ЕРІН ҮНДЕСТІГІ ЗАҢЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ САҚТАЛУ МӘСЕЛЕСІ

ОӘЖ 811. 512. 122

АВИЛХАН Х., ТУРГУМБАЕВА Н. К.

ҚАЕУ, Өскемен қаласы

ЕРІН ҮНДЕСТІГІ ЗАҢЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ САҚТАЛУ МӘСЕЛЕСІ

Қазіргі қазақ тілінде ерін үндестігі сақталғанба, байырғы қазақ тіліндегі ерін үндестігінің қаймағын бұзбай қалай қалпында қалдырамыз деген сауалдар қазақ тілі жанашырларының көкейін тескен өзекті мәселе ретінде шешімін таба алмай келеді.

Ерін үндестігінің сингормонизм заңдарының бір тармағы екені белгілі. Қазақ тіл білімінің негізін қалаған ғалымдар А. Байтұрсынұлы, Х. Досмұхамедұлы еңбектерінде сингармонизм зандылығына ерекше мән берілген. Өз кезінде Х. Досмұхамедұлы "Қазақ-қырғыз тілдерінде сингармонизм заңына көнбейтін сөз, сөз өзгерісі жоқ. Сингармонизм тілімізді үйренуге, үйретуге жеңілдетіп тұр, жаңа сөздер тудырып, сөздер қосып, адастырмайтын қарақшы даңғыл жол болып тұр", - деп анықтап кетеді [1, 85] .

Сонау көне түркілер заманынан бері тілімізде мұндай заңдылықтардың болғанын дәлелдейтін тұжырымды ойдың иесі - зерттеуші В. А Богородицкий. Ғалым түрлі түркі тілдерінің сөз формаларындағы сингармонизм заңдылықтарын тұжырымдап шықты. Ол түркі тілдеріне тән сегіз дауысты дыбысқа (о - ö, u - ü, a - ä/e, y(ы) -i) негізделген сегіз тордан тұратын кесте жасады да, көлденең төрт қатарына түбір буынындағы төрт ерін дауыстыны, яғни о - ö (жуан), u - ü (жіңішке) ; аффикстік вокализмнің екі типіне сәйкес кестені тігінен екіге бөліп, еріндік: a - ä/e (ашық), y-i (қысаң) дыбыстарын орналастырды[2] .

Сөйтіп сингармонизм түркі тілдеріндегі, оның ішінде қазақ тіліндегі күрделі құбылыс ретінде сөздің просодикалық белгісі, ол сөздің кұрамындағы дыбыстардың бәрін қамтиды, соның нәтижесінде дыбыстардың басы бірігіп, бүтін бір сөзге айналады, ол тек сингармонизм арқылы ғана дұрыс айтылады, сингармонизм арқылы ғана дұрыс танылады [2] .

Сингормонизімдегі елеулі мәселенің бірі - ерін үндестігі. Ерін үндестігі жайлы мәліметтер беретін академик І. Кеңесбаевтың 1954 жылы жарық көрген «Қазіргі қазақ тілі» деп аталатын еңбегінің фонетика тарауында былай делінген: «Әдеби тілде (жазу нормасын еске алғанда) ерін үндестігі тіпті еленбейді десе де болады. Осыған қарағанда ерін үндестігінің қазақ әдеби тілі үшін айтарлықтай үлкен мәні бар деуге болмайды [3, 283 б. ] . Ал келесі бетте былай жазылған: «Қазақтың ауызекі тілінде аздап болса да ерін үндестігі байқалады. Ерін үндестігінің күші үш буыннан аспайды: әсіресе екі буынды сөзде ерін дауыстысымен келген алғашқы буынның еріндік ықпалы анық сезіліп тұрады: үшінші буында солғындау сезіледі», мысалы: өнер-өнөр, бөлме-бөлмө, төсек-төсөк, құндыз-құндұз, сүйек-сүйөк, жүзді-жіздү, ада-гүде-ада-гүдө, күміс-күмүз, сөне-сөнө, бүйрек-бүйрөк, төлеу-төлөу, күндері-күндөрү, күлте-күлтө, түсім-түсүм, мұрын-мұрұн, жұлын-жұлұн, тұлым-тұлұм, көрсету-гөрсөту, бөшке-бөшкө және т. б [3, 284 б. ] . Осы қағида фонетика оқулығының кейінгі басылымдарында да өзгеріссіз қайталанып жүр.

Рабиға Сыздық та ерін үндестігі туралы өз зерттеуінде былай дейді: «Сөздің басындағы немесе бірінші ашық буындағы ұ, ү, у, о, ө дыбыстары және екі дауыстының ортасында келген у дыбысы (тауық, бауыр) сияқты сөздерде келесі буындағы ы, і дыбыстарын өзгертіп, ұ, ү- лерге жуықтатып естіртеді. Мысалы: кү- ліп, құ- лын, бү- гін, о- рын болып айтылады. Еріндік дыбыстардың ықпалы үшінші, төртінші буындарда біртіндеп әлсірей береді. Мысалы: күмістің деген сөздің екінші буыны ү- ге ұқсап, соған жуық айтылса, үшінші буынында і- ге «күмүсті» деп жуықтау айтылады.

Қазіргі қазақ тілі білімінде Ә. Жүнісбек, М. Жүсіпұлы (сингармониялық теорияны қалыптастырушылар), Ж. Әбуов, С. Мырзабековтің зерттеулерінде ерін үндестігінің қазіргі қазақ тілінің жүйесіндегі қызметі, сөз бойындағы таралу шегі анықталды. Ә. Жүнісбеков өз зерттеулерінде ерін дауыстыларының жасалу жолдарын инструменттік талдау арқылы дәлелдеп, нақты тұжырымдарды жаңаша қырынан түсіңдірді. Ғалымның пікірінше, үндестіктің екі түрі фонологиялық та, фонетикалық та тұрғыдан тең құбылыстар. Сондықтан олар бүтін жүйенің құрамды бөліктері болып саналады [2, 82] .

Ерін үндестігі құбылысы қазақ тіл білімінде де өз дәрежесінде зерттеу еншісіне ие болмады. І. Кеңесбаев, Ж. Аралбаев сынды ғалымдар өз еңбектерінде ерін үндестігіне қысқаша тоқтала келе: "Ерін үндестігі (лабиалдық аттракция немесе лабиалды сингармонизм) қазақ тілінде езу үндестігіне қарағаңда өте сирек кездеседі. Қазақтардың ауызекі тілінде аздап болса да ерін үндестігі байқалады [3], сөздің бірінші буынында ерін дауыстысының (о, ө, ұ, ү) біреуі келетін болса, одан соңғы екінші кейде үшінші (өте сирек) буындағы езу "е, ы, і" дауыстылары кейде сөйлеуде "ө, ұ, ү" ерін дауыстыларымен үндеседі - комбинаторлық түрде алмасып айтылады", -деп оған себеп кезінде түркі тіл білімінде қалыптасқан қазақ тіліңдегі ерін үндестігі қырғыз және алтай тілдеріңдегідей аса маңызы жоқ делінген пікір үстем болғаңдығыңда еді. Әрі түркі тілдерінің кейбіріңде әлсіз байқалатын ерін үндестігін желеу етіп, түркі тіл біліміндегі бұл құбылыс кейін пайда болған деген пікір қалыптасты. Еріндіктерді «бас буыннан басқасында келмейді, бас буыннан басқасын сүймейді» деп жазуда шектеген А. Байтұрсынұлы екені белгілі. Бұған қарағанда, олар бас буыннан басқа буында айтылмайтын сияқты.

Ерін үндестігін аңғарып, айқындау үшін орыс тілді зерттеушілердің қазақ тілі жөніндегі еңбектерін екшеп, зерделеу керек болды.

Осыдан бір ғасыр бұрын қазақ тілінде ерін үндестігі мықты болғанын ірі түркологтар В. В. Радлов, П. М. Мелиоранский т. б ғалымдардың еңбектерінен жақсы көруге болады.

Академик В. В. Радлов «Опыт словаря тюркских наречий» деп аталатын еңбегінде қазақ (кітапта қырғыз деп берілген) сөздерін мол қамтыған. Фонетика тұрғысынан сөздіктің бір артықшылығы - сөздер орыс алфавиті негізінде жазылған. Ал араб алфавитімен жазылған сөздерден әсіресе ерін үндестігін айқындау мүлдем қиын. Түркі сөздерінің дыбыстық жүйесін дұрыс беруді мақсат еткен В. В. Радлов қазақ сөздерін: бөлтүрүк, дүрүлдө, тоқшұлұқ түрінде жазған.

Қазақ тілінің грамматикасын жазған профессор П. М. Мелиоранский қазақ сөздерін төрөлөр, төрөлөрдүң, төрөлөргө, төрөлөрдө, төрөлөрдөн, төрөлөрдө, төрөлөрдөй деп септеп, жүдөгөй, жүдөгөймүн, жүдөгөйсүң, жүдөгөйсүз деп жіктейді. Оның айтуынша, ерін үндестігі қазақ, қырғыз тілдерінде ұқсас, тек қазақ тілінде о дыбысы бірінші буында ғана айтылады.

В. В. Радлов та, П. М. Мелиоранский де: «Сонда Тарғын сөйлөйдү , сөйлөгөндө бүй дейді» деп келеді. Ал бұлардың түсінігінде, жазуында (дәл мәселеге байланысты) білместік бар деу қисынсыз. Себебі жазуды дамытамыз деп жүріп, тіліміздегі осы бір жарасымдылықты құнсыз етіп алғанымыз рас.

Ерін үндестігі қазіргі түркі тілдерінің біріңде мүлдем кездеспесе, екіншілерінде әрқилы көрініс беріп, өзінше ерекшеліктерге ие. Бір түркі тілдерінде құбылыс тек қана түбір сөздермен шектелсе, ендігі бірінде бүткіл сөздің қосымшаларын (қосымшалар құрамын) қоса қамтып, ал үшіншісінде бір қосымшаның құрамында ғана байқалып, онан кейінгілеріне әсері болмауы мүмкін. Қырғыз, алтай бұлардан кейінгі тува, хакас, якут тілдерінің фонетикалық жүйесінде ерін үндестігі тіл үндестігімен бірдей маңызды қызмет атқарады. Тува, хакас, якут және басқа түркі тілдеріндегі ерін үндестігі көбіне кейінгі буындардағы қысаң дауыстыларға тән болса, қырғыз, алтай тілдерінде қысаң мен ашық дауыстыларға да тән қасиет [3] . Міне осы тілдердегі құбылыстың жайын ғалым Ф. Г. Исхаков сөз қылып, ерекшелікте көрсетіп берген. Төменде автор көрсеткен қазіргі түркі тіддеріндегі ерін үндестігінің сипаты осы шамада.

1-кесте - Қазіргі түркі тіддеріндегі ерін үндестігінің сипаты

Кестеде әр тілге қатысты фактілер ішіндегі қазақ тілі деректерінен ерін үңдестігі байқалмайды. Яғни, сол кездегі қалыптасқан дәстүр бойынша, бұл құбылыс еленбеген. Оның үстіне автор бұл кестеде тек мысал алынып отырған тілдердің сөздіктерде беріліп жүрген жазу үлгісін пайдаланған. Ал сөздіктер болса, олардағы сөздердің жазылуы емле тәртібімен берілетіні түсінікті. Мұны қазақ тілінен келтірілген мысалдардың жазылуынан анық көруге болады. Егер кестедегі қазақ мысалдарын транскрипциялау үлгісімен берер болсақ, сөз жоқ, былай таңбаланар еді: бүтүн, күмүс, көмүр, отұз, мұрұн [1] .

Сингармонизм - тіліміздің тарихи дамуының нәтижесінде қалыптасқан заңдылық, өзге тілден ерекше етіп тұратын өзіндік жарасым. Тіліміздің табиғи жарасымдылығына ерін үндестігі де жатады. «Ерін үндестігі өткен ғасырлар ішінде күшті болған, енді әлсіреп құрып барады» (академик Н. Сауранбаев) десек, оған себеп, біріншіден, жазудың ықпалы, өзіміздің құнтсыздығымыз болса, екіншіден, артикуляциялық базамыздың дамуы, ерін үндестігі жоқ көрші тілдердің әсері деп қарау керек.

Қазіргі кезде, әсіресе жастардың тілінде тіпті екінші буында да еріндіктерді айтпау заңдылыққа айналды деуге болады. Ал қарттар тілінде бұл заңдылық сақталған, мысалы: Атасы өлүп қалдұдағұ бауұрларұн бауұрұна салып алды. Бір азамат өсүрүп өндүрдү . Онұмнұң өзү ұмұтұлұп қалды. Байдың балдары бізге итін қосат өстүп келе жатқанда әлгі бітти сиа сауұтұмұздұ тесіп тыстады, кітабымызды шимайлап тыстайт, аузұ қисық босада байдың баласы сөйлөсүн деген [4] .

Кірме сөздердің игерілуі турасында зерттеуші Х. Досмұхамбетұлы: «Жат сөздерді өзгертпей, бұлжытпай алатын жер дүниеде тіл жоқ деп айтса да болады. Жат сөздерді өзгертпестен алып, бастапқы қалыбымен тілге сіңіреміз деген - шатасқандық. Бұл жолда жүрген адамдар тілімізге орасан зиян келтіреді» деп өзінің көзқарасын білдіріп, тілдің қалыптасқан даму заңдылықтарын бұзатынын дөп басып айтқан [3, 26] . Сол кездің өзінде-ақ аса көрегенділікпен айтылған осы пікірдің шыншылдығына бүгінгі ұрпақтың қолданып жүрген шұбарланған тілі дәлел бола алады. Мәселен кірме сөздерді сол қалпында емес өз тілдеріне ыңғайластырып айтатын бірден-бір тіл түрік тілі болып есептеледі, мысалы: Азия-Acъя, полиция-полис, велосипед - бисиклет, мотоцикл-мотоциклет, телеграмма-тельграф, август-аъюстус, секунд-сание, картофель-пататес, руский-руч, карта-харита, Ливия-Либия , автобус-аутобюс, соус-цыц, музей-мүзем деген сөздерден бұзылмағандығын байқай аламыз. Қазақ тілінде кірме сөздер өзгертіліп айтылудың орынына теория жүзінде тек орфоэпиялық сөздіктерден ғана көре алатынымыз жасырын емес. Осы тұрғыдан алып қарайтын болсақ, ерін үндестігін жазу танитын жастардан гөрі көне көз қарияларымызда сақталған. Және де жоғарыда айтып кеткеніміздей, кірме сөздерді мысалы керует-кровать, машина-мәшін, конфеты-кәмпит , ящик-жәшік, сумка-сөмке, самовар-самаурын , баклашка-бақалшық, малыш-мәліш, гири-кір, суд-сот, кирпич-кірпіш, ботинки-бәтеңке, труба-тұрба, чайник-шәйнек, шәугім, калоши-гәлөш, стул-үстел, шкаф-ышкап, утюг-үтік, бутылка-бөтелке, трактор-трәктір , буран-боран, ишак-есек, аркан-арқан, камыш-қамыс, сундук-сандық, караул-қарауыл, багатыр-батыр, Москва-Мәскеу, майка-мәйкі, карандаш-қарындаш деп өз тілімізге ыңғайластырылып өз тілімізге сәтті кіріктірілген сөздер саны аз емес, алайда өзгеріссіз қалып, тіл үйлесімділігін бұзатын университет, институт, циркуль, цирк, театр, кино, студия, телефон, компьютер, калькулятор, принтер, интернет, модем, модель, роль, журнал, газет сол қалпында жұмсалады, ал егер үндестік заңы бойынша біз оларды үнверстет, иінститүт, сіркүл, сіірк, телепон, кәмпютр, әкумләтр, принтір, інтернет, мәдем, гәзит, рөл деп айтуымыз шарт . Тағыда осындай сөздерді өз тілімізге негіздеп айтар болсақ, аз да болсақ өз тіліміздің тазалығын сақтап қала аламыз.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс