысана болуы тиіс. Сонда ғана отбасы мүшелелері арасындағы қарым-қатынаста әдеп-инабат, адалдық пен ақпейілдік үстем бола алады. Зерттеу құрылымы: кіріспеден, негізгі бөлімнен, ол екі тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспеде зерттеуге алынған тақырыптың өзектілігі, зерттеу жұмысының обьектісі, пәні және мақсаты мен міндеттері баяндалады. Қорытындыда зерттеу нәтижелері мен тұжырымдары жаслып, зерттелген мәселе бойынша зерттеу перспективасы тұжырымдалады.

1 Баланың психикалық дамуын зеттеудің теориялық негізі
1.1 Балалық шақтың тарихи талдауы
Балалық шақтың дамуын зерттейтін көптеген ғалымдардың ойы: Балалық шақ - даму, өзгеру, оқытудың кезеңі, - дейді. В. Штерн, Ш. Пиаже, И.А. Соколянский, Д.Б. Эльконин бала психологиясын зерттеуде көптеген құпиялық бар екенін айтады. Д.Б. Эльконин балалық шақты екі аспектіде қарастырады [2]. Балалық шақты зерттеу тарихы өте күрделі. Себебі, бұл салада бақылау, тәжірибн өткізу, тексеру мүмкін емес. Этнографтардың мәлімдеуі бойынша, археологиялық қазба байлықтарында балалар ойыншықтары, балаларға байланысты мәліметтер аз кездеседі. Теория экспериментальды фактілерге әсерін тигізеді. Балалық шақ туралы тарихи теориялық сұрақтарды П.П. Белинский, Л.С. Выготский, Д.Б. Эльконин еңбектерінен кездестіруге болады. Л.С. Выготский бойынша бала психикасының дамуы табиғаттың, ағзаның пісіп жетілу заңдылығына бағынбайды. Таптық қоғамда балалық шақтың дамуы топтық сипатқа ие. Сондықтан ол мәңгілік балалық жоқ, тарихи балалық ғана болады дейді. XIX ғ. Әдебиеттерінде пролетариаттың, шпруаның балалық шақтары жоқ делінген. Ф. Энгельс ағылшын шаруаларының жағдайын зерттеу барысында оларда балалық шақ деген түсініктің ерте жойылатынын зерттеуінде көрсетеді. Балалар 5 жастан бастап жұмыс істеген, олардың жұмыс уақыты 14-16 сағатқа созылған. Тек ХIX ғасырдың аяғы, ХХ ғасырдың басынан бастап баланың құқығын қорғау туралы заң шығарылды. ЮНЕСКО 1989 жылы Бала құқығы туралы конвенцияны жариялады. Көптеген құқықтық факторлар француз демографы, тарихшы Филипп Ариес есімімен байланысты болып, оның зерттеулері классикалық атқа ие болды. Оның бейнелеу өнеріндегі зерттеулері XIII ғасырға дейін суретшілер бала тақырыбын қарастырмағанын дәлелдейді. Бала деген сөздің мағынасы да бүгінгідей мағынағы ие болмады, Германияда бұл сөздің синонимі тіпті ақымақ деген сөзге сай болды [3]. Балалық шақтың кезеңі өтпелі, тез, құнсыз болды. Ф. Ариестің есептеуінше, бұл кезеңнің дұрыс бағаланбай, құнсыз болуы сол кездегі демографилық жағдайға, балалар өлімінің көптігіне байланысты. Балалаық шақты ерекше кезең деп оған көңіл аудару XVI ғасырда өлген балалардың суреттерін бейнелеуден басталды деп есептеуге болады. Бала өлімі орны толмас өкініш деп бағаланды. Ал XVII ғасырдан бастап тірі балалардың бейнелері де салына бастады. Бұл ірі, танымал, бай немесе патша отбасы балаларының балалық шақтағы бейнелері. Сонымен Ф. Ариестің айтуынша, балалық шаққа көңіл аудару ХIII ғасырда, ал оның дамуын ХIV- ХVI ғасырдағы бейнелеу өнерінен байқауға болады. Орта ғасырдағы балаға жаялық кезеңінен кейін, бірден ересек адамның киімін кигізген. Ересек адамның киімі әлеуметтік жағдайға байланысты ерекшеленеді. Тек ХVI-ХVII ғасырларда ғана балаларға арналған арнайы киімдер пайда болды. 2-4 жастағы балалар киімінде айырмашылықтар болмады. Ер баланы ересек адамнан айыру үшін оған қыз баланың киімін кигізген. Ал шаруа отбасында ер бала мен қыз бала киімі бірдей болды. Ф. Ариес бала киімі эволюциясының үш беталысын (тенденция) көрсетеді: 1) Феминизация - ер баланың киімі әйел адамның бөлшектерін қайталайды. 2) Архаизация - баланың киімі ересек адамның киімінің үлгілеріне қарағанда кештеу дамиды ( ұл балалардың қысқа шорты үлгісі осылайша пайда болған). 3) Ақсүйектің балаларына шауалар киімін пайдалану. Ф. Ариес бала киіміне назар аудару қоғамның балаға деген ерекше ықыласын көрсетеді дейді. Адам өмірін деференциациялау әлеуметтік институттардың әсерінен болады. Қоғамның дамуы балаға деген көзқарасты біртіндеп өзгертті. ХVII ғасырдағы педагогтардың мақсаты баланы тек жақсы көру, көңілін аулау ғана емес, оны әр түрлі білім-ғылымға оқыту, үйрету болды. Бала тәртібін түзету үшін ХVI-ХVII ғасырларда бала психологиясында көптеген ғылыми мәтіндер, түсіндірмелер пайда болды. Балалық шақ ғылыми пән ретінде. Балалар психологиясы салыстырмалы психологияның саласы ретінде XIX ғасырдың аяғында пайда болды. Оның негізін неміс ғалымы Вильгельм Прейердің Душа ребенка (Бала жаны) атты еңбегіне байланысты болды. В. Прейер өз ұлының іс-әрекетіне, тәртібіне бақылау жасау барысында баланың зейінін, моторикасының, тілін және т.б. дамуын бақылайды. В. Прейер тұңғыш рет инторспективті дамудан обьективті зерттеуге көшті. Бала психологиясының дамуына XIX ғ. аяғында өнеркәсіптің дамуы, қоғамдағы жаңа жағдайға байланысты өзгерістер, жаңа мектептердің пайда болуы, т.б. әсерін тигізді. Балалар психологиясын Дж. Уотсон, В. Штерн, К. Бюллер, К. Коффка, К. Левин, А. Валлон, Е. Шпрангер, А.П. Лурия, А.Н. Леонтьев, П.Я. Гальперин т.б. ғалымдар зерттеді. Зерттеу обьектісі бір (яғни, психикалық даму) бола тұра, генетикалық және балалар психологиясы психологиялық ғылымның екі түрлі саласын қарастырды. Генетикалық психология - психикалық процестің пайда болу, даму проблемасы мен шұғылданады. Ол психикалық процесс қалай болады дегенді зерттейді. Психикалық поцестің қалыптасуын экспериментальды түрде алғаш зерттеген Л.С. Выготский. Сонымен қатар, генетикалық психологимен Л.С. Выготскийден басқа Ж. Пиаже, П.Я. Гальперин шұғылданды. Олардың теориялары жалпы генетикалық психология негізінде жүргізілді. Ж. Пиаженнің Психология интеллектісі деген еңбегінде бала туралы емес, интеллект қарастырылған. Балалар психологиясының басқа психологиялардан айырмашылығы, ол талдаудың ерекше бөлшегі - жас даму кезеңін зерттеумен сипатталады. Л.С. Выготскийдің айтуынша, жас кезеңі бала дамуының тұйықталған, өзінің құрылысы мен динамикасы бар цикл. Жас кезеңінің ұзақтығы оның ішкі мазмұнының ерекшелігімен сипатталады. Хронологиялық жас пен психологиялық жас кейде бір-біріне сәйкес келмеуі мүмкін. Хронологиялық немесе төлқұжат кезеңі - есеп беру координатасы. Балалар психологиясы - бала дамуының кезеңдері туралы ғылым. Балалар психологиясының өкілдері: Л.С. Выготский, А. Валлон, Д.Б. Эльконин, З. Фрейд т.б. Баланың психикалық дамуының ерекшеліктері. Даму дегеніміз не? Оның мінездемесі қандай? Обьект өзгеруі мүмкін, бірақ дамымайды. Даму - жаңаның пайда болуы, жаңа процестер, жаңа құрылым, яғни жаңа сапалық өзгерістер дегенді білдіреді. Х. Вернер мен Л.С. Выготский даму ерекшеліктерінің белгілерін атап көрсетті. Олар: дефференциация, бұрынғыны бір элементпен бөлшектеу, жаңа белгінің пайда болуы, дамуыдың өзінде жаңа элементтің пайда болуы және т.б. Л.С. Выготский даму типтерін былай бөледі: преформалы және преформалы емес даму. Преформалы тип бойынша басында белгіленген құбылыстардың жетілу қорытынды нәтижесі бекітіледі де, ағзаның нәтижесі көрсетіледі. Мысалы, эмбрионалды даму жатады. Преформалы емес тип дамудың кең тараған түрі. Дамудың бұл түрін алдын ала анықтау мүмкін емес. Оған жердің, ғаламшардың дамуы, қоғамның дамуы, психикасы әр түрлі деңгейде болады.

1.2 Бала психикасының дамуын стратегиялық зерттеу
Алғашқы кезеңде балалар психологиясының міндеті фактілерді жинақтау болса, келесі міндет констатациялық экспериментті пайдалану болды. Қазіргі кезеңдегі стратегиялық зерттеу психикалық процесті қалыптастыру стратегиясы. Балалар психологиясы қарапайым бақылаудан басталады. Оған әсер еткен ғалымдар В. Прейер, В. Штерн, Ж. Пиаже, Н.А. Рыбников, Н.А. менчинская, В.С. Мухина, т.б. болды. 1925 жылы Ленинградта Н.М. Щеловановтың басшылығымен балалардың қалыпты даму клиникасы пайда болды. Онда 24 тәулік бойы бала үздіксіз бақыланды, баланың алғашқы кезеңі туралы мәліметтер жинастырылды. Ж. Пиаже өзінің үш баласын үздіксіз бақылау арқылы сенсомоторлы интеллект туралы еңбегін жазды. Д.Б. Эльконин мен Т.В. Драгунованың жасөспірімдерді 3 жыл бойы үздіксіз зерттеуі жасөспірімдер мінездемесін жасауға әсер етті. В.С. Мухинаның егіз ұлдардың дамуын сипаттап жазған күнделігі бала психикасын зерттеуде үлкен еңбекке айналды [3;28б.]. Психикалық процестерді қалыптастыру стратегиялары 1. Л.С. Выгоскийдің тарихи - мәдени тұжырымдамасы. Интерпсихика интрапсихикаға айналады. 2. А.Н. Леонтьевтің әрекет теориясы: әрбір әрекет саналы, қозғалыс жоғарыдан төменге - іс-әрекеттен функцияға ұласады. 3. П.Я. Гальперин ақыл ойды қалыптастыру теориясы психикалық функцияны қалыптастыру заттық әрекет негізінде, одан кейін сөз формасы арқылы ақыл-ой әрекетіне ауысады. 4. Д.Б. Эльконин, В.В. Давыдов оқу әрекетін зерттейді. 5. И.А. Соколянский, А.И. Мещеряков алғашқы адамдану теориясын қарастырады. Соқыр-мылқау балалардың психикасының қалыптасу кезеңдерін зерттейді. Даму психологиясының психология болып қалыптасуы. Ежелгі дүниеде, орта ғасырда, қайта өрлеу дәуірінде бала психикасының дамуы туралы проблемалар қарастырылған болатын. Ежелгі дүние ғалымдары Гераклит, Демокрит, Сократ, Платон, Аристотель еңбектерінде бала жеке тұлға ретінде қарастырылып, адамның үйлесімді дамуы басты мәселе болған. Орта ғасырда (III- ХIV ғғ.) тұлғаның әлеуметтік бейімделуі, танымдық процестерді зерттеу, олардың психикаға әсері қарастырылды. Қайта өрлеу дәуірінде (Э. Роттердам, Р. Бэкон, Я.Коменский) оқытуды ұйымдастыруды басты мақсат етіп қойды. Р. Декарт, Б. Спиноза, Дж. Локк, Д. Гартли, Ж.Ж. Руссо еңбектерінде психиканың дамуына тұқымқуалаушылық пен ортаның әсері қарастырылды. Қазіргі кезеңде адам дамуының детерминиациясында екі позиция байқалады: Нативизм - ішкі күш, тұқымқуалаушылық пен табиғи шарттылық негізгі дегенді уағыздайды. Оның негізін салған - Ж.Ж. Руссо. Эмпиризм оқытудың өмірлік тәжірибесі мен сыртқы факторлар әсерін қарастырады. Оның негізін салған Локк [3;29б.]. ХIХ ғ. екінші жартсында даму психологиясының жеке сала болып бөлінуі үшін обьективті жағдайлар қалыптасты. Ең негізгісі - қоғамның жаңа білім жүйесін қалыптастыруға деген қажеттілік, эволюциялық биологиядағы обьективті зерттеу әдістерінің пайда болуы. Даму психологиясының обьектісі - онтогенездегі қалыпты, өзгермелі, дамитын адам. Даму психологиясының пәні - дамудың әр жастағы кезеңдері - бір кезеңнен екінші кезеңге өтудің механизмдері, себептері, онтогенездегі психикалық дамудың бағыттылығы, темпі, жалпы даму заңдылықтары. Даму кезеңінің тармақтары - нәрестелік, мектеп жасына дейінгі психология, кіші мектеп жасындағы балалар психологиясы, ересектер, орта жас психологиясы, қарттық (геронопсихология) шақ. Даму психологиясының теориялық міндеттері: - адам өмір сүру барысында психикалық дамудың қайнар көзі мен қозғаушы күшін тану; - онтогенездегі психикалық даму кезеңдері; - психикалық процестердің жас ерекшеліктеріне байланысты ерекшеліктерді танып білу; - жас ерекшелігіне сай әр түрлі іс-әрекеттердің ерекшелігін, заңдылығын меңгеру; - тарихи жағдайлардағы жеке тұлғаның жас ерекшелігін зерттеу. Даму психологиясының практикалық міндеттері: - қалыпты психикалық функциялардың жас ерекшелігін анықтау; - проблемалық жағдаяттар туа қалса ата-аналарға көмек беру, психикалық дамуды жүйелі бақылауға байланысты жұмыс жүргізу; - жас ерекшелік және клиникалық диагностика; - адам өмірінде дағдарыс бола қалса, психологиялық көмек беру; - оқу, үздіксіз білім беру үрдісін оптималды ұйымдастыру. Даму психологиясының негізгі түсініктері: даму, психикалық даму, пісіп жетілу, жас және т.б. Психикалық даму - психикалық процестердің сандық, сапалық, құрылыстық өзгерістері. Жас - психикалық процестің сандық аспектісі. Дамудың жастан айырмашылығы: Жас - сандық өзгерістерді көрсетеді, ал даму сапалық өзгерістер, жаңаның пайда болу механизмін, құрылысын, үрдістерді көрсетеді. Жас ұғымы. Балалардың психологиялық дамуы жас ұғымымен тығыз байланысты. Р.С. Немов жасты адамның өзіне ғана тән ерекшеліктерін сипаттайтын физикалық, психологиялық және жүріс-тұрыстың даму кезеңі ретінде анықтады. Л.С. Выготский бойынша, жас - өз құрылымы мен динамикасы бар бала дамуының шектелген циклі. Психологияда жас физикалық (хронологиялық) және психологиялық болып бөлінеді. Хронологиялық жас - баланың туған сәтінен өткен күндері, айлары мен жылдарының көрсеткіші. Бұл үрдіс кезінде бала психикалық дамиды, тұлға ретінде қалыптасады. Психологиялы қ жас Л.С. Выготский бойынша - дамудың нәтижесі ретінде жаңа өзгерістердің пайда болуын сипаттайтын психикалық дамудың өзіндік кезеңі. Басқа сөзбен айтқанда, ол психологиялық даму арқылы белгілі бір жас деңгейіне жетуді, көтерілуді көрсетеді. Кей кезде мынадай жағдай болуы мүмкін. Мысалы: бала 5 жаста, ал психологиялық дамуы бойынша 6-7 жастағы балаға сәйкес келеді. Ал кей кезде керісінше болады, оны ақыл-ой дамуының кемістігі деп санаймыз. Жас - адамның онтогенетикалық дамуының уақытша сипаты. Б.Г. Ананьев Жас факторын қарастыра келе, адамның қызметі мен тәрбиесі үрдісіндегі оның өсу әсерінің, жалпы соматикалық және психикалық жүйке жетілу бірлігін көрсетті. Уақыт аралығында адам жеке өзіндік болып дамиды. Осы себептен жас тек өмір сүрілген жылдар емес, сонымен қоса адамның ішкі жан-дүниесінің мазмұны, рухани дамуы, ішкі дүниесінің сол жылдардағы өзгеруі. Адамдар - ішкі дүниелермен бір-бірінен өзгеше, сол арқылы ешкімге ұқсамайтын жеке дара тұлға [4;10б.]. Жас параметрлері екі топқа бөлінеді: дамудың негізі және дамудың нәтижесі. Дамудың негізіне жататындар: - дамудың әлеуметтік жағдайы; - қарым-қатынас шеңбері; - негізгі іс-әрекет типі; - сензитивтілік. Дамудың нәтижесі: - тұлғаның өзгеруін; - адамдармен араласу нысанын; - эмоционалдық ерік аймағын; - қарым-қатынастағы қабілеттілігін; - жаңа іс-әрекет түрін қамтиды. Пісіп жетілу - ағзаның жүйке жүйесінің психовизиологиялық жүйелі өзгерісін көрсетеді. Ол - дамудың негізгі факторы. Ол психикалық функциялардың дамуы мен сыртқа шығуына, пайда болуына, қалыптасуына жағдай туғызады. Пісіп жетілуіне байланысты принцип - дамудың гетерохрондылығы. Дамудың гетерохрондылығы - ерте кезеңдегі жүйке жүйесінің қалыптасуы және дамуының индивидуалды дамудың әр кезеңінде пісіп жетілу қарқыны әр түрлі болады. Психикалық дамудың ерекшеліктері: - сапалық өзгерістер тенденциясы; - дамудың қайтарымсыздығы; - прогресс пен регрестің міндетті қосылысы; - дамудың әр түрлілігі; - дамудың зигзаг түрі; - даму сатыларының деңгейге өтуі; - тұрақтылық тенденциясы. Бақылау және эксперименталды дамудың негізгі әдіс-тәсілдері. Даму психологиясының (XIX ғасырдың екінші жартысы - ХХ ғасырдың басы) негізгі зерттеу әдісі бақылау болып есептелінді. Зерттеушілер (соның ішінде биолог, психологтар Т. Тидеман, И. Тэн, Ч. Дарвин, В. Прейер) өз балаларының табиғи жағдайда дамуын зерттеп, актілерді тіркеді. Алайда, арнайы дайындығы жоқ ата-аналар бақылауды, бала дамуы туралы мағлұматты толық бере алмады. Бақылаудың жүйелі бағдарламасы, мақсаты болмағандықтан, олардың нәтижесі болмады. Бақылау әдісі. Табиғи жағдайда мақсатты, жүйелі психологиялық актілерді тіркеуді қарастырады. Бақылаудың негізгі шарттары: мақсаттың болуы, жоспарды құру, бақылау обьектісі мен жағдаятын таңдау, табиғи жағдайды ұйымдастыру, сынаулшының іс-әрекетіне араласпау, бақылаудың обьективтілігі мен жүйелілігі, қорытындыны тіркеу әдіс-тәсілдерін жоспарлау. Бұл әдісті Н.М. Щелованов өзінің жұмысында қолданды. Ол 1920 ж. Ленинград қаласында қалыпты балалардың даму клиникасын ұйымдастырады да, онда баланың алғашқы 1 жасқа дейінгі кезеңін жүйелі бақылау барысында балалардың жандану комплексін, шап беру, жүру және т.б. белгілердің ерекшелігінің дамуын бақылайды. Бақылау әдісін қолданудың қиындығы: көп уақыт мөлшерінің кетуі, бақылаушының психологиялық білімінің қажеттігі, психологиялық фактілердің кейде жаңа немесе бірнеше құбылыстармен бірігіп кетуі; нәтижелерді өңдеуде және жинақтаудағы субьективтілік қауіптілік; тексерудің мүмкін болмауы; нәтижені өңдеуде математикалық әдісті пайдаланудың шектеулігі. Бақылау барысында зерттеуші бала тәртібінің сыртқы көрінісін тіркейді, ал зерттеушінің мақсаты көрінбейтін психикалық үрдістер. Сондықтан ол өзінің проблемаға байланысты болжамын құрады. Бақылаушы қорытынды жасағанда абай болуы керек. Бақылау жалпы немесе таңдамалы түрде ұйымдастырылуы мүмкін. Жалпы бақылау бірнеші баланы ұзақ уақыт бақылаудан тұрады. Жалпы бақылау баланың бірнеші тәртіп жақтарын қарастыруы мүмкін. Жалпы бақылау бақылаудың таңдамалылығынан да тұрады. Таңдамалы бақылау бала тәртібінің белгілі бір жағдаятқа байланысты мәнді жақтарын қарастырады. Мысалы, Ч. Дарвин ұлының эмоциясын бақыласа, лингвист А.Н. Гвоздев ұлының алғашқы 8 жасқа дейінгі кезеңде тілінің дамуын бақылайды. Бақылау әдісінің қиындығы сыналушының жас кезеңіне шек қойылмайды, баланы ұзақ уақыт бақылау бала өмірінің сыни кезеңдерін анықтауға мүмкіндік береді, осылайша баланың жас уақытындағы сыни кезеңдері мен дағдарыстары туралы білім, мәліметтер жинақталды. Оны қазіргі кезде зерттеушілер бақылауды зерттеудің алғашқы кезеңі деп қарастырады. Эксперимент. Эксперимент зерттеушінің іс-әрекетіне белсенді араласуды қажет етеді. Зерттеуші сыналушының іс-әрекеті өтіп жатқан жағдаятты әдейі өзгертеді. Белгілі бір мақсат қояды да, сыналушының психологиялық ерекшеліктері туралы қорытынды жасайды. Эксперимент зертханалық және табиғи болып бөлінеді. Зертханалық эксперимент арнайы жағдайда, құрал-жабдықтарды пайдаланып, сыналушының әрекеті арнайы нұсқау арқылы өтеді. Зертханалық эксперименттің кемшілігі - нәтижені табиғи жағдайда үйлестіруіндегі қиыншылық. Табиғи экспериментті А.Ф. Лазурский енгізді. А.Ф. Лазурский бойынша табиғи экспериментті қолдану сыналушының индивидуалды және типтік ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді. Эксперименталды зерттеуде констатациялау және қалыптастыру болады. Констатациялау экспериментінде құбылыстың немесе сапаның болу деңгейін анықтауға бағытталған. Шетелде констатациялық зерттеуге оқытуды тепе-теңдікте қарастырады. Оқытушы эксперимент әдісін сыналушының нәтижелерін салыстыру арқылы жүзеге асырады. Қалыптастыру (немесе эксперименталды-генетикалық, генетикалық-модельдеу) эксперименті Л.С. Выготский есімімен байланысты. Қалыптастыру эксперименті психикалық даму үрдіін жасанды қайта жасаудан тұрады. Мақсаты - психикалық жаңа құрылымның пайда болу заңдылығы мен шартын зерттеу. Сыналушының алдына қалыптастыруға арналған жаңа мақсат қолданылады [5;47- 48 бб.]. Зерттеу стратегиясы: констатация және қалыптастыру. Констатациялық зерттеу стратегиясына бақылау мен констатациялық эксперимент нұсқалары енеді. Қалыптастыру эксперименті - жас ерекшелік психологиясының жаңа стратегиясын - қалыптастыру (генетикалық) зерттеудің стратегияларын жүзеге асырудан тұрады. Даму психологиясында констатациялау және қалыптастыру эксперименті бір-бірімен бірлесе отырып жүргізіледі. Диагностикалық кезеңде даму деңгейінің өзектілігі мен жетістігін констатациялау қамтамасыз етілсе, қалыптастыру кезінде алдын ала қойылған болжамға сәйкес жаңа деңгейге жету жетістігіқарастырылады. Қорытынды кезеңінде констатациялау қолданылады. Қосымша зерттеу әдіс-тәсілдері. Әңгіме, әңгімелесу, сауалнама, тест әдістері арқылы қоршаған орта туралы білім қоры мен жүйесі, пікірлер, т.б. алынады. Іс-әрекет өнімін талдау (сурет желімдеу, құрастыру, музыкалық, әдеби шығармашылық) әр түрлі мақсатта қолданылады. Салыстыру әдістеріне егіздер әдісі, кросс-мәдени, биографиялық, т.б. әдістер жатады. Егіздер әдісі - жеке тұлғаның психикалық дамуында орта мен тәрбиені, тұқым туалау рөлін зерттейді. Т. Бушар 48 сонозиготалы жұптарды зерттеу барысында көптеген қызғылықты факторларды ашады. Бұл жұптар туа сала бір-бірінен ажыратылып, бөлек өскен. Алайда, оларды бір-бірінен бөлек өскеніне қарамастан, олардың арасындағы ұқсастықтар өте көп болған. Ал гетерозиготалы егіздер бір отбасында тәрбиеленсе де, олардың арасындағы ұқсастықтар өте аз болған. Эмпирикалық зерттеуді ұйымдастыру. Даму психологиясында эмпирикалық зерттеуді ұйымдастыру аса маңызды. Даму психологиясында көп қолданылатын әдістің бірі - кесінді. Кесінді әдісі обьектінің әр кезеңдегі даму қалпының констатациясын (өлшемін) көрсетеді. Кесінді әдісі екі тәсілмен жүргізіледі. Көлденең әдіс - әр түрлі жастағы адамдарды бір мезгілде салыстыру. Мысалы, әр жас кезеңіндегі, атап айтқанда, 6,7,8 жастағы балалардың мақал-мәтелдердің мағынасын түсіну ерекшелігін зерттеу нәтижелері талданады. Алынған нәтижеге орай график салынады да, одан жастың өсуіне қарай мақал-мәтелді түсіну деңгейінің жоғарылағанын анық байқауға болады. Алайда, түсіну механизмі беймәлім. Лонгитюдті әдіс бір адамның психологиялық сапаларының өзгеруін ұзақ уақыт бақылап, зерттейді. Әсіресе, геронтопсихология саласында бұл әдіс өте жоғары бағаланады [6;15б.]. А. Геззель 165 баланы 12 жыл бақылап, зерттеген. Бұл әдіске ата-ананың да өздерінің балаларына күнделікті бақылау жасау барысында күнделік жүргізуі өз әсерін береді. Лонгитюдті әдістің екінші бір нұсқасы - биографиялық әдіс. Бұл әдіс арқылы ұлы адамдардың өмірін зерттеп, талдау жасалады. Бұл әдіс дамуда тұрақты заңдылық бар ма, дамудың алдын алуға бола ма деген сауалдарға жауап іздеп, дағдарыс кезеңдерінің ерекшеліктерін зерттеге мүмкіндік береді. Лонгитюдті әдіс арқылы жасалған индивидтің даму сызығы нақты адамдардың сапалық даму ерекшелігін көрсетеді.

2 Баланы психологиялық-педагогикалық тұрғыда еңбекке даярлау ерекшеліктері
2.1 Баланы еңбекке тәрбиелеуде ата-ананың рөлі
Баланы өмірге бейімдеуде мектеп, ұстаз және ата-ананың орны бөлек, Қоғамның алғашқы ұйтқысы отбасында бала үлкендермен араласады. Баланың қоғамдық әлеуметтік дамуы жанұяда өз орнын алуынан басталады. Жас шыбық иілгіш болса, жас адам да сондай, жақсыға да жаманға да бірдей бейімделгіш. Сіздер баланы тек сөйлеген кезде ғана, оған ақыл айтқанда немесе бұйрық берген кезде ғана тәрбиелейміз деп ойламаңыздар, - деп жазады А.С. Макаренко - Сіздер оны өмірлеріңіздің әрбір минутында, ттіпті өздеріңіз үйлеріңізде жоқ уақыттың өзінде тәрбиелейсіздер, сіздер қалай киінесіздер, сіздер басқалармен қалай сөйлесесіздер немесе басқа адамдар туралы қалай қуанасыздар және ренжисіздер, сіздер достарыңызбен қандай қарым-қатынаста боласыздар, сіздер қалай күлесіздер, газет-журнал оқисыздар - осылардың барлығының бала үшін маңызы бар. Қазақта Баланың бас ұстазы - ата-анасы деген сөз бар. Ата-аналар балаларының оқу үлгеріміне күнделікті назар аударып, қадағалап отыруы керек. Өкінішке орай, кейбір ата-аналар бұған жеткілікті мән бермейді. Тіпті, кейде баласының қай сыныпта оқитынын, сабақтарының жетекшісін де білмей жататын үлкендер бар. Тәрбие ешқандай үзіліс, демалыс дегенді білмейді. Жан Жак Руссо: Бала туылғанда ақ қағаздай болып таза туылады, оның үстіне шимақты қалай салсаң, қағаз бетіне солай түседі, бала тәрбиесі де сол сияқты, өзің қалай тәрбиелесең, ол солай тәрбиеленеді, - деген екен. Бұдан шығатын түйін бала тәрбиесіне ең әуелі ата-анасының еңбекқорлығы, ұстамдылығы, ақыл-ойы, сана-сезімі, адамгершілігі әсер етпек. Баланың жақсысы әке мен шешенің ары, ата-ананың абыройы, жаманы - қайғысы, бақытсыздығы, азабы, - дейді халқымыз. Бала үшін алғашқы тәрбиеші, педагог ата-анасы. Бала мектепте 6-7 сағат болса, 18 сағат үйде болады, сол себепті ата-ана баласының оқуын, жүріс-тұрысын, жолдастарын сонымен қатар киетін киімін де қадағалап, аптаның соңғы күндері сынып жетекшісімен, пән мұғалімдерімен, мектеп басшыларымен байланыс жасап, сабақ үлгерімі, тәртібі жайлы мәлімет алып отыруы қажет [6;25б.]. Кейбір ата-аналар балаларына өте қымбат заттар алып беріп жатады. Ондай балалар өсе келе көрсеқызар, дүниеқұмар, өзімшіл, кекшіл болатынын өмір көрсетіп келеді. Бүгінгі оқушы мемлекетіміздің ертеңгі үлкен азаматы, кәсіп иесі. Сондықтан да бала тәрбиесіне асқан жауапкершілікпен қарап, жас ұрпақты назардан тыс қалдырмаған жөн. Бүгінгі күннің негізгі мәселелерінің бірі болып балаларға ұлттық негізде тәрбие беру қажеттілігі туып отыр. Соның ішінде еңбек тәрбиесі, адамгершілік, рухани экономикалық, тағы басқа тәрбиелерді қамтамасыз ететін негізгі тәрбие болуы тиіс. Балалардың өмірге бейімділігі, олардың іскерлігі көптеген жағдайда отбасында, мектепте еңбек тәрбиесін ұйымдастыруына, жүргізілуіне байланысты. Отбасында ғана болашақ ұрпағымызға біз өмір туралы, айналада қоршаған орта, табиғат, адамдар қарым-қатынасы жайлы ең алғашқы ұғымдар береміз. Бұл жұмыстың жүзеге асырылуына, әрине, ұрпақтар тәжірибесі кеңінен қолданылады. Әр ата-ана өзінің баласын тәрбиелей отырып, өзінің қоғам алдындағы жауапкершілігін ешуақытта да ұмытпауы тиіс. Егер әр ата-ана өзінің баласын саналы, адамгершілігі мол, рухани жағынан жетілген, еңбекке бейім, қолынан әр түрлі өнер келетіндей етіп тәрбиелесе, онда біз егеменді еліміздің болашағы жарқын деп айта апар едік. Кейбір ата-аналарымыз өз балаларын қиыншылықтан қорғап, барлық жағдайлар жасап, не киемін, не ішемін деп ойландырмай, өсіргенмің арқасында көптеген жағдайларда мансапқор, өзімшіл, қолынан еш нәрсе келмейтін, соның салдарынан әр түрлі қылмысқа баратын балалар тәрбиеленеді. Сол ата-аналар баласының сондай жағдайға қалай жеткенін білмейді, өздерінің тәрбиелеу барысында жіберген қателіктерін кеш түсінеді. Балалардың бойында еңбекке деген санапы, шығармашылық қатынасты тәрбиелеуде және сол қатынасты қоғамдық парыз ретінде түсіндірудің рөлі өте зор [6;27б.]. Ата-аналар мен балалардың бірігіп атқарар ісі неғұрлым көп болса, соғұрлым әке-шешесінің ұл мен қызға ықпалы, үлгісінің күші де зор болмақ. Ата-ананың жеке басының ықпалы балалар үшін ешқандай салыстыруға келмейтін ұлағатты өнеге. Балалар жақсы-жаманды бірдей көріп өседі, ең абзалы жақсы-жаманды айыра білуі, оны ұғындыратын әке мен шеше, үлкендер балаларына адамдарға сый-құрмет көрсетудің, еңбекке шын ниетімен, бар ынтасымен кірісудің өнегесін көрсетеді. Соның негізінде балалар еңбекті сыйлап, ешқандай қиыншылықтан бас тартпауды, өз еңбегінің нәтижесін көріп, қуануды үйренеді. Бала айналадағылар оның әке-шешесін қалай құрметтейтінін күнделікті көріп отырып, ол құрмет ата-анасы еңбегінің нәтижесі екенін, тек қана адал еңбектің арқасында ғана адам сыйлы екенін түсінеді. Еңбекке, ұжымға деген қарым-қатынасы арқылы адамның адамгершілік болмысы анықталады. Еңбекке деген дағды, іскерлік қалыптаспаған жағдайда оның азаматтық сенімділігі жүзеге аспайды. Өз ісіне мұқият, адал болу - адамгершілік нышаны, ал ондай адам бағалы және сыйлы. Жауапкершілікті, міндеттілікті, өз ісіне адалдықты балалардың бойында күнделікті еңбекте жүйелі ұйымдастырмай, тәрбиелеу мүмкін емес. Еңбекке ынтаны және дағдыны қалыптастыруда ата-ананың орны зор. Бала бастаған ісін басқаға сілтемей, аяғына жеткізуді ата-ана қадағалауы тиіс. Ақылды ана қызын кішкентайынан өзіне көмекші етіп тәрбиелейді, оның жұмысын күнделікті күрделендіре отырып нәтижесін байқайды, қажет болғанда мақтал, егер қателіктері болса көрсетіп, бірге орындап көмектеседі. Сонда ғана тиянақтылыққа, ұқыптылыққа тәрбиеленеді. Ұл балалар үй шаруашылығына әкесінің бар ынтасымен араласатынын көріп, қарап отыруға болмайды, егер отбасы, көпшілік игілігі үшін атқарылса, ешқандай істің әбестігі, ұяттығы жоқ екенін түсінеді. Әке балаға құрал-саймандарды қолдануды, таза, ұқыпты, жылдам жұмыс істеуді үйретеді. Барлығынан да осындай біріккен еңбек барысындағы ата-ана мен балалардың өзара қарым-қатынасы тәрбиелік ықпалы мол әрекет. Жастайынан ата-ана балаларының икемсізідігіне мән бермей, оның бойында жалқаулық, еңбекке қырсыздық, немқұрайлылық тұқымдарын сеуіп өсірсе, үлкейген соң олардың өмірге бейімделуі қиын. Ұл балалар әскерге және еңбек жолында икемсіздік көрсетсе, қыз балалар тұрмыста көп қиыншылық көріп, тағдырларында әртүрлі қиын жағдайлар болуы мүмкін. Сол себептен ата-ана баласын қиыншылықтан қорғап, оларға алаңсыз балалық шақ қамтамасыз етемін демей, олардың тағдырына терең үңілуі тиіс. Еңбек тәрбиесіне көңіл бөлмеген жанұяларда балалар бос уақытын көлтеген жағдайда әр түрлі өткізіп, қызық қуумен болады. Ол жастардың азғындауына апарып соғатын бірден-бір нақты жағдай. Қаншалықты қиын, қызықсыз болғанымен істі аяғына жеткізіп бітіру керек. Бұл - еңбек тәртібі. Кейін нығайып, ол қызмет барысында көрініс тауып, болашақта жауапкрешілікке жалғасады. Юрий Рытхэу деген жазушы бір мақаласында былай деген: өз ісіне берілген, мамандығын бар тәнімен сүйетін, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.