Әкімшілік қызметтегі заңдылықты қамтамасыз етудегі өзекті мәселелер
2029 Әкімшілік қызметтегі заңдылықты қамтамасыз етудегі өзекті мәселелер
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1 Мемлекеттік басқаруда заңдылықты қамтамасыз
ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.1 Мемлекеттік басқаруда заңдылықты қамтамасыз ету
түсінігі ... ... ... ...9
1.2 Қадағалау мемлекеттік басқаруда заңдылықты қамтамасыз ету
тәсілі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2 Әкімшілік қызметтегі заңдылық және құқықтық
тәртіп ... ... ... ... ... ... ... . ... ...20
2.1 Әкімшілік қызметтегі заңдылық және құқықтық тәртіп
түсінігі ... ... .20
2.2 Қоғам дамуындағы құқықтық тәртіп пен заңдылықтың өзара байланысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
... ... ... ... ... ..22
3 Әкімшілік құқықтық режимдер. Әкімшілік қызметтегі
заңдылық ... ... ... ... ...31
3.1 Әкімшілік құқықтық режимдер – заңдылықты қамтамасыз етудегі
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
3.2 Заңдылықтың қамтамасыз етілуін
бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
3.3 Заңдылықтың қамтамасыз етілуін
қадағалау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...73
Пайдаланылған дерек көздер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
75
Кіріспе
Зерттеудің маңыздылығы. Заңдылық және оның сақталуы жөніндегі
мәселелер әрқашанда Қазақстан Республикасы үшін көкейкесті сұрақтардың бірі
болып саналған. Дәлірек айтқанда әсіресе қазір, қоғамдық өмірдің
демократияланған заманында, адамның құқығы мен бостандығы ең негізгі
құндылық болып саналғанда бұл мәселенің маңыздылығы ерекше көзге түседі.
Қазақстан Республикасы демократиялық өзгерістің бағытымен жүре келе және
адамның құқығы мен еркіндігінің басымдығын мойындай отыра, оларды сақтауға
және қорғауға міндетті.
Адамның, азаматтың құқығы мен бостандығының дұрыс жүзеге асырылуын
қамтамасыз ететін басты факторлардың бірі ішкі істер органдары қызметінің
заңдылықты бұлжытпай сақтауына негізделген, өйткені көбінесе бұқаралық
сипаты ерекше көрінеді, және жалпы мемлекеттік биліктің әрекеттерімен
теңдестіріледі. Азаматтар осы қызметтердегі әрекеттердің заңға қаншалықты
сәйкес екендігін бағалай отырып, мемлекет қаншалықты олардың құқықтары мен
бостандықтарын қамтамасыз ететінін айқындайды.
Осыған орай әрине әкімшілік қызметтегі тұлғаның өзінің қызметтік
жұмысында бекітілген құқықтық нормаларды сақтамай адамның құқығы мен
бостандығын бұзуы рұқсат етілмейді. Бұндай жағдайда қарапайым азаматтардың
бойында сенімсіздік пайда болып, билікке деген көзқарасы күрт өзгереді,
ойына келгенін істеу мүмкіндігі жалпыға таратылады, заңды елемеу фактілері
орын алуы мүмкін.
Тақырыптың өзектілігі. Бізге әрине құқықтық органдарымыздың қызметімен
кез келген қарапайым, өнегелі, парасатты азаматтарымыз мақтан тұтатындай
жұмыс істейтін қызметтер керек. Елімізде әкімшілік қызмет барысында
заңдылықты сақтау уақыт қажеттiлiгі болып табылады. Өйткенi, елiмiздiң
дамуына заңдылықты сақтай отырып қол жеткізуге болады. Яғни, елбасы өз
жолдауында Демократия тек заңдылықтар қатаң сақталған елдерде ғана тұрақты
түрде дамиды, - дейдi елбасы Н. Назарбаев [1]. Осы тұрғыда тақырыпты
зерттеу өзектi.
Әкімшілік қызметтерде орын алатын кері, жағымсыз құбылыстарды жою
қажеттілігімен түсіндіріледі. Ішкі істер органдарында жұмыс істейтін
қызметкерлердің арасында құқық бұзушылық фактілерінің өсу тенденциясы өте
үлкен қауіп төндіріп тұр.
Тақырыптың зерттелу деңгейіне тоқталатын болсақ, мемлекеттік
органдардағы басқаруды ұйымдастыру сұрақтарына келесі отандық және Ресей
ғалымдары өздерінің жұмысын арнаған: А.П. Алехин, А.И. Афанасьев, В.Г.
Афанасьев, Д.Н. Бахрах, И.Л. Бачило, И.И. Веремеенко, М.И. Еропкин, Н.М.
Конин, А.П. Коренев, Б.М. Лазарев, А.Е. Лунев, В.М. және т.б.
Соңғы он-он бес жыл ішінде ішкі істер органдарының қызметіндегі
заңдылық мәселесі бойынша бірқатар диссертациялық зерттеулер мен арнайы
жұмыстар басылып шыққан. Дегенмен бұл жұмыстарда заңдылық мәселесі мен оның
кепілдігі негізінен ішкі істер органдары қызметінде адамның, азаматтың
құқығы мен бостандығын қамтамасыз ету шегінде қарастырылды, ал заңдылықты
бұзудың алдын алу мәселесі туралы көбінесе жол-жөнекей, үзілді-кесілді
айтылған. Сонымен қатар, бірнеше жұмыстар салалық (қолданбалы) немесе
криминологиялық сипатта жазылған. Дегенмен құқық теориясында аталған
проблема бойынша шешілмеген мәселелер, талдануды қажет ететін сұрақтар бар.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты-
мемлекеттегі әкімшілік қызметтегі заңдылықты қамтасмасыз етудегі өзекті
мәселелерге талдау жасау болып табылады. Зерттеу жұмысының жоғарыда
көрсетілген алдына қойған мақсатына жету үшін төмендегі міндеттерді шешу:
- Мемлекеттік басқаруда заңдылықты қамтамасыз етуге талдау жасау;
- Қадағалау мемлекеттік басқаруда заңдылықты қамтамасыз ету тәсілін
айқындау;
- Әкімшілік қызметтегі заңдылық және құқықтық тәртібін саралау;
- Әкімшілік құқықтық режимдер әкімшілік қызметтегі заңдылық
ерекшелігін ажыратып көрсету;
- Заңдылықтың қамтамасыз етілуін бақылауды талдау;
- Заңдылықтың қамтамасыз етілуін қадағалау қажеттілігін сипаттап
беру.
Жұмыстың объектісі әкімшілік қызметте заңдылықты қамтамасыз етуді
жүзеге асыру барысында орын алатын қоғамдық қарым - қатынастар және өзекті
мәселелер болып табылады.
Жұмыстың пәні әкімшілік қызметте заңдылықты қамтамасыз етудің әдіс-
тәсілдерін, принциптерін, мәртебесін, нысандарын, ұйымдық- құқықтың
табиғатын қарастыру болып табылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Жұмыстың басты арқауы болып отырған
тақырып әкімшілік қызметтегі заңдылықты қамтамасыз ету жүйесіндегі өзекті
мәселелерін теориялық жүзінде негіздеу жүйелі түрде және жан-жақты талданып
отыр. Әкімшілік қызметтегі заңдылықты қамтамасыз етудегі өзекті деп
белгіленген мәселелер тың мәліметтермен қазақ тілінде алғаш рет
толықтырылып берілген. Сонымен қатар, әкімшілік қызметтегі заңдылықты
қамтамасыз ету жолдары туралы теориялық негізді байлам- түйіндер берілген.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Зерттеу жұмысының
негізгі нәтижелері әкімшілік қызметтегі заңдылықты қамтамасыз етудегі
өзекті деп белгіленген мәселелер әкімшілік саласындағы қатынастарды одан
әрі тереңірек зерттеуге теориялық негіз қалайды және еліміздегі әкімшілік
саласындағы заңдылықтың орнықтыруға деген қалыптасқан көзқарастар мен ой
тұжырымдарды одан әрі байыта түседі.
Зерттеудің әдістері және әдістемесі. Іздену жұмысын әзірлеу барысында
әкімшілік қызметтегі заңдылықты қамтамасыз ету шаралары зерделеген барлық
ғылыми еңбектерді ой сүзгісінен өткізіп, толық пайдалануга ұмтылды.
Зерттеу жұмысында коғамдық ғылымдарға ортақ жалпы және арнайы танымдық
әдістер жүйесі: диалектикалық, салыстырмалы, талдау, жүйелеу әдістер
басшылыққа алынды.
Жұмыстың құрылымы және көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден, 3 тараудан, 6
бөлімшеден, қорытынды мен пайдаланылған дерек көздер тізімінен тұрады.
1 Мемлекеттік басқаруда заңдылықты қамтамасыз ету
1.1 Мемлекеттік басқаруда заңдылықты қамтамасыз ету түсінігі
Мемлекеттік басқарудағы заңдылық - бұл басқару қатынастарының барлық
субъектілерінің ҚР Конституциясын және мемлекеттің аумағында қолданылып
жүрген басқа нормативті – құқықтық актілерін дәл, қатаң және мүлтіксіз
сақтауы мен орындауы. Оның мәні мемлекеттік басқару сферасында адам мен
азаматтың құқықтары мен бостандықтарын бекіту және нақты іске асыруды
қамтамасыз ету. Мемлекеттік басқаруда заңдылықты және тәртіпті қамтамасыз
ету - заңдылық - биліктік өкілеттілікке иеленген мемлекеттік құрылымдардың
қызметі. Олар мыналарға бағытталған:
1) мемлекеттік билік органдарының қызметінде, олардың лауазымды
тұлғаларының заңдарға және одан туындайтын актілерінің талаптарының
бұзылуына жол бермеу;
2) оларға себеп болатын жағдайларды іздестіру;
3) оларды бұзғаны үшін жауапкершіліктің пайда болуы;
4) табылған құқық бұзушылықтарды уақытында және оперативтік тұрғыда
жолын кесу және жою;
5) заңдылық пен тәртіпті бұзған кінәлілерді белгіленген жауапкершілкке
тарту;
6) заңдылық пен тәртіптің бұзылуына себеп болатын жағдайларды жоюға
шаралар қолдану.
Заңдылық қағидалары – негіз болатын идеялар, басшылыққа алынатын
бастамалар.
1) Заңның басымдылығы;
2) Заң алдындағы теңдік;
3) Жеке адамның құқықтары мен бостандықтарының кепілдігі;
4) Заңдылықты бұзғаны үшін жазалаудың болмай қоймайтындығы;
5) Заңдылықтың кепілдіктері;
6) Заңдылықты қамтамасыз етудің жалпы шарттары
7) Заңдылықты қамтамасыз етудің арнайы құралдары;
Мемлекеттік тәртіп – мемлекеттің және оның өкілетті органдарының
тәртібі, ол бойынша барлық мемлекеттік органдар, кәсіпорындар, мекемелер,
ұйымдар, лауазымды тұлғалар мен азаматтар өздеріне жүктелген мақсаттар мен
міндеттерді дер кезінде және дәл орындауға тиіс. Заңдылық пен тәртіпті
қолдау және нығайту міндеті жүктелген мемлекеттік органдардың ерекше жүйесі
әрекет етеді. Олардың жүзеге асыратын әр түрлі құқықтық және ұйымдық
қызметтерінің түрлері мен әдістері, қоланатын практикалық амал – тәсілдері,
операциялары, жұмыс түрлері заңдылықты қамтамасыз ету тәсілдері деп
аталады. .[2, 4б]
Бақылау - объектілердің белгіленген көрсеткіштерден (параметрлардан)
ауытқуларын жою мақсатында оның қызмет ету процесін байқау және тексеру
жүйесі. Атқарушы билік сферасындағы бақылаудың мәні осыған өкілетті
органның ұйымдық-құқықтық тәсілдерді және құралдарды пайдалана отырып
атқарушы билік органның немесе лауазымды тұлғаның қызметінде заңдылықтан
қандай – да бір ауытқулар бар ма, жоқ па соны айқындайды, ал егерде осындай
ауытқулар болса, онда оларды өз уақытында жояды, бұл кезде бұзылған
құқықтарды қалпына келтіреді, жауапкершілікке тартады, заңдылықты және
тәртіпті бұзудың алдын алуға шаралар қабылдайды. Мемлекеттік басқару
заңдылық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету амал-тәсілдерінің жүйесі
Заңдылықты қамтамасыз ету тәсілдері:
1) басқару субъектілері бойынша бақылау – президенттік, парламенттік,
үкіметтік, жергілікті атқарушы билік органдарының, сала аралық, және
салалық, әкімшілік қадағалау;
2) Прокуратураның қадағалауы:- Конституцияның, заң күшіндегі
актілердің және Президент актілерін бұзуды анықтау және жою шараларын
қабылдау; - жедел-іздестіру қызметінің, алдын - ала анықтау және тергеудің,
әкімшілік және атқарушы өндірістің заңдылығын қадағалау;- кәсіпорындардың,
мекемелердің және ұйымдардың актілерін қадағалау
3) Заңдылықты қамтамасыз ету бойынша соттың қызметі:
а) әкімшілік құқықтық қатынастардан туындайтын істерді қарау;
б) лауазымды тұлғалардың актілерін және әрекеттерінің заңсыздығын
анықтау;
в) азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қалпына келтіру бойынша
шешім қабылдау және оларды жауапкершілікке тарту.
Қадағалау мемлекеттік басқаруда заңдылықты қамтамасыз ету тәсілі
ретінде қадағалау атқарушы билік сферасында заңдылықты қамтамасыз ету
әдістерінің бірі болып табылады. Қадағалау - бұл мемлекеттік органдар,
мекемелер, кәсіпорындардың, ұйымдардың ұйымдастырылуның құқықтық меншік
нысанына қарамастан, олардың лауазымды тұлғаларының, қызметкерлерінің және
азаматтардың заңдарды дәл және біркелкі орындауларын тексеру. Қадағалаудың
мынадай түрлері бар:
1) прокуратураның жалпы қадағалауы - барлық мемлекеттік органдардың,
лауазымды тұлғалардың, азаматтардың, мемлекеттік емес ұйымдардың,
мекемелер, кәсіпорындар, бірлестіктердің ҚР заңдарын бұлжытпай орындауын
қадағалау;
2) арнайы қадағалау - әкімшілік қадағалау - әкімшілік мемлекеттік
басқару органдарының, бірқатар құқық қорғау органдарының қызметінің арнайы
түрі:
а) орган басшыларының және олар құратын комиссиялардың негізгі және
ішінара жүргізілетін қадағалауы (оларға түскен өтініштер, шағымдар және
т.б.);
б) арнайы ведомстволар, қызметтер және органдарға мұндай қызмет
бастапқы немесе маңызды болып саналатын қадағалау, мысалы, ІІО қадағалауы
ҚР Конституциясына сәйкес прокуратура мемлекеттің атынан жоғарғы
қадағалауды жүзеге асыруды және оның қадағалауы негізгі бағыттар бойынша
іске асырылады:
1) лауазымды тұлғалардың және азаматтардың заңдарды, Президент
актілерін және өзге де нормативті - құқықтық актілердің біркелкі орындалуын
қадағалау;
2) шұғыл іздестіру қызметінің, тергеудің заңдылығын;
3) соттарда істерді қарауда заңдардың орындалуын қадағалау;
4) ұсталғандарды ұстайтын орындарды, алдын-ала қамауға алу
орындарында, бас бостандығынан айыру орындарын жартылай өтеуде, сот
тағайындаған өзге де мәжбүрлеу сипатаныдағы шараларды орындауда заңдардың
сақталуын қадағалау. Прокурорлық қадағалаудың барлық бағыттарының ішіндегі
ең бастысы прокуратураның жалпы қадағалауы. Ол барлық министрліктердің,
комитеттердің, ведомстволардың, кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың,
азаматтардың заңды тура және біркелкі орындауында жүзеге асырылады. Жалпы
қадағаулаудың негізгі міндеттері:
1) басқару органдарының және қоғамдық ұйымдар органының барлық
актілерінің заңдарға және басқа да нормативті актілеріне сәйкестігін
тексеру;
2) басқару аппаратының лауазымды тұлғаларының заңдрды орындауларын
қадағалау.
Прокуратура органдары тек заңдылық тұрғысынан ғанга қадағалау жасайды,
сондықтан олар қадағалауындағы объектілердің шұғыл-шаруашылық қызметтеріне
араласпайды, олардың актілерінің күшін жоймайды және өзгертпейді. Заңмен
белгіленген тәртіп бойынша прокуратура органдары заңның негізінде қадағалау
объектілеріне баруға, басшылардан қажетті ақпараттарды алуға, талап етуге,
тексеру жүргізуге құқылы. Қадағалау бойынша сыртқы нысандарға мыналар
жатады: наразылық, ұсыныс. Наразылық - бұл заңсыз актілер мен әрекеттерге
прокурордың нақты және ресми әсер етуі. Прокурордың ұсынысы заңды бұзған
фактілерді, сонымен қатар бұзушылыққа әкелген себептер мен жағдайларды
көрсетуге бағытталған. Ұсыныс бұзушылықты жою бойынша шаралар қабылдауға
құқығы бар мемлекеттік органдарға, қоғамдық бірлестіктерге немесе
коммерциялық ұйымдарға, лауазымды тұлғаларға беріледі. Жалпы қадағалауды
жүзеге асыруда прокуратура органдары мына өкілеттіліктерді істеуге құқылы:
1) орталық және жергілікті басқару органдары, лауазымды тұлғалары
шығаратын құқықтық актілерді заңға сәйкестілігін тексеру үшін талап етуге;
2) қадағалауындағы органдардан, лауазымды тұлғалардан барлық қажетті
материалдарды, мәліметтерді, құжаттарды талап етуге;
3) басқару органының, лаазымды тұлғалардың заңдылықты бұзу туралы
өтініштерімен байланысты заңдардың орындалуын тексеру;
4) азаматтардың әкімшілік ұстаудың, оларға әкімшілік ықпал ету
шараларын қолданудың заңдылығына тексеру жүргізуге;
5) орталық және жергілікті басқару органдарының заңға қайшы
қабылданған актілеріне, сонымен қатар лаузымды тұлғалардың әрекеттері мен
заңсыз басқару шешімдеріне наразылық білдіруге құқылы. [3, 79б]
Бақылау түсінігі мен түрлері
Бақылау - бұл белгіленген мөлшердегі параметрлерден ауытқуды жою
мақсатында қызмет ету процесін бақылау (байқау) және тексеру жүйесі.
Атқарушы билік органдарының қызметіне бақылау жасаудың мәні - ол осығн
өкілетті мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдар ұйымдық - құқықтық
тәсілдер мен құралдарды пайдаланып бақылаудағы атқарушы билік органдары мен
олардың лауазымды тұлғаларының қызметтерінде заңдылықтан қандайда болмасын
ауытқулар жіберілді ме соны анықтайды. Егер осындай ауытқулар болса, соны
өз уақытында жойып, осы кезде бұзылған құқықтарды орнына келтіріп,
кінәлілерді жауапкершілікке тартады, заңдылықты және тәртіпті бұзуды
болдырмауға шаралар қабылдайды. Бақылауды мемлекеттік билік органдары,
жалпы, салалық және сала аралық құзырлы мемлекеттік басқару органдары, сот
органдары қолданады.[4, 79б]
Бақылау субъектілеріне байланысты былай бөлінеді:
1) Президенттік бақылау;
2) Парламенттік бақылау;
3) Үкіметтік бақылау;
4) соттық бақылау.
Президенттік бақылауды Президенттің өзі және оның әкімшілігі жүзеге
асырады. Президент конституциялық өкілеттіліктер шегінде мемлекеттік
биліктің заң шығарушы, атқарушы және соттық тармақтарының келісімді өзара
әрекетін бақылайды. Билік тармақтарының өзара әрекеті Конституцияға және
басқа да нормативті-құқықтық актілерге негізделген. Президенттің бақылауы
мыналардан тұрады: Президент Сенат ұсынған заңды 15 күннің ішінде:
а) қол қоюға және оны жариялауға құқылы;
б) заңды және оның жеке баптарын қайта талқылап дауыс беру үшін
қайтаруға құқылы.
- Президент ел басы, оның ең жоғарғы лауазымды тұлғасы бола отырып,
кадр саясатына белсенді қпал етеді. Лауазымды тұлғаларды тағайындайды және
орнынан босатады (Парламенттің келісімімен және жеке);
- Президент биліктің біртұтастығын қамтамасыз ету мақсатында және
билік тармақтарының өзара әрекетіндегі келіспеушіліктерді болдырмау
мақсатында мемлекет органдарын құрады және бақылау жасайды. Сондықтан оған
мынадай өкілеттіліктер берілген:
а) Парламентті таратуға;
б) Үкіметтің өкілеттілігін тоқтату жайлы шешім қабылдауға және Премьер-
министрді, үкімет мүшелерін лауазымынан босатуға құқылы;
в) Қауіпсіздік Кеңес, Жоғарғы Сот Кеңесін құруда, Қарулы Күштердің
жоғарғы командованиесін лауазымға тағайындайды және бостады;
г) Үкіметтің отырысында ерекше маңызды сұрақтар бойынша төрелік етеді;
д) Үкіметтің және облыс, республикалық маңызы бар қалалар мен астана
әкімдерінің актілерінің күшін жояды немесе тоқтатады.
Бақылау функциялары былай жүзеге асырылады: Республикалық бюджетті
және Үкіметтің есебін бекітуде;-Бюджетке өзгертулер мен толықтырулар
кіргізуде;
-Премьер-министрдің, ҚР Ұлттық банксінің төрағасын Президент
тағайындағанда келісім беруде;
-ҚР Үкіметінің бағдарламасы туралы Премьер-министрдің баяндамасын
тыңдауда;-елімізде Конституциялық заңдылық жағдайы туралы ҚР Конституциялық
Кеңесінің жолдамаларын жыл сайын тыңдауда. Тек қана Сенаттың жүргізілуіне
жататын бақылау: ҚР Президентінің ұсынысы бойынша Жоғарғы Соттың төрағасын,
Жоғарғы алқасының төрағаларын және соттарды сайлауда және лауазымынан
босатуда;
- ҚР Паламентінің Бас прокуроры мен ҰҚК төрағасын тағайындағанда
келісім беру;
- Бас прокурор, Жоғарғы Сот төрағасы мен соттарын жеке басына қол
сұғылмаушылықтан айыру;
Мәжіліс өзінің атқарушы өкілеттілігін мына жолдармен іске асырады:
- ҚР Парламентінің ұсынысы бойынша орталық сайлау комиссиясының
төрағасын, хатшысын және мүшелерін сайлайды және лауазымынан босатады;
- мемлекетке опасыздық жасағанда, Парламентке қарсы кінәлауды қорғау.
Мемлекеттік басқаруда соттық бақылау.
ҚР Конституциясына сәйкес ҚР әділ соттылықты тек сот қана жүзеге
асырады. Сот билігі ҚР атынан жүргізіледі және оның мақсаты азаматтар мен
ұйымдардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау,
Конституциялық заңдардың өзге де нормативті актілердің, Республиканың
халықаралық келісімшарттарының орындалуын қамтамасыз ету. ҚР
Конституциясының осы жағдайларын жүзеге асыру үшін сотқа мемлекеттік
органдардың, олардың лауазымды тұлғаларының әрекеттерін және олар шығаратын
актілердің заңға сәйкестілігін тексеру бойынша және қажетті жағдайда сәйкес
құқықтық санкцияларды қолдану функциялары берілген. Осы бақылаудың
ерекшелігі және өзге де қарастырылған бақылаулардан айырмашылығы ол тек
қылмыстық, азаматтық немесе әкімшілік істерді қарастыруда ғана жүзеге
асырылады. [5]
Әкімшілік қадағалау - мемлекеттік басқаруда заңдылықты қамтамасыз
етудің арнайы тәсілдерінің бірі. Әкімшілік қадағалау - атқарушы биліктің
қарамағындағы ұжымдық және жеке субъектілердің құқық нормаларын сақтау үшін
жүргізетін, үстінен қарайтын бақылау. Әкімшілік қадағалаудың мән-маңызы -
ол басқару сферасында әрекет ететін заңдарда және заң күшіндегі актілерде
бекітілген арнайы ережелер мен талаптардың орындалуын байқау, бақылау. Бұл
жол жүру ережелерін, қауіпсіздік ережелерін, сауда, санитарлық, табиғатты
қорғау нормаларын орындалуын қадағалау. Әкімшілік қадағалау атқарушы билік
органдарын, кәсіпорын, мекеме, ұйым, қоғамдық бірлестіктер, азаматтарға
қатысты жүргізіледі. Оны арнайы органдар жүзеге асырады. Көптеген
ведомстволарда арнайы қадағалау қызметтері бар және олар мемлекеттік
инспекциялар деп аталады. Мемлекеттік инспекция - жеке және заңды
тұлғалардың нақты ережелерді сақтау үшін қадағалау жүргізетін арнайы
мемлекеттік органдар. Сонымен қатар салықты және бюджетке міндетті түрде
төлейтін төлемдерді төлеу үшін бақылау жасайды, таулы жерде жұмыс жүргізу
мен атомдық өндірістерде қауіпсіздікті бақылайтын, энергетикалық
қондырғылардың қауіпсіздігі үшін, қалаларда архитектуралық стилдерді сақтау
үшін бақылау жүргізетін инспекциялар бар. Мемлекеттік инспекцияларға
функционалды билік және барлық органдардың үстінен қарайтын өкілеттіліктер
берілген, соның ішінде бұзушыларға әкімшілік мәжбүрлеу шараларын қолдану да
көзделген. Арнайы қадағалау ведомстволары ҚР Үкіметіне бағынады,
ведомстволық қызметтер - сәйкес арнайы құзырлығы бар орталық органдарға
бағынады. Әкімшілік қадағалаудың ерекшелігі қадағалау субъектісі мен
объектісінің арасында бағыныштылық жоқ және нақты жағдайда қадағалау
объектісіне қадағалау субъектісі әкімшілік мәжбүрлеу шараларын қолдана
алады. [ 6]
Қандайда болмасын құқық саласының зерттеу пәні болады, яғни осы
саламен реттелетін біртекті қоғамдық қатынастардың тобын айқындауы.
Көптеген заңгер-ғалымдардың пікірі бойынша, әкімшілік құқық мемлекеттік
басқаруды немесе атқарушы-бұйырушы қызметті жүзеге асыру процесінде
қалыптасатын қоғамдық қатынастарды реттейді. Сонымен, әкімшілік - құқықтық
реттеу мемлекеттік қызметтің бір түрінің , атап айтқанда мемлекеттік
басқару шегінде шектелген, яғни әкімшілік құқық реттейтін қоғамдық
қатынастар басқарушылық сипатта болады. Осы айтылғандарды ескере отырып
айтатын болсақ, әкімшілік құқықтың пәні деп басқарушылық сипаттағы қоғамдық
қатынастарды айтамыз. Сөйтіп, егер "адмнистрация" -"әкімшілік" - бұл
басқару бойынша қызмет болса, онда "әкімшілік құқық" осы "әкімшілік
қызметті" жүзеге асыру барысында туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейді.
Әкімшілік құқық – бұл қоғамдық қатынастардың ерекше тобын реттеуге арналған
ҚР құқық жүйесінің саласы. Сөйтіп, Әкімшілік құқықтың пәні - бұл
мемлекеттік басқару сферасында қалыптасқан және әкімшілік құқықтың
нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар.
Әкімшілік құқықтың пәнін құрайтын қоғамдық қатынастарды сипаты және
мазмұны бойынша да топтауға болады.
Әкімшілік құқықтың реттеу әдісі - бұл қоғамдық қатынастарға ықпал ету
тәсілдерінің, амал-жолдардың, құралдардың жиынтығы. [7, 16б]
Әкімшілік құқықтың реттеу әдісінің мынадай түрлері болады:
1) Билік әдісі – бағындыру, немесе тура бұйыру әдісі ( қатынастар
әкімшілік құқықтың шегінде біреуінің екіншісіне бағынуына тұрғызылады);
2) Ұсыну әдісі (басқару субъектісінің ұсыныстары егерде оны басқару
екінші қатысушысы қабылдаған жағдайда заңды күшке ие болады);
3) Келісу әдісі (өзара бағыныштылықта болмайтын қатысушылар арасында);
4) Теңдік әдісі (мемлекеттік механизмнің бір деңгейінде тұратын
субъектілер әкімшілік келісімшарт түрінде бірлескен әрекеттерді
қабылдайды).
Бұқаралық мүдделер аясының өзіне тән ерекше белгілері болады, ал бұл
құқықтық реттеу тәсілдерін, құралдарын, амал-жолдарын таңдауға әсерін
тигізеді. Әкімшілік құқықта императивті реттеу әдісі басымдылық танытады.
Заңдылықты қамтамасыз ету тәсілдері:
1) басқару субъектілері бойынша бақылау – президенттік, парламенттік,
үкіметтік, жергілікті атқарушы билік органдарының, сала аралық, және
салалық, әкімшілік қадағалау;
2) Прокуратураның қадағалауы:
- Конституцияның, заң күшіндегі актілердің және Президент актілерін
бұзуды анықтау және жою шараларын қабылдау;
- жедел-іздестіру қызметінің, алдын — ала анықтау және тергеудің,
әкімшілік және атқарушы өндірістің заңдылығын қадағалау;
- кәсіпорындардың, мекемелердің және ұйымдардың актілерін қадағалау;
3) Заңдылықты қамтамасыз ету бойынша соттың қызметі:
а) әкімшілік құқықтық қатынастардан туындайтын істерді қарау;
б) лауазымды тұлғалардың актілерін және әрекеттерінің заңсыздығын
анықтау;
в) азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қалпына келтіру бойынша
шешім қабылдау және оларды жауапкершілікке тарту.
Сонымен мемлекеттік басқаруда заңдылықты қамтамасыз ету бүгінгі таңда
оңай шаруа емес, соған қарамастан жас тәуелсіз еліміз құқықтық мемлекет
құру жолында сол заңдылыққа қол жеткізуге бірқатар шаруалар жасап жатыр,
оның бірі алдымен заңның ролін күшейту.
1.2 Қадағалау мемлекеттік басқаруда заңдылықты қамтамасыз ету тәсілі
ретінде
Қадағалау атқарушы билік сферасында заңдылықты қамтамасыз ету
әдістерінің бірі болып табылады. Қадағалау — бұл мемлекеттік органдар,
мекемелер, кәсіпорындардың, ұйымдардың ұйымдастырылуның құқықтық меншік
нысанына қарамастан, олардың лауазымды тұлғаларының, қызметкерлерінің және
азаматтардың заңдарды дәл және біркелкі орындауларын тексеру. [8, 247б]
Қадағалаудың мынадай түрлері бар:
1) прокуратураның жалпы қадағалауы — барлық мемлекеттік органдардың,
лауазымды тұлғалардың, азаматтардың, мемлекеттік емес ұйымдардың,
мекемелер, кәсіпорындар, бірлестіктердің ҚР заңдарын бұлжытпай орындауын
қадағалау;
2) арнайы қадағалау — әкімшілік қадағалау — әкімшілік мемлекеттік
басқару органдарының, бірқатар құқық қорғау органдарының қызметінің арнайы
түрі:
а) орган басшыларының және олар құратын комиссиялардың негізгі және
ішінара жүргізілетін қадағалауы (оларға түскен өтініштер, шағымдар және
т.б.);
б) арнайы ведомстволар, қызметтер және органдарға мұндай қызмет
бастапқы немесе маңызды болып саналатын қадағалау, мысалы, ІІО қадағалауы
ҚР Конституциясына сәйкес прокуратура мемлекеттің атынан жоғарғы
қадағалауды жүзеге асыруды және оның қадағалауы негізгі бағыттар бойынша
іске асырылады:
1) лауазымды тұлғалардың және азаматтардың заңдарды, Президент
актілерін және өзге де нормативті — құқықтық актілердің біркелкі орындалуын
қадағалау;
2) шұғыл іздестіру қызметінің, тергеудің заңдылығын;
3) соттарда істерді қарауда заңдардың орындалуын қадағалау;
4) ұсталғандарды ұстайтын орындарды, алдын-ала қамауға алу
орындарында, бас бостандығынан айыру орындарын жартылай өтеуде, сот
тағайындаған өзге де мәжбүрлеу сипатаныдағы шараларды орындауда заңдардың
сақталуын қадағалау.
Прокурорлық қадағалаудың барлық бағыттарының ішіндегі ең бастысы
прокуратураның жалпы қадағалауы. Ол барлық министрліктердің, комитеттердің,
ведомстволардың, кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың, азаматтардың
заңды тура және біркелкі орындауында жүзеге асырылады.
Жалпы қадағаулаудың негізгі міндеттері:
1) басқару органдарының және қоғамдық ұйымдар органының барлық
актілерінің заңдарға және басқа да нормативті актілеріне сәйкестігін
тексеру;
2) басқару аппаратының лауазымды тұлғаларының заңдрды орындауларын
қадағалау.
Прокуратура органдары тек заңдылық тұрғысынан ғанга қадағалау жасайды,
сондықтан олар қадағалауындағы объектілердің шұғыл-шаруашылық қызметтеріне
араласпайды, олардың актілерінің күшін жоймайды және өзгертпейді. Заңмен
белгіленген тәртіп бойынша прокуратура органдары заңның негізінде қадағалау
объектілеріне баруға, басшылардан қажетті ақпараттарды алуға, талап етуге,
тексеру жүргізуге құқылы.
Қадағалау бойынша сыртқы нысандарға мыналар жатады: наразылық, ұсыныс.
Наразылық — бұл заңсыз актілер мен әрекеттерге прокурордың нақты және ресми
әсер етуі.
Прокурордың ұсынысы заңды бұзған фактілерді, сонымен қатар бұзушылыққа
әкелген себептер мен жағдайларды көрсетуге бағытталған. Ұсыныс бұзушылықты
жою бойынша шаралар қабылдауға құқығы бар мемлекеттік органдарға, қоғамдық
бірлестіктерге немесе коммерциялық ұйымдарға, лауазымды тұлғаларға
беріледі.
Жалпы қадағалауды жүзеге асыруда прокуратура органдары мына
өкілеттіліктерді істеуге құқылы:
1) орталық және жергілікті басқару органдары, лауазымды тұлғалары
шығаратын құқықтық актілерді заңға сәйкестілігін тексеру үшін талап етуге;
2) қадағалауындағы органдардан, лауазымды тұлғалардан барлық қажетті
материалдарды, мәліметтерді, құжаттарды талап етуге;
3) басқару органының, лаазымды тұлғалардың заңдылықты бұзу туралы
өтініштерімен байланысты заңдардың орындалуын тексеру;
4) азаматтардың әкімшілік ұстаудың, оларға әкімшілік ықпал ету
шараларын қолданудың заңдылығына тексеру жүргізуге;
5) орталық және жергілікті басқару органдарының заңға қайшы
қабылданған актілеріне, сонымен қатар лаузымды тұлғалардың әрекеттері мен
заңсыз басқару шешімдеріне наразылық білдіруге құқылы.
Бақылау түсінігі мен түрлері
Бақылау - бұл белгіленген мөлшердегі параметрлерден ауытқуды жою
мақсатында қызмет ету процесін бақылау (байқау) және тексеру жүйесі.
Атқарушы билік органдарының қызметіне бақылау жасаудың мәні - ол осыған
өкілетті мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдар ұйымдық — құқықтық
тәсілдер мен құралдарды пайдаланып бақылаудағы атқарушы билік органдары мен
олардың лауазымды тұлғаларының қызметтерінде заңдылықтан қандайда болмасын
ауытқулар жіберілді ме соны анықтайды. Егер осындай ауытқулар болса, соны
өз уақытында жойып, осы кезде бұзылған құқықтарды орнына келтіріп,
кінәлілерді жауапкершілікке тартады, заңдылықты және тәртіпті бұзуды
болдырмауға шаралар қабылдайды. Бақылауды мемлекеттік билік органдары,
жалпы, салалық және сала аралық құзырлы мемлекеттік басқару органдары, сот
органдары қолданады.
Бақылау субъектілеріне байланысты былай бөлінеді:
1) Президенттік бақылау;
2) Парламенттік бақылау;
3) Үкіметтік бақылау;
4) соттық бақылау.
Президенттік бақылауды Президенттің өзі және оның әкімшілігі жүзеге
асырады. Президент конституциялық өкілеттіліктер шегінде мемлекеттік
биліктің заң шығарушы, атқарушы және соттық тармақтарының келісімді өзара
әрекетін бақылайды. Билік тармақтарының өзара әрекеті Конституцияға және
басқа да нормативті-құқықтық актілерге негізделген. Президенттің бақылауы
мыналардан тұрады:
- Президент Сенат ұсынған заңды 15 күннің ішінде:
а) қол қоюға және оны жариялауға құқылы;
б) заңды және оның жеке баптарын қайта талқылап дауыс беру үшін
қайтаруға құқылы.
- Президент ел басы, оның ең жоғарғы лауазымды тұлғасы бола отырып,
кадр саясатына белсенді қпал етеді. Лауазымды тұлғаларды тағайындайды және
орнынан босатады (Парламенттің келісімімен және жеке);
- Президент биліктің біртұтастығын қамтамасыз ету мақсатында және
билік тармақтарының өзара әрекетіндегі келіспеушіліктерді болдырмау
мақсатында мемлекет органдарын құрады және бақылау жасайды. Сондықтан оған
мынадай өкілеттіліктер берілген:
а) Парламентті таратуға;
б) Үкіметтің өкілеттілігін тоқтату жайлы шешім қабылдауға және Премьер-
министрді, үкімет мүшелерін лауазымынан босатуға құқылы;
в) Қауіпсіздік Кеңес, Жоғарғы Сот Кеңесін құруда, Қарулы Күштердің
жоғарғы командованиесін лауазымға тағайындайды және бостады;
г) Үкіметтің отырысында ерекше маңызды сұрақтар бойынша төрелік етеді;
д) Үкіметтің және облыс, республикалық маңызы бар қалалар мен астана
әкімдерінің актілерінің күшін жояды немесе тоқтатады.
Президент заңдардың жобаларын қарастыруды жедел деп жариялауы мүмкін.
Егер ПАрламент Президент талап еткен уақыттан бастап 1 ай уақыт ішінде
орындамаса; Президент Парламенттің Конституцияда белгіленген тәртіпте жаңа
заң қабылдауына дейін заңдық күші бар жарлық шығаруға құқылы. [9]
Парламенттік бақылау - ҚР Конституциясының 49 бабына сәйкес Парламент
ҚР жоғарғы өкілді органы болып табылады. Парламент 2 палатадан тұрады:
сенат және мәжіліс. Әрбір Палата Парламент сияқты заң шығарушы сипаттағы
өкілеттілігін жүзеге асырумен қатар бақылау функцияларын да жүзеге асырады.
Мемлекеттік басқаруда соттық бақылау. ҚР Конституциясына сәйкес ҚР
әділ соттылықты тек сот қана жүзеге асырады. Сот билігі ҚР атынан
жүргізіледі және оның мақсаты азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын,
бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау, Конституциялық заңдардың өзге
де нормативті актілердің, Республиканың халықаралық келісімшарттарының
орындалуын қамтамасыз ету.
ҚР Конституциясының осы жағдайларын жүзеге асыру үшін сотқа
мемлекеттік органдардың, олардың лауазымды тұлғаларының әрекеттерін және
олар шығаратын актілердің заңға сәйкестілігін тексеру бойынша және қажетті
жағдайда сәйкес құқықтық санкцияларды қолдану функциялары берілген.
Осы бақылаудың ерекшелігі және өзге де қарастырылған бақылаулардан
айырмашылығы ол тек қылмыстық, азаматтық немесе әкімшілік істерді
қарастыруда ғана жүзеге асырылады.
Әкімшілік қадағалау — мемлекеттік басқаруда заңдылықты қамтамасыз
етудің арнайы тәсілдерінің бірі.
Әкімшілік қадағалау — атқарушы биліктің қарамағындағы ұжымдық және
жеке субъектілердің құқық нормаларын сақтау үшін жүргізетін, үстінен
қарайтын бақылау.
Әкімшілік қадағалаудың мән-маңызы — ол басқару сферасында әрекет
ететін заңдарда және заң күшіндегі актілерде бекітілген арнайы ережелер мен
талаптардың орындалуын байқау, бақылау. Бұл жол жүру ережелерін,
қауіпсіздік ережелерін, сауда, санитарлық, табиғатты қорғау нормаларын
орындалуын қадағалау.
Әкімшілік қадағалау атқарушы билік органдарын, кәсіпорын, мекеме,
ұйым, қоғкмдық бірлестіктер, азаматтарға қатысты жүргізіледі. Оны арнайы
органдар жүзеге асырады. Көптеген ведомстволарда арнайы қадағалау
қызметтері бар және олар мемлекеттік инспекциялар деп аталады.
Мемлекеттік инспекция — жеке және заңды тұлғалардың нақты ережелерді
сақтау үшін қадағалау жүргізетін арнайы мемлекеттік органдар. Сонымен қатар
салықты және бюджетке міндетті түрде төлейтін төлемдерді төлеу үшін бақылау
жасайды, таулы жерде жұмыс жүргізу мен атомдық өндірістерде қауіпсіздікті
бақылайтын, энергетикалық қондырғылардың қауіпсіздігі үшін, қалаларда
архитектуралық стилдерді сақтау үшін бақылау жүргізетін инспекциялар бар.
Мемлекеттік инспекцияларға функционалды билік және барлық органдардың
үстінен қарайтын өкілеттіліктер берілген, соның ішінде бұзушыларға
әкімшілік мәжбүрлеу шараларын қолдану да көзделген.
Арнайы қадағалау ведомстволары ҚР Үкіметіне бағынады, ведомстволық
қызметтер — сәйкес арнайы құзырлығы бар орталық органдарға бағынады. [10,
105б]
Әкімшілік қадағалаудың ерекшелігі қадағалау субъектісі мен
объектісінің арасында бағыныштылық жоқ және нақты жағдайда қадағалау
объектісіне қадағалау субъектісі әкімшілік мәжбүрлеу шараларын қолдана
алады.
2 Әкімшілік қызметтегі заңдылық және құқықтық тәртіп
2.1 Әкімшілік қызметтегі заңдылық және құқықтық тәртіп түсінігі
Қоғам тәртіпке, заңдылыққа негізделіп, соған арқа сүйеп қалыптасып,
өмір сүре алады. Қоғамда тәртіп болмаса, ол құлдырайды, қирайды, оның
келешегі болмайды. Мұны адамдар ежелден-ақ жақсы түсінген. Сондықтан да
қоғамда тәртіп адамдардың мінез-құлқын, іс-әрекетін реттейтін қағидалардың,
есерімен орнатылады. Қоғамдағы барлық қарым-қатынасты құқықтық реттеу өте
күрделі; ол көп салалы, көп жүйелі процесс, Құқықтық басқарудың екі күрделі
бағыты: құқықтың қоғамдағы қатынастарға тигізетін әсері, ықпалы және
құқықтық реттеудің, басқарудың рөлі. Бұл екі процесті қосып айтқанда -
қатынасты құқықтық реттеудің, басқарудың механизмі дейді.
Қоғамдағы қатынасты құқықтық реттеу механизмі құрылымының элементтері:
құқықтық норма, құқықгық қатынас және заңды құқық пен міндеттің орындалуы
туралы акті.
1). Құқықтық норма - арқылы қоғамдағы заңдылықтың, тәртіптің талабы,
мазмұны, шеңбері, мүдде-мақсаты анықталады; олардың орындалу бағыттары,
жолдары, тәсілдері көрсетіледі. Егер дұрыс орындалмаса, жауапкершіліктің
түрлері көрсетіледі.
2). Құқықтық қатынас арқылы субъектілердің арабайланысын мүдде-
мақсатын, құқық пен міндеттерін анықтап, біліп отырады. Ол мүдде-
мақсаттарды қандай нормативтік актілер арқылы іске асырады; қатынастың
басталуы мен аяқталуы көрсетіледі.
3). Заңды құқық пен міндеттің орындалуы туралы актіде қатынастың толық
орындалып, аяқталуы; мүдде-мақсаттың екі жақты іске асуы; дұрыс орындалмаса
себептері көрсетіледі, оны түзеу, орындау жолдары анықталады.
Осы үш элементтерге сәйкес қатынасты реттеу механизмі үш кезеңге
бөлінеді: қатынастың басталуы, ол қатынасты реттеу үшін жаңа норманың
өмірге келуі, субъектілердің құқықтары мен міндеттерінің орындалуы.
Қоғамдық қатынасты құқықтық реттеу механизмінің жақсы сапалы жұмыс
атқару үшін субъектілердің рухани сана-сезімі, құқықтық білімі, мамандық
тәжірибесі жоғары дәрежеде болуы керек. Мемлекет осы мәселелерге зор көңіл
бөледі. Себебі бұл механизмнің алдында тұрған мақсат қоғамдағы ең күрделі,
аса жауапты мүдде-мақсат - ол нормативтік актілердің дұрыс, уақытында
орындалуын қамтамасыз ету. Сол арқылы халықтың бостандығын, теңдігін дұрыс
дамыту, қоғамда әділеттікті, демократияны орнату, құқықтық мемлекетті
қалыптастыру.Соньмен, қатынасты құқықтық реттеу механизмі дегеніміз
-субъектілердің арақатынасын нормативтік актілер арқллы реттеп, басқарып
іске асыру бағыты, әдісі, тәсілі. Бұл занды жүйе, заңды механизм.Қоғамдағы
қатынасты құқықтық реттеудің жақсы дамуы мемлекеттің, бірлестіктердің,
саяси ұйымдардың, дұрыс әділетті жұмыс жасауының сипаттамасы; халықтың
бостандығы, теңдігі дамып, жеке адамның, қоғамның мүдде-мақсаттары бірігіп
қалыптасуының сипаттамасы.
Заңдылық дегеніміз-мемлекеттің конституциясын, парламенттің қабылдаған
заңдарын, президенттің заң күші бар жарлықтарын қатаң бақылап, оларға нышан
келтіруге жол бермеу. Атқарушы билікті қамтамасыз ету үшін, атқарушы
органдардың қызметін реттеу үшін Үкімет республика территориясында
міндеттілік күші бар қаулылар шығарады.
Құқықтық актілердің өнделу, ұсынылу, талқылану тәртібі көптеген
құқықтық актілермен реттеледі. Атқарушы биліктің көптеген органдары
регламенттерге, яғни ішкі қолдануға арналған, бұл тәртіпті анықтайтын
құжаттарға ие. Бұлар тиісінше ведомстволық бағытта болады. Нәтижесінде көп
актілер құқықтың қайнар көздері бола отырып, әрқашанда жүйеліктің, құқықтың
біртұтастығының, заңның жоғарлығының болуына ықпал жасамайды. Актіні
қабылдау қажеттілігі, яғни оның жобасының тұжырымдамасы келесіде туындайды:
1) бұл жоғарғы номативтік актімен қарастырылса, 2) жаңа актіге фактілі
қажеттілік туындағанда. Жаңа актіге қажеттілік келеслер негізінде
анықталады: әрекет етуші заңдылықтардың жағдайын, оның жаңы мәселелерді
шеше білуін талдау; басқа мемлекеттерде құқықтық құралдар арқылы ұқсас
міндеттерді шешу тәжірибесін зерттеу; жаңа актінің қабылдануына байланысты
басқа актілерді өзгерту, оларды келісілген жүйеге біріктіру қажеттілігін
анықтау.
Жаңа актінің қажеттілігі анықталғанда оның жобасы дайындалады;
қаржылық-экономикалық негіздеу жүргізіледі, актінің нақты атқарушылары
анықталады. Жаңа актілердің инициаторлары келесілер бола алады: а) бұндай
актіні қабылдай алатын өкілеттігі бар орган; б) басқарудың төменгі органы;
в) басқа мүдделі субъектілер. Басқарудың құқықтық актісі келесі
реквизиттереге ие: нысан атауы; қысқаша түрде реттеу пәнін анықтайтын
тарау; қабылдаудың мерзімі және жері; тиісті актіге қол қоюға өкілеттілігі
бар тұлға; күшке ену мерзімі, ал керек жағдайда актінің әрекет ету мерзімі.
Актілердің заң күшіне енуі, өзгертілуі, тоқтаттырылуы, әрекетінің
тоқтатылуы.
Заңға тәуелді актілерді бақылау заңдылыққа жатпайды. Заңдылықтың
мазмұны үш элементтен құрылады.
1. Қоғамда әділ заң саясаты болу керек. Сол арқылы мемлекеттің зандары
бостандықты, теңдікті, адамгершілікті, инабаттылықты, парасаттылықты т.б.
жақсылықты қорғау керек; мемлекет пен азаматтардың арақатынасын дұрыс
басқару.
2. Конституцияның, заңның мазмұнын толық іске асыру, дұрыс орындау.
"Сөз бен іс бір жерден" шығу керек.
3.Конституция мен заңды халықаралық құқықтың принциптерін қатаң
қорғау, оларға нұқсан келтіруге жол бермеу. [11]
Әрине қоғам үшін заңдылық пен құқықтық тәртіптің орны ерекше, оны
орнату мемлекеттің басты қызметтерінің бірі.
2.2 Қоғам дамуындағы құқықтық тәртіп пен заңдылықтың өзара байланысы
Қазіргі Қазақстан Республикасында құқықтық тәртіпті орнату, нығайту
және жетілдіру өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Себебі қоғамымызда
жаңадан қабылданған құқықтық саясатты іске асыру құқықтық тәртіп пен
заңдылыққа байланысты. Сондай-ақ құқықтық тәртіп, құқықтық мемлекет пен
азаматтық қоғамды жетілдірудің бірден-бір шарты болып табылады.
Құқықтық тәртіп мәселесінің тарихы терең тамырланған. Құқықтық тәртіп
құқық феномені пайда болған кезден бастап өмір сүреді. Бірақ қазіргі
жағдайда қоғамдық өмірдің ұйымшылдығы жаңа сапалы сипатқа иеленуде.
Құқықтық тәртіп – құқықты іске асыру механизмі әрекетінің нәтижесінде
пайда болатын ерекше қоғамдық құбылыс. Құқықтық тәртіп субъектілердің нақты
жүріс- тұрыстарында құқықтық алғышарттардың материализациялануының және
құқықтық идеялармен қағидалардың іске асуының куәсі болады. Құқықтық тәртіп
материалды игіліктерді өндіруді қамтамасыз ету үшін кез-келген мемлекеттік-
ұйымдық қоғамға объективті түрде қажет. Себебі қоғам онсыз өмір сүре
алмайды. Сондай-ақ адамдардың құқықтары мен міндеттерін өмірде жүзеге асыру
қажет. Ондай жағдай тек субъектілердің құқыққа сай жүріс-тұрыстарының
арқасында болуы мүмкін. Тек осындай жағдайда нақты құқықтық тәртіп туралы
айтуға болады. [12, 187б]
Құқықты іске асыру механизмінің әрекеті нәтижесінде қажетті құқықтық
тәртіп қалыптасады. Сондай-ақ басқа да қоғамдық өмірдің аяларында осындай
қажетті құқықтық тәртіп қалыптасады. Субъектілердің құқыққа сай жүріс-
тұрыстары құқықтық тәртіптіңсапалы айқындылығын сипаттайды және оның
мазмұнын құрайды.Құқыққа сай жүріс-тұрысты құқықтық тәртіптің мазмұнды
элементі ретінде анықтай келе, біз құқыққа сай жүріс-тұрыс құқықтық
тәртіптің барлық қалған элементтерімен (субъектілері, олардың құқықтық
қабілеттері, құқықтық қатынастары) өзара ықпалдастық негізде тұрғанын
көреміз. Шынымен де, тек субъектінің қызметінде оларға сәйкес субъективті
құқықтар мен заңи міндеттер ісек асырылады.
Құқықтық тәртіп қалыптасудың күрделі үрдісімен сипатталады. Құқықтық
тәртіптің алғышарты болып құқық нормаларының құқықшығармашылық нәтижесінде
орныққан, құқықтар мен міндеттер түрінде шығатын, жүріс-тұрыстың жалпы
үлгілері ретінде болады. Заңды фактілер нақты тұлғаларға субъективті
құқықтар мен заңды міндеттер туғызғанда және олардың өздерінің жүріс-
тұрыстары осы құқықтармен және міндеттермен келісілгенде ғана құқықтық
тәртіп қалыптаса бастайды. Құқықтар мен міндеттерді іске асырудың
индивидуалды актілері – бұл субъектілердің құқықтық аясындағы фактілі,
нақты жүріс-тұрыстары болып табылады. Субъектілердің қызметі үрдісінде
қоғамдық қатынастарды реттеу басталады. Құқықтық нормалар, құқықтық
қатынастар адамдардың жүріс-тұрыстарына, әлеуметтік топтарға ықпал ете
отырып, оларды белгілі үлгіде әрекет жасауға итермелейді. Дәл осы мезетте
нақтылы қоғамдық қатынастар қажетті құқықтық нысанға ие болады және оларды
реттеу орын алады. Қоғамдық қатынастарға ықпал ететін құқықтың қалыптасу
мамұны мынаған алып келеді: мемлекеттің еркі құқықтық қатынастарға құқықтық
құрылымды бейімдей келе, адамдар арасындағы байланыстарды қажетті қалыпқа
бағыттайды.
Құқықтық нормалар құқықтық қатынастардың бағытын алдын ала анықтайды.
Құқықтық қатынастардың реттілігі тек субъектілер берілген құқықтық нормалар
талаптарымен сәйкес келіп, әрекет ете бастағанда ғана орын алады.
Реттелінген, ұйымдасқан, координацияланған қоғамдық қатынастар
жүйесінің сәйкес түріне ие болады. Осы жағдайда, анықталған құқықтық тәртіп
элементтерінің өзара ықпалдасуы жөнінде айтуға болады. Қоғамдық
қатынастарды құқықтық реттеудің мақсаты ретінде құқықтық тәртіп
қалыптасады. Бірақ құқықтық тәртіп – тек мақсатқа ғана емес, құқықтық ықпал
етудің қорытындысы болып табылады. Жоғарыдағыларды қорытындылай келе,
құқықпен реттелінген және қоғамдық өмір субъектілерінің құқыққа сай жүріс-
тұрыстарын реттеудің нәтижесіндегі қоғамдық қатынастардың жүйесін құқықтық
тәртіп деп айтуға болады.
Белгілі заңгер ғалым Т.Ағдарбековтың жазуынша, заңдылық – заң
нормаларын қатал түрде ауытқымай сақтау және орындау құқықпен қоса пайда
болды, құқықтық реттеудің негізі сол мәніне байланысты құқықтан шыққан.
[12, 190б]
Дегенмен, заңдылық – тарихи дамитын құбылыс, ол құқықпен және қоғаммен
бірге дамыды және өзінің ашықтық түрінде қазіргі кезде ол туралы ойларға
жауап береді, ал құқық формальды тең индивидтердің бостандық өлшеміне
айналды. Заңдылық бұл кезеңде идея ретінде, конституциялық принцип ретінде
және демократиялық қоғамның өмір режимі ретінде қалыптасты. Мұндай сапада
заңдылық нақтылы құқықтық жүйелердің мазмұнын белгілейді, оның қимылы тек
құқықтық заңдармен байланысады және ол құқықтық заңдылыққа айналады.
Ғылыми әдебиеттерде заңдылық - заңдардың және соларға сәйкес басқа
да актілерді мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар, азаматтар және
қоғамдық ұйымдардың мүлтіксіз орындауы деп түсінеді. Осы анықтаманы
кеңестік кездегі ғалым М.С.Строгович және басқа да авторлар ұстанады. [13]
Сонымен қатар басқа да пікірлер бар. Заңгер ғалым Д.Н.Бахрах заңдылық деп
– жоғарғы сапалы заңды нормалардың жеткілікті сандарының болуы, ал содан
кейін оларды құқық субъектілерінің барлығы қатаң сақтауы деп есептейді.
Д.Н.Бахрахтың анықтамасымен біз келісе алмаймыз, себебі жеткілікті сандар
дегені екеу ме, не одан да көп пе? Бұл белгісіз болып тұр. [14] Кеңестік
заңгер ғалым Л.С.Явичтің де пікірі қызықты. Ол заңдылық дегеніміз кез
келген қызмет тек мемлекет заңына сәйкес ешбір кедергісіз өтетін режим
дейді. [15]
Басқаша айтқанда, заңылық – бұл заңды қызметке кедергі болмайтын
режим. Осы анықтаманың қызықтығы оның қайталануында болып тұр: заңды
қызметтің ешбір кедергісіздігі, әрине, заң жағынан қарастырғанда. Заңдылық
абсолютті категория, сол себепті одан кішкене болса да кейін шегіну, мейлі
дәлелді себеп болсын әлемдік бәлеге – заңдылық режимінің күйреуіне алып
келеді. Егер заңдылық жоқ болып кетсе, оның орнына құқықтық нигилизм,
озбырлық келеді. Заңдылықтың күрделі әлеуметтік құрылымы оның әр түрлі
сипаттамасында орыналады. Қоғамды мемлекеттік басқарудың объективті қажетті
әдісі, режим, қағида, нысан, әдіс, функция демократияның ажырамас
элементі ретінде анықталады. Ғылыми заң әдебиеттерінде заңдылық режимі
кейде әр түрлі түсіндіріледі. Мысалы, кеңестік заңгер В.М.Степановтың айтуы
бойынша, құқықтық режим – бұның мазмұны заңдылық режимін өмірде жүзеге
асыру және нақты тәжірибеде іске асыру нысаны болып табылады. [16]. Қазіргі
кезде заңдылық заңдарды және басқа да құқықтық актілерді шығаратын және
оларды мүлтіксіз орындайтын, қоғамдық қатынастарды ұйымдастырудан тұратын,
қоғамның объективті қажеттіліктерінің дамуын зерттеуге негізделген қоғамды
мемлекеттік басқарудың әдісі ретінде болады. Ал нақтырақ айтсақ, олар
мыналар болып табылады.
1) экономикалық реформаларды жемісті өткізу, нарықтық қатынастардың
қалыптасуы, өндірістің дамуы;
2) азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекетті құру;
3) демократиялық институттардың, саяси жүйенің тиімді жұмыс жасауы;
4) адамның құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру, олардың
кепілдіктерін нығайту;
5) мемлекеттік аппараттың, оның барлық буындарының, органдардың,
құрылымдардың, лауазымды тұлғалардың жұмыстарының айқындылығы;
6) қылмыспен, жемқорлықпен, құқықтық шегінен шығып кеткендіктен,
лаңкестікпен күресу;
7) құқықшығармашылық, құқыққолданушылық немесе, кең түрде айтқанда,
басқарушылық процесті қамтамасы ету;
8) саяси-құқықтық мәдениеттің қалыптасуы және жеке тұлғаның немесе
қоғамның барлығының құқықтық сананың көтерілуі.
Қазақстандық заңгер ғалымдар С.Өзбекұлы, Ө.Қопабаев: құқықтық тәртіп
–заңдылықтың ажырамас бөлігі болып табылады. [17, 96б]. Құқықтық тәртіпті
нығайту қоғамдық тәртіпті және заңдылықты нығайтуға тікелей әсер етеді.
Керісінше, қоғамда құқықтық тәртіп, әсіресе, қоғамдық тәртіп, заңдылық та
әлсірейді, дағдарыс процесі дамиды. Құқықтық тәртіпті нығайту негізінде
мемлекеттің құқық қорғау функциялары арқылы іс жүзіне асырылады. Сот,
прокуратура, полиция, ұлттық қауіпсіздік комитеті сияқы органдар өздерінің
құзыры мен міндеттеріне байланысты құқықтық тәртіпті нығайту ісіне
үлестерін қосады. Бұл жерде әр мемлекеттік органның функциялары
ведомстволық мүддемен шектелмеуі тиіс. Бірігу, координациялық шаралар
арқылы құқықтық тәртіпті нығайту, олардың басты міндеттерінің бірі -
дейді. Құқықтық тәртіп пен заңдылық байланысы олардың арасындағы
шекаралардың бар екендігін жоққа шығармайды. Заңдылық – заңдардың
орындалуын, ал құқықтық тәртіп осындай орындалудың нәтижесін қамтамасыз
етеді, заңдылық пен құқықтық тәртіпті ажырату мыналар үшін қажет, яғни
құқықтық тәртіпті нығайту мен қорғауға заңдардың қатаң және мүлтіксіз
сақталуы мен орындалуын қамтамасыз ету арқылы қол жеткізіледі. Құқықтық
тәртіпті қоғамдық қатынастардың анықталған жүйесіндегі құқық пен
заңдылықтың іс жүзіне асырылуымен байланысты жағдай немесе заңдылық
талаптарын жүзеге асыру нәтижесінде қалыптасатын қатынастар тәртібі ретінде
қарастырса болады.
Егер заңдылық билік шығарған заңдардың сақталуы мен орындалуын
болжайтын қоғамды мемлекеттік басқарудың әдісісі ретінде болса, онда
құқықтық тәртіп осы әдісті іс жүзінде жүзеге асырудың нәтижесі ретінде
қалыптасатын қатынастар тәртібі болып табылады. Егер заңдылық барлық
лауазымды тұлғалар мен азаматтардан, мемлекеттік органдар мен қоғамдық
бірлестіктерден заңды нормалардың сақталуын талап етсе, онда осындай
талапты іске асыру, адамдардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1 Мемлекеттік басқаруда заңдылықты қамтамасыз
ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.1 Мемлекеттік басқаруда заңдылықты қамтамасыз ету
түсінігі ... ... ... ...9
1.2 Қадағалау мемлекеттік басқаруда заңдылықты қамтамасыз ету
тәсілі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2 Әкімшілік қызметтегі заңдылық және құқықтық
тәртіп ... ... ... ... ... ... ... . ... ...20
2.1 Әкімшілік қызметтегі заңдылық және құқықтық тәртіп
түсінігі ... ... .20
2.2 Қоғам дамуындағы құқықтық тәртіп пен заңдылықтың өзара байланысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
... ... ... ... ... ..22
3 Әкімшілік құқықтық режимдер. Әкімшілік қызметтегі
заңдылық ... ... ... ... ...31
3.1 Әкімшілік құқықтық режимдер – заңдылықты қамтамасыз етудегі
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
3.2 Заңдылықтың қамтамасыз етілуін
бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
3.3 Заңдылықтың қамтамасыз етілуін
қадағалау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...73
Пайдаланылған дерек көздер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
75
Кіріспе
Зерттеудің маңыздылығы. Заңдылық және оның сақталуы жөніндегі
мәселелер әрқашанда Қазақстан Республикасы үшін көкейкесті сұрақтардың бірі
болып саналған. Дәлірек айтқанда әсіресе қазір, қоғамдық өмірдің
демократияланған заманында, адамның құқығы мен бостандығы ең негізгі
құндылық болып саналғанда бұл мәселенің маңыздылығы ерекше көзге түседі.
Қазақстан Республикасы демократиялық өзгерістің бағытымен жүре келе және
адамның құқығы мен еркіндігінің басымдығын мойындай отыра, оларды сақтауға
және қорғауға міндетті.
Адамның, азаматтың құқығы мен бостандығының дұрыс жүзеге асырылуын
қамтамасыз ететін басты факторлардың бірі ішкі істер органдары қызметінің
заңдылықты бұлжытпай сақтауына негізделген, өйткені көбінесе бұқаралық
сипаты ерекше көрінеді, және жалпы мемлекеттік биліктің әрекеттерімен
теңдестіріледі. Азаматтар осы қызметтердегі әрекеттердің заңға қаншалықты
сәйкес екендігін бағалай отырып, мемлекет қаншалықты олардың құқықтары мен
бостандықтарын қамтамасыз ететінін айқындайды.
Осыған орай әрине әкімшілік қызметтегі тұлғаның өзінің қызметтік
жұмысында бекітілген құқықтық нормаларды сақтамай адамның құқығы мен
бостандығын бұзуы рұқсат етілмейді. Бұндай жағдайда қарапайым азаматтардың
бойында сенімсіздік пайда болып, билікке деген көзқарасы күрт өзгереді,
ойына келгенін істеу мүмкіндігі жалпыға таратылады, заңды елемеу фактілері
орын алуы мүмкін.
Тақырыптың өзектілігі. Бізге әрине құқықтық органдарымыздың қызметімен
кез келген қарапайым, өнегелі, парасатты азаматтарымыз мақтан тұтатындай
жұмыс істейтін қызметтер керек. Елімізде әкімшілік қызмет барысында
заңдылықты сақтау уақыт қажеттiлiгі болып табылады. Өйткенi, елiмiздiң
дамуына заңдылықты сақтай отырып қол жеткізуге болады. Яғни, елбасы өз
жолдауында Демократия тек заңдылықтар қатаң сақталған елдерде ғана тұрақты
түрде дамиды, - дейдi елбасы Н. Назарбаев [1]. Осы тұрғыда тақырыпты
зерттеу өзектi.
Әкімшілік қызметтерде орын алатын кері, жағымсыз құбылыстарды жою
қажеттілігімен түсіндіріледі. Ішкі істер органдарында жұмыс істейтін
қызметкерлердің арасында құқық бұзушылық фактілерінің өсу тенденциясы өте
үлкен қауіп төндіріп тұр.
Тақырыптың зерттелу деңгейіне тоқталатын болсақ, мемлекеттік
органдардағы басқаруды ұйымдастыру сұрақтарына келесі отандық және Ресей
ғалымдары өздерінің жұмысын арнаған: А.П. Алехин, А.И. Афанасьев, В.Г.
Афанасьев, Д.Н. Бахрах, И.Л. Бачило, И.И. Веремеенко, М.И. Еропкин, Н.М.
Конин, А.П. Коренев, Б.М. Лазарев, А.Е. Лунев, В.М. және т.б.
Соңғы он-он бес жыл ішінде ішкі істер органдарының қызметіндегі
заңдылық мәселесі бойынша бірқатар диссертациялық зерттеулер мен арнайы
жұмыстар басылып шыққан. Дегенмен бұл жұмыстарда заңдылық мәселесі мен оның
кепілдігі негізінен ішкі істер органдары қызметінде адамның, азаматтың
құқығы мен бостандығын қамтамасыз ету шегінде қарастырылды, ал заңдылықты
бұзудың алдын алу мәселесі туралы көбінесе жол-жөнекей, үзілді-кесілді
айтылған. Сонымен қатар, бірнеше жұмыстар салалық (қолданбалы) немесе
криминологиялық сипатта жазылған. Дегенмен құқық теориясында аталған
проблема бойынша шешілмеген мәселелер, талдануды қажет ететін сұрақтар бар.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты-
мемлекеттегі әкімшілік қызметтегі заңдылықты қамтасмасыз етудегі өзекті
мәселелерге талдау жасау болып табылады. Зерттеу жұмысының жоғарыда
көрсетілген алдына қойған мақсатына жету үшін төмендегі міндеттерді шешу:
- Мемлекеттік басқаруда заңдылықты қамтамасыз етуге талдау жасау;
- Қадағалау мемлекеттік басқаруда заңдылықты қамтамасыз ету тәсілін
айқындау;
- Әкімшілік қызметтегі заңдылық және құқықтық тәртібін саралау;
- Әкімшілік құқықтық режимдер әкімшілік қызметтегі заңдылық
ерекшелігін ажыратып көрсету;
- Заңдылықтың қамтамасыз етілуін бақылауды талдау;
- Заңдылықтың қамтамасыз етілуін қадағалау қажеттілігін сипаттап
беру.
Жұмыстың объектісі әкімшілік қызметте заңдылықты қамтамасыз етуді
жүзеге асыру барысында орын алатын қоғамдық қарым - қатынастар және өзекті
мәселелер болып табылады.
Жұмыстың пәні әкімшілік қызметте заңдылықты қамтамасыз етудің әдіс-
тәсілдерін, принциптерін, мәртебесін, нысандарын, ұйымдық- құқықтың
табиғатын қарастыру болып табылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Жұмыстың басты арқауы болып отырған
тақырып әкімшілік қызметтегі заңдылықты қамтамасыз ету жүйесіндегі өзекті
мәселелерін теориялық жүзінде негіздеу жүйелі түрде және жан-жақты талданып
отыр. Әкімшілік қызметтегі заңдылықты қамтамасыз етудегі өзекті деп
белгіленген мәселелер тың мәліметтермен қазақ тілінде алғаш рет
толықтырылып берілген. Сонымен қатар, әкімшілік қызметтегі заңдылықты
қамтамасыз ету жолдары туралы теориялық негізді байлам- түйіндер берілген.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Зерттеу жұмысының
негізгі нәтижелері әкімшілік қызметтегі заңдылықты қамтамасыз етудегі
өзекті деп белгіленген мәселелер әкімшілік саласындағы қатынастарды одан
әрі тереңірек зерттеуге теориялық негіз қалайды және еліміздегі әкімшілік
саласындағы заңдылықтың орнықтыруға деген қалыптасқан көзқарастар мен ой
тұжырымдарды одан әрі байыта түседі.
Зерттеудің әдістері және әдістемесі. Іздену жұмысын әзірлеу барысында
әкімшілік қызметтегі заңдылықты қамтамасыз ету шаралары зерделеген барлық
ғылыми еңбектерді ой сүзгісінен өткізіп, толық пайдалануга ұмтылды.
Зерттеу жұмысында коғамдық ғылымдарға ортақ жалпы және арнайы танымдық
әдістер жүйесі: диалектикалық, салыстырмалы, талдау, жүйелеу әдістер
басшылыққа алынды.
Жұмыстың құрылымы және көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден, 3 тараудан, 6
бөлімшеден, қорытынды мен пайдаланылған дерек көздер тізімінен тұрады.
1 Мемлекеттік басқаруда заңдылықты қамтамасыз ету
1.1 Мемлекеттік басқаруда заңдылықты қамтамасыз ету түсінігі
Мемлекеттік басқарудағы заңдылық - бұл басқару қатынастарының барлық
субъектілерінің ҚР Конституциясын және мемлекеттің аумағында қолданылып
жүрген басқа нормативті – құқықтық актілерін дәл, қатаң және мүлтіксіз
сақтауы мен орындауы. Оның мәні мемлекеттік басқару сферасында адам мен
азаматтың құқықтары мен бостандықтарын бекіту және нақты іске асыруды
қамтамасыз ету. Мемлекеттік басқаруда заңдылықты және тәртіпті қамтамасыз
ету - заңдылық - биліктік өкілеттілікке иеленген мемлекеттік құрылымдардың
қызметі. Олар мыналарға бағытталған:
1) мемлекеттік билік органдарының қызметінде, олардың лауазымды
тұлғаларының заңдарға және одан туындайтын актілерінің талаптарының
бұзылуына жол бермеу;
2) оларға себеп болатын жағдайларды іздестіру;
3) оларды бұзғаны үшін жауапкершіліктің пайда болуы;
4) табылған құқық бұзушылықтарды уақытында және оперативтік тұрғыда
жолын кесу және жою;
5) заңдылық пен тәртіпті бұзған кінәлілерді белгіленген жауапкершілкке
тарту;
6) заңдылық пен тәртіптің бұзылуына себеп болатын жағдайларды жоюға
шаралар қолдану.
Заңдылық қағидалары – негіз болатын идеялар, басшылыққа алынатын
бастамалар.
1) Заңның басымдылығы;
2) Заң алдындағы теңдік;
3) Жеке адамның құқықтары мен бостандықтарының кепілдігі;
4) Заңдылықты бұзғаны үшін жазалаудың болмай қоймайтындығы;
5) Заңдылықтың кепілдіктері;
6) Заңдылықты қамтамасыз етудің жалпы шарттары
7) Заңдылықты қамтамасыз етудің арнайы құралдары;
Мемлекеттік тәртіп – мемлекеттің және оның өкілетті органдарының
тәртібі, ол бойынша барлық мемлекеттік органдар, кәсіпорындар, мекемелер,
ұйымдар, лауазымды тұлғалар мен азаматтар өздеріне жүктелген мақсаттар мен
міндеттерді дер кезінде және дәл орындауға тиіс. Заңдылық пен тәртіпті
қолдау және нығайту міндеті жүктелген мемлекеттік органдардың ерекше жүйесі
әрекет етеді. Олардың жүзеге асыратын әр түрлі құқықтық және ұйымдық
қызметтерінің түрлері мен әдістері, қоланатын практикалық амал – тәсілдері,
операциялары, жұмыс түрлері заңдылықты қамтамасыз ету тәсілдері деп
аталады. .[2, 4б]
Бақылау - объектілердің белгіленген көрсеткіштерден (параметрлардан)
ауытқуларын жою мақсатында оның қызмет ету процесін байқау және тексеру
жүйесі. Атқарушы билік сферасындағы бақылаудың мәні осыған өкілетті
органның ұйымдық-құқықтық тәсілдерді және құралдарды пайдалана отырып
атқарушы билік органның немесе лауазымды тұлғаның қызметінде заңдылықтан
қандай – да бір ауытқулар бар ма, жоқ па соны айқындайды, ал егерде осындай
ауытқулар болса, онда оларды өз уақытында жояды, бұл кезде бұзылған
құқықтарды қалпына келтіреді, жауапкершілікке тартады, заңдылықты және
тәртіпті бұзудың алдын алуға шаралар қабылдайды. Мемлекеттік басқару
заңдылық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету амал-тәсілдерінің жүйесі
Заңдылықты қамтамасыз ету тәсілдері:
1) басқару субъектілері бойынша бақылау – президенттік, парламенттік,
үкіметтік, жергілікті атқарушы билік органдарының, сала аралық, және
салалық, әкімшілік қадағалау;
2) Прокуратураның қадағалауы:- Конституцияның, заң күшіндегі
актілердің және Президент актілерін бұзуды анықтау және жою шараларын
қабылдау; - жедел-іздестіру қызметінің, алдын - ала анықтау және тергеудің,
әкімшілік және атқарушы өндірістің заңдылығын қадағалау;- кәсіпорындардың,
мекемелердің және ұйымдардың актілерін қадағалау
3) Заңдылықты қамтамасыз ету бойынша соттың қызметі:
а) әкімшілік құқықтық қатынастардан туындайтын істерді қарау;
б) лауазымды тұлғалардың актілерін және әрекеттерінің заңсыздығын
анықтау;
в) азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қалпына келтіру бойынша
шешім қабылдау және оларды жауапкершілікке тарту.
Қадағалау мемлекеттік басқаруда заңдылықты қамтамасыз ету тәсілі
ретінде қадағалау атқарушы билік сферасында заңдылықты қамтамасыз ету
әдістерінің бірі болып табылады. Қадағалау - бұл мемлекеттік органдар,
мекемелер, кәсіпорындардың, ұйымдардың ұйымдастырылуның құқықтық меншік
нысанына қарамастан, олардың лауазымды тұлғаларының, қызметкерлерінің және
азаматтардың заңдарды дәл және біркелкі орындауларын тексеру. Қадағалаудың
мынадай түрлері бар:
1) прокуратураның жалпы қадағалауы - барлық мемлекеттік органдардың,
лауазымды тұлғалардың, азаматтардың, мемлекеттік емес ұйымдардың,
мекемелер, кәсіпорындар, бірлестіктердің ҚР заңдарын бұлжытпай орындауын
қадағалау;
2) арнайы қадағалау - әкімшілік қадағалау - әкімшілік мемлекеттік
басқару органдарының, бірқатар құқық қорғау органдарының қызметінің арнайы
түрі:
а) орган басшыларының және олар құратын комиссиялардың негізгі және
ішінара жүргізілетін қадағалауы (оларға түскен өтініштер, шағымдар және
т.б.);
б) арнайы ведомстволар, қызметтер және органдарға мұндай қызмет
бастапқы немесе маңызды болып саналатын қадағалау, мысалы, ІІО қадағалауы
ҚР Конституциясына сәйкес прокуратура мемлекеттің атынан жоғарғы
қадағалауды жүзеге асыруды және оның қадағалауы негізгі бағыттар бойынша
іске асырылады:
1) лауазымды тұлғалардың және азаматтардың заңдарды, Президент
актілерін және өзге де нормативті - құқықтық актілердің біркелкі орындалуын
қадағалау;
2) шұғыл іздестіру қызметінің, тергеудің заңдылығын;
3) соттарда істерді қарауда заңдардың орындалуын қадағалау;
4) ұсталғандарды ұстайтын орындарды, алдын-ала қамауға алу
орындарында, бас бостандығынан айыру орындарын жартылай өтеуде, сот
тағайындаған өзге де мәжбүрлеу сипатаныдағы шараларды орындауда заңдардың
сақталуын қадағалау. Прокурорлық қадағалаудың барлық бағыттарының ішіндегі
ең бастысы прокуратураның жалпы қадағалауы. Ол барлық министрліктердің,
комитеттердің, ведомстволардың, кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың,
азаматтардың заңды тура және біркелкі орындауында жүзеге асырылады. Жалпы
қадағаулаудың негізгі міндеттері:
1) басқару органдарының және қоғамдық ұйымдар органының барлық
актілерінің заңдарға және басқа да нормативті актілеріне сәйкестігін
тексеру;
2) басқару аппаратының лауазымды тұлғаларының заңдрды орындауларын
қадағалау.
Прокуратура органдары тек заңдылық тұрғысынан ғанга қадағалау жасайды,
сондықтан олар қадағалауындағы объектілердің шұғыл-шаруашылық қызметтеріне
араласпайды, олардың актілерінің күшін жоймайды және өзгертпейді. Заңмен
белгіленген тәртіп бойынша прокуратура органдары заңның негізінде қадағалау
объектілеріне баруға, басшылардан қажетті ақпараттарды алуға, талап етуге,
тексеру жүргізуге құқылы. Қадағалау бойынша сыртқы нысандарға мыналар
жатады: наразылық, ұсыныс. Наразылық - бұл заңсыз актілер мен әрекеттерге
прокурордың нақты және ресми әсер етуі. Прокурордың ұсынысы заңды бұзған
фактілерді, сонымен қатар бұзушылыққа әкелген себептер мен жағдайларды
көрсетуге бағытталған. Ұсыныс бұзушылықты жою бойынша шаралар қабылдауға
құқығы бар мемлекеттік органдарға, қоғамдық бірлестіктерге немесе
коммерциялық ұйымдарға, лауазымды тұлғаларға беріледі. Жалпы қадағалауды
жүзеге асыруда прокуратура органдары мына өкілеттіліктерді істеуге құқылы:
1) орталық және жергілікті басқару органдары, лауазымды тұлғалары
шығаратын құқықтық актілерді заңға сәйкестілігін тексеру үшін талап етуге;
2) қадағалауындағы органдардан, лауазымды тұлғалардан барлық қажетті
материалдарды, мәліметтерді, құжаттарды талап етуге;
3) басқару органының, лаазымды тұлғалардың заңдылықты бұзу туралы
өтініштерімен байланысты заңдардың орындалуын тексеру;
4) азаматтардың әкімшілік ұстаудың, оларға әкімшілік ықпал ету
шараларын қолданудың заңдылығына тексеру жүргізуге;
5) орталық және жергілікті басқару органдарының заңға қайшы
қабылданған актілеріне, сонымен қатар лаузымды тұлғалардың әрекеттері мен
заңсыз басқару шешімдеріне наразылық білдіруге құқылы. [3, 79б]
Бақылау түсінігі мен түрлері
Бақылау - бұл белгіленген мөлшердегі параметрлерден ауытқуды жою
мақсатында қызмет ету процесін бақылау (байқау) және тексеру жүйесі.
Атқарушы билік органдарының қызметіне бақылау жасаудың мәні - ол осығн
өкілетті мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдар ұйымдық - құқықтық
тәсілдер мен құралдарды пайдаланып бақылаудағы атқарушы билік органдары мен
олардың лауазымды тұлғаларының қызметтерінде заңдылықтан қандайда болмасын
ауытқулар жіберілді ме соны анықтайды. Егер осындай ауытқулар болса, соны
өз уақытында жойып, осы кезде бұзылған құқықтарды орнына келтіріп,
кінәлілерді жауапкершілікке тартады, заңдылықты және тәртіпті бұзуды
болдырмауға шаралар қабылдайды. Бақылауды мемлекеттік билік органдары,
жалпы, салалық және сала аралық құзырлы мемлекеттік басқару органдары, сот
органдары қолданады.[4, 79б]
Бақылау субъектілеріне байланысты былай бөлінеді:
1) Президенттік бақылау;
2) Парламенттік бақылау;
3) Үкіметтік бақылау;
4) соттық бақылау.
Президенттік бақылауды Президенттің өзі және оның әкімшілігі жүзеге
асырады. Президент конституциялық өкілеттіліктер шегінде мемлекеттік
биліктің заң шығарушы, атқарушы және соттық тармақтарының келісімді өзара
әрекетін бақылайды. Билік тармақтарының өзара әрекеті Конституцияға және
басқа да нормативті-құқықтық актілерге негізделген. Президенттің бақылауы
мыналардан тұрады: Президент Сенат ұсынған заңды 15 күннің ішінде:
а) қол қоюға және оны жариялауға құқылы;
б) заңды және оның жеке баптарын қайта талқылап дауыс беру үшін
қайтаруға құқылы.
- Президент ел басы, оның ең жоғарғы лауазымды тұлғасы бола отырып,
кадр саясатына белсенді қпал етеді. Лауазымды тұлғаларды тағайындайды және
орнынан босатады (Парламенттің келісімімен және жеке);
- Президент биліктің біртұтастығын қамтамасыз ету мақсатында және
билік тармақтарының өзара әрекетіндегі келіспеушіліктерді болдырмау
мақсатында мемлекет органдарын құрады және бақылау жасайды. Сондықтан оған
мынадай өкілеттіліктер берілген:
а) Парламентті таратуға;
б) Үкіметтің өкілеттілігін тоқтату жайлы шешім қабылдауға және Премьер-
министрді, үкімет мүшелерін лауазымынан босатуға құқылы;
в) Қауіпсіздік Кеңес, Жоғарғы Сот Кеңесін құруда, Қарулы Күштердің
жоғарғы командованиесін лауазымға тағайындайды және бостады;
г) Үкіметтің отырысында ерекше маңызды сұрақтар бойынша төрелік етеді;
д) Үкіметтің және облыс, республикалық маңызы бар қалалар мен астана
әкімдерінің актілерінің күшін жояды немесе тоқтатады.
Бақылау функциялары былай жүзеге асырылады: Республикалық бюджетті
және Үкіметтің есебін бекітуде;-Бюджетке өзгертулер мен толықтырулар
кіргізуде;
-Премьер-министрдің, ҚР Ұлттық банксінің төрағасын Президент
тағайындағанда келісім беруде;
-ҚР Үкіметінің бағдарламасы туралы Премьер-министрдің баяндамасын
тыңдауда;-елімізде Конституциялық заңдылық жағдайы туралы ҚР Конституциялық
Кеңесінің жолдамаларын жыл сайын тыңдауда. Тек қана Сенаттың жүргізілуіне
жататын бақылау: ҚР Президентінің ұсынысы бойынша Жоғарғы Соттың төрағасын,
Жоғарғы алқасының төрағаларын және соттарды сайлауда және лауазымынан
босатуда;
- ҚР Паламентінің Бас прокуроры мен ҰҚК төрағасын тағайындағанда
келісім беру;
- Бас прокурор, Жоғарғы Сот төрағасы мен соттарын жеке басына қол
сұғылмаушылықтан айыру;
Мәжіліс өзінің атқарушы өкілеттілігін мына жолдармен іске асырады:
- ҚР Парламентінің ұсынысы бойынша орталық сайлау комиссиясының
төрағасын, хатшысын және мүшелерін сайлайды және лауазымынан босатады;
- мемлекетке опасыздық жасағанда, Парламентке қарсы кінәлауды қорғау.
Мемлекеттік басқаруда соттық бақылау.
ҚР Конституциясына сәйкес ҚР әділ соттылықты тек сот қана жүзеге
асырады. Сот билігі ҚР атынан жүргізіледі және оның мақсаты азаматтар мен
ұйымдардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау,
Конституциялық заңдардың өзге де нормативті актілердің, Республиканың
халықаралық келісімшарттарының орындалуын қамтамасыз ету. ҚР
Конституциясының осы жағдайларын жүзеге асыру үшін сотқа мемлекеттік
органдардың, олардың лауазымды тұлғаларының әрекеттерін және олар шығаратын
актілердің заңға сәйкестілігін тексеру бойынша және қажетті жағдайда сәйкес
құқықтық санкцияларды қолдану функциялары берілген. Осы бақылаудың
ерекшелігі және өзге де қарастырылған бақылаулардан айырмашылығы ол тек
қылмыстық, азаматтық немесе әкімшілік істерді қарастыруда ғана жүзеге
асырылады. [5]
Әкімшілік қадағалау - мемлекеттік басқаруда заңдылықты қамтамасыз
етудің арнайы тәсілдерінің бірі. Әкімшілік қадағалау - атқарушы биліктің
қарамағындағы ұжымдық және жеке субъектілердің құқық нормаларын сақтау үшін
жүргізетін, үстінен қарайтын бақылау. Әкімшілік қадағалаудың мән-маңызы -
ол басқару сферасында әрекет ететін заңдарда және заң күшіндегі актілерде
бекітілген арнайы ережелер мен талаптардың орындалуын байқау, бақылау. Бұл
жол жүру ережелерін, қауіпсіздік ережелерін, сауда, санитарлық, табиғатты
қорғау нормаларын орындалуын қадағалау. Әкімшілік қадағалау атқарушы билік
органдарын, кәсіпорын, мекеме, ұйым, қоғамдық бірлестіктер, азаматтарға
қатысты жүргізіледі. Оны арнайы органдар жүзеге асырады. Көптеген
ведомстволарда арнайы қадағалау қызметтері бар және олар мемлекеттік
инспекциялар деп аталады. Мемлекеттік инспекция - жеке және заңды
тұлғалардың нақты ережелерді сақтау үшін қадағалау жүргізетін арнайы
мемлекеттік органдар. Сонымен қатар салықты және бюджетке міндетті түрде
төлейтін төлемдерді төлеу үшін бақылау жасайды, таулы жерде жұмыс жүргізу
мен атомдық өндірістерде қауіпсіздікті бақылайтын, энергетикалық
қондырғылардың қауіпсіздігі үшін, қалаларда архитектуралық стилдерді сақтау
үшін бақылау жүргізетін инспекциялар бар. Мемлекеттік инспекцияларға
функционалды билік және барлық органдардың үстінен қарайтын өкілеттіліктер
берілген, соның ішінде бұзушыларға әкімшілік мәжбүрлеу шараларын қолдану да
көзделген. Арнайы қадағалау ведомстволары ҚР Үкіметіне бағынады,
ведомстволық қызметтер - сәйкес арнайы құзырлығы бар орталық органдарға
бағынады. Әкімшілік қадағалаудың ерекшелігі қадағалау субъектісі мен
объектісінің арасында бағыныштылық жоқ және нақты жағдайда қадағалау
объектісіне қадағалау субъектісі әкімшілік мәжбүрлеу шараларын қолдана
алады. [ 6]
Қандайда болмасын құқық саласының зерттеу пәні болады, яғни осы
саламен реттелетін біртекті қоғамдық қатынастардың тобын айқындауы.
Көптеген заңгер-ғалымдардың пікірі бойынша, әкімшілік құқық мемлекеттік
басқаруды немесе атқарушы-бұйырушы қызметті жүзеге асыру процесінде
қалыптасатын қоғамдық қатынастарды реттейді. Сонымен, әкімшілік - құқықтық
реттеу мемлекеттік қызметтің бір түрінің , атап айтқанда мемлекеттік
басқару шегінде шектелген, яғни әкімшілік құқық реттейтін қоғамдық
қатынастар басқарушылық сипатта болады. Осы айтылғандарды ескере отырып
айтатын болсақ, әкімшілік құқықтың пәні деп басқарушылық сипаттағы қоғамдық
қатынастарды айтамыз. Сөйтіп, егер "адмнистрация" -"әкімшілік" - бұл
басқару бойынша қызмет болса, онда "әкімшілік құқық" осы "әкімшілік
қызметті" жүзеге асыру барысында туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейді.
Әкімшілік құқық – бұл қоғамдық қатынастардың ерекше тобын реттеуге арналған
ҚР құқық жүйесінің саласы. Сөйтіп, Әкімшілік құқықтың пәні - бұл
мемлекеттік басқару сферасында қалыптасқан және әкімшілік құқықтың
нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар.
Әкімшілік құқықтың пәнін құрайтын қоғамдық қатынастарды сипаты және
мазмұны бойынша да топтауға болады.
Әкімшілік құқықтың реттеу әдісі - бұл қоғамдық қатынастарға ықпал ету
тәсілдерінің, амал-жолдардың, құралдардың жиынтығы. [7, 16б]
Әкімшілік құқықтың реттеу әдісінің мынадай түрлері болады:
1) Билік әдісі – бағындыру, немесе тура бұйыру әдісі ( қатынастар
әкімшілік құқықтың шегінде біреуінің екіншісіне бағынуына тұрғызылады);
2) Ұсыну әдісі (басқару субъектісінің ұсыныстары егерде оны басқару
екінші қатысушысы қабылдаған жағдайда заңды күшке ие болады);
3) Келісу әдісі (өзара бағыныштылықта болмайтын қатысушылар арасында);
4) Теңдік әдісі (мемлекеттік механизмнің бір деңгейінде тұратын
субъектілер әкімшілік келісімшарт түрінде бірлескен әрекеттерді
қабылдайды).
Бұқаралық мүдделер аясының өзіне тән ерекше белгілері болады, ал бұл
құқықтық реттеу тәсілдерін, құралдарын, амал-жолдарын таңдауға әсерін
тигізеді. Әкімшілік құқықта императивті реттеу әдісі басымдылық танытады.
Заңдылықты қамтамасыз ету тәсілдері:
1) басқару субъектілері бойынша бақылау – президенттік, парламенттік,
үкіметтік, жергілікті атқарушы билік органдарының, сала аралық, және
салалық, әкімшілік қадағалау;
2) Прокуратураның қадағалауы:
- Конституцияның, заң күшіндегі актілердің және Президент актілерін
бұзуды анықтау және жою шараларын қабылдау;
- жедел-іздестіру қызметінің, алдын — ала анықтау және тергеудің,
әкімшілік және атқарушы өндірістің заңдылығын қадағалау;
- кәсіпорындардың, мекемелердің және ұйымдардың актілерін қадағалау;
3) Заңдылықты қамтамасыз ету бойынша соттың қызметі:
а) әкімшілік құқықтық қатынастардан туындайтын істерді қарау;
б) лауазымды тұлғалардың актілерін және әрекеттерінің заңсыздығын
анықтау;
в) азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қалпына келтіру бойынша
шешім қабылдау және оларды жауапкершілікке тарту.
Сонымен мемлекеттік басқаруда заңдылықты қамтамасыз ету бүгінгі таңда
оңай шаруа емес, соған қарамастан жас тәуелсіз еліміз құқықтық мемлекет
құру жолында сол заңдылыққа қол жеткізуге бірқатар шаруалар жасап жатыр,
оның бірі алдымен заңның ролін күшейту.
1.2 Қадағалау мемлекеттік басқаруда заңдылықты қамтамасыз ету тәсілі
ретінде
Қадағалау атқарушы билік сферасында заңдылықты қамтамасыз ету
әдістерінің бірі болып табылады. Қадағалау — бұл мемлекеттік органдар,
мекемелер, кәсіпорындардың, ұйымдардың ұйымдастырылуның құқықтық меншік
нысанына қарамастан, олардың лауазымды тұлғаларының, қызметкерлерінің және
азаматтардың заңдарды дәл және біркелкі орындауларын тексеру. [8, 247б]
Қадағалаудың мынадай түрлері бар:
1) прокуратураның жалпы қадағалауы — барлық мемлекеттік органдардың,
лауазымды тұлғалардың, азаматтардың, мемлекеттік емес ұйымдардың,
мекемелер, кәсіпорындар, бірлестіктердің ҚР заңдарын бұлжытпай орындауын
қадағалау;
2) арнайы қадағалау — әкімшілік қадағалау — әкімшілік мемлекеттік
басқару органдарының, бірқатар құқық қорғау органдарының қызметінің арнайы
түрі:
а) орган басшыларының және олар құратын комиссиялардың негізгі және
ішінара жүргізілетін қадағалауы (оларға түскен өтініштер, шағымдар және
т.б.);
б) арнайы ведомстволар, қызметтер және органдарға мұндай қызмет
бастапқы немесе маңызды болып саналатын қадағалау, мысалы, ІІО қадағалауы
ҚР Конституциясына сәйкес прокуратура мемлекеттің атынан жоғарғы
қадағалауды жүзеге асыруды және оның қадағалауы негізгі бағыттар бойынша
іске асырылады:
1) лауазымды тұлғалардың және азаматтардың заңдарды, Президент
актілерін және өзге де нормативті — құқықтық актілердің біркелкі орындалуын
қадағалау;
2) шұғыл іздестіру қызметінің, тергеудің заңдылығын;
3) соттарда істерді қарауда заңдардың орындалуын қадағалау;
4) ұсталғандарды ұстайтын орындарды, алдын-ала қамауға алу
орындарында, бас бостандығынан айыру орындарын жартылай өтеуде, сот
тағайындаған өзге де мәжбүрлеу сипатаныдағы шараларды орындауда заңдардың
сақталуын қадағалау.
Прокурорлық қадағалаудың барлық бағыттарының ішіндегі ең бастысы
прокуратураның жалпы қадағалауы. Ол барлық министрліктердің, комитеттердің,
ведомстволардың, кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың, азаматтардың
заңды тура және біркелкі орындауында жүзеге асырылады.
Жалпы қадағаулаудың негізгі міндеттері:
1) басқару органдарының және қоғамдық ұйымдар органының барлық
актілерінің заңдарға және басқа да нормативті актілеріне сәйкестігін
тексеру;
2) басқару аппаратының лауазымды тұлғаларының заңдрды орындауларын
қадағалау.
Прокуратура органдары тек заңдылық тұрғысынан ғанга қадағалау жасайды,
сондықтан олар қадағалауындағы объектілердің шұғыл-шаруашылық қызметтеріне
араласпайды, олардың актілерінің күшін жоймайды және өзгертпейді. Заңмен
белгіленген тәртіп бойынша прокуратура органдары заңның негізінде қадағалау
объектілеріне баруға, басшылардан қажетті ақпараттарды алуға, талап етуге,
тексеру жүргізуге құқылы.
Қадағалау бойынша сыртқы нысандарға мыналар жатады: наразылық, ұсыныс.
Наразылық — бұл заңсыз актілер мен әрекеттерге прокурордың нақты және ресми
әсер етуі.
Прокурордың ұсынысы заңды бұзған фактілерді, сонымен қатар бұзушылыққа
әкелген себептер мен жағдайларды көрсетуге бағытталған. Ұсыныс бұзушылықты
жою бойынша шаралар қабылдауға құқығы бар мемлекеттік органдарға, қоғамдық
бірлестіктерге немесе коммерциялық ұйымдарға, лауазымды тұлғаларға
беріледі.
Жалпы қадағалауды жүзеге асыруда прокуратура органдары мына
өкілеттіліктерді істеуге құқылы:
1) орталық және жергілікті басқару органдары, лауазымды тұлғалары
шығаратын құқықтық актілерді заңға сәйкестілігін тексеру үшін талап етуге;
2) қадағалауындағы органдардан, лауазымды тұлғалардан барлық қажетті
материалдарды, мәліметтерді, құжаттарды талап етуге;
3) басқару органының, лаазымды тұлғалардың заңдылықты бұзу туралы
өтініштерімен байланысты заңдардың орындалуын тексеру;
4) азаматтардың әкімшілік ұстаудың, оларға әкімшілік ықпал ету
шараларын қолданудың заңдылығына тексеру жүргізуге;
5) орталық және жергілікті басқару органдарының заңға қайшы
қабылданған актілеріне, сонымен қатар лаузымды тұлғалардың әрекеттері мен
заңсыз басқару шешімдеріне наразылық білдіруге құқылы.
Бақылау түсінігі мен түрлері
Бақылау - бұл белгіленген мөлшердегі параметрлерден ауытқуды жою
мақсатында қызмет ету процесін бақылау (байқау) және тексеру жүйесі.
Атқарушы билік органдарының қызметіне бақылау жасаудың мәні - ол осыған
өкілетті мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдар ұйымдық — құқықтық
тәсілдер мен құралдарды пайдаланып бақылаудағы атқарушы билік органдары мен
олардың лауазымды тұлғаларының қызметтерінде заңдылықтан қандайда болмасын
ауытқулар жіберілді ме соны анықтайды. Егер осындай ауытқулар болса, соны
өз уақытында жойып, осы кезде бұзылған құқықтарды орнына келтіріп,
кінәлілерді жауапкершілікке тартады, заңдылықты және тәртіпті бұзуды
болдырмауға шаралар қабылдайды. Бақылауды мемлекеттік билік органдары,
жалпы, салалық және сала аралық құзырлы мемлекеттік басқару органдары, сот
органдары қолданады.
Бақылау субъектілеріне байланысты былай бөлінеді:
1) Президенттік бақылау;
2) Парламенттік бақылау;
3) Үкіметтік бақылау;
4) соттық бақылау.
Президенттік бақылауды Президенттің өзі және оның әкімшілігі жүзеге
асырады. Президент конституциялық өкілеттіліктер шегінде мемлекеттік
биліктің заң шығарушы, атқарушы және соттық тармақтарының келісімді өзара
әрекетін бақылайды. Билік тармақтарының өзара әрекеті Конституцияға және
басқа да нормативті-құқықтық актілерге негізделген. Президенттің бақылауы
мыналардан тұрады:
- Президент Сенат ұсынған заңды 15 күннің ішінде:
а) қол қоюға және оны жариялауға құқылы;
б) заңды және оның жеке баптарын қайта талқылап дауыс беру үшін
қайтаруға құқылы.
- Президент ел басы, оның ең жоғарғы лауазымды тұлғасы бола отырып,
кадр саясатына белсенді қпал етеді. Лауазымды тұлғаларды тағайындайды және
орнынан босатады (Парламенттің келісімімен және жеке);
- Президент биліктің біртұтастығын қамтамасыз ету мақсатында және
билік тармақтарының өзара әрекетіндегі келіспеушіліктерді болдырмау
мақсатында мемлекет органдарын құрады және бақылау жасайды. Сондықтан оған
мынадай өкілеттіліктер берілген:
а) Парламентті таратуға;
б) Үкіметтің өкілеттілігін тоқтату жайлы шешім қабылдауға және Премьер-
министрді, үкімет мүшелерін лауазымынан босатуға құқылы;
в) Қауіпсіздік Кеңес, Жоғарғы Сот Кеңесін құруда, Қарулы Күштердің
жоғарғы командованиесін лауазымға тағайындайды және бостады;
г) Үкіметтің отырысында ерекше маңызды сұрақтар бойынша төрелік етеді;
д) Үкіметтің және облыс, республикалық маңызы бар қалалар мен астана
әкімдерінің актілерінің күшін жояды немесе тоқтатады.
Президент заңдардың жобаларын қарастыруды жедел деп жариялауы мүмкін.
Егер ПАрламент Президент талап еткен уақыттан бастап 1 ай уақыт ішінде
орындамаса; Президент Парламенттің Конституцияда белгіленген тәртіпте жаңа
заң қабылдауына дейін заңдық күші бар жарлық шығаруға құқылы. [9]
Парламенттік бақылау - ҚР Конституциясының 49 бабына сәйкес Парламент
ҚР жоғарғы өкілді органы болып табылады. Парламент 2 палатадан тұрады:
сенат және мәжіліс. Әрбір Палата Парламент сияқты заң шығарушы сипаттағы
өкілеттілігін жүзеге асырумен қатар бақылау функцияларын да жүзеге асырады.
Мемлекеттік басқаруда соттық бақылау. ҚР Конституциясына сәйкес ҚР
әділ соттылықты тек сот қана жүзеге асырады. Сот билігі ҚР атынан
жүргізіледі және оның мақсаты азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын,
бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау, Конституциялық заңдардың өзге
де нормативті актілердің, Республиканың халықаралық келісімшарттарының
орындалуын қамтамасыз ету.
ҚР Конституциясының осы жағдайларын жүзеге асыру үшін сотқа
мемлекеттік органдардың, олардың лауазымды тұлғаларының әрекеттерін және
олар шығаратын актілердің заңға сәйкестілігін тексеру бойынша және қажетті
жағдайда сәйкес құқықтық санкцияларды қолдану функциялары берілген.
Осы бақылаудың ерекшелігі және өзге де қарастырылған бақылаулардан
айырмашылығы ол тек қылмыстық, азаматтық немесе әкімшілік істерді
қарастыруда ғана жүзеге асырылады.
Әкімшілік қадағалау — мемлекеттік басқаруда заңдылықты қамтамасыз
етудің арнайы тәсілдерінің бірі.
Әкімшілік қадағалау — атқарушы биліктің қарамағындағы ұжымдық және
жеке субъектілердің құқық нормаларын сақтау үшін жүргізетін, үстінен
қарайтын бақылау.
Әкімшілік қадағалаудың мән-маңызы — ол басқару сферасында әрекет
ететін заңдарда және заң күшіндегі актілерде бекітілген арнайы ережелер мен
талаптардың орындалуын байқау, бақылау. Бұл жол жүру ережелерін,
қауіпсіздік ережелерін, сауда, санитарлық, табиғатты қорғау нормаларын
орындалуын қадағалау.
Әкімшілік қадағалау атқарушы билік органдарын, кәсіпорын, мекеме,
ұйым, қоғкмдық бірлестіктер, азаматтарға қатысты жүргізіледі. Оны арнайы
органдар жүзеге асырады. Көптеген ведомстволарда арнайы қадағалау
қызметтері бар және олар мемлекеттік инспекциялар деп аталады.
Мемлекеттік инспекция — жеке және заңды тұлғалардың нақты ережелерді
сақтау үшін қадағалау жүргізетін арнайы мемлекеттік органдар. Сонымен қатар
салықты және бюджетке міндетті түрде төлейтін төлемдерді төлеу үшін бақылау
жасайды, таулы жерде жұмыс жүргізу мен атомдық өндірістерде қауіпсіздікті
бақылайтын, энергетикалық қондырғылардың қауіпсіздігі үшін, қалаларда
архитектуралық стилдерді сақтау үшін бақылау жүргізетін инспекциялар бар.
Мемлекеттік инспекцияларға функционалды билік және барлық органдардың
үстінен қарайтын өкілеттіліктер берілген, соның ішінде бұзушыларға
әкімшілік мәжбүрлеу шараларын қолдану да көзделген.
Арнайы қадағалау ведомстволары ҚР Үкіметіне бағынады, ведомстволық
қызметтер — сәйкес арнайы құзырлығы бар орталық органдарға бағынады. [10,
105б]
Әкімшілік қадағалаудың ерекшелігі қадағалау субъектісі мен
объектісінің арасында бағыныштылық жоқ және нақты жағдайда қадағалау
объектісіне қадағалау субъектісі әкімшілік мәжбүрлеу шараларын қолдана
алады.
2 Әкімшілік қызметтегі заңдылық және құқықтық тәртіп
2.1 Әкімшілік қызметтегі заңдылық және құқықтық тәртіп түсінігі
Қоғам тәртіпке, заңдылыққа негізделіп, соған арқа сүйеп қалыптасып,
өмір сүре алады. Қоғамда тәртіп болмаса, ол құлдырайды, қирайды, оның
келешегі болмайды. Мұны адамдар ежелден-ақ жақсы түсінген. Сондықтан да
қоғамда тәртіп адамдардың мінез-құлқын, іс-әрекетін реттейтін қағидалардың,
есерімен орнатылады. Қоғамдағы барлық қарым-қатынасты құқықтық реттеу өте
күрделі; ол көп салалы, көп жүйелі процесс, Құқықтық басқарудың екі күрделі
бағыты: құқықтың қоғамдағы қатынастарға тигізетін әсері, ықпалы және
құқықтық реттеудің, басқарудың рөлі. Бұл екі процесті қосып айтқанда -
қатынасты құқықтық реттеудің, басқарудың механизмі дейді.
Қоғамдағы қатынасты құқықтық реттеу механизмі құрылымының элементтері:
құқықтық норма, құқықгық қатынас және заңды құқық пен міндеттің орындалуы
туралы акті.
1). Құқықтық норма - арқылы қоғамдағы заңдылықтың, тәртіптің талабы,
мазмұны, шеңбері, мүдде-мақсаты анықталады; олардың орындалу бағыттары,
жолдары, тәсілдері көрсетіледі. Егер дұрыс орындалмаса, жауапкершіліктің
түрлері көрсетіледі.
2). Құқықтық қатынас арқылы субъектілердің арабайланысын мүдде-
мақсатын, құқық пен міндеттерін анықтап, біліп отырады. Ол мүдде-
мақсаттарды қандай нормативтік актілер арқылы іске асырады; қатынастың
басталуы мен аяқталуы көрсетіледі.
3). Заңды құқық пен міндеттің орындалуы туралы актіде қатынастың толық
орындалып, аяқталуы; мүдде-мақсаттың екі жақты іске асуы; дұрыс орындалмаса
себептері көрсетіледі, оны түзеу, орындау жолдары анықталады.
Осы үш элементтерге сәйкес қатынасты реттеу механизмі үш кезеңге
бөлінеді: қатынастың басталуы, ол қатынасты реттеу үшін жаңа норманың
өмірге келуі, субъектілердің құқықтары мен міндеттерінің орындалуы.
Қоғамдық қатынасты құқықтық реттеу механизмінің жақсы сапалы жұмыс
атқару үшін субъектілердің рухани сана-сезімі, құқықтық білімі, мамандық
тәжірибесі жоғары дәрежеде болуы керек. Мемлекет осы мәселелерге зор көңіл
бөледі. Себебі бұл механизмнің алдында тұрған мақсат қоғамдағы ең күрделі,
аса жауапты мүдде-мақсат - ол нормативтік актілердің дұрыс, уақытында
орындалуын қамтамасыз ету. Сол арқылы халықтың бостандығын, теңдігін дұрыс
дамыту, қоғамда әділеттікті, демократияны орнату, құқықтық мемлекетті
қалыптастыру.Соньмен, қатынасты құқықтық реттеу механизмі дегеніміз
-субъектілердің арақатынасын нормативтік актілер арқллы реттеп, басқарып
іске асыру бағыты, әдісі, тәсілі. Бұл занды жүйе, заңды механизм.Қоғамдағы
қатынасты құқықтық реттеудің жақсы дамуы мемлекеттің, бірлестіктердің,
саяси ұйымдардың, дұрыс әділетті жұмыс жасауының сипаттамасы; халықтың
бостандығы, теңдігі дамып, жеке адамның, қоғамның мүдде-мақсаттары бірігіп
қалыптасуының сипаттамасы.
Заңдылық дегеніміз-мемлекеттің конституциясын, парламенттің қабылдаған
заңдарын, президенттің заң күші бар жарлықтарын қатаң бақылап, оларға нышан
келтіруге жол бермеу. Атқарушы билікті қамтамасыз ету үшін, атқарушы
органдардың қызметін реттеу үшін Үкімет республика территориясында
міндеттілік күші бар қаулылар шығарады.
Құқықтық актілердің өнделу, ұсынылу, талқылану тәртібі көптеген
құқықтық актілермен реттеледі. Атқарушы биліктің көптеген органдары
регламенттерге, яғни ішкі қолдануға арналған, бұл тәртіпті анықтайтын
құжаттарға ие. Бұлар тиісінше ведомстволық бағытта болады. Нәтижесінде көп
актілер құқықтың қайнар көздері бола отырып, әрқашанда жүйеліктің, құқықтың
біртұтастығының, заңның жоғарлығының болуына ықпал жасамайды. Актіні
қабылдау қажеттілігі, яғни оның жобасының тұжырымдамасы келесіде туындайды:
1) бұл жоғарғы номативтік актімен қарастырылса, 2) жаңа актіге фактілі
қажеттілік туындағанда. Жаңа актіге қажеттілік келеслер негізінде
анықталады: әрекет етуші заңдылықтардың жағдайын, оның жаңы мәселелерді
шеше білуін талдау; басқа мемлекеттерде құқықтық құралдар арқылы ұқсас
міндеттерді шешу тәжірибесін зерттеу; жаңа актінің қабылдануына байланысты
басқа актілерді өзгерту, оларды келісілген жүйеге біріктіру қажеттілігін
анықтау.
Жаңа актінің қажеттілігі анықталғанда оның жобасы дайындалады;
қаржылық-экономикалық негіздеу жүргізіледі, актінің нақты атқарушылары
анықталады. Жаңа актілердің инициаторлары келесілер бола алады: а) бұндай
актіні қабылдай алатын өкілеттігі бар орган; б) басқарудың төменгі органы;
в) басқа мүдделі субъектілер. Басқарудың құқықтық актісі келесі
реквизиттереге ие: нысан атауы; қысқаша түрде реттеу пәнін анықтайтын
тарау; қабылдаудың мерзімі және жері; тиісті актіге қол қоюға өкілеттілігі
бар тұлға; күшке ену мерзімі, ал керек жағдайда актінің әрекет ету мерзімі.
Актілердің заң күшіне енуі, өзгертілуі, тоқтаттырылуы, әрекетінің
тоқтатылуы.
Заңға тәуелді актілерді бақылау заңдылыққа жатпайды. Заңдылықтың
мазмұны үш элементтен құрылады.
1. Қоғамда әділ заң саясаты болу керек. Сол арқылы мемлекеттің зандары
бостандықты, теңдікті, адамгершілікті, инабаттылықты, парасаттылықты т.б.
жақсылықты қорғау керек; мемлекет пен азаматтардың арақатынасын дұрыс
басқару.
2. Конституцияның, заңның мазмұнын толық іске асыру, дұрыс орындау.
"Сөз бен іс бір жерден" шығу керек.
3.Конституция мен заңды халықаралық құқықтың принциптерін қатаң
қорғау, оларға нұқсан келтіруге жол бермеу. [11]
Әрине қоғам үшін заңдылық пен құқықтық тәртіптің орны ерекше, оны
орнату мемлекеттің басты қызметтерінің бірі.
2.2 Қоғам дамуындағы құқықтық тәртіп пен заңдылықтың өзара байланысы
Қазіргі Қазақстан Республикасында құқықтық тәртіпті орнату, нығайту
және жетілдіру өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Себебі қоғамымызда
жаңадан қабылданған құқықтық саясатты іске асыру құқықтық тәртіп пен
заңдылыққа байланысты. Сондай-ақ құқықтық тәртіп, құқықтық мемлекет пен
азаматтық қоғамды жетілдірудің бірден-бір шарты болып табылады.
Құқықтық тәртіп мәселесінің тарихы терең тамырланған. Құқықтық тәртіп
құқық феномені пайда болған кезден бастап өмір сүреді. Бірақ қазіргі
жағдайда қоғамдық өмірдің ұйымшылдығы жаңа сапалы сипатқа иеленуде.
Құқықтық тәртіп – құқықты іске асыру механизмі әрекетінің нәтижесінде
пайда болатын ерекше қоғамдық құбылыс. Құқықтық тәртіп субъектілердің нақты
жүріс- тұрыстарында құқықтық алғышарттардың материализациялануының және
құқықтық идеялармен қағидалардың іске асуының куәсі болады. Құқықтық тәртіп
материалды игіліктерді өндіруді қамтамасыз ету үшін кез-келген мемлекеттік-
ұйымдық қоғамға объективті түрде қажет. Себебі қоғам онсыз өмір сүре
алмайды. Сондай-ақ адамдардың құқықтары мен міндеттерін өмірде жүзеге асыру
қажет. Ондай жағдай тек субъектілердің құқыққа сай жүріс-тұрыстарының
арқасында болуы мүмкін. Тек осындай жағдайда нақты құқықтық тәртіп туралы
айтуға болады. [12, 187б]
Құқықты іске асыру механизмінің әрекеті нәтижесінде қажетті құқықтық
тәртіп қалыптасады. Сондай-ақ басқа да қоғамдық өмірдің аяларында осындай
қажетті құқықтық тәртіп қалыптасады. Субъектілердің құқыққа сай жүріс-
тұрыстары құқықтық тәртіптіңсапалы айқындылығын сипаттайды және оның
мазмұнын құрайды.Құқыққа сай жүріс-тұрысты құқықтық тәртіптің мазмұнды
элементі ретінде анықтай келе, біз құқыққа сай жүріс-тұрыс құқықтық
тәртіптің барлық қалған элементтерімен (субъектілері, олардың құқықтық
қабілеттері, құқықтық қатынастары) өзара ықпалдастық негізде тұрғанын
көреміз. Шынымен де, тек субъектінің қызметінде оларға сәйкес субъективті
құқықтар мен заңи міндеттер ісек асырылады.
Құқықтық тәртіп қалыптасудың күрделі үрдісімен сипатталады. Құқықтық
тәртіптің алғышарты болып құқық нормаларының құқықшығармашылық нәтижесінде
орныққан, құқықтар мен міндеттер түрінде шығатын, жүріс-тұрыстың жалпы
үлгілері ретінде болады. Заңды фактілер нақты тұлғаларға субъективті
құқықтар мен заңды міндеттер туғызғанда және олардың өздерінің жүріс-
тұрыстары осы құқықтармен және міндеттермен келісілгенде ғана құқықтық
тәртіп қалыптаса бастайды. Құқықтар мен міндеттерді іске асырудың
индивидуалды актілері – бұл субъектілердің құқықтық аясындағы фактілі,
нақты жүріс-тұрыстары болып табылады. Субъектілердің қызметі үрдісінде
қоғамдық қатынастарды реттеу басталады. Құқықтық нормалар, құқықтық
қатынастар адамдардың жүріс-тұрыстарына, әлеуметтік топтарға ықпал ете
отырып, оларды белгілі үлгіде әрекет жасауға итермелейді. Дәл осы мезетте
нақтылы қоғамдық қатынастар қажетті құқықтық нысанға ие болады және оларды
реттеу орын алады. Қоғамдық қатынастарға ықпал ететін құқықтың қалыптасу
мамұны мынаған алып келеді: мемлекеттің еркі құқықтық қатынастарға құқықтық
құрылымды бейімдей келе, адамдар арасындағы байланыстарды қажетті қалыпқа
бағыттайды.
Құқықтық нормалар құқықтық қатынастардың бағытын алдын ала анықтайды.
Құқықтық қатынастардың реттілігі тек субъектілер берілген құқықтық нормалар
талаптарымен сәйкес келіп, әрекет ете бастағанда ғана орын алады.
Реттелінген, ұйымдасқан, координацияланған қоғамдық қатынастар
жүйесінің сәйкес түріне ие болады. Осы жағдайда, анықталған құқықтық тәртіп
элементтерінің өзара ықпалдасуы жөнінде айтуға болады. Қоғамдық
қатынастарды құқықтық реттеудің мақсаты ретінде құқықтық тәртіп
қалыптасады. Бірақ құқықтық тәртіп – тек мақсатқа ғана емес, құқықтық ықпал
етудің қорытындысы болып табылады. Жоғарыдағыларды қорытындылай келе,
құқықпен реттелінген және қоғамдық өмір субъектілерінің құқыққа сай жүріс-
тұрыстарын реттеудің нәтижесіндегі қоғамдық қатынастардың жүйесін құқықтық
тәртіп деп айтуға болады.
Белгілі заңгер ғалым Т.Ағдарбековтың жазуынша, заңдылық – заң
нормаларын қатал түрде ауытқымай сақтау және орындау құқықпен қоса пайда
болды, құқықтық реттеудің негізі сол мәніне байланысты құқықтан шыққан.
[12, 190б]
Дегенмен, заңдылық – тарихи дамитын құбылыс, ол құқықпен және қоғаммен
бірге дамыды және өзінің ашықтық түрінде қазіргі кезде ол туралы ойларға
жауап береді, ал құқық формальды тең индивидтердің бостандық өлшеміне
айналды. Заңдылық бұл кезеңде идея ретінде, конституциялық принцип ретінде
және демократиялық қоғамның өмір режимі ретінде қалыптасты. Мұндай сапада
заңдылық нақтылы құқықтық жүйелердің мазмұнын белгілейді, оның қимылы тек
құқықтық заңдармен байланысады және ол құқықтық заңдылыққа айналады.
Ғылыми әдебиеттерде заңдылық - заңдардың және соларға сәйкес басқа
да актілерді мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар, азаматтар және
қоғамдық ұйымдардың мүлтіксіз орындауы деп түсінеді. Осы анықтаманы
кеңестік кездегі ғалым М.С.Строгович және басқа да авторлар ұстанады. [13]
Сонымен қатар басқа да пікірлер бар. Заңгер ғалым Д.Н.Бахрах заңдылық деп
– жоғарғы сапалы заңды нормалардың жеткілікті сандарының болуы, ал содан
кейін оларды құқық субъектілерінің барлығы қатаң сақтауы деп есептейді.
Д.Н.Бахрахтың анықтамасымен біз келісе алмаймыз, себебі жеткілікті сандар
дегені екеу ме, не одан да көп пе? Бұл белгісіз болып тұр. [14] Кеңестік
заңгер ғалым Л.С.Явичтің де пікірі қызықты. Ол заңдылық дегеніміз кез
келген қызмет тек мемлекет заңына сәйкес ешбір кедергісіз өтетін режим
дейді. [15]
Басқаша айтқанда, заңылық – бұл заңды қызметке кедергі болмайтын
режим. Осы анықтаманың қызықтығы оның қайталануында болып тұр: заңды
қызметтің ешбір кедергісіздігі, әрине, заң жағынан қарастырғанда. Заңдылық
абсолютті категория, сол себепті одан кішкене болса да кейін шегіну, мейлі
дәлелді себеп болсын әлемдік бәлеге – заңдылық режимінің күйреуіне алып
келеді. Егер заңдылық жоқ болып кетсе, оның орнына құқықтық нигилизм,
озбырлық келеді. Заңдылықтың күрделі әлеуметтік құрылымы оның әр түрлі
сипаттамасында орыналады. Қоғамды мемлекеттік басқарудың объективті қажетті
әдісі, режим, қағида, нысан, әдіс, функция демократияның ажырамас
элементі ретінде анықталады. Ғылыми заң әдебиеттерінде заңдылық режимі
кейде әр түрлі түсіндіріледі. Мысалы, кеңестік заңгер В.М.Степановтың айтуы
бойынша, құқықтық режим – бұның мазмұны заңдылық режимін өмірде жүзеге
асыру және нақты тәжірибеде іске асыру нысаны болып табылады. [16]. Қазіргі
кезде заңдылық заңдарды және басқа да құқықтық актілерді шығаратын және
оларды мүлтіксіз орындайтын, қоғамдық қатынастарды ұйымдастырудан тұратын,
қоғамның объективті қажеттіліктерінің дамуын зерттеуге негізделген қоғамды
мемлекеттік басқарудың әдісі ретінде болады. Ал нақтырақ айтсақ, олар
мыналар болып табылады.
1) экономикалық реформаларды жемісті өткізу, нарықтық қатынастардың
қалыптасуы, өндірістің дамуы;
2) азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекетті құру;
3) демократиялық институттардың, саяси жүйенің тиімді жұмыс жасауы;
4) адамның құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру, олардың
кепілдіктерін нығайту;
5) мемлекеттік аппараттың, оның барлық буындарының, органдардың,
құрылымдардың, лауазымды тұлғалардың жұмыстарының айқындылығы;
6) қылмыспен, жемқорлықпен, құқықтық шегінен шығып кеткендіктен,
лаңкестікпен күресу;
7) құқықшығармашылық, құқыққолданушылық немесе, кең түрде айтқанда,
басқарушылық процесті қамтамасы ету;
8) саяси-құқықтық мәдениеттің қалыптасуы және жеке тұлғаның немесе
қоғамның барлығының құқықтық сананың көтерілуі.
Қазақстандық заңгер ғалымдар С.Өзбекұлы, Ө.Қопабаев: құқықтық тәртіп
–заңдылықтың ажырамас бөлігі болып табылады. [17, 96б]. Құқықтық тәртіпті
нығайту қоғамдық тәртіпті және заңдылықты нығайтуға тікелей әсер етеді.
Керісінше, қоғамда құқықтық тәртіп, әсіресе, қоғамдық тәртіп, заңдылық та
әлсірейді, дағдарыс процесі дамиды. Құқықтық тәртіпті нығайту негізінде
мемлекеттің құқық қорғау функциялары арқылы іс жүзіне асырылады. Сот,
прокуратура, полиция, ұлттық қауіпсіздік комитеті сияқы органдар өздерінің
құзыры мен міндеттеріне байланысты құқықтық тәртіпті нығайту ісіне
үлестерін қосады. Бұл жерде әр мемлекеттік органның функциялары
ведомстволық мүддемен шектелмеуі тиіс. Бірігу, координациялық шаралар
арқылы құқықтық тәртіпті нығайту, олардың басты міндеттерінің бірі -
дейді. Құқықтық тәртіп пен заңдылық байланысы олардың арасындағы
шекаралардың бар екендігін жоққа шығармайды. Заңдылық – заңдардың
орындалуын, ал құқықтық тәртіп осындай орындалудың нәтижесін қамтамасыз
етеді, заңдылық пен құқықтық тәртіпті ажырату мыналар үшін қажет, яғни
құқықтық тәртіпті нығайту мен қорғауға заңдардың қатаң және мүлтіксіз
сақталуы мен орындалуын қамтамасыз ету арқылы қол жеткізіледі. Құқықтық
тәртіпті қоғамдық қатынастардың анықталған жүйесіндегі құқық пен
заңдылықтың іс жүзіне асырылуымен байланысты жағдай немесе заңдылық
талаптарын жүзеге асыру нәтижесінде қалыптасатын қатынастар тәртібі ретінде
қарастырса болады.
Егер заңдылық билік шығарған заңдардың сақталуы мен орындалуын
болжайтын қоғамды мемлекеттік басқарудың әдісісі ретінде болса, онда
құқықтық тәртіп осы әдісті іс жүзінде жүзеге асырудың нәтижесі ретінде
қалыптасатын қатынастар тәртібі болып табылады. Егер заңдылық барлық
лауазымды тұлғалар мен азаматтардан, мемлекеттік органдар мен қоғамдық
бірлестіктерден заңды нормалардың сақталуын талап етсе, онда осындай
талапты іске асыру, адамдардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz