Ежелгі Қытай мемлекеті мен құқығының тарихы
2019 Ежелгі Қытай мемлекеті мен құқығының тарихы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1 Ежелгі мемлекеттердің құқықтары мен бостандықтары 9
... ... ... ... ..
1.1 Ежелгі Қытай мемлекетінің 9
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 Ежелгі Қытай мемлекетінің 12
қалыптасуы. ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
2.1 Қытай мемлекеті мен құқығы тарихын
мерзімдеу ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .12
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2.2 Қытай өркениеті мен мемлекеттік дамуындағы
байланыстылық ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .14
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
3 Қытайдың мемлекеттік 19
доктринасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Конфуцийшілдіктің негізін салушы – 19
Конфуций ... ... ... ... ... ... .. ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .59
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Пайдаланылған дереккөздер тізімі 61
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
Кіріспе
Мемлекет ұғымы жалпы көпшілікке жақсы белгілі. Мемлекет алғашқы,
қауымдық қоғамда құрылған жоқ. Ғылым мемлекеттің пайда болуын адамзат
қоғамы дамуының белгілі бір тарихи кезеңімен, яғни әлеуметтік топтар мен
таптардың пайда болып, қоғамда саяси-әлеуметтік теңсіздіктердің орнығуымен
байланыстырады. Экономика саласындағы үстемдік етуші таптың саяси
үстемдігін қамтамасыз ету және басқа таптардың қарсылығын болдырмау
қажеттілігінен мемлекет пайда болды деген пікір ғылымдардағы негізгі
көзқарас. Мемлекет құл иеленуші дәуірде де қазіргідей дәрежеге жетті. Бірақ
тарихи ұзақ мерзім бойы “мемлекет” деген түсінік “қоғам”, “ел” деген
түсініктен ажыратылған жоқ. Мемлекет деген атауды рулық, тайпалық
қауымнан ажырату, яғни, алғашқы қауымдық емес деген ұғымды белгілеу үшін
пайдаланды. Мысалы, патшалық, қаған, хандық, князьдік, халифат, Алтын орда,
Ақ орда, Ноғай ордасы, Сібір ордасы деген сөздер екі түсініктің орнына
(біріншісі мемлекет, екіншісі қоғам) пайдалана берілді. Алайда, мемлекеттің
пайда болуы әртүрлі әлеуметтік пікірлердің қалыптасуына негіз болды. Саяси
өмірдің дамуына байланысты қоғамда мемлекеттің ролі күшейе түсті. Ойшылдар,
ғалымдар мемлекетке - “ел”, “қоғам” түсінігі тұрғысынан емес, “өкімет”,
билік тұрғысынан қарайтын болды. Сөйтіп, нәтижесінде мемлекет пен өкімет
туралы ойлар, қағидалар бірте-бірте біздің заманымыздан бұрынғы VI-V
ғасырларда теориялық деңгейге жетті. Мемлекет пен қоғам мәселелері адамзат
өмірінде әрбір тарихи кезеңге сай өзгерістерге ұшырап отыратыны және оларды
адамзаттың шама-шарқынша сәтті түрде шешуге ұдайы ықыластық танытатыны
белгілі. Егер өткенімізді ойша шолар болсақ, адамзат тарихы мемлекет
жөнінде сан түрлі саяси ой тізбегі мен даналыққа толы екендігін байқаймыз.
Солардың ішіндегі ең мәндісі де, өзіндік ерекшеліктерімен айқындалатыны да
ғұлама ойшыл Конфуцийдің идеялары. Бұл ойшылды негізінен мемлекетті басқару
мәселелері көп толғандырғанын атап өткен жөн. Конфуцийдің осынау күрделі
мемлекет мәселелерін қатаң тәртіп пен бір тәрбиелік ұстанымдардың көмегімен
жүзеге асырмақ ниеті және оған қоса шектен шыққан қызулыққа берілмей,
көбіне-көп “тепе-теңдік” пен “орталық” принциптерді ұстанғаны белгілі.
Түрлі ұсақ иеліктерге бөлініп, бір-бірімен қырқысып жатқан Қытайдағы
патшалықтарды бір орталыққа бағынған мемлекетке біріктіруді басты мақсатқа
айналдырған ол, сонымен бірге, халықтың тәлім-тәрбиелік күш-қуатын жоғары
деңгейге көтеру мен оны “бақытты” ету үшін бар күш-жігерін сарп етті.
Конфуцийдің ойынша, б.з.д. VI ғасырда Қытайдағы әлеуметтік тәртіптің негізі
- қоғамдық тәртіп пен тұрақтылыққа сүйенуге тиіс болатын. Және мұндай 58
қоғамда әркім өз құқығы мен мемлекет алдындағы міндеттерін терең сезінуі
тиіс. Яғни, әр адам өзінің орнында болуы керек: патша-патша, бағынышты-
бағынышты, әке-әке, ұл-ұл болуға тиіс. Мемлекетті басқарушы құдай
дәрежесіндегі Аспан ұлы– адамдар әлемінің өкілі. Ол әулие, император бола
отырып Аспан алдында ғана жауапты. Өйткені ол тақ пен билікті тек осы
аспаннан алады. Билеуші әділ болып, барша халыққа мейірім төгуі міндетті,
ал олай болмай ел аштық пен қайыршылыққа ұшырап жатса, халықтың бүлік
шығарып, билеушіні тәубесіне келтіруі құдайшылыққа жатады. Конфуцийлік
әлеуметтік саяси ілім – халықтың ой-арманымен, бақытты болашақты көксеген
қиялдарымен терең ұштасып жатыр деуге толық сенім бар. Мемлекет – халықтың
талап тілегін іске асыратын құрал. Халықтың шынайы сенімінсіз мемлекет те
болмақ емес. Демек, оның сеніміне тек адамдарға жасалынған қамқорлық арқылы
ғана қол жетпек. Ел басқарушысы алдымен халықты ішер аспен қамтамасыз етіп,
содан соң жоғары мақсаттарға шақыруға міндетті.
Ежелгі елдердің мемлекеттері мен құқығының жалпы тарихын зерттеудің
жоғары кəсіби заңгерлерді дайындаудағы маңызы зор. Ең алдымен, мемлекет
жəне құқық тарихын зерттеу мемлекеттік-құқықтық құбылыстарға деген
тарихи көзқарас сезімін қалыптастырады, оларға жалпы қоғамдық өмірді,
оның ішінде мемлекет пен құқықты ғылыми əдістемелік түрде тануына
мүмкіндік береді. Мемлекет пен қоғамның кезкелген құбылысын олардың
қалыптасу, даму алғышарттарын анықтағанда ғана, бұл құбылыстың қалай
пайда болғаны, қалыптасу бары-сында қандай кезеңдерден өткені жəне
қандай бағытта дамып келе жатқаны зерттелген жағдайда ғана дұрыс түсінуге
болады. Осы жұмыстың шеңберінде зерттеліп отырған ежелгі Қытайдың
мемлекеттік-құқықтық құбылыстары мен оқиғаларын қамтып өту мүмкін емес,
сондықтан қоғамдық құрылым, мемлекеттік құрылым түсініктері арқылы
ашылатын мемлекет пен құқықтың негізгі аспектілері (басқару нысаны,
мемлекеттік құрылым нысаны, билік пен басқарудың орталық жəне
жергілікті органдарының құрылымы, өкілеттіктері, олардың өзара қарым-
қатынастары) мен құқық түсінігінің негізгі аспектілері (құқықтың
қайнар көздері, құқықтың негізгі институттары: меншік құқығы,
міндеттемелік құқық, отбасылық-некелік құқық жəне мұрагерлік құқық, қылмыс
пен жаза, сот процесі) қарастырылып өтті.
Ғылыми жұмыстың маңыздылығы. Қытай тарихы археологиялық мәліметтермен
қатар, ерте заманнан бергі саяси өмір мен әлеуметтік қозғалыстарды
зерттеуге мүмкіндік беретін, жазба көздерінің көпшілігі және түрлігімен
ерекшеленеді. Діни-философиялық және тарихи мазмұны бар канондалған ежелгі
қытай мәтіндері, әсіресе Конфуцийдің оқуы жазылғаны — өз кезегінде, қытай
өркениетінің дамуына, қытай халықтарының көзқарасына әсер етті.
Қытай өркениетіне Конфуций заманынан бері әрбір адамның жердегі
өміріндегі бақыт пен аман-саулығына бағытталған жоғары әлеуметтік-саяси
белсенділік тән болды — адамның тағдыры құдайдың салғаны емес, өз еңбегінің
арқасы. Қытай тарихындағы үлкен халық қозғалыстары менен Қытайға тән жоғары
әлеуметтік көшпенділіктің мәнісі осында жатыр. Қытай өркениеті — әлемдегі
ең ежелгілердің бірі. Қытай ғалымдарының айтуы бойынша, оның жасы бес мың
жылға жуық, оның үстіне жазба көздері 3500 жылғы мерзімді қамтиды.
Династиялар ауысқан сайын түрлі даму кезеңдерінен өткен ежелгі әкімшілік
басқарудың баршылығы, өзге өркениеттен кейін қалып қойған көшпенді көршілер
мен тау халықтарына қарағанда, жер өңдеу саласы дамыған экономикасының
баршылығы анық артықшылық болды. Қытай өркениетін одан әрі конфуцийлік
(б.з.д. 1 ғ.) және бірегей жазу жүйесінің енгізілуі күшейтті.
Саяси көзқарас бойынша, Қытай бірнеше мыңдаған жылдар бойы, цикликалық
түрде қайталанатын саяси бірлік пен шашыраңқылық мерзімдерінен өткен. Қытай
аумағы басқыншылардың шабуылына жиі ұшырады, бірақ басқыншылардың көбі
ертелі-кешті қытайланып, қытай этносымен араласып кетті. Қазіргі қытай
мемлекеті мен қоғамы көптеген ғасыр бойы қоршаған азия халықтарымен мәдени
және саяси араласуы менен енгізілуінің нәтижесі. Қытай этносының аса ірі
демографиялық потенциалының көрші халықтарға тигізетін әсерін жоққа
шығаруға болмайды.
Бұл ғылыми зерттеу жұмыс Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік
құрылысының қалыптасуындағы конституциялық қағидалар өзектілерін ашу
барысындағы Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік жүйесіне,
мемлекетте билікті бөлу механизмін реттеу жағдайында және олардың
өкілеттіктерінің дамуын тарихи–құқықтық тұрғыдан зерттеуге арналған.
Зерттеудің мақсаты Шығыс әлемінде ерекше орын алатын, мемлекеттік және
құқықтық дамудың өзіндік ерекшелігін бекіткен, мемлекеттік басқарудың,
билік жүргізудің жүйесін мыңдаған жылдар бойы сомдап келген алып
империялардың бірегейі Қытай мемлекетінің ерекшеліктерінің қалыптасуының
себеп-салдары мәселелерін өз бетінше кешенді зерттеу.
Зерттеудің объектісі мен пәні Зерттеу пәні Ежелгі Қытай мемлекеті мен
құқығының қалыптасу, даму мәселелерін көрсетуге арналған.
Зерттеудің әдістері қоғамдық ғылымдарға ортақ жалпы және арнайы
танымдық әдістер жүйесі: тарихи, диалектикалық, салыстырмалы, функционалды
талдау, жүйелеу, синтездеу, статистикалық т.б. әдістер басшылыққа алынды.
Ғылыми зерттеудің құрылымы кіріспеден, 3 тараудан: 1 тарауда Ежелгі
Қытай мемлекеттік билік құрылысы шолу жасалынған; 2 тарауда Қытай
мемлекетінің мемлекеттік органдар жүйесі және оның құрылымына тоқталынған
және қорытындыдан, пайдаланған дерек көздер тізімінен тұрады.
Зерттеу жұмысын жазу барысында отандық ғалымдар Әмірбеков Ш., Мұхтарова
А.К., Булгакова Д.А., Истаев А.Ж., және т.б. ғылыми жұмыстардағы теориялық
тұжырымдары негізге алынды.
1 Ежелгі мемлекеттердің құқықтары мен бостандықтары
1.1 Ежелгі Қытай мемлекетінің қалыптасуы.
Ежелгі Шығыс мемлекеттерінің пайда болуы. Ежелгі шығыс елдерінде
мемлекет алғаш ұлы өзендер аймағында пайда болды. Себебі тұщы су, өзен
жағасындағы аңдар, жабайы астық тұқымдас әр түрлі шөптердің мол болуы
өзеннің теңізге құяр сағасында (атырау) адамдардың көптен шоғырлануына әсер
етті.Бұл жағдай адамдардың көптеп шоғырлануына әсер етті. Бұл жағдай
адамдардың ахуалын жақсартып қана қойған жоқ, сонымен бірге бала туудың
өсуінеде әсер етті. Адам саны көбейген сайын теріп жейтін және аулайтын
аңдар белгілі бір территорияда азая бастағандықтан адамдардың бір тобы
біртіндеп егіншілікке көшуге мәжбүр болды. Әдетте өзен арнасы кей жерлерде
(әсіресе атырауда) бірнеше арнаға бөлініп, баяулай бастайды. Осындай табиғи
каналдардың негізінде адамдар өзен суын бұруды,тоған салуды үйрене бастады.
Тың жерге егін салған адамдар тобы тез байып, басқалардан ерекшелене
бастағандықтан өз жерін қорғауға көбірек көніл бөліп, қамалдар мен
шіркеудар салуға кіріседі Міне осылайшіркеудар мен қамалдарнегізінде кала-
мемлекеттер пайда болды. Суару жүйесінің ролі басым болгандықтан Ежелгі
Шығыс елдерінде осы жүйені ұйымдастырушы мемлекеттің меншігі басым еді.
Шығыс елдерінде ұжымдық еңбектің басым блуына еңбек-құрал жабдықтарының
мыстан және тастан жасалуы да әсер етті.
Ежелгі Шығыстағы қала-мемлекеттерде бастапқыда діни билік басым болды.
Себебі егіншілікпен айналысушы халықтың табиғаи ортаға тәуелділігі ерте
заманда тіпті күшті болатын. Сондықтан табиғи куштерге табыну кең етек
алды. Сонымен бірге жердің тез тұздану, балшықтану процесі жаңа жерлерде
каналдар салу арқылы игеруді қажет еткендіктен ұжымдық еңбекті керек етті.
Ал коллективтік еңбекті ұйымдастыруда шіркеуның ролі ерекше болды. Шіркеу
сонымен бірге қамал және қойма функциясын да атқарды. Сондықтан бастапқы
кезде шіркеу басшысының беделі жоғары және шіркеу жері көп болса, бірте-
бірте территорияларға талас күшейіп, соғыстардың жиіленуінің әсерінен
әскери басшы-патша діни билікті өз қолына шоғырландырды. Патша негізгі
ұйымдастырутырушыға айнала бастады.
Ежелгі Шығыстағы мемлекеттің ішкі бөліктерінің өзара байланысының да
діни сипаты басым болды. Каналдар салу,су бөлу, ирригациялық жүйелерді
қалпына келтіру-қоғамдық істер мекемесінің пайда болуына әсер етті. Бұл
мекеме патша бұйырығымен жоғарыда аталған жұмыстарды жүргізу үшін
халықтарды қоғамдық еңбекке мәжүбірлеп отырған. Мысалы, Египеттегі
пирамидалар, Қытайдағы Ұлы қорған осындай жолмен салынған.Қоғамдық істер
мекемесі және жерге мемлекет меншігінің болуы - ежелгі Шығыстағы
мемлекеттің басты ерекшеліктерінің бірі.[1]
Адам санының өсуі өмір сүру үшін табиғи ортамен күрестің күрделенуіне
алып келді. Осы мәселені шешу барысында басқару жүйесі де күрделене бастады
және бірте-бірте шектен шыға бастады. Бастапқыда патша билігін мойындату
үшін құдайдың баласы немесе құдай қалаған адам сияқты уағыздар айтылса,
кейіннен патшаны құдай қатарына қосып қойды. Басқарудың күрделенуіне
әлеуметтік топтардың арасындағы күрестің шиеленісуі де әсер етті.
Мемлекетті басқаруға экономикалық жағынан ықпалды топтар-ақсүйектер,
әскерибасшылар, дінбасылар, сауда адамдары араласуға мүдделі болды. Себебі
олардың жағдайын жақсартуға,байлығын көбейтуге мемлекет жүргізіп отырган
саясат тікелей әсер етіп отыргандыктан, олар осы баскаруға қатысуға тырысты
және патшаға ықпал ету үшін өзара таласып отырды. Патшалар және олардың
арасындағы ықпалды топтар бұл мәселені ушықтырмау үшін діни жолмен
қиындықтан шығуға тырысты. Осы топтардың қоғамдағы ролі діни қағидалар
бойынша бекітілді. Мысалы, Ежелгі Үндістанда әлеуметтік
топтпрдың ролі дін және заң арқылы бекітілді. Қоғам төрт үлкен топқа
бөлінді; дін адамдары-брахмандар, әскери басшылар-кшатрийлер, егіншілер-
вайшилер және құлдар-шудралар. Осы топтардың қоғамдағы ролін бекіту үшін
брахмандар құдайдың аузынан, кшатрийлер қолынан, вайшилер-санынан, ал
шудралар табанынан жаралды деген аңыз пайдаланылды.
Ежелгі Шығыстағы мемлекетке тән тағы да бір ерекшелік-барлық жерге
мемлекет меншігінің болуы. Жерге мемлекет меншігінің болуы өте күрделі
жолмен бекітілді және бұл процесс биліктің қалыптасуымен тығыз байланысты.
Бірақ билік әр түрлі айсақта әр түрлі жағдайлардың әсерінен
қалыптасқандықтан сипаты жағынан ерекшеліктері болды. Сондай ерекшеліктер
шығыстағы билік жүйесінен айқын көрінеді. Мемлекет билігі мен діни биліктің
күрделі байланысының нәтежесінде пайда болған ежелгі Шығыстағы билікті
шығыс деспотиясы деп атаймыз. Деспотия, деспотизмсөзі ежелгі грек
тілінен аударғанда шексіз билік ұғымыны білдіреді.Бұл сөз ХVІІ ғ. аяғы мен
ХVІІІ ғ. басында өмір сүрген француз жазушысы Ф.Фенелонның романындағы
адамдардың барлығы қорқынышта өмір сүргетін және заңмен қорғалмаған қоғамды
атаған болатын. Әдетте шығыстағы мемлекеттік басқаруды деспотия деп атайтын
себебі патшаның діни, азаматтық, әскери, атқару және сот билігін қолына
шоғырландыруына және халықтың негізгі бөлігінің құқықтық жағынан
қорғалмауына байланысты.
Ежелгі шығыс өркениет құқығы. Ежелгі дүниедегі құқықтың пайда болуы
және дамуы. Қандай да болмасын әлеуметтік организмге, яғни адамдар
бірлестігіне және адамға ішкі ұйымдасушылық қасиет және реттеушілік
функция тән. Осындай қасиетінен айрылған тұлға немесе әлеуметтік бірлестік
жойылады. Рулық қауым сатысында ішкі мәселелер көсем беделімен ғана
шешіліп отырған жоқ, сонымен бірге ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрыптар
бойынша да басқарылды. Әдет-ғұрыптардың пайда болуы адамдар өмір сүрген
табиғи ортаға, шаруашылық жүргізу тәсіліне және басқару мәселелеріне
байланысты. Мысалы, шөлді аймақта тұратын халықтарда бұлақтарды, су
көздерін қорғау дәстүрі көп. Ал суы жиі таситын аймақтарда өзенге
табынып, құрбандық беріп жатады.
Адамдар бірлестігінің түрлері өзгеріске ұшыраған сайын адамдардың
өзара қатынасы да өзгеріске ұшырап отырды. Мысалы, рулық қауымдағы адам
өзінің құқы туралы көп ойланбаса, ал көршілік (селолык) қауымда әрбір
қауым мүшесі жыл сайын жердің қайта бөлінуіне, жеке малына басқалардың
тиіспеуіне мүдделі бола бастады. Ал осындай өзгерістердің барлығы белгілі
бір өзара келісілген нормалардың пайда болуына алып келді.
Шаруашылықтың күрделенуіне байланысты нормалардың көбеюі жазылған
заңдарды қажет ете бастады және сол нормаларды қадағалап отыратын арнайы
қызымет адамдары да пайда болды. [2]
2 Ежелгі Қытай мемлекетінің қалыптасуы.
2.1 Қытай тарихын мерзімдеу
Қытай тарихының ғылымда қабылданған қысқа реттік кестесі
- Б.з.д. б.з.д. 2357. — б.з.д. 2255 до н. э. Аты аңызға айналған Яо
билеуші;
- б.з.д. 2255 — б.з.д. 2205 Аты аңызға айналған Шунь билеуші;
- б.з.д. 2205 —б.з.д. 1766 Аты аңызға айналған Ся әулеті;
- б.з.д. 1766 —б.з.д. 1122 Аты аңызға айналған Шан-Инь әулеті;
- б.з.д. 1122 —б.з.д. 247 Чжоу әулетінің дәстүрлі мерзімдері;
- б.з.д. 246 —б.з.д. 207 Цинь әулетінің дәстүрлі мерзімдері;
- б.з.д. 206 —б.з.д. 220 Хань әулетінің дәстүрлі мерзімдері;
- Біздің заманымыз 220 — 264 Вэй әулеті;
- 265 — 420 Цзинь әулеті (Батыс Цзинь: 265 — 316, Шығыс Цзинь: 317 — 420)
- 420 — 479 Сун әулеті;
- 479 — 501 Ци әулеті;
- 502 — 556 Лян әулеті;
- 557 — 588 Чэнь әулеті;
- 589 — 618 Суй әулеті;
- 618 — 907 Тан әулеті;
- 907 — 959 Бес әулеттің заманы;
- 960 — 1279 Сун әулеті;
- 1280 — 1368 Юань әулеті (моңғол);
- 1368 — 1644 Мин әулеті;
- 1644 — 1911 Цин әулеті (манчжур);
- 1912 — 1949 Қытай мемлекеті;
- 1949 ж. 30 қыркүйегі Қытай Халық Республикасы;
Қазіргі кездерде зерттеушілер Ежелгі Қытай мемлекетінің қалыптасу және
даму тарихын төрт кезеңге бөліп қарастырады:
1) Шань (инь) дәуірі (б.э.д. ХҮІІІ-ХІ ғғ.).
2) Чжоу дәуірі (б.э.д. ХІ-ІІІ ғғ.)
3) Цинь дәуірі (б.э.д. 221-207 жж.).
4) Хань дәуірі (б.э.д. ІІІ-б.э. ІІІ ғғ.).
Бізге дейін жеткен аңыздарда ертедегі билеуші кемеңгер Яо болған. Ол
қартайған кезде өзінің мұрагері етіп, Шуньді тағайындады. Оның билік
басында болған тұсында айналаны су басады. Осы судан құтылу жолын Юю
тапқан. Ол билікті мұрагерлік жолмен өзінің ұлы Циге берген.
Кейіннен Ююдің баласы Ци Ся әулетінің негізін салды. Осы кезден бастап,
билік мұрагерлік жолмен берілетін болған. Оның озбырлығына қарсы шан
тайпасының көсемі Тан қарсы шығып, нәтижесінде Циді құлатып, Шан әулетінің
негізін қалады. Кейіннен ол Инь дап атала бастайды. [3]
Ежелгі Қытай мемлекетінің қоғамдық және мемлекеттік құрылысы. Инь
мемлекеті рулық тайпалықтан басқа территориялық жағынан бөлінбеген.
Мемлекетті ван басқарған. Ол өзіне тиесілі құзыретті кеңінен пайдаланып,
басқа жерлерге жорықтар ұйымдастырып тұрған. Оған бағындырылған тайпалар
салық төлеп, әскерге адамдар беріп отырған және Шан қаласына үнемі келіп
отыру міндетті болған. Ван сонымен бірге елдегі жоғарғы абыз да болып
есептелген.
Сол дәуірлердегі Шань қоғамының маңызды орталығы Аньян қаласы. Бұл
кезеңнен бізге қалған деректі мұра - киіз кітап мұражайы, хайуандардың
жауырын сүйектеріне және тасбақаның тас қабығына жазылған 100000 жазуы бар
Инь оракулы, мәлімет бойынша абыздар оның ішіне 41000 жазу жариялаған
дейді.
Бұл жауырын мен тас қабықтарды бал ашуға пайдаланған. Үкіметті де,
шіркеу шаруашылығын да және дала шаруасын да Ван басқарған. Ван аспанның
баласы, ол тағын балаларына мұрагерлікпен бере алған, әскери қол басшы
қызметін қоса атқарған. Оның билігі шексіз, айтқан бұйрығын орындамаған
адамдардың басын шауып тастаған.
Ванның көмекшілері болатын, олардың қатарына жоғарғы вельможа-цзай,
нәйши, сот қызметкерлері, жоғары абыз, хатшылар кіретін. Қытайдың
мемлекеттік басқару аппараты иерархиялық қағидаға негізделген,
қызметкерлері 20 жуық рангіге бөлінген. Лауазымды тұлғаларды атқаратын
қызметтеріне байланысты үш топқа бөлген. Ванға көмектесетін әртүрлі
әкімшілік қызметтерді орындаушыларды азаматтық лауазымды тұлғалар деп
бірінші категорияға жатықызған. Екінші категорияға әскери лауазым иелерін
енгізеді. Үшінші категорияға барлық балгерлерді, көріпкелдерді және т.б.
көмекшілерді жатқызады.
Қытай қоғамында жергілікті көсемдерді чжухау деп атаған. Олардың 8
рангісі болған. Чжухоу Ван сарайына тұрақты келіп есеп беріп тұруға және
оның әмірлерін орындауға міндетті. Жергілікті халықтан алым-салық жинауды
чжухау жүзеге асырады.
Шаньда тұрақты әскер болған жоқ, чжухоу 3000, 5000, 6000 сарбаздардан
тұратын жасақтар дайындайтын. Сарбаздар қола қару жарақтармен жабдықталған.
Олар атты және жаяу әскер болып екіге бөлінген.
Чжоу мемлекетін (б.э.д. ХІІ-ІІІ ғғ.). Чжоу әулетінің басқарған кезі үш
кезеңге бөлінді:
- Батыс Чжоу кезеңі (б.э.д. 1122-742 жж.);
- Шығыс чжоу кезеңі (б.э.д. 770-403 жж.);
- күрескен патшалықтар (б.э.д. 403-221 жж.).
Чжоу мемлекетінің қоғамдық құрылысына келсек, үстемдік билік
құлиеленуші аристократтардың қолында болған. Аристократтар тобына чжоу
мұрагерлік тобы және әскери біліктілер, сонымен қоса чжоу аристократтарының
сенімін ақтаған инь аристократтары жатады:
- Ван-адамдар ішіндегі ерекше адам; - Чжухоу провинцияларды
мұраланушылар немесе чжоу ақсүйектерінің өкілдері; - Дафу - ру-тайпа
көсемдері; - Ши – үлкен семья басшылары. Қалған адамдар қарапайым халық деп
саналған.
Әрбір топтағылар киімі ішетін тамағы, малдары мен құлдардың саны,
тіпті өлгенде жерленетін мола-қабірлеріне дейін бір-бірінен ерекшеленіп,
олардың қай топқа жататындығын көрсетіп отырған. Чжоу кезеңінің деректері
киім дәрежеден, ал байлық сыйлық көлемімен анықталу керек деген қағиданы
ұстанған. Жер мемлекеттің меншігінде, яғни Ван жерді толығымен билеген.
Сонымен қоса ірі жериеленушіліктер дами бастады. Бізге жеткен деректер
бойынша жерден айыруға, жалға беруге, кепілге қалдыруға болады.
Мықты орталықтанған Цинь мемлекеттің пайда болуына мемлекет
сановнигі Шан Ян реформасы әсерін тигізді.
Мемлекетті күшейту туралы реформалар жөніндегі алғашқы бұйрықтарды Шан
Ян б.э.д. 359 жылы дайындады. Онда:
1. Тұрғындарды жаңа территориялық бөліністерге – бестік және ондық
семьяларға бөлу.
2. Ата-аналарымен бір семьяда тұрып жатқан екі ер жеткен балалы
адамдарды жазалау.
3. Әскери еңбегінсіз құрметтеу мен қанды кекке тыйым салу.
4. Егін шаруашылығы және тоқыма кәсібімен шұғылданатындарды қолдау.
5. Әскерге еңбегі сіңбеген мұрагерлік ақсүйектердің артықшылық
құқықтарын жою жарияланды.
Шан Ян әкімшілік реформасы бойынша, бұрынғы патша шекарасын бұзып,
территорияны 36 облысқа бөлді. Облыс уездерге, уездер болыстарға, болыстар
тиндерге (ең төменгі әкімшілік бөлініс) бөлінген. Әр облыстың басында
азаматтық және әскери билікті жүзеге асыратын екі басқарушы отырды, оларды
Астанадан император лауазымға сайлаған, кез келген уақытта биліктен босата
алады. Бұл кезде мемлекеттік шенеуніктер үшін талап өте қатал еді,
кішігірім қате жібергені үшін ауыр жазаға тартылатын. Бұрынғы
аристократиялық титулдар жойылды. Біліктілер қатарына қосылу үшін байлық
пен мемлекетке сіңірген еңбегін баға-ланатын. Осы кездегі мемлекеттік
аппарат өзінің күрделігімен, ауқымдылығымен ерекшеленді. Аталмыш реформа
ерте Қытай мемлекетін біршама біріктіріп ұстады. Бірақ, терең әлеуметтік
қайшылықтардың нәтижесінде көтерілістер шығып, мемлекеттің саяси жағдайын
өте тұрақсыздандырды. Б.э.д. 209 жылғы көтеріліс Цинь монархиясының
ыдырауына әкеп соқты. Оның орнына билікке Хань әулеті келді. Жаңа әулеттің
негізін қалаушы ауыл старостасы, көтеріліс жетекшісі Лю Бан. [4]
2.2 Қытай өркениеті мен мемлекеттік дамуындағы байланыстылық
Қытай – көне тарихтың, мәдениеттің, философияның елі мен жері.
Мамандар Қытай өркениетінің басталуын ся дәуіріне, яғни б.д.д. III –
IIмыңжылдықтың саясына жатқызады. Б.д.д. XVII-XIIғ.ғ. Шан-Инь мемлекетінде
қола мәдениеті дамиды, шаруашылықтың құлдық қоғамдық түрі жетілді. Шан-Инь
дәуірінде Қытайда алғаш жазу пайда болған. Ежелгі Қытай тілінің
грамматикасы қалыптаса бастаған. Шан-Инь қоғамының саяси билігі ван топтары
арқылы жүргізілді. Ван шаруашылық мәселесіне де,әскери, діни билікте де ең
жоғарғы басшы болды. Ванның билігін шандықтар дәріптеп, оны тәңірге
теңеген. Шан-ди деген титулға ие болған ван өзін Мен-адамдардың
арасындағы ерекше жаратылыспын.Жалғызбын деп жариялады. Шан — жер
кіндігінің Ұлы қаласы, Қытай —жердің Ұлы орталығы деген уағыздар таралды.
Өте көне дәуірде, аспан мен жер де болмаған заманда, әлем түрсіз хаосқа
ұқсаған. Сол түрсіз тұңғиықта, делінген мифте, екі рух (немесе екі құдай) –
инь және ян пайда болды да, дүниені реттейді. Кейіннен ян рухы аспанды, инь
рухы жерді басқаратын болды. Ян – еркек бастамасы, күн нұрындай жарық, ашық
бекем және күшті. Ян жалпы жағымды нәрсенің бастамасы.
Инь - әйел бастамасы, аймен байланысты, сондықтан көлеңкелі, күңгірт және
әлсіз. Екі бастама өзара байланыста болған, сол үйлесімділіктің нәтижесінен
күллі мәнді нәрселер туындайды. Дүниеге деген осы қосжақты көзқарас кейінгі
чжоу дәуіріндегі философиялық тексте усин бағдарламасымен толықтырылды.
Усин бағдарламасы бес алғашқы элементтердің немесе бес субстанцияның –
оттың – судың – жердің – металдың - ағаштың өзара байланысымен өзара
алмасуына негізделеді, соған сүйенеді.
Қытайдың көне текстері – философиялық толғаныстың шежіресіндей. Көне
текстерде Өзгерістер кітабында (И цзин), Өлеңдер кітабында (Ши
цзин), Тарих кітабында (Шу цзин) және т.б. ертедегі мифтер мен рухани
қайнар көздерге толы шығармалар болып табылады.
Көне Қытай философиясындағы негізі мектептер. Конфуцийшілдік – адамды
әлеуметтік өмірдің өзекті мәселесі деп қарастыраты ежелгі философиялық
мектеп.
Конфуций (Кун- Фу-Цзы) – б.з.д. 551-479 жылдары өмір сүрген. Оның
негізгі шығармасы – Лун Юй - Сұхбаттар мен пікірлер, ол 6 кітаптан
тұрады. Ескіні елеп, жаңаға жақындау - қытайдың көне дәстүрі. Ескіні
дәріптеу конфуций дәуірінде өзіндік мақсатқа айналады. Конфуций ілімінің
түп тамыры адам және қоғам мәселесіне тіреледі.
Адам табиғаты Конфуций философиясында басты мәселелердің қатарына
жатады. Аспан адамға нені сыйласа, ол адамның табиғатын құрайды.Табиғат —
адамның алғашқы қасиеті. Адам өмірге немен келсе, сол бастама оның
табиғатын құрайды.
Бірақ адамның табиғатын тек табиғатпен салыстыру шеңберінде
анықталынбайды. Адам мәнісі - табиғилықтан тыс, әлеуметтік - мәдени
жетістік. Адамның бәрі де байлық пен беделге ұмтылады. Адамның бәрі де
кедейлік пен жамандықты жек көреді — дейді ұлы Ұстаз. Екі қасиет те
адамның табиғатына тән ерекшелік. Адамға үнемі тыныштық бермейтін төрт
ұмтылысты Конфуций тізіп өтеді. Олар — жасын ұзартпақ, даңққа
ұмтылған,қоғамда орнын таппақ, байлыққа деген ұмтылыс. Осы атақты нәрсеге
жеткендер, рухтан тартынады, күштен сескенеді, адамнан қорқады, жазадан
қауіптенеді. Бәрінен жоғары тұрған қасиет – адамды сүйе білушілік(жэнь).
Ұлы Ұстаз адамды сүйе білудің жолы мен жөнін (дао) талдайды.Дао Конфуций
үшін адамды шынайы жолға салатын, адамға оң ықпал ете отырып, оны басқаруға
кажетті бүкіл идеялардың, амал-әрекет пен қағидалардың жиьнтығы. Адамның
табиғатын үш тұрғыдан саралайды:қайырымды ер (цзюнь-цзы), шағын адам (сяо-
жэнь), адамсүйгіштік (жэнь). Адамсүйгіштік-тің мәнісі - өз олқылығын жеңіп,
сөзі мен іс-әрекетінде дұрыс жолға түсуде. Даоның осы идеясы вэнь термині
арқылы жеткізіледі. Түптеп келгенде вэнь - сөз бен білімділік арқылы
жеткізуге болатын рухани мәдениет. Вэньге ниет қойған адам күнделікті
өмірде көптеген қиыншылыққа ұшырайды. Асыл да ақылды жандарға жалған мен
жаман ортада тіршілік жасау жеңіл болмайды. Бірақ ұлысты ұстаз болу үшін,
дейді Конфуций мына қасиеттерді игеру шарт: 1) өзінше ұстаздыққа жету; 2)
ұстаздыққа ылайық биязы болу; 3) ұстаздыққа іштей бейімділігі;4) адамдармен
тіл табыса білуі; 5) өз өсиетіне берік болуы; 6) өз уәжінде тұру; 7)
ұстаздың даралығы; 8) ұстаздың еркін тәуелсіздігі; 9)жұмыстағы мінез -
құлықтың ұстамдылығы; 10) ұстаз ниетінің адалдығы;11) ұстаз жанының
мейірімділігі; 12) ұстаздың ақылдыны айқындап,таланттыны қолдай білуі; 13)
жолдасқа деген сенімділігі; 14) ұстаздық талапты орындауы; 15) ұстаздың
қарым-қатынастағы тартымдылығы; 16)ұстаздың құрметтеуі және төзімділігі.
Даосизм - қоршаған дүниенің құрылымы мен тіршілігінің негізін
түсіндіру және адам, табиғат пен ғарыштың игілікке апаратын жолын табу
мәселесін қарастырады.
Даосизмнің негізін б.з.д. VI ғ. соңы - б.з.д. V ғ. басында өмір сүрген
Лао Цзы (Қарт ұстаз) салды. Даосизмнің қайнар көзі - Дао-Дэ- цзин деп
аталатын философиялық трактатта көрсетілген. Дао - жол, алғашқы бастама,
алғашқы түпнегіз деген мағынаны білдіреді. Дао-заттардың табиғи өсу,
өнуімен бірге, әлемнің негізін құрайды. Бүкіл әлем Дао заңына бағынады.
Даосизм философиясының негізгі мәселесі - ұлы Дао туралы, жалпылама Заң
және Абсолют туралы ілім. Даоны ешкім жасаған жоқ, бірақ бәрі де содан
тараған. Дао барлық жерде, әрқашан, әр уақытта, шексіз өз үстемдігін
жүргізеді. Оны сезім арқылы көруге,естуге болмайды. Дао табиғаттың,
қоғамның, адам мінезі мен ойының табиғи, бірақ көрінбейтін заңы. Оның
бастамасы да, аяғы да жоқ. Сондықтан ол атаусыз. Ол уақыт пен кеңістіктен
тәуелсіз, солай бола тұра, жарық дүниедегі барлық нәрсенің негізі мен
бастамасы, аты мен түрі. Дао сансыз заттарды жасаса да, әрекетсіз күйін
сақтайды; бос қуыс сияқты, бірақ мәңгі, таусылмайды, оларды әруақытта
реттейді.
Ұлы аспан да Даоның ықпалында. Өмірдің мәні де, мақсаты да, оны танып
білу, соның тәртібіне еру, сонымен жарасу. Даоны тану дегеніміз табиғаттың
заңын ұғыну және сол тәртіпке үйлесе білу.
Легизм – (латынша заң дегенді білдіреді) – фацзя мектебінің заң туралы
ілімі, ерте қытайдағы саяси-этикалық ілім, адамды, қоғамды және мемлекетті
басқару туралы көзқарастар. Легизм Чжоу династиясының билігі ыдырай
бастағанда қалыптасады. Легизмнің көрнекті өкілдері – Гуань Чжун(б.д.д.
645), Шан Ян (б.д.д. 390-338), Хань Фэй цзы (280-233 шамасы).Легистер
байырғы рулық қатынастарды, оның тірегі – ақсүйектік тұқым қуалаушылықты
сынады. Олар елді басқарудың рулық дәстүрі мен рәсімдерін қабылдамады.
Осыған орай бастапқы Конфуций ілімімен тай-таласта қалыптасты. Конфуцийдың
этикалық талаптарын ойын сөзге жатқызды.
Конфуций басқару идеясын жэнь және ли принципіне сүйеніп жалғастырса,
легистер оның орнына заңға (фа) сүйенген мемлекеттік реформаны
жасады,басқару теориясын ұсынды. ГуаньЧжун: Заңдар – халықтың әкесі
де,шешесі де... Билеуші мен шонжар да, мәртебелі мен төменгілер де, байлар
мен кедейлер де – бәрі де заңға бағыну керек. Басқарудың түп өнері осында,-
дейді.
Легизм. Ерте легизмнің ірі өкілі Шань Янь (б.з.д. 390 — 338 жылдар
шамасы) ұсынған реформалардың жобалары мен жарлықтары "Шань цзюнь шу"
трактатына ("Шань облысының әміршісі кітабы") енген. Легизм ілімі оның
алдындағы тұжырымдамалардан едәуір өзгеше болды. Легистер саясатты дәстүрлі
моральдық баяндаудан бас тартып, билікті атқару техникасы туралы ілімді
жасады. Шань Ян осы қайта бағдарлануды жүзеге асыра отырып, патриархалдық
тәртіпті жоюға қол жеткізген мемлекеттік міндеттерді атқарған ақсүйектер
мен ауқатты қауымшылдардың ұмтылыстарын басшылыққа алды. Саяси теориядан
олар басқаларға қарағанда ізгілікті ақыл-өсиеттерді аз күтті. Оларға керегі
жалпы мемлекеттік түрлендірулердің салыстыра тексерілген бағдарламасы
болатын.
Легизмнің ерекшеліктерін қоғамдық құбылыстарға тарихи көзқарастардың
элементтері құрады. Жаңа аристократияның жекеменшіктік мүдделері қауымдық
өмірдің архаистік ұстанымдарына қайшы келгендіктен, оның идеологтарына
дәстүрдің беделіне емес, әлеуметтік шарттардың бұрынғымен салыстырғандағы
өзгерістеріне шағынуына тура келді. Ежелгі тәртіптерді қалпына келтіруге
шақырған достарға, конфуцийшілдерге және моистерге қарсы легистер ескіге
қайта оралудың мүмкін еместігін дәлелдеп бақты. [5]
Легистер қауымдық өзін-өзі басқаруды шектеу, отбасылық-рулық қауымдар
мен патронимияларды жергілікті әкімшілікке бағындыру қажет деп есептеді.
Шань Ян қауымдық өзін-өзі басқаруды теріске шығармастан, азаматтарды
мемлекеттік биліктің тікелей бақылауына қоюды көздейтін реформалардың
жобаларын (елді аудандарға бөлу, жергілікті жерлердегі шенеуніктік
қызметтер және т.б.) ұсынды. Бұл жобаларды жүзеге асыру Қытайда
азаматтардың аймақтық бөлінуінің бастауы болды.
Барлық мемлекет үшін біртұтас заңдар белгілеу ұсынылды. Басқа да ерте
легистер сияқты Шань Ян әдет-ғұрып құқығын заңнамамен толық алмастыруды
ойлаған жоқ. Занды ол қуғын-сүргін саясаты (қылмыстық заң) және үкіметтің
әкімшілік өкімі деп түсінді.
Билік пен халық арасындағы ұарым-қатынастарды Шань Ян жауласушы
тараптардың бір-біріне қарсы тұруы деп қарады. Үлгілі мемлекетте әміршінің
билігі күшке арқа сүйейді және ешқандай заңға бағындырылмаған. Шан Янға
азаматтардың құқығы, олардың заңды кепілдері туралы және т.б. ұғымдар
белгісіз. Заң, оның ойынша, қорқыныш ұялатушы, ескерту жасаушы террор болып
шығады. Тақсыр қызметінің жоғарғы мақсатын Шань Ян басқыншылық соғыстар
жолымен Қытайды біріктіруге қабілетті күшті билік құру деп есептеді.
Легистік тұжырымдамаларды іс жүзінде қолдану қатыгездіктін күшеюімен,
бодаңдардың санасына әмірші алдында жаппай үрейді сіңірумен және жаппай
сезіктенумен қатар жүрді. Жалпы бұқараның легистік тәртіпке наразылықтарын
ескере отырып, Шань Янның ізбасарлары неғұрлым жексұрын жағдайлардан бас
тартып, легизмді моральдық мазмұнмен толықтырып, оны даосизммен немесе
конфуцийшілдікпен жақьіндастырды. Б.з.д. II — I ғасырларда легизм идеясымен
толықтырылған конфуцийшілдік Қытайдың мемлекеттік діні ретінде бекіді.
Моистер мектебі біртіндеп келмеске кетеді. Даосизм буддизммен және
жергілікті нанымдармен астарласып магия белгілеріне ие бола бастайды жөне
уақыт өте келе саяси идеологияның дамуына ықпалын жоғалтады.
Конфуцийшілдік 1911 — 13 жылдардағы Синхай революциясына дейін
императорлық Қытайдың ресми ілімі болып келді. [6]
3 Қытайдың мемлекеттік доктринасы
3.1 Конфуцийшілдіктің негізін салушы – Конфуций. Оны Кун-цзы, Құнфу-
цзы, Цзоу деп атайды. Ол қазіргі Қытайдың Шандунь провинциясындағы Цюйф
қаласында туып, сонда қайтыс болған. Халық арасында ұстаз Кун деген есіммен
кеңге танылған. Ол – Қытай ойшылы, философ, тарихшы, мемлекет қайраткері.
Өмірге келген ортасы – кедейленген ақсүйектер отбасы. Осы данагөй негізін
қалаған ілім (Конфуций идеясы) кейін жапон қоғамының ұлттық жалпы
психологиялық, мінез-құлықтық және идеологиялық қондырғысы болып
қалыптасты. Конфуций ілімін уағыздау-шы Хаттари Унакитидің пайымдауынша:
Конфуций – шығыс данышпаны. Дегенмен, қазіргі күні ол бүкіл әлем танитын
философ-қа айналды. Оның ілімі – өмірді танытатын оқу-лық, таптырмас тәжіри-
бе мектебі. Ұстаз Кун осындай атақ-даңққа қалай жетті, балалық шағы қалай
өтті, одан кейінгі өмір жолы қалай болды? Оған жауап іздеп, көптеген
басылымдармен танысқанымызда біл-геніміз: жас шағында тө-менгі буындағы
шенеунік қызметін атқарып, 22 жасында бала оқыта бастаған. Сөйтіп,
Қытайдағы тұңғыш жекеменшік оқу орнын ашып, ұстаз ретінде үлкен абыройға
бөленген. Конфуцийдің мектебінде оқытылған төрт пән – ақлақ (адамгершілік),
тіл, саясат, әдебиет.
Қызыл көзді қызғаныш, кө-реалмаушылық – барлық халықта бар қасірет
қой. Елу жасқа жетіп, Лу патшалығында жоғары дәрежелі мемлекет қызметшісі
болып жұмыс іс-теп жүрген Конфуций қас-көйлік интригалар салдарынан
қызметінен кетіп, он үш жыл бойы Ежелгі Қытайдың Лу патшалығынан басқа
мемлекеттерін аралауға кірісті. Алайда сол кездері билік құрып тұрған
синто, буддизм діндері Конфуций идеясына қарсы шықты. Өз идеясын еш жерде
орнықтыра алмаған ұстаз Кун 484 жылы еліне қайтып келуге мәжбүр болды.
Конфуцийдің ең басты 72 шә-кірті болса, солардың 12-сі қандай жағдайда да
қасы-нан шықпай, даналық ойларымен сусындаған көрінеді. Ол елге оралғаннан
кейін де ұстаздықпен айналысып, көне даналық кітаптарын жинап, өңдеп,
мазмұнын байытыпты. Әрі оларды таратыпты. Қолда барда алтынның қаді-рі
жоқ, - деген ғой. Қайтыс болып, тұрған үйі ғибадатханаға айналып, рухына
тағ-зым етушілер зиярат жасайтын орын болысымен-ақ
оның есімі, идеясы басшылық-қа алатын ақыл-кеңес бола бастайды. Және де
б.з.б. 136 жылы Конфуций ілімі мемлекеттік идеология болған кезде ол Он
мың ұрпақтың ұстазы, - деп жарияланып,1503 жылы мемлекет оны қасиеттілер,
әулиелер қата-рына қосады, 1911 жылы болған ұлттық-буржуазиялық
революциядан кейін ол ресми түрде ардақталады. Ілімдегі теориялар Конфуций
ілімінде қоғам – қайырымды мырзалармен қауқарсыз адамдар бо-лып екіге
бөлінеді, кішілер-дің үлкендерге құрметі – тә-рбиенің ең басты іргетасы,
басқару - түзету деген сөз. Конфуции ілімі бойынша қо-ғамдағы алғашқы топта
бес қасиет болуға тиіс. Олар: адамгершілік (жэнь), парызды өтеу (и),
әдептілік пен сыпайылық (ли), зейінділік пен білімділік (чжи), берілгендік
(синь). Данышпанның атақты теориясының бірі – мемлекетті адамгершілікпен
басқару. Осы орайда ол: Билеуші – билеуші, ал бағынышты – бағынышты, әке-
әке, ал ұл-ұл болу керек, деген. Және де ол Билікке қалай жетуге
болады?, - деген сұраққа: Халықтың сүйіспеншілігіне қол жеткізу, - деп
жауап қайтарған.
Ежелгі Қытайдың бес классикалық шығармасын Шуцзин (тарих кітабы),
Шицзин (әндер мен гимндер кітабы), Лицзин (рәсімдер туралы жазбалар),
Юэцзин (музыка туралы кітап), Ицзин (өзгерістердің канондық кітабы)
жинастырып, қайта әңгімелеп, оларға түсіндірмелер берген де Кон-фуций.
Зерттеушілердің пайымдауынша, Көктем мен Күздің, Лу мемлекетінің тарихы
кітабына түсіндірмелері оның жеке басына тиесілі.
Ең бастысы, Конфуций ілімінің өзіндік сипаты антропоцентризммен,
яғни, адамды ға-ламдық ғимараттың кіндігі және ең жоғарғы мақсаты деп
білетін көзқараспен ай-қындалады. Конфуцийдің ой-пікірінің негізгі мазмұны
та-биғат заңдарына сәйкес келетін, адамдардың бірлесіп өмір сүруіндегі
парасатты реттілікті, тәртіпті қамтамасыз ету-дің аса маңызды шарттары
болып табылатын қарапайым да ғаламат зор 5 ізгілікті ұғындыруға арналған.
... Конфуцийдің саяси-этикалық маңызды ұғымы – адамшылық, адамның әділ,
ақжүрек болуы (жэнь). Ұл-дың кішіпейіл болуын, ата-ананы, жалпы, үлкен
кісілерді сыйлап жүруін анықтайтын сяотұжырымдамасы да осы қатарда. Ол
текті ерлерді (цзюнь цзы) шешімді түрде ұсақ пенделерге (сяо жэнь)қарсы
қойып отырған. [7]
Ең ғажабы, Конфуций ілімі (трактаттар мен канондар) – жасырын дәстүр,
белді әулеттердің меншігі болды да. Ол атадан балаға мирас болып
қалдырылып келді. Әулет ақсақалы оны үлкен ұлына аманат ретінде тапсырып
кететін болған. Сон-да Конфуций ілімі Жапония-ға қалай тараған? Қытай
философтарының еңбектері жапон тіліне қалай аударылды, солай Конфуций ілімі
бұл елге де тараған (ХVI-XVII ғасырлар). Жапондарда отбасы – мемлекеттің
бір бөлшегі, қоғамдық ұя болып саналатындықтан, отбасы отағасын (үкімет
басы деп бағаланады) балаларының сыйлап, құрметтеуі бірінші орынға
қойылатындықтан Конфуций ілімі кең қолдау тапқаны мәлім. Иә, Жапонияда
перзенттік құрметтеу (сяо) өте жоғары. Мұнда ба-ла тәрбиесінде, перзенттік
парыз бойынша, балалар ата-анасын құрметтеп қана қоймай, оларды сүюге тиіс,
бұл қағиданы орындамау – үлкен абыройсыздық, өлімге пара-пар. Қытай
философиясы діннен гөрі дәстүр аясында дамығанымен, кейін екі мектеп
(бағыт) түрінде пайда болды: даосизм (дао цзя) және конфуцийшілдік
философиясы (жу цзя). Сонан соң қалыптасқан мектептер: легизм (фа цзя),
моизм (мо цзя), атаулар мектебі (мин цзя), ньян мектебі (иньян цзя), т.б.
Конфуций қайтыс болғаннан кейін оның түсініктерін шәкірттерінің да-мытқаны
белгілі. Олар Конфуций ілімін Қытай философиясына ұсынды. Алайда Мо-цзы
(б.з.б.5 ғ.) Конфуций ілімінің негіздерін, соның ішінде әлеуметтік
сатылаудың мызғымастығы жөніндегі теориясын қатал сынға алды. Чжанцзы да
ұстаз Кунның моральдық ережелеріне қар-сы шықты. Дегенмен, буддизмді
уағыздаушылардың өз тұжырымдарының дұрыс-тығын дәлелдеу үшін Лао-цзы
Конфуций, Чжау-цзы-ға жүгінгені ғылыми ең-бектерден бізге таныс. 17-18
ғасырлар филосо-фиясы Конфуций мен Мэн-цзының киелі кітаптарына
түсіндірмелер жазып, Чжу Си мен Чжан Цза немесе Ван Чуань-шань идеялары
төңірегінде дамыды, 19 ғасырда Қытайда әлеу-меттік реформа мен ағар-
тушылықтың саяси идея-логиясы өмірге келіп, Қы-тай Халық Республикасы құ-
рылысымен Қытай философиясында марксизм ілімі, диалектикалық және тарихи
материализм бірден-бір теориялық негіз ретінде таралды.
Конфуцийшілдік бұл – ежелгі дәуірден бастау алатын философиялық жүйе.
Конфуцийшілдік ғалым – интеллектуалдар ілімі (мектебі) негізінде пайда
болған. Оны бастап берген Конфуций. Ол – Шығыстағы үш басты діни этикалық
(даосизм мен буд-дизм қатарындағы) бағыттың Ежелгі Қытайдағы басты идеялық
ағымдардың бірі, саяси этикалық ілім. Оның көзқарасын ізбасарлары Лун ой
(Әңгіме-лері мен ой-пікірлер) кітабында баяндап беріп, насихаттаған.
Сонымен қа-тар, оның адам тағдырын аспан айқындайды, адам-дардың
мейірімділерге және нашарларға бөлінуі өзгеріске түспейді, жасы кіші
үлкенге, қызметі төмен адам лауазымы жоғары қыз-меттегі кісіге көзсіз
бағынуға тиіс деген теориясын дамытты.
Ғалымдардың айтуынша, Конфуций ілімі: Бәрінен де бауырмалдық пен
перзенттік парызды ұмытпа, туған-туысқандарға қайы-рымды бол, тәубешілдік
пен үнемділікті бағала, бойыңдағы ашу мен ызаны басуға үйрен, білім мен
біліктілікті жоғары қой, көңіліңе сай келмейтін ілімнің бәрінен арыл,
басқаларды да ағат жолға қадам басудан сақтандыр, - дейді екен. Сол
себепті, ол Жапония тәрізді елдер-дің салт-санасына тереңдей еніп те
кетіпті.
Соған қарамастан, Конфуций ілімі, конфуцийшіл-дік туралы әртүрлі
пікірлер бар. Біреу насихаттайды, біреу сынайды. Оның көрнекті ізбасары
болған Мэн-цзының (б.з.б.372-289) пайымдауынша, әлеумет-тік теңсіздік
құдайдың құді-ретімен. Конфуцийдің екін-ші бір жақтаушысы Сюнь-цзы жасаған
ілім бойынша, аспан - табиғаттың бір бөлігі. Бірақта, конфу-цийшілдіктің
құдайдың құ-діреті туралы ілімінің Дун Чжуншудың (б.з.б.2 ғ.)
конфуцийшілдіктің ортодоксты доктринасын жасауға негіз болғанын еске алғаны-
мыз жөн.Ғылыми деректерге назар аударсақ, Сун әулеті билігі кезінде (10-13
ғасырлар) Қытай философия мектебі-нің Жаңа Конфуцийшілдік бағыты
қалыптасқан. Онтология, натурфилософия, космогонияға көбірек көңіл бөлу –
Жаңа Конфуцийшілдік деп аталған бұл ілімнің Ерте Конфуцийшілдіктен басты
айырмашылықтарының бірі. Негізінен, Жаңа Конфуцийшілдік 21 ғасырдың басына
дейін Қытай философиясы мен қоғамдық-саяси ойындағы үстем бағытқа ие болып,
Жапония, Корея мен Вьетнамға да зор ықпал етті.
Ертедегі Қытайдың (конфуциализм, легизм, даосизм) негізгі қоғамдық
ойлары біздің дәуірімізге дейінгі VI-III ғасырларда ресімделеді. Конфуций
немесе Кун-Цзы (біздің дәуірімізге дейінгі 551 – 497 ж.) конфуциандық
бағыттың негізін қалады. Оның басты еңбегі “Лунь-юй” – “Әңгімелесулер мен
пайымдаулар” жинағы. Конфуций әлеуметтік идеяларды болашақтан емес, оны
елдің өткен өмірінен көрді, яғни позициялық күштері шатқаяқтаған
(пошатнувших) ру басшыларының мүдделерін қорғады. [8]
Қытайдың әлеуметті – экономикалық құрылысын тұрақтандыру үшін,
Конфуций адамды моральдық жетілдіру бағдарламасын ұсынды. Үлкендерге құрмет
көрсету, оларға еш уақытта қарсы шықпау, Ұлы ойшының басты моральдық
(адамгершілік) қасиеттері еді. Ол перзенттік парызын өтеу және ағайындармен
дос болу – мемлекетті басқару дегеніміз осы деп үйретті, Мемлекетті үлкен
үй, ал басқарушыны “халық әкесі” ретінде санады Байлықты неғұрлым теңдеп
бөлуді, салықтарды жеңілдетуді ұсынды жалпы аграрлық реформаны жүргізді,
қоғамдық мүдделерге шешу жолын, қауымдық жерге жеке белгілер жоспарын
ұсынды.
Егер өткенімізді ойша шолар болсақ, адамзат тарихы мемлекет жөнінде
сан түрлі саяси ой тізбегі мен даналыққа толы екендігін байқаймыз. Солардың
ішіндегі ең мәндісі де, өзіндік ерекшеліктерімен айқындалатыны да ғұлама
ойшыл Конфуцийдің идеялары. Бұл ойшылды негізінен мемлекетті басқару
мәселелері көп толғандырғанын атап өткен жөн. Конфуцийдің осынау күрделі
мемлекет мәселелерін қатаң тәртіп пен бір тәрбиелік ұстанымдардың көмегімен
жүзеге асырмақ ниеті және оған қоса шектен шыққан қызулыққа берілмей,
көбіне-көп “тепе-теңдік” пен “орталық” принциптерді ұстанғаны белгілі.
Түрлі ұсақ иеліктерге бөлініп, бір-бірімен қырқысып жатқан Қытайдағы
патшалықтарды бір орталыққа бағынған мемлекетке біріктіруді басты мақсатқа
айналдырған ол, сонымен бірге, халықтың тәлім-тәрбиелік күш-қуатын жоғары
деңгейге көтеру мен оны “бақытты” ету үшін бар күш-жігерін сарп етті.
Конфуцийдің ойынша, б.з.д. VI ғасырда Қытайдағы әлеуметтік тәртіптің негізі
- қоғамдық тәртіп пен тұрақтылыққа сүйенуге тиіс болатын. Және мұндай 58
қоғамда әркім өз құқығы мен мемлекет алдындағы міндеттерін терең сезінуі
тиіс. Яғни, әр адам өзінің орнында болуы керек: патша-патша, бағынышты-
бағынышты, әке-әке, ұл-ұл болуға тиіс. Мемлекетті басқарушы құдай
дәрежесіндегі Аспан ұлы– адамдар әлемінің өкілі. Ол әулие, император бола
отырып Аспан алдында ғана жауапты. Өйткені ол тақ пен билікті тек осы
аспаннан алады. Билеуші әділ болып, барша халыққа мейірім төгуі міндетті,
ал олай болмай ел аштық пен қайыршылыққа ұшырап жатса, халықтың бүлік
шығарып, билеушіні тәубесіне келтіруі құдайшылыққа жатады. Конфуцийлік
әлеуметтік саяси ілім – халықтың ой-арманымен, бақытты болашақты көксеген
қиялдарымен терең ұштасып жатыр деуге толық сенім бар. Мемлекет – халықтың
талап тілегін іске асыратын құрал. Халықтың шынайы сенімінсіз мемлекет те
болмақ емес. Демек, оның сеніміне тек адамдарға жасалынған қамқорлық арқылы
ғана қол жетпек. Ел басқарушысы алдымен халықты ішер аспен қамтамасыз етіп,
содан соң жоғары мақсаттарға шақыруға міндетті. [9]
Аса ірі конфуцианистер Мэн – Цзы мен, Сюнь – Цзы дің негізгі пікірлері-
мемлекетті экономикалық күшейту саясаты: шығыстарды үнемдеу принципі;
халықтың бәрін жеткілікті түрде қамтамасыз ету мен қор жинау саясаты болды.
Біздің дәуірімізге дейінгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1 Ежелгі мемлекеттердің құқықтары мен бостандықтары 9
... ... ... ... ..
1.1 Ежелгі Қытай мемлекетінің 9
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 Ежелгі Қытай мемлекетінің 12
қалыптасуы. ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
2.1 Қытай мемлекеті мен құқығы тарихын
мерзімдеу ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .12
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2.2 Қытай өркениеті мен мемлекеттік дамуындағы
байланыстылық ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .14
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
3 Қытайдың мемлекеттік 19
доктринасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Конфуцийшілдіктің негізін салушы – 19
Конфуций ... ... ... ... ... ... .. ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .59
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Пайдаланылған дереккөздер тізімі 61
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
Кіріспе
Мемлекет ұғымы жалпы көпшілікке жақсы белгілі. Мемлекет алғашқы,
қауымдық қоғамда құрылған жоқ. Ғылым мемлекеттің пайда болуын адамзат
қоғамы дамуының белгілі бір тарихи кезеңімен, яғни әлеуметтік топтар мен
таптардың пайда болып, қоғамда саяси-әлеуметтік теңсіздіктердің орнығуымен
байланыстырады. Экономика саласындағы үстемдік етуші таптың саяси
үстемдігін қамтамасыз ету және басқа таптардың қарсылығын болдырмау
қажеттілігінен мемлекет пайда болды деген пікір ғылымдардағы негізгі
көзқарас. Мемлекет құл иеленуші дәуірде де қазіргідей дәрежеге жетті. Бірақ
тарихи ұзақ мерзім бойы “мемлекет” деген түсінік “қоғам”, “ел” деген
түсініктен ажыратылған жоқ. Мемлекет деген атауды рулық, тайпалық
қауымнан ажырату, яғни, алғашқы қауымдық емес деген ұғымды белгілеу үшін
пайдаланды. Мысалы, патшалық, қаған, хандық, князьдік, халифат, Алтын орда,
Ақ орда, Ноғай ордасы, Сібір ордасы деген сөздер екі түсініктің орнына
(біріншісі мемлекет, екіншісі қоғам) пайдалана берілді. Алайда, мемлекеттің
пайда болуы әртүрлі әлеуметтік пікірлердің қалыптасуына негіз болды. Саяси
өмірдің дамуына байланысты қоғамда мемлекеттің ролі күшейе түсті. Ойшылдар,
ғалымдар мемлекетке - “ел”, “қоғам” түсінігі тұрғысынан емес, “өкімет”,
билік тұрғысынан қарайтын болды. Сөйтіп, нәтижесінде мемлекет пен өкімет
туралы ойлар, қағидалар бірте-бірте біздің заманымыздан бұрынғы VI-V
ғасырларда теориялық деңгейге жетті. Мемлекет пен қоғам мәселелері адамзат
өмірінде әрбір тарихи кезеңге сай өзгерістерге ұшырап отыратыны және оларды
адамзаттың шама-шарқынша сәтті түрде шешуге ұдайы ықыластық танытатыны
белгілі. Егер өткенімізді ойша шолар болсақ, адамзат тарихы мемлекет
жөнінде сан түрлі саяси ой тізбегі мен даналыққа толы екендігін байқаймыз.
Солардың ішіндегі ең мәндісі де, өзіндік ерекшеліктерімен айқындалатыны да
ғұлама ойшыл Конфуцийдің идеялары. Бұл ойшылды негізінен мемлекетті басқару
мәселелері көп толғандырғанын атап өткен жөн. Конфуцийдің осынау күрделі
мемлекет мәселелерін қатаң тәртіп пен бір тәрбиелік ұстанымдардың көмегімен
жүзеге асырмақ ниеті және оған қоса шектен шыққан қызулыққа берілмей,
көбіне-көп “тепе-теңдік” пен “орталық” принциптерді ұстанғаны белгілі.
Түрлі ұсақ иеліктерге бөлініп, бір-бірімен қырқысып жатқан Қытайдағы
патшалықтарды бір орталыққа бағынған мемлекетке біріктіруді басты мақсатқа
айналдырған ол, сонымен бірге, халықтың тәлім-тәрбиелік күш-қуатын жоғары
деңгейге көтеру мен оны “бақытты” ету үшін бар күш-жігерін сарп етті.
Конфуцийдің ойынша, б.з.д. VI ғасырда Қытайдағы әлеуметтік тәртіптің негізі
- қоғамдық тәртіп пен тұрақтылыққа сүйенуге тиіс болатын. Және мұндай 58
қоғамда әркім өз құқығы мен мемлекет алдындағы міндеттерін терең сезінуі
тиіс. Яғни, әр адам өзінің орнында болуы керек: патша-патша, бағынышты-
бағынышты, әке-әке, ұл-ұл болуға тиіс. Мемлекетті басқарушы құдай
дәрежесіндегі Аспан ұлы– адамдар әлемінің өкілі. Ол әулие, император бола
отырып Аспан алдында ғана жауапты. Өйткені ол тақ пен билікті тек осы
аспаннан алады. Билеуші әділ болып, барша халыққа мейірім төгуі міндетті,
ал олай болмай ел аштық пен қайыршылыққа ұшырап жатса, халықтың бүлік
шығарып, билеушіні тәубесіне келтіруі құдайшылыққа жатады. Конфуцийлік
әлеуметтік саяси ілім – халықтың ой-арманымен, бақытты болашақты көксеген
қиялдарымен терең ұштасып жатыр деуге толық сенім бар. Мемлекет – халықтың
талап тілегін іске асыратын құрал. Халықтың шынайы сенімінсіз мемлекет те
болмақ емес. Демек, оның сеніміне тек адамдарға жасалынған қамқорлық арқылы
ғана қол жетпек. Ел басқарушысы алдымен халықты ішер аспен қамтамасыз етіп,
содан соң жоғары мақсаттарға шақыруға міндетті.
Ежелгі елдердің мемлекеттері мен құқығының жалпы тарихын зерттеудің
жоғары кəсіби заңгерлерді дайындаудағы маңызы зор. Ең алдымен, мемлекет
жəне құқық тарихын зерттеу мемлекеттік-құқықтық құбылыстарға деген
тарихи көзқарас сезімін қалыптастырады, оларға жалпы қоғамдық өмірді,
оның ішінде мемлекет пен құқықты ғылыми əдістемелік түрде тануына
мүмкіндік береді. Мемлекет пен қоғамның кезкелген құбылысын олардың
қалыптасу, даму алғышарттарын анықтағанда ғана, бұл құбылыстың қалай
пайда болғаны, қалыптасу бары-сында қандай кезеңдерден өткені жəне
қандай бағытта дамып келе жатқаны зерттелген жағдайда ғана дұрыс түсінуге
болады. Осы жұмыстың шеңберінде зерттеліп отырған ежелгі Қытайдың
мемлекеттік-құқықтық құбылыстары мен оқиғаларын қамтып өту мүмкін емес,
сондықтан қоғамдық құрылым, мемлекеттік құрылым түсініктері арқылы
ашылатын мемлекет пен құқықтың негізгі аспектілері (басқару нысаны,
мемлекеттік құрылым нысаны, билік пен басқарудың орталық жəне
жергілікті органдарының құрылымы, өкілеттіктері, олардың өзара қарым-
қатынастары) мен құқық түсінігінің негізгі аспектілері (құқықтың
қайнар көздері, құқықтың негізгі институттары: меншік құқығы,
міндеттемелік құқық, отбасылық-некелік құқық жəне мұрагерлік құқық, қылмыс
пен жаза, сот процесі) қарастырылып өтті.
Ғылыми жұмыстың маңыздылығы. Қытай тарихы археологиялық мәліметтермен
қатар, ерте заманнан бергі саяси өмір мен әлеуметтік қозғалыстарды
зерттеуге мүмкіндік беретін, жазба көздерінің көпшілігі және түрлігімен
ерекшеленеді. Діни-философиялық және тарихи мазмұны бар канондалған ежелгі
қытай мәтіндері, әсіресе Конфуцийдің оқуы жазылғаны — өз кезегінде, қытай
өркениетінің дамуына, қытай халықтарының көзқарасына әсер етті.
Қытай өркениетіне Конфуций заманынан бері әрбір адамның жердегі
өміріндегі бақыт пен аман-саулығына бағытталған жоғары әлеуметтік-саяси
белсенділік тән болды — адамның тағдыры құдайдың салғаны емес, өз еңбегінің
арқасы. Қытай тарихындағы үлкен халық қозғалыстары менен Қытайға тән жоғары
әлеуметтік көшпенділіктің мәнісі осында жатыр. Қытай өркениеті — әлемдегі
ең ежелгілердің бірі. Қытай ғалымдарының айтуы бойынша, оның жасы бес мың
жылға жуық, оның үстіне жазба көздері 3500 жылғы мерзімді қамтиды.
Династиялар ауысқан сайын түрлі даму кезеңдерінен өткен ежелгі әкімшілік
басқарудың баршылығы, өзге өркениеттен кейін қалып қойған көшпенді көршілер
мен тау халықтарына қарағанда, жер өңдеу саласы дамыған экономикасының
баршылығы анық артықшылық болды. Қытай өркениетін одан әрі конфуцийлік
(б.з.д. 1 ғ.) және бірегей жазу жүйесінің енгізілуі күшейтті.
Саяси көзқарас бойынша, Қытай бірнеше мыңдаған жылдар бойы, цикликалық
түрде қайталанатын саяси бірлік пен шашыраңқылық мерзімдерінен өткен. Қытай
аумағы басқыншылардың шабуылына жиі ұшырады, бірақ басқыншылардың көбі
ертелі-кешті қытайланып, қытай этносымен араласып кетті. Қазіргі қытай
мемлекеті мен қоғамы көптеген ғасыр бойы қоршаған азия халықтарымен мәдени
және саяси араласуы менен енгізілуінің нәтижесі. Қытай этносының аса ірі
демографиялық потенциалының көрші халықтарға тигізетін әсерін жоққа
шығаруға болмайды.
Бұл ғылыми зерттеу жұмыс Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік
құрылысының қалыптасуындағы конституциялық қағидалар өзектілерін ашу
барысындағы Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік жүйесіне,
мемлекетте билікті бөлу механизмін реттеу жағдайында және олардың
өкілеттіктерінің дамуын тарихи–құқықтық тұрғыдан зерттеуге арналған.
Зерттеудің мақсаты Шығыс әлемінде ерекше орын алатын, мемлекеттік және
құқықтық дамудың өзіндік ерекшелігін бекіткен, мемлекеттік басқарудың,
билік жүргізудің жүйесін мыңдаған жылдар бойы сомдап келген алып
империялардың бірегейі Қытай мемлекетінің ерекшеліктерінің қалыптасуының
себеп-салдары мәселелерін өз бетінше кешенді зерттеу.
Зерттеудің объектісі мен пәні Зерттеу пәні Ежелгі Қытай мемлекеті мен
құқығының қалыптасу, даму мәселелерін көрсетуге арналған.
Зерттеудің әдістері қоғамдық ғылымдарға ортақ жалпы және арнайы
танымдық әдістер жүйесі: тарихи, диалектикалық, салыстырмалы, функционалды
талдау, жүйелеу, синтездеу, статистикалық т.б. әдістер басшылыққа алынды.
Ғылыми зерттеудің құрылымы кіріспеден, 3 тараудан: 1 тарауда Ежелгі
Қытай мемлекеттік билік құрылысы шолу жасалынған; 2 тарауда Қытай
мемлекетінің мемлекеттік органдар жүйесі және оның құрылымына тоқталынған
және қорытындыдан, пайдаланған дерек көздер тізімінен тұрады.
Зерттеу жұмысын жазу барысында отандық ғалымдар Әмірбеков Ш., Мұхтарова
А.К., Булгакова Д.А., Истаев А.Ж., және т.б. ғылыми жұмыстардағы теориялық
тұжырымдары негізге алынды.
1 Ежелгі мемлекеттердің құқықтары мен бостандықтары
1.1 Ежелгі Қытай мемлекетінің қалыптасуы.
Ежелгі Шығыс мемлекеттерінің пайда болуы. Ежелгі шығыс елдерінде
мемлекет алғаш ұлы өзендер аймағында пайда болды. Себебі тұщы су, өзен
жағасындағы аңдар, жабайы астық тұқымдас әр түрлі шөптердің мол болуы
өзеннің теңізге құяр сағасында (атырау) адамдардың көптен шоғырлануына әсер
етті.Бұл жағдай адамдардың көптеп шоғырлануына әсер етті. Бұл жағдай
адамдардың ахуалын жақсартып қана қойған жоқ, сонымен бірге бала туудың
өсуінеде әсер етті. Адам саны көбейген сайын теріп жейтін және аулайтын
аңдар белгілі бір территорияда азая бастағандықтан адамдардың бір тобы
біртіндеп егіншілікке көшуге мәжбүр болды. Әдетте өзен арнасы кей жерлерде
(әсіресе атырауда) бірнеше арнаға бөлініп, баяулай бастайды. Осындай табиғи
каналдардың негізінде адамдар өзен суын бұруды,тоған салуды үйрене бастады.
Тың жерге егін салған адамдар тобы тез байып, басқалардан ерекшелене
бастағандықтан өз жерін қорғауға көбірек көніл бөліп, қамалдар мен
шіркеудар салуға кіріседі Міне осылайшіркеудар мен қамалдарнегізінде кала-
мемлекеттер пайда болды. Суару жүйесінің ролі басым болгандықтан Ежелгі
Шығыс елдерінде осы жүйені ұйымдастырушы мемлекеттің меншігі басым еді.
Шығыс елдерінде ұжымдық еңбектің басым блуына еңбек-құрал жабдықтарының
мыстан және тастан жасалуы да әсер етті.
Ежелгі Шығыстағы қала-мемлекеттерде бастапқыда діни билік басым болды.
Себебі егіншілікпен айналысушы халықтың табиғаи ортаға тәуелділігі ерте
заманда тіпті күшті болатын. Сондықтан табиғи куштерге табыну кең етек
алды. Сонымен бірге жердің тез тұздану, балшықтану процесі жаңа жерлерде
каналдар салу арқылы игеруді қажет еткендіктен ұжымдық еңбекті керек етті.
Ал коллективтік еңбекті ұйымдастыруда шіркеуның ролі ерекше болды. Шіркеу
сонымен бірге қамал және қойма функциясын да атқарды. Сондықтан бастапқы
кезде шіркеу басшысының беделі жоғары және шіркеу жері көп болса, бірте-
бірте территорияларға талас күшейіп, соғыстардың жиіленуінің әсерінен
әскери басшы-патша діни билікті өз қолына шоғырландырды. Патша негізгі
ұйымдастырутырушыға айнала бастады.
Ежелгі Шығыстағы мемлекеттің ішкі бөліктерінің өзара байланысының да
діни сипаты басым болды. Каналдар салу,су бөлу, ирригациялық жүйелерді
қалпына келтіру-қоғамдық істер мекемесінің пайда болуына әсер етті. Бұл
мекеме патша бұйырығымен жоғарыда аталған жұмыстарды жүргізу үшін
халықтарды қоғамдық еңбекке мәжүбірлеп отырған. Мысалы, Египеттегі
пирамидалар, Қытайдағы Ұлы қорған осындай жолмен салынған.Қоғамдық істер
мекемесі және жерге мемлекет меншігінің болуы - ежелгі Шығыстағы
мемлекеттің басты ерекшеліктерінің бірі.[1]
Адам санының өсуі өмір сүру үшін табиғи ортамен күрестің күрделенуіне
алып келді. Осы мәселені шешу барысында басқару жүйесі де күрделене бастады
және бірте-бірте шектен шыға бастады. Бастапқыда патша билігін мойындату
үшін құдайдың баласы немесе құдай қалаған адам сияқты уағыздар айтылса,
кейіннен патшаны құдай қатарына қосып қойды. Басқарудың күрделенуіне
әлеуметтік топтардың арасындағы күрестің шиеленісуі де әсер етті.
Мемлекетті басқаруға экономикалық жағынан ықпалды топтар-ақсүйектер,
әскерибасшылар, дінбасылар, сауда адамдары араласуға мүдделі болды. Себебі
олардың жағдайын жақсартуға,байлығын көбейтуге мемлекет жүргізіп отырган
саясат тікелей әсер етіп отыргандыктан, олар осы баскаруға қатысуға тырысты
және патшаға ықпал ету үшін өзара таласып отырды. Патшалар және олардың
арасындағы ықпалды топтар бұл мәселені ушықтырмау үшін діни жолмен
қиындықтан шығуға тырысты. Осы топтардың қоғамдағы ролі діни қағидалар
бойынша бекітілді. Мысалы, Ежелгі Үндістанда әлеуметтік
топтпрдың ролі дін және заң арқылы бекітілді. Қоғам төрт үлкен топқа
бөлінді; дін адамдары-брахмандар, әскери басшылар-кшатрийлер, егіншілер-
вайшилер және құлдар-шудралар. Осы топтардың қоғамдағы ролін бекіту үшін
брахмандар құдайдың аузынан, кшатрийлер қолынан, вайшилер-санынан, ал
шудралар табанынан жаралды деген аңыз пайдаланылды.
Ежелгі Шығыстағы мемлекетке тән тағы да бір ерекшелік-барлық жерге
мемлекет меншігінің болуы. Жерге мемлекет меншігінің болуы өте күрделі
жолмен бекітілді және бұл процесс биліктің қалыптасуымен тығыз байланысты.
Бірақ билік әр түрлі айсақта әр түрлі жағдайлардың әсерінен
қалыптасқандықтан сипаты жағынан ерекшеліктері болды. Сондай ерекшеліктер
шығыстағы билік жүйесінен айқын көрінеді. Мемлекет билігі мен діни биліктің
күрделі байланысының нәтежесінде пайда болған ежелгі Шығыстағы билікті
шығыс деспотиясы деп атаймыз. Деспотия, деспотизмсөзі ежелгі грек
тілінен аударғанда шексіз билік ұғымыны білдіреді.Бұл сөз ХVІІ ғ. аяғы мен
ХVІІІ ғ. басында өмір сүрген француз жазушысы Ф.Фенелонның романындағы
адамдардың барлығы қорқынышта өмір сүргетін және заңмен қорғалмаған қоғамды
атаған болатын. Әдетте шығыстағы мемлекеттік басқаруды деспотия деп атайтын
себебі патшаның діни, азаматтық, әскери, атқару және сот билігін қолына
шоғырландыруына және халықтың негізгі бөлігінің құқықтық жағынан
қорғалмауына байланысты.
Ежелгі шығыс өркениет құқығы. Ежелгі дүниедегі құқықтың пайда болуы
және дамуы. Қандай да болмасын әлеуметтік организмге, яғни адамдар
бірлестігіне және адамға ішкі ұйымдасушылық қасиет және реттеушілік
функция тән. Осындай қасиетінен айрылған тұлға немесе әлеуметтік бірлестік
жойылады. Рулық қауым сатысында ішкі мәселелер көсем беделімен ғана
шешіліп отырған жоқ, сонымен бірге ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрыптар
бойынша да басқарылды. Әдет-ғұрыптардың пайда болуы адамдар өмір сүрген
табиғи ортаға, шаруашылық жүргізу тәсіліне және басқару мәселелеріне
байланысты. Мысалы, шөлді аймақта тұратын халықтарда бұлақтарды, су
көздерін қорғау дәстүрі көп. Ал суы жиі таситын аймақтарда өзенге
табынып, құрбандық беріп жатады.
Адамдар бірлестігінің түрлері өзгеріске ұшыраған сайын адамдардың
өзара қатынасы да өзгеріске ұшырап отырды. Мысалы, рулық қауымдағы адам
өзінің құқы туралы көп ойланбаса, ал көршілік (селолык) қауымда әрбір
қауым мүшесі жыл сайын жердің қайта бөлінуіне, жеке малына басқалардың
тиіспеуіне мүдделі бола бастады. Ал осындай өзгерістердің барлығы белгілі
бір өзара келісілген нормалардың пайда болуына алып келді.
Шаруашылықтың күрделенуіне байланысты нормалардың көбеюі жазылған
заңдарды қажет ете бастады және сол нормаларды қадағалап отыратын арнайы
қызымет адамдары да пайда болды. [2]
2 Ежелгі Қытай мемлекетінің қалыптасуы.
2.1 Қытай тарихын мерзімдеу
Қытай тарихының ғылымда қабылданған қысқа реттік кестесі
- Б.з.д. б.з.д. 2357. — б.з.д. 2255 до н. э. Аты аңызға айналған Яо
билеуші;
- б.з.д. 2255 — б.з.д. 2205 Аты аңызға айналған Шунь билеуші;
- б.з.д. 2205 —б.з.д. 1766 Аты аңызға айналған Ся әулеті;
- б.з.д. 1766 —б.з.д. 1122 Аты аңызға айналған Шан-Инь әулеті;
- б.з.д. 1122 —б.з.д. 247 Чжоу әулетінің дәстүрлі мерзімдері;
- б.з.д. 246 —б.з.д. 207 Цинь әулетінің дәстүрлі мерзімдері;
- б.з.д. 206 —б.з.д. 220 Хань әулетінің дәстүрлі мерзімдері;
- Біздің заманымыз 220 — 264 Вэй әулеті;
- 265 — 420 Цзинь әулеті (Батыс Цзинь: 265 — 316, Шығыс Цзинь: 317 — 420)
- 420 — 479 Сун әулеті;
- 479 — 501 Ци әулеті;
- 502 — 556 Лян әулеті;
- 557 — 588 Чэнь әулеті;
- 589 — 618 Суй әулеті;
- 618 — 907 Тан әулеті;
- 907 — 959 Бес әулеттің заманы;
- 960 — 1279 Сун әулеті;
- 1280 — 1368 Юань әулеті (моңғол);
- 1368 — 1644 Мин әулеті;
- 1644 — 1911 Цин әулеті (манчжур);
- 1912 — 1949 Қытай мемлекеті;
- 1949 ж. 30 қыркүйегі Қытай Халық Республикасы;
Қазіргі кездерде зерттеушілер Ежелгі Қытай мемлекетінің қалыптасу және
даму тарихын төрт кезеңге бөліп қарастырады:
1) Шань (инь) дәуірі (б.э.д. ХҮІІІ-ХІ ғғ.).
2) Чжоу дәуірі (б.э.д. ХІ-ІІІ ғғ.)
3) Цинь дәуірі (б.э.д. 221-207 жж.).
4) Хань дәуірі (б.э.д. ІІІ-б.э. ІІІ ғғ.).
Бізге дейін жеткен аңыздарда ертедегі билеуші кемеңгер Яо болған. Ол
қартайған кезде өзінің мұрагері етіп, Шуньді тағайындады. Оның билік
басында болған тұсында айналаны су басады. Осы судан құтылу жолын Юю
тапқан. Ол билікті мұрагерлік жолмен өзінің ұлы Циге берген.
Кейіннен Ююдің баласы Ци Ся әулетінің негізін салды. Осы кезден бастап,
билік мұрагерлік жолмен берілетін болған. Оның озбырлығына қарсы шан
тайпасының көсемі Тан қарсы шығып, нәтижесінде Циді құлатып, Шан әулетінің
негізін қалады. Кейіннен ол Инь дап атала бастайды. [3]
Ежелгі Қытай мемлекетінің қоғамдық және мемлекеттік құрылысы. Инь
мемлекеті рулық тайпалықтан басқа территориялық жағынан бөлінбеген.
Мемлекетті ван басқарған. Ол өзіне тиесілі құзыретті кеңінен пайдаланып,
басқа жерлерге жорықтар ұйымдастырып тұрған. Оған бағындырылған тайпалар
салық төлеп, әскерге адамдар беріп отырған және Шан қаласына үнемі келіп
отыру міндетті болған. Ван сонымен бірге елдегі жоғарғы абыз да болып
есептелген.
Сол дәуірлердегі Шань қоғамының маңызды орталығы Аньян қаласы. Бұл
кезеңнен бізге қалған деректі мұра - киіз кітап мұражайы, хайуандардың
жауырын сүйектеріне және тасбақаның тас қабығына жазылған 100000 жазуы бар
Инь оракулы, мәлімет бойынша абыздар оның ішіне 41000 жазу жариялаған
дейді.
Бұл жауырын мен тас қабықтарды бал ашуға пайдаланған. Үкіметті де,
шіркеу шаруашылығын да және дала шаруасын да Ван басқарған. Ван аспанның
баласы, ол тағын балаларына мұрагерлікпен бере алған, әскери қол басшы
қызметін қоса атқарған. Оның билігі шексіз, айтқан бұйрығын орындамаған
адамдардың басын шауып тастаған.
Ванның көмекшілері болатын, олардың қатарына жоғарғы вельможа-цзай,
нәйши, сот қызметкерлері, жоғары абыз, хатшылар кіретін. Қытайдың
мемлекеттік басқару аппараты иерархиялық қағидаға негізделген,
қызметкерлері 20 жуық рангіге бөлінген. Лауазымды тұлғаларды атқаратын
қызметтеріне байланысты үш топқа бөлген. Ванға көмектесетін әртүрлі
әкімшілік қызметтерді орындаушыларды азаматтық лауазымды тұлғалар деп
бірінші категорияға жатықызған. Екінші категорияға әскери лауазым иелерін
енгізеді. Үшінші категорияға барлық балгерлерді, көріпкелдерді және т.б.
көмекшілерді жатқызады.
Қытай қоғамында жергілікті көсемдерді чжухау деп атаған. Олардың 8
рангісі болған. Чжухоу Ван сарайына тұрақты келіп есеп беріп тұруға және
оның әмірлерін орындауға міндетті. Жергілікті халықтан алым-салық жинауды
чжухау жүзеге асырады.
Шаньда тұрақты әскер болған жоқ, чжухоу 3000, 5000, 6000 сарбаздардан
тұратын жасақтар дайындайтын. Сарбаздар қола қару жарақтармен жабдықталған.
Олар атты және жаяу әскер болып екіге бөлінген.
Чжоу мемлекетін (б.э.д. ХІІ-ІІІ ғғ.). Чжоу әулетінің басқарған кезі үш
кезеңге бөлінді:
- Батыс Чжоу кезеңі (б.э.д. 1122-742 жж.);
- Шығыс чжоу кезеңі (б.э.д. 770-403 жж.);
- күрескен патшалықтар (б.э.д. 403-221 жж.).
Чжоу мемлекетінің қоғамдық құрылысына келсек, үстемдік билік
құлиеленуші аристократтардың қолында болған. Аристократтар тобына чжоу
мұрагерлік тобы және әскери біліктілер, сонымен қоса чжоу аристократтарының
сенімін ақтаған инь аристократтары жатады:
- Ван-адамдар ішіндегі ерекше адам; - Чжухоу провинцияларды
мұраланушылар немесе чжоу ақсүйектерінің өкілдері; - Дафу - ру-тайпа
көсемдері; - Ши – үлкен семья басшылары. Қалған адамдар қарапайым халық деп
саналған.
Әрбір топтағылар киімі ішетін тамағы, малдары мен құлдардың саны,
тіпті өлгенде жерленетін мола-қабірлеріне дейін бір-бірінен ерекшеленіп,
олардың қай топқа жататындығын көрсетіп отырған. Чжоу кезеңінің деректері
киім дәрежеден, ал байлық сыйлық көлемімен анықталу керек деген қағиданы
ұстанған. Жер мемлекеттің меншігінде, яғни Ван жерді толығымен билеген.
Сонымен қоса ірі жериеленушіліктер дами бастады. Бізге жеткен деректер
бойынша жерден айыруға, жалға беруге, кепілге қалдыруға болады.
Мықты орталықтанған Цинь мемлекеттің пайда болуына мемлекет
сановнигі Шан Ян реформасы әсерін тигізді.
Мемлекетті күшейту туралы реформалар жөніндегі алғашқы бұйрықтарды Шан
Ян б.э.д. 359 жылы дайындады. Онда:
1. Тұрғындарды жаңа территориялық бөліністерге – бестік және ондық
семьяларға бөлу.
2. Ата-аналарымен бір семьяда тұрып жатқан екі ер жеткен балалы
адамдарды жазалау.
3. Әскери еңбегінсіз құрметтеу мен қанды кекке тыйым салу.
4. Егін шаруашылығы және тоқыма кәсібімен шұғылданатындарды қолдау.
5. Әскерге еңбегі сіңбеген мұрагерлік ақсүйектердің артықшылық
құқықтарын жою жарияланды.
Шан Ян әкімшілік реформасы бойынша, бұрынғы патша шекарасын бұзып,
территорияны 36 облысқа бөлді. Облыс уездерге, уездер болыстарға, болыстар
тиндерге (ең төменгі әкімшілік бөлініс) бөлінген. Әр облыстың басында
азаматтық және әскери билікті жүзеге асыратын екі басқарушы отырды, оларды
Астанадан император лауазымға сайлаған, кез келген уақытта биліктен босата
алады. Бұл кезде мемлекеттік шенеуніктер үшін талап өте қатал еді,
кішігірім қате жібергені үшін ауыр жазаға тартылатын. Бұрынғы
аристократиялық титулдар жойылды. Біліктілер қатарына қосылу үшін байлық
пен мемлекетке сіңірген еңбегін баға-ланатын. Осы кездегі мемлекеттік
аппарат өзінің күрделігімен, ауқымдылығымен ерекшеленді. Аталмыш реформа
ерте Қытай мемлекетін біршама біріктіріп ұстады. Бірақ, терең әлеуметтік
қайшылықтардың нәтижесінде көтерілістер шығып, мемлекеттің саяси жағдайын
өте тұрақсыздандырды. Б.э.д. 209 жылғы көтеріліс Цинь монархиясының
ыдырауына әкеп соқты. Оның орнына билікке Хань әулеті келді. Жаңа әулеттің
негізін қалаушы ауыл старостасы, көтеріліс жетекшісі Лю Бан. [4]
2.2 Қытай өркениеті мен мемлекеттік дамуындағы байланыстылық
Қытай – көне тарихтың, мәдениеттің, философияның елі мен жері.
Мамандар Қытай өркениетінің басталуын ся дәуіріне, яғни б.д.д. III –
IIмыңжылдықтың саясына жатқызады. Б.д.д. XVII-XIIғ.ғ. Шан-Инь мемлекетінде
қола мәдениеті дамиды, шаруашылықтың құлдық қоғамдық түрі жетілді. Шан-Инь
дәуірінде Қытайда алғаш жазу пайда болған. Ежелгі Қытай тілінің
грамматикасы қалыптаса бастаған. Шан-Инь қоғамының саяси билігі ван топтары
арқылы жүргізілді. Ван шаруашылық мәселесіне де,әскери, діни билікте де ең
жоғарғы басшы болды. Ванның билігін шандықтар дәріптеп, оны тәңірге
теңеген. Шан-ди деген титулға ие болған ван өзін Мен-адамдардың
арасындағы ерекше жаратылыспын.Жалғызбын деп жариялады. Шан — жер
кіндігінің Ұлы қаласы, Қытай —жердің Ұлы орталығы деген уағыздар таралды.
Өте көне дәуірде, аспан мен жер де болмаған заманда, әлем түрсіз хаосқа
ұқсаған. Сол түрсіз тұңғиықта, делінген мифте, екі рух (немесе екі құдай) –
инь және ян пайда болды да, дүниені реттейді. Кейіннен ян рухы аспанды, инь
рухы жерді басқаратын болды. Ян – еркек бастамасы, күн нұрындай жарық, ашық
бекем және күшті. Ян жалпы жағымды нәрсенің бастамасы.
Инь - әйел бастамасы, аймен байланысты, сондықтан көлеңкелі, күңгірт және
әлсіз. Екі бастама өзара байланыста болған, сол үйлесімділіктің нәтижесінен
күллі мәнді нәрселер туындайды. Дүниеге деген осы қосжақты көзқарас кейінгі
чжоу дәуіріндегі философиялық тексте усин бағдарламасымен толықтырылды.
Усин бағдарламасы бес алғашқы элементтердің немесе бес субстанцияның –
оттың – судың – жердің – металдың - ағаштың өзара байланысымен өзара
алмасуына негізделеді, соған сүйенеді.
Қытайдың көне текстері – философиялық толғаныстың шежіресіндей. Көне
текстерде Өзгерістер кітабында (И цзин), Өлеңдер кітабында (Ши
цзин), Тарих кітабында (Шу цзин) және т.б. ертедегі мифтер мен рухани
қайнар көздерге толы шығармалар болып табылады.
Көне Қытай философиясындағы негізі мектептер. Конфуцийшілдік – адамды
әлеуметтік өмірдің өзекті мәселесі деп қарастыраты ежелгі философиялық
мектеп.
Конфуций (Кун- Фу-Цзы) – б.з.д. 551-479 жылдары өмір сүрген. Оның
негізгі шығармасы – Лун Юй - Сұхбаттар мен пікірлер, ол 6 кітаптан
тұрады. Ескіні елеп, жаңаға жақындау - қытайдың көне дәстүрі. Ескіні
дәріптеу конфуций дәуірінде өзіндік мақсатқа айналады. Конфуций ілімінің
түп тамыры адам және қоғам мәселесіне тіреледі.
Адам табиғаты Конфуций философиясында басты мәселелердің қатарына
жатады. Аспан адамға нені сыйласа, ол адамның табиғатын құрайды.Табиғат —
адамның алғашқы қасиеті. Адам өмірге немен келсе, сол бастама оның
табиғатын құрайды.
Бірақ адамның табиғатын тек табиғатпен салыстыру шеңберінде
анықталынбайды. Адам мәнісі - табиғилықтан тыс, әлеуметтік - мәдени
жетістік. Адамның бәрі де байлық пен беделге ұмтылады. Адамның бәрі де
кедейлік пен жамандықты жек көреді — дейді ұлы Ұстаз. Екі қасиет те
адамның табиғатына тән ерекшелік. Адамға үнемі тыныштық бермейтін төрт
ұмтылысты Конфуций тізіп өтеді. Олар — жасын ұзартпақ, даңққа
ұмтылған,қоғамда орнын таппақ, байлыққа деген ұмтылыс. Осы атақты нәрсеге
жеткендер, рухтан тартынады, күштен сескенеді, адамнан қорқады, жазадан
қауіптенеді. Бәрінен жоғары тұрған қасиет – адамды сүйе білушілік(жэнь).
Ұлы Ұстаз адамды сүйе білудің жолы мен жөнін (дао) талдайды.Дао Конфуций
үшін адамды шынайы жолға салатын, адамға оң ықпал ете отырып, оны басқаруға
кажетті бүкіл идеялардың, амал-әрекет пен қағидалардың жиьнтығы. Адамның
табиғатын үш тұрғыдан саралайды:қайырымды ер (цзюнь-цзы), шағын адам (сяо-
жэнь), адамсүйгіштік (жэнь). Адамсүйгіштік-тің мәнісі - өз олқылығын жеңіп,
сөзі мен іс-әрекетінде дұрыс жолға түсуде. Даоның осы идеясы вэнь термині
арқылы жеткізіледі. Түптеп келгенде вэнь - сөз бен білімділік арқылы
жеткізуге болатын рухани мәдениет. Вэньге ниет қойған адам күнделікті
өмірде көптеген қиыншылыққа ұшырайды. Асыл да ақылды жандарға жалған мен
жаман ортада тіршілік жасау жеңіл болмайды. Бірақ ұлысты ұстаз болу үшін,
дейді Конфуций мына қасиеттерді игеру шарт: 1) өзінше ұстаздыққа жету; 2)
ұстаздыққа ылайық биязы болу; 3) ұстаздыққа іштей бейімділігі;4) адамдармен
тіл табыса білуі; 5) өз өсиетіне берік болуы; 6) өз уәжінде тұру; 7)
ұстаздың даралығы; 8) ұстаздың еркін тәуелсіздігі; 9)жұмыстағы мінез -
құлықтың ұстамдылығы; 10) ұстаз ниетінің адалдығы;11) ұстаз жанының
мейірімділігі; 12) ұстаздың ақылдыны айқындап,таланттыны қолдай білуі; 13)
жолдасқа деген сенімділігі; 14) ұстаздық талапты орындауы; 15) ұстаздың
қарым-қатынастағы тартымдылығы; 16)ұстаздың құрметтеуі және төзімділігі.
Даосизм - қоршаған дүниенің құрылымы мен тіршілігінің негізін
түсіндіру және адам, табиғат пен ғарыштың игілікке апаратын жолын табу
мәселесін қарастырады.
Даосизмнің негізін б.з.д. VI ғ. соңы - б.з.д. V ғ. басында өмір сүрген
Лао Цзы (Қарт ұстаз) салды. Даосизмнің қайнар көзі - Дао-Дэ- цзин деп
аталатын философиялық трактатта көрсетілген. Дао - жол, алғашқы бастама,
алғашқы түпнегіз деген мағынаны білдіреді. Дао-заттардың табиғи өсу,
өнуімен бірге, әлемнің негізін құрайды. Бүкіл әлем Дао заңына бағынады.
Даосизм философиясының негізгі мәселесі - ұлы Дао туралы, жалпылама Заң
және Абсолют туралы ілім. Даоны ешкім жасаған жоқ, бірақ бәрі де содан
тараған. Дао барлық жерде, әрқашан, әр уақытта, шексіз өз үстемдігін
жүргізеді. Оны сезім арқылы көруге,естуге болмайды. Дао табиғаттың,
қоғамның, адам мінезі мен ойының табиғи, бірақ көрінбейтін заңы. Оның
бастамасы да, аяғы да жоқ. Сондықтан ол атаусыз. Ол уақыт пен кеңістіктен
тәуелсіз, солай бола тұра, жарық дүниедегі барлық нәрсенің негізі мен
бастамасы, аты мен түрі. Дао сансыз заттарды жасаса да, әрекетсіз күйін
сақтайды; бос қуыс сияқты, бірақ мәңгі, таусылмайды, оларды әруақытта
реттейді.
Ұлы аспан да Даоның ықпалында. Өмірдің мәні де, мақсаты да, оны танып
білу, соның тәртібіне еру, сонымен жарасу. Даоны тану дегеніміз табиғаттың
заңын ұғыну және сол тәртіпке үйлесе білу.
Легизм – (латынша заң дегенді білдіреді) – фацзя мектебінің заң туралы
ілімі, ерте қытайдағы саяси-этикалық ілім, адамды, қоғамды және мемлекетті
басқару туралы көзқарастар. Легизм Чжоу династиясының билігі ыдырай
бастағанда қалыптасады. Легизмнің көрнекті өкілдері – Гуань Чжун(б.д.д.
645), Шан Ян (б.д.д. 390-338), Хань Фэй цзы (280-233 шамасы).Легистер
байырғы рулық қатынастарды, оның тірегі – ақсүйектік тұқым қуалаушылықты
сынады. Олар елді басқарудың рулық дәстүрі мен рәсімдерін қабылдамады.
Осыған орай бастапқы Конфуций ілімімен тай-таласта қалыптасты. Конфуцийдың
этикалық талаптарын ойын сөзге жатқызды.
Конфуций басқару идеясын жэнь және ли принципіне сүйеніп жалғастырса,
легистер оның орнына заңға (фа) сүйенген мемлекеттік реформаны
жасады,басқару теориясын ұсынды. ГуаньЧжун: Заңдар – халықтың әкесі
де,шешесі де... Билеуші мен шонжар да, мәртебелі мен төменгілер де, байлар
мен кедейлер де – бәрі де заңға бағыну керек. Басқарудың түп өнері осында,-
дейді.
Легизм. Ерте легизмнің ірі өкілі Шань Янь (б.з.д. 390 — 338 жылдар
шамасы) ұсынған реформалардың жобалары мен жарлықтары "Шань цзюнь шу"
трактатына ("Шань облысының әміршісі кітабы") енген. Легизм ілімі оның
алдындағы тұжырымдамалардан едәуір өзгеше болды. Легистер саясатты дәстүрлі
моральдық баяндаудан бас тартып, билікті атқару техникасы туралы ілімді
жасады. Шань Ян осы қайта бағдарлануды жүзеге асыра отырып, патриархалдық
тәртіпті жоюға қол жеткізген мемлекеттік міндеттерді атқарған ақсүйектер
мен ауқатты қауымшылдардың ұмтылыстарын басшылыққа алды. Саяси теориядан
олар басқаларға қарағанда ізгілікті ақыл-өсиеттерді аз күтті. Оларға керегі
жалпы мемлекеттік түрлендірулердің салыстыра тексерілген бағдарламасы
болатын.
Легизмнің ерекшеліктерін қоғамдық құбылыстарға тарихи көзқарастардың
элементтері құрады. Жаңа аристократияның жекеменшіктік мүдделері қауымдық
өмірдің архаистік ұстанымдарына қайшы келгендіктен, оның идеологтарына
дәстүрдің беделіне емес, әлеуметтік шарттардың бұрынғымен салыстырғандағы
өзгерістеріне шағынуына тура келді. Ежелгі тәртіптерді қалпына келтіруге
шақырған достарға, конфуцийшілдерге және моистерге қарсы легистер ескіге
қайта оралудың мүмкін еместігін дәлелдеп бақты. [5]
Легистер қауымдық өзін-өзі басқаруды шектеу, отбасылық-рулық қауымдар
мен патронимияларды жергілікті әкімшілікке бағындыру қажет деп есептеді.
Шань Ян қауымдық өзін-өзі басқаруды теріске шығармастан, азаматтарды
мемлекеттік биліктің тікелей бақылауына қоюды көздейтін реформалардың
жобаларын (елді аудандарға бөлу, жергілікті жерлердегі шенеуніктік
қызметтер және т.б.) ұсынды. Бұл жобаларды жүзеге асыру Қытайда
азаматтардың аймақтық бөлінуінің бастауы болды.
Барлық мемлекет үшін біртұтас заңдар белгілеу ұсынылды. Басқа да ерте
легистер сияқты Шань Ян әдет-ғұрып құқығын заңнамамен толық алмастыруды
ойлаған жоқ. Занды ол қуғын-сүргін саясаты (қылмыстық заң) және үкіметтің
әкімшілік өкімі деп түсінді.
Билік пен халық арасындағы ұарым-қатынастарды Шань Ян жауласушы
тараптардың бір-біріне қарсы тұруы деп қарады. Үлгілі мемлекетте әміршінің
билігі күшке арқа сүйейді және ешқандай заңға бағындырылмаған. Шан Янға
азаматтардың құқығы, олардың заңды кепілдері туралы және т.б. ұғымдар
белгісіз. Заң, оның ойынша, қорқыныш ұялатушы, ескерту жасаушы террор болып
шығады. Тақсыр қызметінің жоғарғы мақсатын Шань Ян басқыншылық соғыстар
жолымен Қытайды біріктіруге қабілетті күшті билік құру деп есептеді.
Легистік тұжырымдамаларды іс жүзінде қолдану қатыгездіктін күшеюімен,
бодаңдардың санасына әмірші алдында жаппай үрейді сіңірумен және жаппай
сезіктенумен қатар жүрді. Жалпы бұқараның легистік тәртіпке наразылықтарын
ескере отырып, Шань Янның ізбасарлары неғұрлым жексұрын жағдайлардан бас
тартып, легизмді моральдық мазмұнмен толықтырып, оны даосизммен немесе
конфуцийшілдікпен жақьіндастырды. Б.з.д. II — I ғасырларда легизм идеясымен
толықтырылған конфуцийшілдік Қытайдың мемлекеттік діні ретінде бекіді.
Моистер мектебі біртіндеп келмеске кетеді. Даосизм буддизммен және
жергілікті нанымдармен астарласып магия белгілеріне ие бола бастайды жөне
уақыт өте келе саяси идеологияның дамуына ықпалын жоғалтады.
Конфуцийшілдік 1911 — 13 жылдардағы Синхай революциясына дейін
императорлық Қытайдың ресми ілімі болып келді. [6]
3 Қытайдың мемлекеттік доктринасы
3.1 Конфуцийшілдіктің негізін салушы – Конфуций. Оны Кун-цзы, Құнфу-
цзы, Цзоу деп атайды. Ол қазіргі Қытайдың Шандунь провинциясындағы Цюйф
қаласында туып, сонда қайтыс болған. Халық арасында ұстаз Кун деген есіммен
кеңге танылған. Ол – Қытай ойшылы, философ, тарихшы, мемлекет қайраткері.
Өмірге келген ортасы – кедейленген ақсүйектер отбасы. Осы данагөй негізін
қалаған ілім (Конфуций идеясы) кейін жапон қоғамының ұлттық жалпы
психологиялық, мінез-құлықтық және идеологиялық қондырғысы болып
қалыптасты. Конфуций ілімін уағыздау-шы Хаттари Унакитидің пайымдауынша:
Конфуций – шығыс данышпаны. Дегенмен, қазіргі күні ол бүкіл әлем танитын
философ-қа айналды. Оның ілімі – өмірді танытатын оқу-лық, таптырмас тәжіри-
бе мектебі. Ұстаз Кун осындай атақ-даңққа қалай жетті, балалық шағы қалай
өтті, одан кейінгі өмір жолы қалай болды? Оған жауап іздеп, көптеген
басылымдармен танысқанымызда біл-геніміз: жас шағында тө-менгі буындағы
шенеунік қызметін атқарып, 22 жасында бала оқыта бастаған. Сөйтіп,
Қытайдағы тұңғыш жекеменшік оқу орнын ашып, ұстаз ретінде үлкен абыройға
бөленген. Конфуцийдің мектебінде оқытылған төрт пән – ақлақ (адамгершілік),
тіл, саясат, әдебиет.
Қызыл көзді қызғаныш, кө-реалмаушылық – барлық халықта бар қасірет
қой. Елу жасқа жетіп, Лу патшалығында жоғары дәрежелі мемлекет қызметшісі
болып жұмыс іс-теп жүрген Конфуций қас-көйлік интригалар салдарынан
қызметінен кетіп, он үш жыл бойы Ежелгі Қытайдың Лу патшалығынан басқа
мемлекеттерін аралауға кірісті. Алайда сол кездері билік құрып тұрған
синто, буддизм діндері Конфуций идеясына қарсы шықты. Өз идеясын еш жерде
орнықтыра алмаған ұстаз Кун 484 жылы еліне қайтып келуге мәжбүр болды.
Конфуцийдің ең басты 72 шә-кірті болса, солардың 12-сі қандай жағдайда да
қасы-нан шықпай, даналық ойларымен сусындаған көрінеді. Ол елге оралғаннан
кейін де ұстаздықпен айналысып, көне даналық кітаптарын жинап, өңдеп,
мазмұнын байытыпты. Әрі оларды таратыпты. Қолда барда алтынның қаді-рі
жоқ, - деген ғой. Қайтыс болып, тұрған үйі ғибадатханаға айналып, рухына
тағ-зым етушілер зиярат жасайтын орын болысымен-ақ
оның есімі, идеясы басшылық-қа алатын ақыл-кеңес бола бастайды. Және де
б.з.б. 136 жылы Конфуций ілімі мемлекеттік идеология болған кезде ол Он
мың ұрпақтың ұстазы, - деп жарияланып,1503 жылы мемлекет оны қасиеттілер,
әулиелер қата-рына қосады, 1911 жылы болған ұлттық-буржуазиялық
революциядан кейін ол ресми түрде ардақталады. Ілімдегі теориялар Конфуций
ілімінде қоғам – қайырымды мырзалармен қауқарсыз адамдар бо-лып екіге
бөлінеді, кішілер-дің үлкендерге құрметі – тә-рбиенің ең басты іргетасы,
басқару - түзету деген сөз. Конфуции ілімі бойынша қо-ғамдағы алғашқы топта
бес қасиет болуға тиіс. Олар: адамгершілік (жэнь), парызды өтеу (и),
әдептілік пен сыпайылық (ли), зейінділік пен білімділік (чжи), берілгендік
(синь). Данышпанның атақты теориясының бірі – мемлекетті адамгершілікпен
басқару. Осы орайда ол: Билеуші – билеуші, ал бағынышты – бағынышты, әке-
әке, ал ұл-ұл болу керек, деген. Және де ол Билікке қалай жетуге
болады?, - деген сұраққа: Халықтың сүйіспеншілігіне қол жеткізу, - деп
жауап қайтарған.
Ежелгі Қытайдың бес классикалық шығармасын Шуцзин (тарих кітабы),
Шицзин (әндер мен гимндер кітабы), Лицзин (рәсімдер туралы жазбалар),
Юэцзин (музыка туралы кітап), Ицзин (өзгерістердің канондық кітабы)
жинастырып, қайта әңгімелеп, оларға түсіндірмелер берген де Кон-фуций.
Зерттеушілердің пайымдауынша, Көктем мен Күздің, Лу мемлекетінің тарихы
кітабына түсіндірмелері оның жеке басына тиесілі.
Ең бастысы, Конфуций ілімінің өзіндік сипаты антропоцентризммен,
яғни, адамды ға-ламдық ғимараттың кіндігі және ең жоғарғы мақсаты деп
білетін көзқараспен ай-қындалады. Конфуцийдің ой-пікірінің негізгі мазмұны
та-биғат заңдарына сәйкес келетін, адамдардың бірлесіп өмір сүруіндегі
парасатты реттілікті, тәртіпті қамтамасыз ету-дің аса маңызды шарттары
болып табылатын қарапайым да ғаламат зор 5 ізгілікті ұғындыруға арналған.
... Конфуцийдің саяси-этикалық маңызды ұғымы – адамшылық, адамның әділ,
ақжүрек болуы (жэнь). Ұл-дың кішіпейіл болуын, ата-ананы, жалпы, үлкен
кісілерді сыйлап жүруін анықтайтын сяотұжырымдамасы да осы қатарда. Ол
текті ерлерді (цзюнь цзы) шешімді түрде ұсақ пенделерге (сяо жэнь)қарсы
қойып отырған. [7]
Ең ғажабы, Конфуций ілімі (трактаттар мен канондар) – жасырын дәстүр,
белді әулеттердің меншігі болды да. Ол атадан балаға мирас болып
қалдырылып келді. Әулет ақсақалы оны үлкен ұлына аманат ретінде тапсырып
кететін болған. Сон-да Конфуций ілімі Жапония-ға қалай тараған? Қытай
философтарының еңбектері жапон тіліне қалай аударылды, солай Конфуций ілімі
бұл елге де тараған (ХVI-XVII ғасырлар). Жапондарда отбасы – мемлекеттің
бір бөлшегі, қоғамдық ұя болып саналатындықтан, отбасы отағасын (үкімет
басы деп бағаланады) балаларының сыйлап, құрметтеуі бірінші орынға
қойылатындықтан Конфуций ілімі кең қолдау тапқаны мәлім. Иә, Жапонияда
перзенттік құрметтеу (сяо) өте жоғары. Мұнда ба-ла тәрбиесінде, перзенттік
парыз бойынша, балалар ата-анасын құрметтеп қана қоймай, оларды сүюге тиіс,
бұл қағиданы орындамау – үлкен абыройсыздық, өлімге пара-пар. Қытай
философиясы діннен гөрі дәстүр аясында дамығанымен, кейін екі мектеп
(бағыт) түрінде пайда болды: даосизм (дао цзя) және конфуцийшілдік
философиясы (жу цзя). Сонан соң қалыптасқан мектептер: легизм (фа цзя),
моизм (мо цзя), атаулар мектебі (мин цзя), ньян мектебі (иньян цзя), т.б.
Конфуций қайтыс болғаннан кейін оның түсініктерін шәкірттерінің да-мытқаны
белгілі. Олар Конфуций ілімін Қытай философиясына ұсынды. Алайда Мо-цзы
(б.з.б.5 ғ.) Конфуций ілімінің негіздерін, соның ішінде әлеуметтік
сатылаудың мызғымастығы жөніндегі теориясын қатал сынға алды. Чжанцзы да
ұстаз Кунның моральдық ережелеріне қар-сы шықты. Дегенмен, буддизмді
уағыздаушылардың өз тұжырымдарының дұрыс-тығын дәлелдеу үшін Лао-цзы
Конфуций, Чжау-цзы-ға жүгінгені ғылыми ең-бектерден бізге таныс. 17-18
ғасырлар филосо-фиясы Конфуций мен Мэн-цзының киелі кітаптарына
түсіндірмелер жазып, Чжу Си мен Чжан Цза немесе Ван Чуань-шань идеялары
төңірегінде дамыды, 19 ғасырда Қытайда әлеу-меттік реформа мен ағар-
тушылықтың саяси идея-логиясы өмірге келіп, Қы-тай Халық Республикасы құ-
рылысымен Қытай философиясында марксизм ілімі, диалектикалық және тарихи
материализм бірден-бір теориялық негіз ретінде таралды.
Конфуцийшілдік бұл – ежелгі дәуірден бастау алатын философиялық жүйе.
Конфуцийшілдік ғалым – интеллектуалдар ілімі (мектебі) негізінде пайда
болған. Оны бастап берген Конфуций. Ол – Шығыстағы үш басты діни этикалық
(даосизм мен буд-дизм қатарындағы) бағыттың Ежелгі Қытайдағы басты идеялық
ағымдардың бірі, саяси этикалық ілім. Оның көзқарасын ізбасарлары Лун ой
(Әңгіме-лері мен ой-пікірлер) кітабында баяндап беріп, насихаттаған.
Сонымен қа-тар, оның адам тағдырын аспан айқындайды, адам-дардың
мейірімділерге және нашарларға бөлінуі өзгеріске түспейді, жасы кіші
үлкенге, қызметі төмен адам лауазымы жоғары қыз-меттегі кісіге көзсіз
бағынуға тиіс деген теориясын дамытты.
Ғалымдардың айтуынша, Конфуций ілімі: Бәрінен де бауырмалдық пен
перзенттік парызды ұмытпа, туған-туысқандарға қайы-рымды бол, тәубешілдік
пен үнемділікті бағала, бойыңдағы ашу мен ызаны басуға үйрен, білім мен
біліктілікті жоғары қой, көңіліңе сай келмейтін ілімнің бәрінен арыл,
басқаларды да ағат жолға қадам басудан сақтандыр, - дейді екен. Сол
себепті, ол Жапония тәрізді елдер-дің салт-санасына тереңдей еніп те
кетіпті.
Соған қарамастан, Конфуций ілімі, конфуцийшіл-дік туралы әртүрлі
пікірлер бар. Біреу насихаттайды, біреу сынайды. Оның көрнекті ізбасары
болған Мэн-цзының (б.з.б.372-289) пайымдауынша, әлеумет-тік теңсіздік
құдайдың құді-ретімен. Конфуцийдің екін-ші бір жақтаушысы Сюнь-цзы жасаған
ілім бойынша, аспан - табиғаттың бір бөлігі. Бірақта, конфу-цийшілдіктің
құдайдың құ-діреті туралы ілімінің Дун Чжуншудың (б.з.б.2 ғ.)
конфуцийшілдіктің ортодоксты доктринасын жасауға негіз болғанын еске алғаны-
мыз жөн.Ғылыми деректерге назар аударсақ, Сун әулеті билігі кезінде (10-13
ғасырлар) Қытай философия мектебі-нің Жаңа Конфуцийшілдік бағыты
қалыптасқан. Онтология, натурфилософия, космогонияға көбірек көңіл бөлу –
Жаңа Конфуцийшілдік деп аталған бұл ілімнің Ерте Конфуцийшілдіктен басты
айырмашылықтарының бірі. Негізінен, Жаңа Конфуцийшілдік 21 ғасырдың басына
дейін Қытай философиясы мен қоғамдық-саяси ойындағы үстем бағытқа ие болып,
Жапония, Корея мен Вьетнамға да зор ықпал етті.
Ертедегі Қытайдың (конфуциализм, легизм, даосизм) негізгі қоғамдық
ойлары біздің дәуірімізге дейінгі VI-III ғасырларда ресімделеді. Конфуций
немесе Кун-Цзы (біздің дәуірімізге дейінгі 551 – 497 ж.) конфуциандық
бағыттың негізін қалады. Оның басты еңбегі “Лунь-юй” – “Әңгімелесулер мен
пайымдаулар” жинағы. Конфуций әлеуметтік идеяларды болашақтан емес, оны
елдің өткен өмірінен көрді, яғни позициялық күштері шатқаяқтаған
(пошатнувших) ру басшыларының мүдделерін қорғады. [8]
Қытайдың әлеуметті – экономикалық құрылысын тұрақтандыру үшін,
Конфуций адамды моральдық жетілдіру бағдарламасын ұсынды. Үлкендерге құрмет
көрсету, оларға еш уақытта қарсы шықпау, Ұлы ойшының басты моральдық
(адамгершілік) қасиеттері еді. Ол перзенттік парызын өтеу және ағайындармен
дос болу – мемлекетті басқару дегеніміз осы деп үйретті, Мемлекетті үлкен
үй, ал басқарушыны “халық әкесі” ретінде санады Байлықты неғұрлым теңдеп
бөлуді, салықтарды жеңілдетуді ұсынды жалпы аграрлық реформаны жүргізді,
қоғамдық мүдделерге шешу жолын, қауымдық жерге жеке белгілер жоспарын
ұсынды.
Егер өткенімізді ойша шолар болсақ, адамзат тарихы мемлекет жөнінде
сан түрлі саяси ой тізбегі мен даналыққа толы екендігін байқаймыз. Солардың
ішіндегі ең мәндісі де, өзіндік ерекшеліктерімен айқындалатыны да ғұлама
ойшыл Конфуцийдің идеялары. Бұл ойшылды негізінен мемлекетті басқару
мәселелері көп толғандырғанын атап өткен жөн. Конфуцийдің осынау күрделі
мемлекет мәселелерін қатаң тәртіп пен бір тәрбиелік ұстанымдардың көмегімен
жүзеге асырмақ ниеті және оған қоса шектен шыққан қызулыққа берілмей,
көбіне-көп “тепе-теңдік” пен “орталық” принциптерді ұстанғаны белгілі.
Түрлі ұсақ иеліктерге бөлініп, бір-бірімен қырқысып жатқан Қытайдағы
патшалықтарды бір орталыққа бағынған мемлекетке біріктіруді басты мақсатқа
айналдырған ол, сонымен бірге, халықтың тәлім-тәрбиелік күш-қуатын жоғары
деңгейге көтеру мен оны “бақытты” ету үшін бар күш-жігерін сарп етті.
Конфуцийдің ойынша, б.з.д. VI ғасырда Қытайдағы әлеуметтік тәртіптің негізі
- қоғамдық тәртіп пен тұрақтылыққа сүйенуге тиіс болатын. Және мұндай 58
қоғамда әркім өз құқығы мен мемлекет алдындағы міндеттерін терең сезінуі
тиіс. Яғни, әр адам өзінің орнында болуы керек: патша-патша, бағынышты-
бағынышты, әке-әке, ұл-ұл болуға тиіс. Мемлекетті басқарушы құдай
дәрежесіндегі Аспан ұлы– адамдар әлемінің өкілі. Ол әулие, император бола
отырып Аспан алдында ғана жауапты. Өйткені ол тақ пен билікті тек осы
аспаннан алады. Билеуші әділ болып, барша халыққа мейірім төгуі міндетті,
ал олай болмай ел аштық пен қайыршылыққа ұшырап жатса, халықтың бүлік
шығарып, билеушіні тәубесіне келтіруі құдайшылыққа жатады. Конфуцийлік
әлеуметтік саяси ілім – халықтың ой-арманымен, бақытты болашақты көксеген
қиялдарымен терең ұштасып жатыр деуге толық сенім бар. Мемлекет – халықтың
талап тілегін іске асыратын құрал. Халықтың шынайы сенімінсіз мемлекет те
болмақ емес. Демек, оның сеніміне тек адамдарға жасалынған қамқорлық арқылы
ғана қол жетпек. Ел басқарушысы алдымен халықты ішер аспен қамтамасыз етіп,
содан соң жоғары мақсаттарға шақыруға міндетті. [9]
Аса ірі конфуцианистер Мэн – Цзы мен, Сюнь – Цзы дің негізгі пікірлері-
мемлекетті экономикалық күшейту саясаты: шығыстарды үнемдеу принципі;
халықтың бәрін жеткілікті түрде қамтамасыз ету мен қор жинау саясаты болды.
Біздің дәуірімізге дейінгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz