Әр түрлі құқықтық жүйедегі құқықтың бастау көздерінің түрлері мен ерекшелігі
2016 Әр түрлі құқықтық жүйедегі құқықтың бастау көздерінің түрлері мен
ерекшелігі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Құқықтық жүйе: қалыптасуы, түсінігі және заң
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..9
1.1 Құқықтық жүйенің түсінігі мен құрылым және заң жүйесінен
айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Құқықтық жүйенің қандай нысаны (бастау көзі) бар немесе
болған? ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2 Әртүрлі құқықтық жүйедегі құқықтың нысаны (бастау көздері) түсінігі мен
негізгі түрлеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...20
2.1 Роман – германдық құқықтық жүйедегі құқықтың бастау көзі:
түсінігі, түрлері,
саралау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.2 Англо – саксондық құқықтық жүйедегі негізгі құқықтың бастау
көздері: түсінігі, түрлері,
прецедент ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .27
2.3 Мұсылмандық құқықтық жүйедегі бастау көздер және олардың
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.4 Соцалистік құқықтық жүйенің өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... .41
2.5 Дәстүрлі құқықтық жүйе және бастау
көздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...46
3 Қазақстан Республикасындағы құқықтық жүйе және бастау
көздері ... ... ... ..54
3.1 Еліміздің аумағындағы құқықтық жүйелерінің тарихи қалыптасып, даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
3.2 Қазақстандағы қазіргі құқықтық жүйе және бастау
көздер ... ... ... ... ..63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
Пайдаланылған дерек көздер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...71
Кіріспе
Дипломдық жұмысқа жалпы сипаттама. Жұмыс әртүрлі құқықтық жүйедегі
құқықтың нысаны (бастау көздері) түсінігі және түрлерін зерттеуге арналған.
Жұмыста жалпы құқықтық жүйенің қалыптасуы, түсінігі және заң жүйесінен
айырмашылығына тоқталып, құқықтық жүйенің қандай нысаны (бастау көзі) бар
екені сипатталды. Сонымен қатар әртүрлі құқықтық жүйедегі құқықтың бастау
көздерінің ерекшелігін ашуға деген талпыныс жасалып, Қазақстан
Республикасындағы құқықтық жүйенің ролі мен қалыптасуының барысы
көрсетілді. Зерттеу жұмысының барысында құқықтық мемлекет қалыптастыру
кезінде еліміздің құқық жүйесіндегі бастау көздердің маңыздылығы, оны
жақсарту жолдары мен мәселелері ұсынылып, оны шешудің жолдары ұсынылды.
Дипломдық жұмыста әртүрлі құқықтық жүйедегі бастау көздердің неғұрлым
маңызды түрлерінің, сол немесе басқа құқықтық жүйеге қатыстылығына қатысты
мәселелерге назар аударылды.
Тақырыптың өзектілігі. Құқықтың дамуы- адам қоғамының дұрыс өмір
сүруінің негізгі объективтік заңдылықтарының бірі әлеуметтік нормалардың
қалыптасып, қоғамдағы қарым - қатынастарды реттеп, басқаруы. Осы қоғамның
құқықтық жүйесі мәселесі салалық заң ғылымдарымен және жалпы құқық
теориясымен зерттелуде. Құқықтық жүйедегі бастау көздердің біріне
басымдылық беру мәселелері – оның ұғым санатындағы аппаратын құрылымдық
ұйымдастырылуын, ішкі және сыртқы өзара байланыстарын, қоғамда алатын
орнын, сондай – ақ қоғамның өмір сүруі мен дамуының аса маңызды алғы шарты
ретіндегі рөлін ғылыми тұрғыдан зерттеу әрдайым өзекті болады. Бұл әсіресе,
тоталитарлық режимді жеңіп құқықтық, демократиялық мемлекеттер ретінде
орнықтырылып жатқан, бостандық, теңдік пен келісім идеалдары негізінде
азаматтық қоғам қалыптасып жатқан, кең көлемді құқықтық реформалар
жүргізіп, жаңа ұлттық құқықтық жүйелерді құру кезінде қиындықтар мен қарама
– қайшылықтарды басынан кешіп жатқан ТМД елдерінде, соның ішінде Қазақстан
жағдайында бұның өзектілігі арта түседі. Еліміз өз тәуелсіздігінің жиырма
жылын артқа қалдырды. Аталған жиырма жылдан астам уақыт аралығында жас
тәуелсіз мемлекетіміз өзі тәуелсіздігін баянды ету және мемлекеттің
болашақтағы жылжитын негізгі бағыттарын айқындауға бар күшін жұмылдырған
болатын. Міне алда көрсетілген жағдайдың барлығы аталған тақырыптың
қаншалықты өзекті екендігін айқындауға мүмкіндік береді.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Қоғамдағы құқықтық жүйелердегі бастау
көздердің ерекшелігін анықтаудаға деген құштарлық, бұл ғылым салада
зертеулер жасауға әкелді. Жалпы қоғамның құқытық жүйесіндегі бастау
көздерді зерттеуінің тарихнамасы бірнеше ғасырлық дамуын басынан өткерді.
Зерттеу жұмысын жазу барысында ізденуші заң ғылым саласындағы белгілі
ғалымдар С. Өзбекұлы, Ғ. Сапарғалиев, С. Зиманов, Рене Давид, Камилла Жофре
– Спинози, К. Цвайгерт, Г.Марченко және т. б. қоғамдағы құқықтық
жүйелердегі бастау көздер туралы сөз еткен болатын. Олардың еңбектерде
құқықтық жүйе нысаны ерекше құқықтық институт ретінде қарастырылған.
Осылайша зерттеудің теориялық негізін ҚР-ның Конституциялық құқығы,
Мемлекет және құқық теориясы, ҚР-ның мемлекеті мен құқығының тархы,
халықаралық құқық, тарих және тағы да басқа ғылыми идеялар құрды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты құқық нысанының
(бастау көзінің) негізгі ұғымы мен түрлерінің ерекшеліктеріне тоқтала
отырып, оның мемлекеттің құқықтық жүйесін қалыптастыру мен дамытуда
тигізетін әсерін ашып көрсету және құқықтың көзі ретінде ескеруге тұрарлық
құқықтық орнын көрсету және тәуелсіз мемлекетіміздің құқықтық жүйесіндегі
негізгі ұстанған бағытының мәселелері бойынша ізденістер жасау, жинақталған
материалдар негізінде ой айтып ұсыныстар жасау.
Сонымен бірге әртүрлі құқықтық жүйедегі бастау көздердің түрлеріне
кешенді талдау жасау да маңызды. Көрсетілген мақсаттарға сәйкес
диссертацияда мынадай міндеттер алға қойылды:
- Құқықтық жүйенің түсінігі мен құрылым және заң жүйесімен
айырмашылығын зерделеу;
- Құқықтық бастау көзінің қандай нысаны (бастау көзі) бар немесе
болғандығын анықтап, сипаттау;
- Әртүрлі құқықтық жүйедегі құқықтың нысаны (бастау көздері) түсінігі
мен негізгі түрлеріне сипаттамасын беру;
- Роман – германдық құқықтық жүйедегі құқықтың бастау көзінің
түсінігін ашып, түрлері бойынша саралаудың мәнін көрсету;
- Англо – саксондық құқықтық жүйедегі негізгі құқықтың бастау
көздерінің түсінігі, түрлері мен ондағы прецеденттің орнын анықтау;
- Мұсылмандық құқықтық жүйедегі бастау көздер және олардың ерекшелігін
көрсету;
- Соцалистік құқықтық жүйенің өзіндік ерекшеліктерін және дәстүрлі
құқықтық жүйенің сипатын беру;
- Еліміздегі құқықтық жүйенің ролі мен қалыптасу тенденциясы және
құқықтың бастау көзінде ұстанған бағыттарындағы мәселелерді қарастыру.
Зерттеудің объектісі және пәні. Зерттеудің объектісі әртүрлі құқықтық
жүйедегі құқықтың нысаны (бастау көздері) түсінігі және түрлері болып
табылады.
Зерттеу пәніне әртүрлі құқықтық жүйедегі құқықтың бастау көздерінің
түрлері мен ерекшеліктері, олардың ішінде романо-германдық, англосаксондық,
мұсылмандық және дәстүрлі құқықтық жүйелердегі бастау көздердің мемлекет
өміріндегі ерекшелігі, сонымен қатар Қазақстан Республикасының құқықтық
жүйесінің қалыптасу мен даму жолдарының алғышарттары мен олардың қалыптасу
мәселелері жатады.
Жұмыстың теориялық- әдіснамалық негізін рухани- өркениеттік көзқарас
құрайды. Зерттеу барысында бақылау, сипаттау, салыстыру сияқты эмпирикалық
таным әдістері; талдау, синтездеу, ұқсату (аналогия), тарихи, логикалық
сықылды эмпирикалық және теориялық таным әдістері; сондай-ақ философияның
диалектикалық, метафизикалық таным әдістері қолданылды.
Тәжірбиелік маңыздылығы және негізгі қағидасы.
Жұмыстың барысында құқықтың қайнар көздерін оқытып, беру кезде
әдістемелік тірек болатын мағлұматтар жиналды; кейбір құқықтың қайнар
көздерін оқытуда тарихи маңызды орын алған құқықты дәстүрдің нақты түрлері
ұсынылған.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы құқықтық әртүрлі жүйедегі бастау көздердің
орны мен ролі, сипаты монографиялық деңгейде қарастырудан көрінеді.
Тақырыптың жаңашылдығы әртүрлі жүйедегі бастау көздердің түрлерінің
қалыптасу жолдарын жан- жақты сипаттап беруден көрінеді. Автор басқа да
құқықтың бастау көзінің түрлерінің маңызын жоққа шығармай, басты орынға
романо-германдық құқықтық жүйеде- заңды, англосаксондық құқықта-
прецеденттің болмысына беру жаңашылдық көзқарас. Заңның құқықтық
жүйелердегі орнын жеке дара пайымдау да жаңашылдық.
Құқықтық бастау көзінің қандай нысаны (бастау көзі) бар немесе
болғандығын анықтап, сипаттама беруде тарихи, дәстүрлік материалдарға
сүйеніп мемлекеттік тілде зерделеніп жазылған.
Құқықтың бастау көзінің мемлекеттің қалыптасуы мен даму барысында
алатын орны тиянақталған.
Еліміздегі құқық жүйесінің даму жолдарындағы құқықтық бастау көздерді
қолдану аясындағы мәселелер көрсетіліп, оны зерттеуге талпыныс жасалған.
Құқықтық өзге жүйелердің ерекшеліктері, олардағы құқықтың бастау
көздері жаңаша пайымдалады.
Дипломдық жұмыстың ерекшелігі онда Қазақстан Республикасындағы
құқықтық жүйенін қалыптастыру жолдарын жаңа қырларын тануға, ашуға және
оның бастау көзі ретінде тұрарлық жақтарына назар аударады.
Дипломдық жұмыс құрлымы бойынша кіріспеден, үш тараудан, жұмыс бойынша
соңғы қорытындыдан, пайдаланған дерек көздер тізімінен тұрады.
1 Құқықтық жүйе: қалыптасуы, түсінігі және заң жүйесі
1. Құқықтық жүйенің түсінігі мен құрылым және заң жүйесінен
айырмашылығы
Адамзат қоғамның даму процесінде бір – бірімен байланысты миллиондаған
қарым – қатынастар қалыптасып, жаңарып, ескеріп жатады.Бұл обьективтік
диалектикалық процесс. Осы процесті реттеп – басқару барысында қоғамдағы
қатынастардың обьективтік даму процесіне сәйкес құқықтың құрылымы да,
жүйелері де ескеріп, жаңарып, дамып отырады.
Сондықтан, құқық қоғамдағы нормативтік актілердің тек жиынтығы ғана
емес. Ол қоғамның, әр саласына сәйкес обьективтік, диалектикалық даму
процесі арқылы қалыптасатын әлеуметтік көп салалы, көп жүйелі құбылыс. Бұл
күрделі құқық процесі сала – салаға, жүйе – жүйеге бөлінумен шектелмейді.
Сонымен бірге қоғамның салалық – жүйелік дамуын, олардың өзара байланысын,
қатынасын реттеп – басқарып отырады. Нормативтік актілердің ескіргенін
жаңарып, кемшіліктерін толықтырып құқықтық нормаларды қоғамның, обьективтік
процесіне сәйкес дамытып, олардың орындалуын тездетіп, жақсартады. Бұл
процестің байланысында, қатынасында алшақтыққа және қайшылыққа құқықтың
құрылымы, жүйелері жол бермеуге тиіс. Қоғамда құқық жасаушылық барысында
қабылданып, қалыптасқан құқықтық нормалар қоғамдық қатынастарды реттеуде
бір – бірімен тығыз байланыста болады. Оларды жеке бөліп алып қарауға
болмайды және қабылданған құқық нормалардан қалыптасқан нормативтік
құқықтық кеісімдер хаос пен ретсіздікке болмайды. Олардың барлығы жеме –
жемге келгенде мемлекетте бір жүйелі құқықты құрайды. Осыған орай әр
мемлекеттің құқықтық бірнеше жағдайларға байланысты қалыптасады. Атап
айтқанда халықтың этникалық ерекшеліктері, мемлекеттің экономикасының өсу
дәрежесі, қоғамдағы саяси, әлеуметтік жағдайлар, әдет – ғұрып, дін және
басқа да қоғамдық қатынастардан туындайтын факторлар тікелей әсерін
тигізеді. Бірақ, қандай экономикалық саяси жағдайлар болмасын мемлекеттің
құқықтық жүйесі бір бағытта дамып отыруы қажет, олардың арасында қарама –
қайшылықтар болмауы тиіс. Міне, осыған байланысты құқық жасаушылықпен
шұғылданатын мемлекет органдардың негізгі міндеттері құқықтық жүйеге ғылыми
тұрғыдан талдау жасап, зерттеп отырып, олардың арасындағы кемшіліктер мен
қарама – қайшылықтарды тез арада жойып отыру болып табылады.
Құқықтық жүйе дегеніміз бір – бірімен тығыз байланыстағы құқық
нормаларының, институттарының және құқық салаларының қоғамдық қатынастарды
реттеу, қорғауға бағытталған ішкі құрылымы. Құқықтық жүйе белгілі бір
тәртіппен топтастырылған құқықтық нормалардың жиынтығы, оның қалыптасуы
қоғамның даму ерекшеліктеріне тікелей байланысты болады. Құқытың қайнар
көздері құқық нысанының сырт жағын бейнелесе, оның ішкі нысаны өте күрделі
құқық құрылымының жүйесін, яғни құқық жүйесін құрайды. Жүйе деп әртүрлі
байланыстармен және өзара қатынастары мен біріккен жеке элементтерден
тұратын күрделі ұйымдасқан тұтастық түсініледі. Құқықтың жүйесі оның ішкі
бірлігін білдіреді, ол қалыптасқан қоғамдық қатынастардың жүйесімен
байланысты. Оның бастапқы элементі құқықтық нұсқау – құқық нормасы болып
табылады. Құқық нормаларының көбінің бір тұтастық бірігуі, олардың
арасындағы өзара іс – қимылы оның жеке бөлшектеріне тән емес жаңа сапа
туғызады. [1, 281б].
Дүниежүзілік қауымдастықтың құрамына кіретін мемлекеттердің өздеріне
тән ұлттық дамуы және қалыптасқан мемлекеттік формаларымен қатар құқықтық
жүйелері де дамып, материализацияланған құбылысқа ұласады. Құқықтық
жүйелердің реттеу функциялары әдістемелері әр халықтың тарихи дамуына,
этникалық ерекшеліктеріне, шаруашылық ұйымдастыру жағдайына байланысты
болады. Негізінде дүние жүзінде қалыптасқан құықтық жүйелер жалпы ұғым
ретінде қабылданған болса, оның ішкі реттеу тетіктері, қалыптасқан ұлттық
ерекшеліктерді, діни, әдет – ғұрып сияқты құндылықтарды ескеруді талап
етеді. Кез келген жүйе тәріздес құқық жүйесі мыналармен сипатталады: ол
қандай элементтерден немесе бөліктерден тұратындығымен, бұл бөліктер бір –
бірімен қалай байланыста және өзара әрекетте болатындығымен. Құқық жүйесін
образды түрінде кірпіштен қаланған үйлермен салыстыруға болады, оларды
тұрғызған кезде, әрине, әрбір қаланған кірпіш өз орнына дұрыс орнығып,
тиісті жерінде жатса, әрі басқа іргелес жатқан кірпіштермени нығыздалып
байланса, сонда ғана құрылысымыздың өзі сымбатты да сұлу және түзу болып
шығатынына ешкім күмән келтіре алмайды.
Анықтай келе құқық жүйесінің мынадай белгілеріне назар аударалық:
1) қоғамның даму қажеттілігіне қарай қалыптасуы; 2) оның құқық
нормаларынан, институттары мен салаларынан тұруы; 3) тікелей не кері
байланыста болуы мен мінезделуі; 4) үйлесімді, бір – біріне қиғаш келмейтін
ішкі құрылымының болуы.
Құқықтық жүйелері қоғамның әр саласына сәйкес қалыптасып, сол саланы
реттеп, басқарып отырады. Салық, нормативтік актілер бәрі бірігіп қоғамдық
құықтың алдындағы тұрған бір саясатты, бір мүдде – мақсатты орындайды.
Құқық жүйесінің түсінігімен қатар көзбен қарағанда мұнымен ұқсас
заңдар жүйесі ұғымы қолданылады. Заңдарды құқық ұғымынан ажыратуымыз
қажет, өйткені бұның да өзіндік жүйесі бар. Заң жүйесі құқық жүйелерімен
былайша негізде ажыратылады:
1. егер құқық жүйесінің ең жәй элементі норма болса, заңдар жүйесінің
сондай элементі нормативтік актілердің баптары;
2. егер құқық жүйесі ішкі мазмұндас түрінде берілсе, заңдар жүйесі
сыртқы нысанда көрініс табады;
3. құқық жүйесі көптеген жағдайларда қоғамдық қатынастар жүйесімен
байланыста болса, заңдар жүйесі заңгерлердің еркімен анықталады, яғни құқық
жүйесі заңдар жүйесіне қарағанда субьективтік жағынан емес, обьективтік
жағынан танымал. Заңдар жүйесі заңгерлердің ой - өрісі мен тәжірибесіне
тәуелді, соларға бағынышты. Демек, нормативтік актілердің қисынсыз шығуы
оны дайындаған субьектілерге байланысты;
4. құқық жүйесі салалардан, институттардан құрылса, заңдар жүйесі
нормативтік актілерден тұрады;
5. заңдарға, нормалардан басқа, ұрандар, декларациялар, құқық
нормаларының шығу тегі мен мақсаты көрсетіліп енсе, ал құқық жүйесіне тек
нормалар кіреді;
6. өзінің мәні жағынан құқық жүйесі алғашқы ( бастапқы ) туынды мән
ретінде сезілсе, ал заңдар жүйесі құқық жүйесінен туындайды, олардан нәр
алады, яғни ол құқық жүйесіне тәуелді;
7. құқық салаларының саны заңдар салаларының сандарымен сәйкес
келмейді, олармен пара – пар болмайды ( соңғысы өте көп – айталық, заңдар
салаларына құық салаларымен бірге шаруашылықтың әр алуан аумағын қамтитын
заңдар да кіреді );
8. құқық жүйесі мен заңдар жүйесі және де өздерінің көлемі жағынан да
ажыратылады: заңдар сан алуан нормативтік құжаттардың барлығын қамти
алмайды (өйткені, құқық заңдардан басқа нормативтік сипаттағы шарттарда,
әдет – ғұрыптарда, сот үрдістерінде көрініс табады), екінші жағынан ол
нормаларды қалыптастырудан басқа, өзге де элементтерден (преамбуладан
(кіріспеден), бөліктер мен бөлімдер, тараулар, баптар аттарынан және т.б.
тұрады.
Республика заңдар жүйесін алға дамыту міндетін қою үшін заңдар жүйесін
қалыптастыру кезінде кездесетін басты қатерлерді (ауруларды) анықтап алу,
сондай – ақ маңызды қатерлерді (ауруларды) жоюдың негізгі құралдарын жасау
мәні зор. Заңдар жүйесін дамытудың маңызды іс жүзілік міндеті екінші
қауіпті де заңдық реттеудегі олқылықтарды жою болып табылады. Ақырында,
заңдар жүйесін дамытудағы міндеттердің бірі – реттеудің бір не аралас әрі
түйісетін салалары бойынша көп заң болуын жою. Қазіргі уақытта Қазақсатн
Республикасы өзін құқықтық мемлекет ретінде орнықтырады. Міне, сондықтан да
заңнама жүйесіне тек ғана Парламент шығарған заңдар мен басқа кесімдері
ғана кіруі қажет. Сонда ғана қоғамда, мемлекетте заңның үстемділігі
орнайды. Ал, басқару органдарының қабылдаған кесімдері заңнама жүйесіне
енбеуі қажет.
Құқық жүйесінің ұғымын құқықтық жүйе ұғымымен шатастыруға
болмайды. Құқықтық жүйе - өзінің мазмұны жағынан кең көлемді түсінік, ол
құқық жүйесімен бірге заңдар жүйесін құқықтық институттары мен құықтық
мекемелерді қоса (құқықшығармашылық әрі құқық қолдану органдарын), құқықтық
ұғымды, принциптерді, нышандарды, құқықтық саясатты, идеологияны,
мәдениетті, заң тәжірибесін қамтиды. Құқықтық жүйе – қоғамдық қатынастарды
реттейтін өзара байланысты, үйлесімді және өзара әрекеттілік құықтық құрал,
әрі қандай да болмасын елдің құқықтық дамуының деңгейін сипаттайтын
элементтер. [2, 175б].
Құқықтық жүйе– бұл мемлекеттің нақтылы тарихи жүйесі, сондықтан оны
ұлттық құқықтық жүйесі деп дәлме дәл атауға болады.
Тарихи даму процесінде әлемдегі барлық елдерде әлеуметтік нормалардың
бірнеше түрлері қалыптасып, солар арқылы қоғамдағы санқырлы қатынастарды
реттеліп, шешіліп жатады. Ол әлеуметтік нормалардың (әдет – ғұрып, салт –
дәстүр, мораль, діни, корпоративтік, құқықтық нормалар) қолдануы әр елде
әртүрлі. Әр ел ол нормаларды өздерінің саяси, ұлттық, әлеуметтік
ерекшеліктеріне сәйкес қолданылады. Сол арқылы ұлттық құқық жүйелерін
жіктеп, топтастырып құқықтық жүйеге бөледі, оның негізгі қағидалары мен
тәсілдері:
1) Бірнеше елдердің құқық жүйесінің негіздері және мазмұны бір – біріне
ұқсас болады. Себебі олар көне заманда бір мемлекеттің әлеуметтік –
нормативтік жүйесінен бөлініп шыққан. Сондықтан бұл құқық жүйелерінің
түпкі негіздеріне және мазмұндарына қарай топтастыру.
2) Құқық жүйелерінің нысандарына сәйкес топтастыру. Нормативтік актілердің
және әлеуметтік нормалардың қабылдануының, қолдануының ерекшеліктеріне
қарай құқықтық жүйеге бөлу (әр елде – құқық, екінші елде - әдет – ғұрып,
үшінші елде – сот шешімі басым болады).
3) Әлеуметтік және құқықтық нормалардың құрылымына қарай жүйеге келтіру.
Бірнеше елдің нормаларының элементтері (гипотеза, диспозиция, санкция),
құқықтың элементтері (норма, институт,бөлім,сала) бір – біріне ұқсас
болады. Бұл топтастырудың негізін құрады.
4) Әлеуметтік және құқықтық нормалардың құрылу, қабылдау, орындау
қағидаларына сәйкес жүйеге келтіру. Бір елде – дін, екінші елде –
идеология, үшінші елде – заңдылық басым болады.
Осы саясаттар құқықтық жүйенің қағидаларының негізі болады. Сонымен
қоғамның обьективтік даму процесінің мүдде – мақсатына сәйкес саяси,
экономикалық, әлеуметтік қарым – қатынастарды реттейтін әр елде құқық
жүйесі қалыптасады. Дүние жүзіндегі мемлекеттердің тарихи, экономикалық,
әлеуметтік, мәдени ерекшеліктеріне қарай құқық жүйелері бір – біріне
ұқсамайды. Оларды ғылыми тұрғыдан жан – жақты зерттеп, ұлттық, топтық
құқықтық жүйелерге жіктеу жүргізіледі.
Қоғамдағы барлық нормативтік актілердің мазмұны сәйкес қалыптасады
және сол құқықтық нормалардың қалай орындалу тәсілдері мен әдістерін
анықтап отырады. Құқық құрылымының жақсы, дұрыс дамуына қоғамның
мемлекеттік құрылысы, саяси, экономикалық, әлеуметтік, рухани,
демократиялық даму деңгейі зор әсер етеді. Қоғамдағы демократия, бостандық,
әділеттік, теңдік, әлеуметтік – экономикалық жағдай жақсы дәрежеде болады.
Ал, бұл жағдайлардың дәрежесі төмен болса құқық құрылымы да нашар дамиды.
Құрылым дегеніміз элементтердің тұрақты бірлігін, қатынастардың
реттелінгендігін, тұрақтылығын білдіретін элементтер байланысының заңы; ол
құбылыстың жүйе ретінде тұтастығын, бірлігін сақтауды қамтамасыз етеді,
оның негізгі қаңқасын құрайды. Сонымен бірге элементтердің бірлігі олардың
өзара бір – бірімен келіскен әрекеттестікте блуын көздейді, бұл жүйенің
өмір сүруінің амалы болып табылады. [1, 284б].
Құқықтың жүйелі құбылыс ретінде нақ осы ерекшелігіне толығырақ
тоқталайық, құқық жүйесі құрылысының негізі мен материалддық белгі –
құқықтық реттеудің негізіне жататын қоғамдық қатынастардың сипаты алынады.
Құқық жүйесін жеке бөліктерге болу қандай да болсын нормалаудың қоғамдық
қатынастардың қай саласын реттейтіндігіне байланысты, яғни құқық жүйесінде
салаларды бөлудің белгісі құқықтық реттеудің тақырыбы болып табылады. Құқық
жүйесінде салаларды бөлудің қосымша белгісіне құқықтық реттеу әдісі жатады,
ол дегеніміз заңдық тәсілдер мен амалдардың жиынтығы, солардың көмегімен
сапасы жағынан біртектес, жекеленген қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу
жүзеге асырылады. оны құқықтың салаларын бөлудің заңдық белгісі деп айтады.
Құқықтық реттеудің пәні дегеніміз құқық нормаларының біртекті қоғамдық
қатынастарды ретеуі. Құқықтық жүйе әр түрлі, әр топтағы құқықтық
нормалардың өзіне ғана тән құқықтық реттеу пәні қалыптастырады. Яғни,
құқықтық нормалардың топтасуы, бірігуі, соның нәтижесінде бір құқықтық
саланы құрауы құқықтық реттеудің пәніне құрайды. Құқықтық реттеудің тәсілі
дегеніміз құқық нормаларының қоғамдық қатынастарға әсер ететін тәсіл,
амалдардың жиынтығы. Құқықтық жүйе негізінде құқық нормаларынан, құқықтық
институттардан және құқықтық салалардан тұрады.
1) Құқықтық нормалар – құқық институттарын құрайды;
2) Құқықтық институттар дегеніміз арнайы айшықталған қоғамдық қатынастарды
реттейтін біртекті, біркелкі нормалардың жиынтығы.
3) Құқық саласы дегеніміз біртекті құқықтық нормалары мен институттар
негізінде құқық саласын реттейтін нормалардың жиынтығы.
Дүние жүзінің құқықтық көрінісі қоғамның қазіргі заманғы даму
деңгейінде өмір сүріп және қызмет етіп жатқан көптеген ұлттық құқықтық
жүйелерінен құралады.
Олардың өзара байланысы және әрекеттестігі түрлі деңгейлігі бір ұлттық
құқықтық жүйелерді басқаруынан ортақ белгілері мен сипаттарының артық
болуымен және керсінше екіншілері өздерінің арасындағы арнайы сипаттары мен
ерекшеліктерінің басымдылық мәнінің болуымен, өз ішінде ерекшеліктеріне
қарағанда ортақтастықтарының аздығымен ерекшеленуімен сипатталады.
Қазіргі заманғы дүние жүзінде өмір сүріп жатқан жүздеген құқықтық
жүйелердің арасында, М.Богдан тұрақтылығындай көптеген құқық жүйелер сәйкес
басымдылық белгілерге ие. Бұл сәйкестіктер бір немесе бір – біріне өте
жақын қоғам түріне, қоғамның тарихи даму шартарының ортақтастығымен немесе
ұқсастығымен, ортақ немесе өте ұқсас дінге, сонымен қатар өзге де осыған
ұқсас жағдайларға байланысты болады. [3, 490б].
Түрлі құқық жүйелерінің ортақ белгілері мен сипаттарының болуы, оларды
өздерінің арасында немесе қандай да бір ортақ белгілері мен алғышарттары
байланысты бөлек топтарға немесе құқықтық отбасыларға топтастыруға,
жіктеуге мүмкіндік береді. Құқықтық отбасы ғылыми және оқытушылық заң
әдебиетерінде ұлттық құқық жүйелерінің түрлі белгілері мен сипаттарының
негізінде айшықталған құқық жүйесінің жиынтығы. Құқықтық жүйелердің
топтастырудың қажеттігі мен маңыздылығы келесі себептерге байланысты.
Біріншіден, тек ғылыми, тәлімгершілік, білімалушылық себептер. Дүние
жүзінің құқықтық көрнісі тану тек жалпылама қарастыруда емес, сонымен
қатар, оны ерекшелік тұрғысынан оқыту ұқсас құқықтық жүйелерді сіңіретін
бөлшектерді бөлек – бөлек қарастыру. Жүйелерді алдымен жеке – жеке, кейін
олардың өзара байланысында және әрекеттестігінде тереңірек және жан – жақты
қарастыру деген құқық көрнісін айқын және адвокатты бейнелейтін нақты
шындықты беруге мүмкіндік береді. Екіншіден, тек тәжірибелік мақсаттар іс -
әрекет ететін заңнаманы бір ізге келтіру және ұлттық құқықтық жүйелерін
жетілдіру. Құқық жүйелерін құқықтық отбасыларға топтастыру идеяны 1900
жылы салыстырмалы құқықтануда пайда болып және ХХ ғасырда кеңінен
таралғанын ескере отырып, П.Круз осындай классификациялаудың маңызды
себептерінің бірі практик заңгерлердің бүкіл өркениетті құқық жүйелерінің
үрдісінің толығымен болмаса да негізін, бөлігін, маңыздырақ бөлімін
қамтамсыз етуге деген ұмтылысы болды. [4, 290б]. Осы ортақ белгі –
алғышарттардың мәні қандай болуы керек? Олардың ерекшеліктері мен түрлері
қандай? Олардың құрылымы қандай? Олар өз ортақтастықтарының мәні бойынша
уақытша ауыспалы немесе бүкіл даму деңгейлерінде тұрақты, салыстырып
жатырған жүйелерге тән болуы керек пе?
Осы және осыларға ұқсас сұрақтарды талқылау ғылыми және салыстырмалы –
құқықтық әдебиеттерде біршама маңызды орын алады. Олардың күрделігіне және
көп қырлығына байланысты авторлардың арасында біржақты жауап беретіндер жоқ
және болуы да мүмкін емес. Бір сұрақтарға кейде түрліше, кейде қарама –
қарсы көзқарастар айтылып жатады. Осылайша, құқықтық жүйелерді топтастыру
үрдісінде біреуі негізгі немесе бірнеше белгі - алғышарттардың болуы
керек. Құқықтық жүйелердің топтастырудың күрделі алғышарттарға осы
жүйелерінің стилі жатады. Сонымен қатар күрделі әрі көп қырлы құбылыс
ретінде құқықтық жүйенің стилі түсінігіне құқықтық жүйелер тарихи
табиғаты, даму ерекшеліктері, құқықтық ойдың жоғары тұрған түрі,
құқықтық институтының негізгі сипаттамаларықұқық қайнарларының иерархиясы
және оларды интерпретациялау әдістері, құқық жүйелердің жоғары тұрған
идеологиясы сияқты құрамдас бөліктерге кіреді.
Түрлі құқықтық жүйелердің ортақ белгілерінің құрылуына тікелей әсер
ететін факторлар және оларды топтастыру талаптары жөнінде айтылған
пікірлерді қосқанда келесі шешімді айтуға болады. Құқықтық жүйелердің
топтастырудың алғышарттарыі функцияларын жүзеге асыруға максимальді түрде
жарамды болуы үшін олар біздің ойымызша келесі топтарға сәйкес келуі тиіс:
а) өз негізінде тұрақты, фундаментальды факторлардың болуы; б)
мүмкіндігінше жалпылығы төмен және анықталғандығы жоғары белгі –
алғышарттары болуы; в) тұрақталған субьективті емес, обьективті мәні бар;
г) жүйелерді топтастыру негізіне бірнеше белгі – алғышарттар алынса,
олардың біреуі міндетті түрде негізгі, жоғары болуы керек; д) құқықтық
жүйе – алғышарттардың ортақ белгілерін зерттеген кезде обьективті және
субьективті факторлардың болуы;
Бұл талаптар Отандық жән шетелдік салыстырмалы – құқықтық әдебиетінде
әрқашанда көзделі, есептелмейді. Нәтижесінде алғышарттардың нақты түрлерін
анықтаған кезде пікірлердің ортақтығы жоқ.
Бұл фактіні бекіте отырып, Р.Давид олардың анықталуы кезінде көбінесе
тек құқық қайнар көздері мен заңгерлердің жұмыс әдістегіндегі ұқсастығы мен
өзгешелігі ескеретінін әділ ашып айтты. [5, 201б]. Кейде құқықтық негізгі
қағидаларынан шығатын және негізгі мүдделер көзделген материалды– құқықтық
алғышарттарды қабылдауды ұсынады. Сонымен бірге, заңгермен қолданылатын
құқық құрылымынан оның бөлімдерін және концепцияларын қолдануды ұсынады.
Бұл ұсынымдар саяси мәндегі ойлармен толықтырылады.
Осы алғышарттарды дәлелдей отырып, негізгі құқықтық жүйелердің екі
тобын көрсетеді; олардың әрбіреуі өзінің мәніне байланысты Еуропалық
құқықтық отбасы және бүкіл дүниежүзілік құқықтық ландшафтық қалыптасуы мен
дамуына үлкен әсер етеді. Бұл континенальді құқық және жалпы құқық.
Бұл құқықтық отбасылардың бірде біреуі құрамы бойынша біркелкі емес.
Әрбіреуі бір – бірінен түрлі деңгейде өзгешеленетіндей құқықтық жүйелерден
құрады. Екі негізгі құқықтық отбасылармен қатар, автор олардың
қосымшаларының шектерінен тыс жатқан басқада құқық жүйелерін көрсетеді.
Олар – Ислам, Индус, Қытай құқығы және өзге құқық отбасыларға, сонымен
бірге өзінің мәнімен өзгешелігі бойынша ерекше құқықтық жүйелерді айтты.
Айтылған түрлерден, құқықтық жүйелерді топтастыру алғышарттарынан және
оларды құқықтық отбасын іріктеу нұсқаларынан басқа батыс және Отандық
салыстырмалы – құқықтық әдебиетінде құқықтық жүйені құқық отбасыларына
іріктеудің өзге де алғышарттары мен нұсқалары ұсынылады.
ХХ ғасыр басында құқықтық жүйелерді нәсілдік және тілдік алғышарт
бойынша топтастыруды және соған сәйкес олардың құқықтық отбасыларға іріктеу
ұсынылған болатын. Осы алғышарт негізінде құқықтық жүйелердің
индоеуропалық, семиттік және монголоидты құқық жүйелері қалыптасты. Өз
кезегінде мынадай құқықтық жүйелердің топтамаларын жіктелді: грек – рим,
германдық, англо – саксондық, словяндық, ирандық және т.б. Кейінірек
құқықтық мәдениет ерекшелігі, құқық мазмұны мен құқықтық идеология, құқық
қайнар көздерінің ерекшеліктері секілді топтастыру алғышарттарын қолдануға
әрекеттенді.
Соғыстан кейінгі кезеңде осы уақытқа дейін тарихи түбірге
ортақтастыққа, құқықтық ойдың стилі мен моделінің ұқсастығына, негізгі
құқықтық институттардың жақындығына незіделетін құқықтық жүйелерді
топтастыру алғышарттарына көңіл бөлінді.
Құқықтық жүйелердің топтастырудың және құқықтық отбасылардың
салыстырмалы мәні туралы қазіргі заманғы дүниеде аралас немесе гибридті
құқықтық жүйелердің өмір сүруі куәландырады. Ондай жүйелер жалпы цивильді
құқық элементтерін енгізеді. Ондай жүйелерге Филлипина, Жапония, Шотландия,
Шри Ланка, Камерун және т.б. құқықтық жүйелер жатады. [6, 196б].
Дүние жүзінде көптеген ұлттық құқықтық жүйелер бар, олардың әрқайсысы
нақтылы мемлекеттің барлық құқықтық шындығын нақтылайды, яғни оның
құрылысын, қайнар көздерін, дәстүрін, құқықтық сана – сезімді, құқықтық
тәртіпті, құқықтық мәдениетті және т.с.с. Бірақта әр түрлі ұлттық құқықтық
жүйелердің белгілі бір құқықтық жүйелерін топтарға біріктіретін ортақ,
ұқсас белгілері болады. Осындай құқықтық жүйелердің топтарын құқықтық
семьялар дейді. Құқықтық семья – бұл осы жүйелердің бірыңғайлығы туралы сөз
етуге болатын ұқсас заңдық белгілері бар ұлттық құқықтық жүйелердің
жиынтығы. Құқықтық жүйелердің құқықтық семьяларға бірігуінің белгілері
мыналар: құқық қайнар көздерінің жалпыламалылығы; құқық құрылымдарының
ұқсастығы; құқықты қалыптастырудың тарихи жолдарының бірыңғайлығы.
Қазіргі кезеңдегі құқықтық жүйе дегеніміз әр мемлекеттерде қалыптасқан
құқық реттеу және құқықты қолдануда өзіндік сипат пен ерекшеліктерге ие
болған нормалардың, құндылықтардың, көзқарастардың, ерекшеліктердің
жиынтығы. Қазіргі заманғы дүнижүзінде өмір сүріп жатқан бүкіл құқықтық
отбасыларды және құқықтық жүйелерді қамтуға тырыспай – ақ, олардың ішінде
көп таралған және маңыздыларын қарастыруға тоқталайық.
1.2 Құқықтық жүйенің қандай нысаны (бастау көзі) бар немесе болған?
Осыдан жүз жыл бұрын Л.И.Петражицкий өзінің өте танымал жұмысы: Құқық
пен мемлекеттің теориясы ізгілік теориясымен байланыста атты еңбегінде ол:
Кейбір еңбектерін атап өту кезінде – ғылымда қайшылықтар
кездеседі[7,346б]. Барлығы біледі және келіседі құқықтың бастау көздерін
техникалық тұрғыдан алғанда құқықты тану бастау көздерінен, яғни тарихи
деректерден, жеке жазушылардың шығармаларынан, сонымен қатар басқа да
деректерден, олардан біз болған немесе бар құқық жайлы мәлімет ала –
аламыз.
Осындай ұқсас жағдай бүгінгі күнде де құқықтың бастау көзі (нысаны)
ұғымын анықтауда да туындап отыр. Осы жерде айта кететін жайт, заң
әдебиеттерінде құқықтың нысаны ұғымының синонимі ретінде құқықтың бастау
көзі деген ұғым қолданылады және те бұл терминдердің мәндік жақтарына,
азғана ерекшеліктеріне нақты мән берілмейді. Бірақта кеңестік заң
әдебиеттерінде және бүгінгі күннің ғылыми шығармаларында барлық авторлар
бұл пікірді бөлісетіні де, бөліспейтіні де бар. Сонымен құқық көрініс
табатын құқық нысаны, бұрыннан құқықтың бастау көзі деген атауға ие.
Бұл ойды жалғастыра отырып, Г.Шершеневичтің құқықтың бастау көзі деп: а)
құқықты жасаушы күш. Мысалы, құқықтың бастау көзі деп, Құдайдың еркін,
халықтың еркін, құқықтық сана, әділдік идеясы, мемлекеттік билік
есептеледі. б) Сол немесе басқа заңның бастауы болған материалдық негіз.
Мысалы, германдық Азаматтық кодексті дайындауда рим құқығы оған бастау
болып табылды және тағы басқалары[8, 58б].
Сонымен жоғарыда айтылған ойды қорытындылай келе, құқықтың нысанын
(заң, декрет, жарлық және тағы басқалары) өзін заңдық бастау көз ретінде
қарауға болады, сондықтан оларды ұқсас түсінік синоним ретінде қолдану
қисынды, әрі орынды. Сондықтан осы заңдық мағынада құқықтың нысаны мен
құқықтың бастау көзі отандық және шет елдермен кеңінен қолданылады. Олар
заңгерлермен барлық жағдайларда ұқсас түсінік ретінде, мемлекеттің еркін
білдіру тәсілі, құқықтық еріктерді орнықтыру тәсілі қолданылады.
Құқықтық бастау көздерінің нысанын айтып жеткізу қиын, бірақта
маңыздысы және кең танымалы келесілер болып табылады.
Бұл құқықтық әдет – ғұрып, яғни мемлекеттік органдар қабылдаған
нормативтік – құқықтық акті, құқықтық шарттар, нормативті – құқықтық акті
мемлекет қабылдаған санкциясымен, прецеденттер. Ал рим құқығының негізгі
бастау көзі іскерлік қарапайымдар болған, олар консул, претор және басқада
лауазымды адамдармен күнделікті іскерлік тәжірибеде пайдаланатын, ережелер.
Ал романо – германдық құқық үшін көп уақыт құқықтың бастау көзі деп
құқықықтық доктрина есептеледі. Мұсылмандық құықтың бастау көзі болып Құран
табылады.
Құқықтың бастау көздері туралы түсініктер, сонымен қатар олардың
түрлері туралы, ешқашанда өзгеріссіз қалған жоқ. Олардың кейбіреулері
(құқықтық дәстүр, заң, прецедент), ежелгі дәуірден бері маңызды дамуға
ұшыраса да, бүгінгі күннің құқықтық жүйесінде сақталып қалды. Кейбіреулері
біржола жоғалып кетті. Ал үшіншілері қандай да болмасын тәжірибелік маңызын
жоғалтып, тек тарихи құндылығын сақтап қалды. Мысалы, соңғысында рим
заңгерлерінің шығармаларын жатқызуға болады, олар рим соттары үшін міндетті
болған. Әрине, құықтық бастау көздері (нысаны) қоғамның, мемлекеттің және
құқықтың даму этаптарына ғана байланысты өзгермейді, сонымен қатар құқықтық
жүйенің ерекшеліктеріне де байланысыт да өзгереді. Мысалы, Ұлыбританияның
қазіргі құқықтық жүйесіне талдау жасағанда, зерттеушілер үш құқықтың бастау
көзін айтады. Бұл статудное құқық, заң шығарушы парламентпен қабылданған
және барлық мемлекеттікорганнан шығатын заңдар, жартылай парламентпен
келісіледі (делегируются), кәдімгі құқық, ол әртүрлі соттардың құқық
шығармашылық қызметінде.
Автралияның құқықтық жүйесінде қатысты төрт негізгі бастау көздің бар
екенін айтуға болады, ол: қарапайым құқық, статуттық құқық, келісілген
(делигирование) заң және дәстүр. Автралиялық ғылыми зерттеулерде, бұларда
кеңінен таратылған құқықтық бастау көзі – қарпайым құқық деп түсіндіріледі.
Ол соттармен нақты істерді қарау кезінде шығарылатын ережелердің
жиынтығының көрінісі. Кейбір түсіндірушілер мемлекеттік органдардың
қызметінің құқық шығармашылық қызметінің өнімі. Статуттық құқық негізінен
бүкіл елдің парламентінен шықса, сонымен қатар штаттардың парламентінен
шығады. Осы қасиетіне байланысты бұл термин парламент актісі және
статуттық құқық болып өзара ауыспалы ұғымдар.
Жапонияның құқықтық жүйесін зерділей келе шетелдік авторлар нақты
құқықтық көзін атап көрсетеді: 1947 жылғы Конституцияны, 1889 жылғы Мейджи
Конституциясы деген атпен белгілі Жапония империясының Конституциясын
ауыстырды[9,227б].
Заңдық әдебиеттер мен әртүрлі елдердің құқықтық өмірін талдай келе,
құқықтың әртүрлі нысаны, немесе бастау көзі бар екенін көрсетеді. Әрине,
олардың барлығының мәні бір және бірдей реттеушілік роль атқарады.
Мысалы, романо – германдық құқық пен жалпы құқықты өзара салыстыра
отырып, онда ағылшындық құқық басымдылық аладыдеуге болады. Оны француздың
белгілі заңгері, теоретик Рене Давид дәлелсіз емес, ол егер романо –
германдық құқықтық жүйе қалыптасқан елдерде әділ заңды шешім шығару үшін,
құқықтық техниканы қолданады, оның негізінде заң табылады деп айтты, тағы
сол сияқты құқықтық реттеу құралдарының жүйесінде
Жоғарғы заң шығарушы орган – парламенттің актілерін бөліп көрсетеді,
ал жалпы құқықа жататын елдерде, сол қорытындыға қол жеткізу үшін, олар
бірінші кезекте ол соттық шешімдерге береді. Прецеденттер, соттық шешімдер
құқықтық бастау көзі ретінде және саяси билікті реттеуші құрал ретінде
бірінші орынға шығады.
Осы белгілі құқықтың нысаны, немесе бастау көздерінің белгілі сатысы
әртүрлі елдердің құқықтық жүйелеріндекөрініс табады, терең заңдық және
нақты көріністе.
Парламентизмнің классикалық теориясына сәйкес, нақты – заңдық
жоспарда, статуттық құқық жоғарғы мемлекеттік билік органы – парламенттің
қызметінің жемісі ретінде, жоғарғы орында тұруы керек және жетекші ретінде,
жоғарғы орында тұруы керек және жетекші орынға ие болуы керек, бірақ
тәжірибе көрсеткендей ол сондай маңызды олрын алмайды.басты орында дегенмен
сот органдары қабылдаған актілерге береді, оның негізінде, яғни құқық
шығармашылық қызметінде жалпы құқық қалыптасады және мемлекеттік басқару
органдары актісі мен келісілген (делегирование) заңдардың көпшілігі
қалыптасады.
Бұндай жағдай тек Автралияның құқықтық жүйесінде ғана кездеспейді, бұл
сонымен қатар көптеген қазіргі басқа да елдерде байқалады. Оның
айырмашылығы мынада, кейбір елдердің құқық жүйесінде жетекші орынды жоғры
мемлекеттік билік органдарының актілері алады. Олар парламенттің
құқықшығармашылық қызметінің негізінде келісілген (делегирование) тәртіпте
қабылданған. Сонымен қатар өзге де елдердің құқықтық жүйесінде басты рольді
соттық, немесе жалпы құқыққа береді.
Келісілген (делегирование) заңға басымдылық беретін елдердің мысалы
ретінде құқықтық жүйеге Францияны, Германияны, Швейцарияны, Италияны
жатқызуға болады [7,298б].
Жалпы үстемдік жүргізуші – қарапайым (прецедент) құқық туралы айтсақ,
ол Ұлыбританияның құқықтық жүйесінде айқын көрініс тапқан. Егерде нақты –
заңдық тұрғыдан жоғары заңдық күшке және ондағы астамдылықты парламент
қабылдаған акті не, бұл сол елдегі басқа да заң шығарушы органдармен
салыстырғанда теориялық негізде елдің ішінде толық және шектелмеген
үстемдікке не екендігін білдіреді, яғни ол барлық заңды күші бар құқыққа
жоғары жасаушы. Бірақта тәжірибелікжағынан ол басқаша десекте болады.
Сандық қатынаста (заңдық көпшілікте қомды салмақты), және те сапалықта
(құқықтың бастау көздің сатылық әртүрлігіне деген көзқараста)
Ұлыбританияның құқықтық жүйесінде біріншілік сол қарапайым (прецендке)
құқықа тиесілі. Заң (статут) дәстүр бойынша ағылшындық құқықта екінші
орында, ол прецеденттік құқыққа түзетулер толықтырулар енгізумен шектеледі.
Міне бүгінде ағылшындық құқықтың аумағын зерттеулер, жағдайдың
заңшығарушылықтың пайдасына ақырындап өзгеріп келе жатқанын байқатады.
Бірақта соған қармастан ағылшындық құқықтық жүйеде қарпайым құқық үстемдік
жүргізуші позицияда. Қалыптасқандай соттық прецедент, доктрина, дәстүр,
салт маңыздыорында. Соған дәлел ретінде Ұлыбританияның маңызды саяси,
әлеуметтік өмірінде, мысалға премьер – министрдің жұмыстан кетуі және
тағайындалу барысында, тақтың мәселесін шешкенде үкіметтің бағдарламасында,
монархтың жүріп тұруында және тағыда басқа сұрақтарды салт және дәстүр
негізінде шешеді.
Міне сондықтан, әртүрлі елдердің әртүрлі нысан (бастау көз) қоғамда
бірдей реттеуші роль атқарылмайды. Бірақ бұған қарамастан құқықтың бастау
көзі қоғамдағы қатынастарға биліктің әсер етудің маңызды тетігі болып
табылады.
Құқықтың бастау көзі туралы терең және жан – жақты мәліметті оларды
жеке – жеке алда талдап, қарастыра аламыз.
2 Әртүрлі құқықтық жүйедегі құқықтың нысаны (бастау көздері) түсінігі
мен негізгі түрлеріне сипаттама
2.1 Роман – германдық құқықтық жүйедегі құқықтың бастау көзі:
түсінігі, түрлері, саралау
Әртүрлі құқықтық жүйедегі құқықтың нысаны (бастау көздері) түсінігі
мен негізгі түрлеріне сипаттаманы әртүрлі құқықтықтық жүйедегі бастау
көздерге тоқталып өту арқылы тақырыпты ашып жазуды бастағанда алдымен оның
негізгі, әрі көп тараған түрлерінен бастамдым. Соның ішінде, романо-
германдыққа келетін болсақ, әртүрлі құқықтық жүйедегі құқықтың нысаны
(бастау көздері) түсінігі мен негізгі түрлеріне сипаттама романо- германдық
құқықтық жүйеге құқықтың бастау көзінің ортақ анықтамасы туралы және олар
біртекті көзқарас жоқ. Романо- германдық елдердегі әртүрлі тарихи, ұлттық,
этникалық ерекшеліктер, сонымен қатар олардың саяси және құқықтың мәдени
және де тағы да басқа обьективті және субьективті факторлар
компаративистерге Романо- германдық құқықтық көзі туралы ортақ бір пікірге
келуге, оны таңдауға мүмкіндік бермеді.
Міне сондықтан ғылыми әдебиеттерде осыған байланысты романо-германдық
құқықтық жанұя төңірегінде құқықтың бастау көзі туралы пікір, олардың басқа
да бір құқтық жанұяның бастау көздерімен қатынасы негізінде анықталады, бұл
көптеген жағдайлармен байланысты және "бір елден екінші елге және кейбір
жеке елдің шеңберінде- уақыттан уақытқа дейін өзгереді, ал кейде- бір
саладан екінші салаға, құқықтық реттеудің пәнінен басқасына" қатысты
өзгереді.
Романо- германдық құқықтық жүйеде қалыптасқан құқықтың бастау көзінің
теориясын беруде, Р.Давид, -"оңай іс емес" деп жазады. [5, 210б]. Өйткені
жүйе осы жанұяны құрайтын, өте көптеп келеді және оның әрқайсысының өзіндік
ерекше сипаты бар. Сонымен қатар әр елдің ұлттық құқығында бұл сұрақ қиын
және даулы болып келеді. Осы сұраққа жауап беруге мүмкіндік беретін әдіс,
ол сол құқықтың саласына байланысты қарым- қатынастан көрінеді. Бұл жауап
әрине автордың психологиясынан және жеке мінезіне байланысты. Өйткені ол
сол кезеңдегі билік жүргізушілердің пәлсапалық көзқарастарына байланысты
өзгертіп отырды.
Бірақта романо– германдық құқықтың бастау көзі туралы ортақ
көзқарастың болмауы, сонымен бірге ортақ анықтаманың, ол құқықтың жануяның
мәселелерімен аналысатын зерттеушілерде бір ортақ ұқсас көзқарас жоқ
дегенді білдіреді.
Оның анықтамасы сол ұлттық құқықтық жүйеге енетін романо – германдық
құқықтық жанұяға тән жалпы белгілері мен сипатынан құралады, кейде тіпті
басқа да құқықтық жаңұяның бастау көздерімен салыстырлады.
Осыған байланысты М. Рейнмэн өзінің Батыс Еуропаның құқықтық
мәселелері атты кітабында, ол континенталдық құқықтың жүйесінде, егер
құқықтың бастау көздерінде немесе құқықта қайшылықтар пайда болғанды романо
– германдық (цивильдік) құқықтың өкілі дұрыс шешімді заңдық актіде
бекітілген құқықтың нормасынан іздейді. Бұл уақытта біздің американдық
әріптестеріміз ұқсас мәселесін соттың шешімдерін саралау арқылы шешуге
тырысады.
Романо – германдық құқықтың бастау көзі анықтама бере отырып, осы
құқықтық жүйеге тән жағдайларға назар аудару керек.
Біріншіден, құқықтық бастау көздері қандайда бір қалыптасқан
аспектіде көрінбейді, ол бірін – бірін толықтыратын және өзара байланысатын
бірнеше жақтардың байланысының жиынтығы. Н.М.Марченко келтіргендей батыс
зерттеуші Н. Фостердің жазғанынан белгілі, онда ол құқықтың бастау көзінің
көп қырлы және әр жақты түсінігін оған әсер етуші барлық обьективті және
субьективті факторлар жиынтығында қаралу керек. [10, 490б].
Бұл жерде онымен байланысты факторлар деп отырғаны тарихи, әлеуметтік,
пәлсапалық және өзге де басқалары болып отыр. Сәйкесінше бұл роман –
германдық құқықтың тарихи, әлеуметтік, пәсапалық және өзгеде түсініктер
пайдалатындығын білдіреді.
Екіншіден, құқықтың бастау көзінің түсінігін анықтарда көптеген
көзқарастар мен пікірлерге қармастан, романо – германдық құқықтық жүйеде
қалыптасқандай формалды – заңдық жақтан қарау қашанда үстемдік алады.
Теориялық және практикалық жоспарда ол, алғашқы бастау барлық жай
азаматтармен соттарға ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік нормаларға да
тән болып келетіндігін білдіреді.
Үшіншіден, романо – германдық жүйеде құқықтың бастау көзінде формально
заңдық үстемдік жүршізудің бастауы дей отырып, өзге құқық бастау көзінің
басқа да пікірлерінен бөлініп, шексіз басымдылық берілмеді. Онда ол романо
– германдық құқықтық жүйеге қатысты біржақты және тар ауқымды түсінік
қалыптастыруға мүмкіндік берген болар еді.
Егер германдық құқықтың бастау көздерін қарау кезінде автор егер де
тек формальды – заңдық қырынан, оған сәйкес құқықтың бастау көзінің екі
түрі танылады- шектелген болса, заң және қарапайым құқық деп, онда немістің
құқықтық жүйесінде бүгінде болып жатқандар туралы өте тар көріністер
суреттелген болар еді.
Бұл жерде германдық құқыққа, жүзжылдар бойы үлкен әсер етіп келген
нақты емес деректер жіберіліп алынған болар еді, оның құқықтық тарихы,
құқық пәлсафасы, жалпы конституция және құқықтық теория, құқық
әлеуметіжәне салыстырмалы құқықтану ретінде. Сонымен қатар біржақты
формальды-заңдық көзқарасты онда, құқықтың бастау көзінің жүйесінінен
конституциялық соттың шешімі және басқа да жоғарғы соттық сатының шешімдірі
түсіп қалған болар еді, ол тек қана сол құқықтың қолданылатын актісі емес,
ол сонымен қатар Еуропа Одақта қолданылатын акті.
Және немістің құқықығының бастау көзіне деген, сонымен бірге барлық
романо – германдық құқықтық жүйеге деген біржақты нақты – заңдық жағынан
қарау ол соттық органдардың жұмысына, олардың шешімдерінің дәлелді және
сенімді болуына кері, жағымсыз әсерін тигізуі орын алған болар еді.
Төртіншіден, романо- германдық құқықтық бастау көздеріне ортақ
түсініктер беру кезінде,мынаған назар аудару керек, яғни бұл бастау көзде
қашанда жетекші орынды береді.
Ия, сонымен романо- германдық пен англо- саксондық құрықты әдеттегідей
ерекшелігі, романо-германдық құрықта жетекші орынды басынды заң тұратын
статутты құқыққа бірілсе, ал (англо- саксондық) құқықта жетекші орын
қашанда соттық прецентте.
Осының күшіне орай еуропалық заңгерлер, континентальдық құқықпен де
жасалғандар, қашанда статуттық құқықты құптап, қолдады. Бұл уақытта
американдық және ағылшындық заңгерлер статуттық құқықтан қашып, олар
өздерін соттық преценттенген өте ыңғайлы сезінеді.
Заңдық әдебиеттерде "статут", сипаты бойынша жалпыға міндетті акті тек
қана жоғарғы заң шығарушы органмен емес, өзге де заң шығарушы органдармен
қабылданған, соның ішінде мемлекеттің заңшығарушы, атқарушы органдары мен
қабылданған.
Бұл жағдайда "статут" "нормативтік- құқықтық акт" түсінігінің және
терминінің синонимі ретінде қолданылады. Сәйкесінше статуттық құқық бұл
ретте норма жүйесінде көрініс табады тек қана заңдардың емес, сонымен қатар
өзге де нормативті құқықтардың да мазмұнында болады.
Сонымен қатар, романо- германдық құқықтық жүйеде жетекші орында заң
(статут) алатындығын айта отырып, мына жайтқа назар аудару керек, романо-
германдық құқықтық елдердің құқықтық теориясы мен "құқықпен" ешқашанда
араластырылмайды.
Заң, оны кең мағынада Р.Давид –бұл, бүгінгі күндегі романо-германдық
құқықтық жанұя елдеріндегі "алғашқы, жалғыз құқықтың бастау көзі" деп атап
көрсетті. Бұл елдердің барлығы- жазылған құқық елдері. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ерекшелігі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Құқықтық жүйе: қалыптасуы, түсінігі және заң
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..9
1.1 Құқықтық жүйенің түсінігі мен құрылым және заң жүйесінен
айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Құқықтық жүйенің қандай нысаны (бастау көзі) бар немесе
болған? ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2 Әртүрлі құқықтық жүйедегі құқықтың нысаны (бастау көздері) түсінігі мен
негізгі түрлеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...20
2.1 Роман – германдық құқықтық жүйедегі құқықтың бастау көзі:
түсінігі, түрлері,
саралау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.2 Англо – саксондық құқықтық жүйедегі негізгі құқықтың бастау
көздері: түсінігі, түрлері,
прецедент ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .27
2.3 Мұсылмандық құқықтық жүйедегі бастау көздер және олардың
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.4 Соцалистік құқықтық жүйенің өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... .41
2.5 Дәстүрлі құқықтық жүйе және бастау
көздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...46
3 Қазақстан Республикасындағы құқықтық жүйе және бастау
көздері ... ... ... ..54
3.1 Еліміздің аумағындағы құқықтық жүйелерінің тарихи қалыптасып, даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
3.2 Қазақстандағы қазіргі құқықтық жүйе және бастау
көздер ... ... ... ... ..63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
Пайдаланылған дерек көздер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...71
Кіріспе
Дипломдық жұмысқа жалпы сипаттама. Жұмыс әртүрлі құқықтық жүйедегі
құқықтың нысаны (бастау көздері) түсінігі және түрлерін зерттеуге арналған.
Жұмыста жалпы құқықтық жүйенің қалыптасуы, түсінігі және заң жүйесінен
айырмашылығына тоқталып, құқықтық жүйенің қандай нысаны (бастау көзі) бар
екені сипатталды. Сонымен қатар әртүрлі құқықтық жүйедегі құқықтың бастау
көздерінің ерекшелігін ашуға деген талпыныс жасалып, Қазақстан
Республикасындағы құқықтық жүйенің ролі мен қалыптасуының барысы
көрсетілді. Зерттеу жұмысының барысында құқықтық мемлекет қалыптастыру
кезінде еліміздің құқық жүйесіндегі бастау көздердің маңыздылығы, оны
жақсарту жолдары мен мәселелері ұсынылып, оны шешудің жолдары ұсынылды.
Дипломдық жұмыста әртүрлі құқықтық жүйедегі бастау көздердің неғұрлым
маңызды түрлерінің, сол немесе басқа құқықтық жүйеге қатыстылығына қатысты
мәселелерге назар аударылды.
Тақырыптың өзектілігі. Құқықтың дамуы- адам қоғамының дұрыс өмір
сүруінің негізгі объективтік заңдылықтарының бірі әлеуметтік нормалардың
қалыптасып, қоғамдағы қарым - қатынастарды реттеп, басқаруы. Осы қоғамның
құқықтық жүйесі мәселесі салалық заң ғылымдарымен және жалпы құқық
теориясымен зерттелуде. Құқықтық жүйедегі бастау көздердің біріне
басымдылық беру мәселелері – оның ұғым санатындағы аппаратын құрылымдық
ұйымдастырылуын, ішкі және сыртқы өзара байланыстарын, қоғамда алатын
орнын, сондай – ақ қоғамның өмір сүруі мен дамуының аса маңызды алғы шарты
ретіндегі рөлін ғылыми тұрғыдан зерттеу әрдайым өзекті болады. Бұл әсіресе,
тоталитарлық режимді жеңіп құқықтық, демократиялық мемлекеттер ретінде
орнықтырылып жатқан, бостандық, теңдік пен келісім идеалдары негізінде
азаматтық қоғам қалыптасып жатқан, кең көлемді құқықтық реформалар
жүргізіп, жаңа ұлттық құқықтық жүйелерді құру кезінде қиындықтар мен қарама
– қайшылықтарды басынан кешіп жатқан ТМД елдерінде, соның ішінде Қазақстан
жағдайында бұның өзектілігі арта түседі. Еліміз өз тәуелсіздігінің жиырма
жылын артқа қалдырды. Аталған жиырма жылдан астам уақыт аралығында жас
тәуелсіз мемлекетіміз өзі тәуелсіздігін баянды ету және мемлекеттің
болашақтағы жылжитын негізгі бағыттарын айқындауға бар күшін жұмылдырған
болатын. Міне алда көрсетілген жағдайдың барлығы аталған тақырыптың
қаншалықты өзекті екендігін айқындауға мүмкіндік береді.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Қоғамдағы құқықтық жүйелердегі бастау
көздердің ерекшелігін анықтаудаға деген құштарлық, бұл ғылым салада
зертеулер жасауға әкелді. Жалпы қоғамның құқытық жүйесіндегі бастау
көздерді зерттеуінің тарихнамасы бірнеше ғасырлық дамуын басынан өткерді.
Зерттеу жұмысын жазу барысында ізденуші заң ғылым саласындағы белгілі
ғалымдар С. Өзбекұлы, Ғ. Сапарғалиев, С. Зиманов, Рене Давид, Камилла Жофре
– Спинози, К. Цвайгерт, Г.Марченко және т. б. қоғамдағы құқықтық
жүйелердегі бастау көздер туралы сөз еткен болатын. Олардың еңбектерде
құқықтық жүйе нысаны ерекше құқықтық институт ретінде қарастырылған.
Осылайша зерттеудің теориялық негізін ҚР-ның Конституциялық құқығы,
Мемлекет және құқық теориясы, ҚР-ның мемлекеті мен құқығының тархы,
халықаралық құқық, тарих және тағы да басқа ғылыми идеялар құрды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты құқық нысанының
(бастау көзінің) негізгі ұғымы мен түрлерінің ерекшеліктеріне тоқтала
отырып, оның мемлекеттің құқықтық жүйесін қалыптастыру мен дамытуда
тигізетін әсерін ашып көрсету және құқықтың көзі ретінде ескеруге тұрарлық
құқықтық орнын көрсету және тәуелсіз мемлекетіміздің құқықтық жүйесіндегі
негізгі ұстанған бағытының мәселелері бойынша ізденістер жасау, жинақталған
материалдар негізінде ой айтып ұсыныстар жасау.
Сонымен бірге әртүрлі құқықтық жүйедегі бастау көздердің түрлеріне
кешенді талдау жасау да маңызды. Көрсетілген мақсаттарға сәйкес
диссертацияда мынадай міндеттер алға қойылды:
- Құқықтық жүйенің түсінігі мен құрылым және заң жүйесімен
айырмашылығын зерделеу;
- Құқықтық бастау көзінің қандай нысаны (бастау көзі) бар немесе
болғандығын анықтап, сипаттау;
- Әртүрлі құқықтық жүйедегі құқықтың нысаны (бастау көздері) түсінігі
мен негізгі түрлеріне сипаттамасын беру;
- Роман – германдық құқықтық жүйедегі құқықтың бастау көзінің
түсінігін ашып, түрлері бойынша саралаудың мәнін көрсету;
- Англо – саксондық құқықтық жүйедегі негізгі құқықтың бастау
көздерінің түсінігі, түрлері мен ондағы прецеденттің орнын анықтау;
- Мұсылмандық құқықтық жүйедегі бастау көздер және олардың ерекшелігін
көрсету;
- Соцалистік құқықтық жүйенің өзіндік ерекшеліктерін және дәстүрлі
құқықтық жүйенің сипатын беру;
- Еліміздегі құқықтық жүйенің ролі мен қалыптасу тенденциясы және
құқықтың бастау көзінде ұстанған бағыттарындағы мәселелерді қарастыру.
Зерттеудің объектісі және пәні. Зерттеудің объектісі әртүрлі құқықтық
жүйедегі құқықтың нысаны (бастау көздері) түсінігі және түрлері болып
табылады.
Зерттеу пәніне әртүрлі құқықтық жүйедегі құқықтың бастау көздерінің
түрлері мен ерекшеліктері, олардың ішінде романо-германдық, англосаксондық,
мұсылмандық және дәстүрлі құқықтық жүйелердегі бастау көздердің мемлекет
өміріндегі ерекшелігі, сонымен қатар Қазақстан Республикасының құқықтық
жүйесінің қалыптасу мен даму жолдарының алғышарттары мен олардың қалыптасу
мәселелері жатады.
Жұмыстың теориялық- әдіснамалық негізін рухани- өркениеттік көзқарас
құрайды. Зерттеу барысында бақылау, сипаттау, салыстыру сияқты эмпирикалық
таным әдістері; талдау, синтездеу, ұқсату (аналогия), тарихи, логикалық
сықылды эмпирикалық және теориялық таным әдістері; сондай-ақ философияның
диалектикалық, метафизикалық таным әдістері қолданылды.
Тәжірбиелік маңыздылығы және негізгі қағидасы.
Жұмыстың барысында құқықтың қайнар көздерін оқытып, беру кезде
әдістемелік тірек болатын мағлұматтар жиналды; кейбір құқықтың қайнар
көздерін оқытуда тарихи маңызды орын алған құқықты дәстүрдің нақты түрлері
ұсынылған.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы құқықтық әртүрлі жүйедегі бастау көздердің
орны мен ролі, сипаты монографиялық деңгейде қарастырудан көрінеді.
Тақырыптың жаңашылдығы әртүрлі жүйедегі бастау көздердің түрлерінің
қалыптасу жолдарын жан- жақты сипаттап беруден көрінеді. Автор басқа да
құқықтың бастау көзінің түрлерінің маңызын жоққа шығармай, басты орынға
романо-германдық құқықтық жүйеде- заңды, англосаксондық құқықта-
прецеденттің болмысына беру жаңашылдық көзқарас. Заңның құқықтық
жүйелердегі орнын жеке дара пайымдау да жаңашылдық.
Құқықтық бастау көзінің қандай нысаны (бастау көзі) бар немесе
болғандығын анықтап, сипаттама беруде тарихи, дәстүрлік материалдарға
сүйеніп мемлекеттік тілде зерделеніп жазылған.
Құқықтың бастау көзінің мемлекеттің қалыптасуы мен даму барысында
алатын орны тиянақталған.
Еліміздегі құқық жүйесінің даму жолдарындағы құқықтық бастау көздерді
қолдану аясындағы мәселелер көрсетіліп, оны зерттеуге талпыныс жасалған.
Құқықтық өзге жүйелердің ерекшеліктері, олардағы құқықтың бастау
көздері жаңаша пайымдалады.
Дипломдық жұмыстың ерекшелігі онда Қазақстан Республикасындағы
құқықтық жүйенін қалыптастыру жолдарын жаңа қырларын тануға, ашуға және
оның бастау көзі ретінде тұрарлық жақтарына назар аударады.
Дипломдық жұмыс құрлымы бойынша кіріспеден, үш тараудан, жұмыс бойынша
соңғы қорытындыдан, пайдаланған дерек көздер тізімінен тұрады.
1 Құқықтық жүйе: қалыптасуы, түсінігі және заң жүйесі
1. Құқықтық жүйенің түсінігі мен құрылым және заң жүйесінен
айырмашылығы
Адамзат қоғамның даму процесінде бір – бірімен байланысты миллиондаған
қарым – қатынастар қалыптасып, жаңарып, ескеріп жатады.Бұл обьективтік
диалектикалық процесс. Осы процесті реттеп – басқару барысында қоғамдағы
қатынастардың обьективтік даму процесіне сәйкес құқықтың құрылымы да,
жүйелері де ескеріп, жаңарып, дамып отырады.
Сондықтан, құқық қоғамдағы нормативтік актілердің тек жиынтығы ғана
емес. Ол қоғамның, әр саласына сәйкес обьективтік, диалектикалық даму
процесі арқылы қалыптасатын әлеуметтік көп салалы, көп жүйелі құбылыс. Бұл
күрделі құқық процесі сала – салаға, жүйе – жүйеге бөлінумен шектелмейді.
Сонымен бірге қоғамның салалық – жүйелік дамуын, олардың өзара байланысын,
қатынасын реттеп – басқарып отырады. Нормативтік актілердің ескіргенін
жаңарып, кемшіліктерін толықтырып құқықтық нормаларды қоғамның, обьективтік
процесіне сәйкес дамытып, олардың орындалуын тездетіп, жақсартады. Бұл
процестің байланысында, қатынасында алшақтыққа және қайшылыққа құқықтың
құрылымы, жүйелері жол бермеуге тиіс. Қоғамда құқық жасаушылық барысында
қабылданып, қалыптасқан құқықтық нормалар қоғамдық қатынастарды реттеуде
бір – бірімен тығыз байланыста болады. Оларды жеке бөліп алып қарауға
болмайды және қабылданған құқық нормалардан қалыптасқан нормативтік
құқықтық кеісімдер хаос пен ретсіздікке болмайды. Олардың барлығы жеме –
жемге келгенде мемлекетте бір жүйелі құқықты құрайды. Осыған орай әр
мемлекеттің құқықтық бірнеше жағдайларға байланысты қалыптасады. Атап
айтқанда халықтың этникалық ерекшеліктері, мемлекеттің экономикасының өсу
дәрежесі, қоғамдағы саяси, әлеуметтік жағдайлар, әдет – ғұрып, дін және
басқа да қоғамдық қатынастардан туындайтын факторлар тікелей әсерін
тигізеді. Бірақ, қандай экономикалық саяси жағдайлар болмасын мемлекеттің
құқықтық жүйесі бір бағытта дамып отыруы қажет, олардың арасында қарама –
қайшылықтар болмауы тиіс. Міне, осыған байланысты құқық жасаушылықпен
шұғылданатын мемлекет органдардың негізгі міндеттері құқықтық жүйеге ғылыми
тұрғыдан талдау жасап, зерттеп отырып, олардың арасындағы кемшіліктер мен
қарама – қайшылықтарды тез арада жойып отыру болып табылады.
Құқықтық жүйе дегеніміз бір – бірімен тығыз байланыстағы құқық
нормаларының, институттарының және құқық салаларының қоғамдық қатынастарды
реттеу, қорғауға бағытталған ішкі құрылымы. Құқықтық жүйе белгілі бір
тәртіппен топтастырылған құқықтық нормалардың жиынтығы, оның қалыптасуы
қоғамның даму ерекшеліктеріне тікелей байланысты болады. Құқытың қайнар
көздері құқық нысанының сырт жағын бейнелесе, оның ішкі нысаны өте күрделі
құқық құрылымының жүйесін, яғни құқық жүйесін құрайды. Жүйе деп әртүрлі
байланыстармен және өзара қатынастары мен біріккен жеке элементтерден
тұратын күрделі ұйымдасқан тұтастық түсініледі. Құқықтың жүйесі оның ішкі
бірлігін білдіреді, ол қалыптасқан қоғамдық қатынастардың жүйесімен
байланысты. Оның бастапқы элементі құқықтық нұсқау – құқық нормасы болып
табылады. Құқық нормаларының көбінің бір тұтастық бірігуі, олардың
арасындағы өзара іс – қимылы оның жеке бөлшектеріне тән емес жаңа сапа
туғызады. [1, 281б].
Дүниежүзілік қауымдастықтың құрамына кіретін мемлекеттердің өздеріне
тән ұлттық дамуы және қалыптасқан мемлекеттік формаларымен қатар құқықтық
жүйелері де дамып, материализацияланған құбылысқа ұласады. Құқықтық
жүйелердің реттеу функциялары әдістемелері әр халықтың тарихи дамуына,
этникалық ерекшеліктеріне, шаруашылық ұйымдастыру жағдайына байланысты
болады. Негізінде дүние жүзінде қалыптасқан құықтық жүйелер жалпы ұғым
ретінде қабылданған болса, оның ішкі реттеу тетіктері, қалыптасқан ұлттық
ерекшеліктерді, діни, әдет – ғұрып сияқты құндылықтарды ескеруді талап
етеді. Кез келген жүйе тәріздес құқық жүйесі мыналармен сипатталады: ол
қандай элементтерден немесе бөліктерден тұратындығымен, бұл бөліктер бір –
бірімен қалай байланыста және өзара әрекетте болатындығымен. Құқық жүйесін
образды түрінде кірпіштен қаланған үйлермен салыстыруға болады, оларды
тұрғызған кезде, әрине, әрбір қаланған кірпіш өз орнына дұрыс орнығып,
тиісті жерінде жатса, әрі басқа іргелес жатқан кірпіштермени нығыздалып
байланса, сонда ғана құрылысымыздың өзі сымбатты да сұлу және түзу болып
шығатынына ешкім күмән келтіре алмайды.
Анықтай келе құқық жүйесінің мынадай белгілеріне назар аударалық:
1) қоғамның даму қажеттілігіне қарай қалыптасуы; 2) оның құқық
нормаларынан, институттары мен салаларынан тұруы; 3) тікелей не кері
байланыста болуы мен мінезделуі; 4) үйлесімді, бір – біріне қиғаш келмейтін
ішкі құрылымының болуы.
Құқықтық жүйелері қоғамның әр саласына сәйкес қалыптасып, сол саланы
реттеп, басқарып отырады. Салық, нормативтік актілер бәрі бірігіп қоғамдық
құықтың алдындағы тұрған бір саясатты, бір мүдде – мақсатты орындайды.
Құқық жүйесінің түсінігімен қатар көзбен қарағанда мұнымен ұқсас
заңдар жүйесі ұғымы қолданылады. Заңдарды құқық ұғымынан ажыратуымыз
қажет, өйткені бұның да өзіндік жүйесі бар. Заң жүйесі құқық жүйелерімен
былайша негізде ажыратылады:
1. егер құқық жүйесінің ең жәй элементі норма болса, заңдар жүйесінің
сондай элементі нормативтік актілердің баптары;
2. егер құқық жүйесі ішкі мазмұндас түрінде берілсе, заңдар жүйесі
сыртқы нысанда көрініс табады;
3. құқық жүйесі көптеген жағдайларда қоғамдық қатынастар жүйесімен
байланыста болса, заңдар жүйесі заңгерлердің еркімен анықталады, яғни құқық
жүйесі заңдар жүйесіне қарағанда субьективтік жағынан емес, обьективтік
жағынан танымал. Заңдар жүйесі заңгерлердің ой - өрісі мен тәжірибесіне
тәуелді, соларға бағынышты. Демек, нормативтік актілердің қисынсыз шығуы
оны дайындаған субьектілерге байланысты;
4. құқық жүйесі салалардан, институттардан құрылса, заңдар жүйесі
нормативтік актілерден тұрады;
5. заңдарға, нормалардан басқа, ұрандар, декларациялар, құқық
нормаларының шығу тегі мен мақсаты көрсетіліп енсе, ал құқық жүйесіне тек
нормалар кіреді;
6. өзінің мәні жағынан құқық жүйесі алғашқы ( бастапқы ) туынды мән
ретінде сезілсе, ал заңдар жүйесі құқық жүйесінен туындайды, олардан нәр
алады, яғни ол құқық жүйесіне тәуелді;
7. құқық салаларының саны заңдар салаларының сандарымен сәйкес
келмейді, олармен пара – пар болмайды ( соңғысы өте көп – айталық, заңдар
салаларына құық салаларымен бірге шаруашылықтың әр алуан аумағын қамтитын
заңдар да кіреді );
8. құқық жүйесі мен заңдар жүйесі және де өздерінің көлемі жағынан да
ажыратылады: заңдар сан алуан нормативтік құжаттардың барлығын қамти
алмайды (өйткені, құқық заңдардан басқа нормативтік сипаттағы шарттарда,
әдет – ғұрыптарда, сот үрдістерінде көрініс табады), екінші жағынан ол
нормаларды қалыптастырудан басқа, өзге де элементтерден (преамбуладан
(кіріспеден), бөліктер мен бөлімдер, тараулар, баптар аттарынан және т.б.
тұрады.
Республика заңдар жүйесін алға дамыту міндетін қою үшін заңдар жүйесін
қалыптастыру кезінде кездесетін басты қатерлерді (ауруларды) анықтап алу,
сондай – ақ маңызды қатерлерді (ауруларды) жоюдың негізгі құралдарын жасау
мәні зор. Заңдар жүйесін дамытудың маңызды іс жүзілік міндеті екінші
қауіпті де заңдық реттеудегі олқылықтарды жою болып табылады. Ақырында,
заңдар жүйесін дамытудағы міндеттердің бірі – реттеудің бір не аралас әрі
түйісетін салалары бойынша көп заң болуын жою. Қазіргі уақытта Қазақсатн
Республикасы өзін құқықтық мемлекет ретінде орнықтырады. Міне, сондықтан да
заңнама жүйесіне тек ғана Парламент шығарған заңдар мен басқа кесімдері
ғана кіруі қажет. Сонда ғана қоғамда, мемлекетте заңның үстемділігі
орнайды. Ал, басқару органдарының қабылдаған кесімдері заңнама жүйесіне
енбеуі қажет.
Құқық жүйесінің ұғымын құқықтық жүйе ұғымымен шатастыруға
болмайды. Құқықтық жүйе - өзінің мазмұны жағынан кең көлемді түсінік, ол
құқық жүйесімен бірге заңдар жүйесін құқықтық институттары мен құықтық
мекемелерді қоса (құқықшығармашылық әрі құқық қолдану органдарын), құқықтық
ұғымды, принциптерді, нышандарды, құқықтық саясатты, идеологияны,
мәдениетті, заң тәжірибесін қамтиды. Құқықтық жүйе – қоғамдық қатынастарды
реттейтін өзара байланысты, үйлесімді және өзара әрекеттілік құықтық құрал,
әрі қандай да болмасын елдің құқықтық дамуының деңгейін сипаттайтын
элементтер. [2, 175б].
Құқықтық жүйе– бұл мемлекеттің нақтылы тарихи жүйесі, сондықтан оны
ұлттық құқықтық жүйесі деп дәлме дәл атауға болады.
Тарихи даму процесінде әлемдегі барлық елдерде әлеуметтік нормалардың
бірнеше түрлері қалыптасып, солар арқылы қоғамдағы санқырлы қатынастарды
реттеліп, шешіліп жатады. Ол әлеуметтік нормалардың (әдет – ғұрып, салт –
дәстүр, мораль, діни, корпоративтік, құқықтық нормалар) қолдануы әр елде
әртүрлі. Әр ел ол нормаларды өздерінің саяси, ұлттық, әлеуметтік
ерекшеліктеріне сәйкес қолданылады. Сол арқылы ұлттық құқық жүйелерін
жіктеп, топтастырып құқықтық жүйеге бөледі, оның негізгі қағидалары мен
тәсілдері:
1) Бірнеше елдердің құқық жүйесінің негіздері және мазмұны бір – біріне
ұқсас болады. Себебі олар көне заманда бір мемлекеттің әлеуметтік –
нормативтік жүйесінен бөлініп шыққан. Сондықтан бұл құқық жүйелерінің
түпкі негіздеріне және мазмұндарына қарай топтастыру.
2) Құқық жүйелерінің нысандарына сәйкес топтастыру. Нормативтік актілердің
және әлеуметтік нормалардың қабылдануының, қолдануының ерекшеліктеріне
қарай құқықтық жүйеге бөлу (әр елде – құқық, екінші елде - әдет – ғұрып,
үшінші елде – сот шешімі басым болады).
3) Әлеуметтік және құқықтық нормалардың құрылымына қарай жүйеге келтіру.
Бірнеше елдің нормаларының элементтері (гипотеза, диспозиция, санкция),
құқықтың элементтері (норма, институт,бөлім,сала) бір – біріне ұқсас
болады. Бұл топтастырудың негізін құрады.
4) Әлеуметтік және құқықтық нормалардың құрылу, қабылдау, орындау
қағидаларына сәйкес жүйеге келтіру. Бір елде – дін, екінші елде –
идеология, үшінші елде – заңдылық басым болады.
Осы саясаттар құқықтық жүйенің қағидаларының негізі болады. Сонымен
қоғамның обьективтік даму процесінің мүдде – мақсатына сәйкес саяси,
экономикалық, әлеуметтік қарым – қатынастарды реттейтін әр елде құқық
жүйесі қалыптасады. Дүние жүзіндегі мемлекеттердің тарихи, экономикалық,
әлеуметтік, мәдени ерекшеліктеріне қарай құқық жүйелері бір – біріне
ұқсамайды. Оларды ғылыми тұрғыдан жан – жақты зерттеп, ұлттық, топтық
құқықтық жүйелерге жіктеу жүргізіледі.
Қоғамдағы барлық нормативтік актілердің мазмұны сәйкес қалыптасады
және сол құқықтық нормалардың қалай орындалу тәсілдері мен әдістерін
анықтап отырады. Құқық құрылымының жақсы, дұрыс дамуына қоғамның
мемлекеттік құрылысы, саяси, экономикалық, әлеуметтік, рухани,
демократиялық даму деңгейі зор әсер етеді. Қоғамдағы демократия, бостандық,
әділеттік, теңдік, әлеуметтік – экономикалық жағдай жақсы дәрежеде болады.
Ал, бұл жағдайлардың дәрежесі төмен болса құқық құрылымы да нашар дамиды.
Құрылым дегеніміз элементтердің тұрақты бірлігін, қатынастардың
реттелінгендігін, тұрақтылығын білдіретін элементтер байланысының заңы; ол
құбылыстың жүйе ретінде тұтастығын, бірлігін сақтауды қамтамасыз етеді,
оның негізгі қаңқасын құрайды. Сонымен бірге элементтердің бірлігі олардың
өзара бір – бірімен келіскен әрекеттестікте блуын көздейді, бұл жүйенің
өмір сүруінің амалы болып табылады. [1, 284б].
Құқықтың жүйелі құбылыс ретінде нақ осы ерекшелігіне толығырақ
тоқталайық, құқық жүйесі құрылысының негізі мен материалддық белгі –
құқықтық реттеудің негізіне жататын қоғамдық қатынастардың сипаты алынады.
Құқық жүйесін жеке бөліктерге болу қандай да болсын нормалаудың қоғамдық
қатынастардың қай саласын реттейтіндігіне байланысты, яғни құқық жүйесінде
салаларды бөлудің белгісі құқықтық реттеудің тақырыбы болып табылады. Құқық
жүйесінде салаларды бөлудің қосымша белгісіне құқықтық реттеу әдісі жатады,
ол дегеніміз заңдық тәсілдер мен амалдардың жиынтығы, солардың көмегімен
сапасы жағынан біртектес, жекеленген қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу
жүзеге асырылады. оны құқықтың салаларын бөлудің заңдық белгісі деп айтады.
Құқықтық реттеудің пәні дегеніміз құқық нормаларының біртекті қоғамдық
қатынастарды ретеуі. Құқықтық жүйе әр түрлі, әр топтағы құқықтық
нормалардың өзіне ғана тән құқықтық реттеу пәні қалыптастырады. Яғни,
құқықтық нормалардың топтасуы, бірігуі, соның нәтижесінде бір құқықтық
саланы құрауы құқықтық реттеудің пәніне құрайды. Құқықтық реттеудің тәсілі
дегеніміз құқық нормаларының қоғамдық қатынастарға әсер ететін тәсіл,
амалдардың жиынтығы. Құқықтық жүйе негізінде құқық нормаларынан, құқықтық
институттардан және құқықтық салалардан тұрады.
1) Құқықтық нормалар – құқық институттарын құрайды;
2) Құқықтық институттар дегеніміз арнайы айшықталған қоғамдық қатынастарды
реттейтін біртекті, біркелкі нормалардың жиынтығы.
3) Құқық саласы дегеніміз біртекті құқықтық нормалары мен институттар
негізінде құқық саласын реттейтін нормалардың жиынтығы.
Дүние жүзінің құқықтық көрінісі қоғамның қазіргі заманғы даму
деңгейінде өмір сүріп және қызмет етіп жатқан көптеген ұлттық құқықтық
жүйелерінен құралады.
Олардың өзара байланысы және әрекеттестігі түрлі деңгейлігі бір ұлттық
құқықтық жүйелерді басқаруынан ортақ белгілері мен сипаттарының артық
болуымен және керсінше екіншілері өздерінің арасындағы арнайы сипаттары мен
ерекшеліктерінің басымдылық мәнінің болуымен, өз ішінде ерекшеліктеріне
қарағанда ортақтастықтарының аздығымен ерекшеленуімен сипатталады.
Қазіргі заманғы дүние жүзінде өмір сүріп жатқан жүздеген құқықтық
жүйелердің арасында, М.Богдан тұрақтылығындай көптеген құқық жүйелер сәйкес
басымдылық белгілерге ие. Бұл сәйкестіктер бір немесе бір – біріне өте
жақын қоғам түріне, қоғамның тарихи даму шартарының ортақтастығымен немесе
ұқсастығымен, ортақ немесе өте ұқсас дінге, сонымен қатар өзге де осыған
ұқсас жағдайларға байланысты болады. [3, 490б].
Түрлі құқық жүйелерінің ортақ белгілері мен сипаттарының болуы, оларды
өздерінің арасында немесе қандай да бір ортақ белгілері мен алғышарттары
байланысты бөлек топтарға немесе құқықтық отбасыларға топтастыруға,
жіктеуге мүмкіндік береді. Құқықтық отбасы ғылыми және оқытушылық заң
әдебиетерінде ұлттық құқық жүйелерінің түрлі белгілері мен сипаттарының
негізінде айшықталған құқық жүйесінің жиынтығы. Құқықтық жүйелердің
топтастырудың қажеттігі мен маңыздылығы келесі себептерге байланысты.
Біріншіден, тек ғылыми, тәлімгершілік, білімалушылық себептер. Дүние
жүзінің құқықтық көрнісі тану тек жалпылама қарастыруда емес, сонымен
қатар, оны ерекшелік тұрғысынан оқыту ұқсас құқықтық жүйелерді сіңіретін
бөлшектерді бөлек – бөлек қарастыру. Жүйелерді алдымен жеке – жеке, кейін
олардың өзара байланысында және әрекеттестігінде тереңірек және жан – жақты
қарастыру деген құқық көрнісін айқын және адвокатты бейнелейтін нақты
шындықты беруге мүмкіндік береді. Екіншіден, тек тәжірибелік мақсаттар іс -
әрекет ететін заңнаманы бір ізге келтіру және ұлттық құқықтық жүйелерін
жетілдіру. Құқық жүйелерін құқықтық отбасыларға топтастыру идеяны 1900
жылы салыстырмалы құқықтануда пайда болып және ХХ ғасырда кеңінен
таралғанын ескере отырып, П.Круз осындай классификациялаудың маңызды
себептерінің бірі практик заңгерлердің бүкіл өркениетті құқық жүйелерінің
үрдісінің толығымен болмаса да негізін, бөлігін, маңыздырақ бөлімін
қамтамсыз етуге деген ұмтылысы болды. [4, 290б]. Осы ортақ белгі –
алғышарттардың мәні қандай болуы керек? Олардың ерекшеліктері мен түрлері
қандай? Олардың құрылымы қандай? Олар өз ортақтастықтарының мәні бойынша
уақытша ауыспалы немесе бүкіл даму деңгейлерінде тұрақты, салыстырып
жатырған жүйелерге тән болуы керек пе?
Осы және осыларға ұқсас сұрақтарды талқылау ғылыми және салыстырмалы –
құқықтық әдебиеттерде біршама маңызды орын алады. Олардың күрделігіне және
көп қырлығына байланысты авторлардың арасында біржақты жауап беретіндер жоқ
және болуы да мүмкін емес. Бір сұрақтарға кейде түрліше, кейде қарама –
қарсы көзқарастар айтылып жатады. Осылайша, құқықтық жүйелерді топтастыру
үрдісінде біреуі негізгі немесе бірнеше белгі - алғышарттардың болуы
керек. Құқықтық жүйелердің топтастырудың күрделі алғышарттарға осы
жүйелерінің стилі жатады. Сонымен қатар күрделі әрі көп қырлы құбылыс
ретінде құқықтық жүйенің стилі түсінігіне құқықтық жүйелер тарихи
табиғаты, даму ерекшеліктері, құқықтық ойдың жоғары тұрған түрі,
құқықтық институтының негізгі сипаттамаларықұқық қайнарларының иерархиясы
және оларды интерпретациялау әдістері, құқық жүйелердің жоғары тұрған
идеологиясы сияқты құрамдас бөліктерге кіреді.
Түрлі құқықтық жүйелердің ортақ белгілерінің құрылуына тікелей әсер
ететін факторлар және оларды топтастыру талаптары жөнінде айтылған
пікірлерді қосқанда келесі шешімді айтуға болады. Құқықтық жүйелердің
топтастырудың алғышарттарыі функцияларын жүзеге асыруға максимальді түрде
жарамды болуы үшін олар біздің ойымызша келесі топтарға сәйкес келуі тиіс:
а) өз негізінде тұрақты, фундаментальды факторлардың болуы; б)
мүмкіндігінше жалпылығы төмен және анықталғандығы жоғары белгі –
алғышарттары болуы; в) тұрақталған субьективті емес, обьективті мәні бар;
г) жүйелерді топтастыру негізіне бірнеше белгі – алғышарттар алынса,
олардың біреуі міндетті түрде негізгі, жоғары болуы керек; д) құқықтық
жүйе – алғышарттардың ортақ белгілерін зерттеген кезде обьективті және
субьективті факторлардың болуы;
Бұл талаптар Отандық жән шетелдік салыстырмалы – құқықтық әдебиетінде
әрқашанда көзделі, есептелмейді. Нәтижесінде алғышарттардың нақты түрлерін
анықтаған кезде пікірлердің ортақтығы жоқ.
Бұл фактіні бекіте отырып, Р.Давид олардың анықталуы кезінде көбінесе
тек құқық қайнар көздері мен заңгерлердің жұмыс әдістегіндегі ұқсастығы мен
өзгешелігі ескеретінін әділ ашып айтты. [5, 201б]. Кейде құқықтық негізгі
қағидаларынан шығатын және негізгі мүдделер көзделген материалды– құқықтық
алғышарттарды қабылдауды ұсынады. Сонымен бірге, заңгермен қолданылатын
құқық құрылымынан оның бөлімдерін және концепцияларын қолдануды ұсынады.
Бұл ұсынымдар саяси мәндегі ойлармен толықтырылады.
Осы алғышарттарды дәлелдей отырып, негізгі құқықтық жүйелердің екі
тобын көрсетеді; олардың әрбіреуі өзінің мәніне байланысты Еуропалық
құқықтық отбасы және бүкіл дүниежүзілік құқықтық ландшафтық қалыптасуы мен
дамуына үлкен әсер етеді. Бұл континенальді құқық және жалпы құқық.
Бұл құқықтық отбасылардың бірде біреуі құрамы бойынша біркелкі емес.
Әрбіреуі бір – бірінен түрлі деңгейде өзгешеленетіндей құқықтық жүйелерден
құрады. Екі негізгі құқықтық отбасылармен қатар, автор олардың
қосымшаларының шектерінен тыс жатқан басқада құқық жүйелерін көрсетеді.
Олар – Ислам, Индус, Қытай құқығы және өзге құқық отбасыларға, сонымен
бірге өзінің мәнімен өзгешелігі бойынша ерекше құқықтық жүйелерді айтты.
Айтылған түрлерден, құқықтық жүйелерді топтастыру алғышарттарынан және
оларды құқықтық отбасын іріктеу нұсқаларынан басқа батыс және Отандық
салыстырмалы – құқықтық әдебиетінде құқықтық жүйені құқық отбасыларына
іріктеудің өзге де алғышарттары мен нұсқалары ұсынылады.
ХХ ғасыр басында құқықтық жүйелерді нәсілдік және тілдік алғышарт
бойынша топтастыруды және соған сәйкес олардың құқықтық отбасыларға іріктеу
ұсынылған болатын. Осы алғышарт негізінде құқықтық жүйелердің
индоеуропалық, семиттік және монголоидты құқық жүйелері қалыптасты. Өз
кезегінде мынадай құқықтық жүйелердің топтамаларын жіктелді: грек – рим,
германдық, англо – саксондық, словяндық, ирандық және т.б. Кейінірек
құқықтық мәдениет ерекшелігі, құқық мазмұны мен құқықтық идеология, құқық
қайнар көздерінің ерекшеліктері секілді топтастыру алғышарттарын қолдануға
әрекеттенді.
Соғыстан кейінгі кезеңде осы уақытқа дейін тарихи түбірге
ортақтастыққа, құқықтық ойдың стилі мен моделінің ұқсастығына, негізгі
құқықтық институттардың жақындығына незіделетін құқықтық жүйелерді
топтастыру алғышарттарына көңіл бөлінді.
Құқықтық жүйелердің топтастырудың және құқықтық отбасылардың
салыстырмалы мәні туралы қазіргі заманғы дүниеде аралас немесе гибридті
құқықтық жүйелердің өмір сүруі куәландырады. Ондай жүйелер жалпы цивильді
құқық элементтерін енгізеді. Ондай жүйелерге Филлипина, Жапония, Шотландия,
Шри Ланка, Камерун және т.б. құқықтық жүйелер жатады. [6, 196б].
Дүние жүзінде көптеген ұлттық құқықтық жүйелер бар, олардың әрқайсысы
нақтылы мемлекеттің барлық құқықтық шындығын нақтылайды, яғни оның
құрылысын, қайнар көздерін, дәстүрін, құқықтық сана – сезімді, құқықтық
тәртіпті, құқықтық мәдениетті және т.с.с. Бірақта әр түрлі ұлттық құқықтық
жүйелердің белгілі бір құқықтық жүйелерін топтарға біріктіретін ортақ,
ұқсас белгілері болады. Осындай құқықтық жүйелердің топтарын құқықтық
семьялар дейді. Құқықтық семья – бұл осы жүйелердің бірыңғайлығы туралы сөз
етуге болатын ұқсас заңдық белгілері бар ұлттық құқықтық жүйелердің
жиынтығы. Құқықтық жүйелердің құқықтық семьяларға бірігуінің белгілері
мыналар: құқық қайнар көздерінің жалпыламалылығы; құқық құрылымдарының
ұқсастығы; құқықты қалыптастырудың тарихи жолдарының бірыңғайлығы.
Қазіргі кезеңдегі құқықтық жүйе дегеніміз әр мемлекеттерде қалыптасқан
құқық реттеу және құқықты қолдануда өзіндік сипат пен ерекшеліктерге ие
болған нормалардың, құндылықтардың, көзқарастардың, ерекшеліктердің
жиынтығы. Қазіргі заманғы дүнижүзінде өмір сүріп жатқан бүкіл құқықтық
отбасыларды және құқықтық жүйелерді қамтуға тырыспай – ақ, олардың ішінде
көп таралған және маңыздыларын қарастыруға тоқталайық.
1.2 Құқықтық жүйенің қандай нысаны (бастау көзі) бар немесе болған?
Осыдан жүз жыл бұрын Л.И.Петражицкий өзінің өте танымал жұмысы: Құқық
пен мемлекеттің теориясы ізгілік теориясымен байланыста атты еңбегінде ол:
Кейбір еңбектерін атап өту кезінде – ғылымда қайшылықтар
кездеседі[7,346б]. Барлығы біледі және келіседі құқықтың бастау көздерін
техникалық тұрғыдан алғанда құқықты тану бастау көздерінен, яғни тарихи
деректерден, жеке жазушылардың шығармаларынан, сонымен қатар басқа да
деректерден, олардан біз болған немесе бар құқық жайлы мәлімет ала –
аламыз.
Осындай ұқсас жағдай бүгінгі күнде де құқықтың бастау көзі (нысаны)
ұғымын анықтауда да туындап отыр. Осы жерде айта кететін жайт, заң
әдебиеттерінде құқықтың нысаны ұғымының синонимі ретінде құқықтың бастау
көзі деген ұғым қолданылады және те бұл терминдердің мәндік жақтарына,
азғана ерекшеліктеріне нақты мән берілмейді. Бірақта кеңестік заң
әдебиеттерінде және бүгінгі күннің ғылыми шығармаларында барлық авторлар
бұл пікірді бөлісетіні де, бөліспейтіні де бар. Сонымен құқық көрініс
табатын құқық нысаны, бұрыннан құқықтың бастау көзі деген атауға ие.
Бұл ойды жалғастыра отырып, Г.Шершеневичтің құқықтың бастау көзі деп: а)
құқықты жасаушы күш. Мысалы, құқықтың бастау көзі деп, Құдайдың еркін,
халықтың еркін, құқықтық сана, әділдік идеясы, мемлекеттік билік
есептеледі. б) Сол немесе басқа заңның бастауы болған материалдық негіз.
Мысалы, германдық Азаматтық кодексті дайындауда рим құқығы оған бастау
болып табылды және тағы басқалары[8, 58б].
Сонымен жоғарыда айтылған ойды қорытындылай келе, құқықтың нысанын
(заң, декрет, жарлық және тағы басқалары) өзін заңдық бастау көз ретінде
қарауға болады, сондықтан оларды ұқсас түсінік синоним ретінде қолдану
қисынды, әрі орынды. Сондықтан осы заңдық мағынада құқықтың нысаны мен
құқықтың бастау көзі отандық және шет елдермен кеңінен қолданылады. Олар
заңгерлермен барлық жағдайларда ұқсас түсінік ретінде, мемлекеттің еркін
білдіру тәсілі, құқықтық еріктерді орнықтыру тәсілі қолданылады.
Құқықтық бастау көздерінің нысанын айтып жеткізу қиын, бірақта
маңыздысы және кең танымалы келесілер болып табылады.
Бұл құқықтық әдет – ғұрып, яғни мемлекеттік органдар қабылдаған
нормативтік – құқықтық акті, құқықтық шарттар, нормативті – құқықтық акті
мемлекет қабылдаған санкциясымен, прецеденттер. Ал рим құқығының негізгі
бастау көзі іскерлік қарапайымдар болған, олар консул, претор және басқада
лауазымды адамдармен күнделікті іскерлік тәжірибеде пайдаланатын, ережелер.
Ал романо – германдық құқық үшін көп уақыт құқықтың бастау көзі деп
құқықықтық доктрина есептеледі. Мұсылмандық құықтың бастау көзі болып Құран
табылады.
Құқықтың бастау көздері туралы түсініктер, сонымен қатар олардың
түрлері туралы, ешқашанда өзгеріссіз қалған жоқ. Олардың кейбіреулері
(құқықтық дәстүр, заң, прецедент), ежелгі дәуірден бері маңызды дамуға
ұшыраса да, бүгінгі күннің құқықтық жүйесінде сақталып қалды. Кейбіреулері
біржола жоғалып кетті. Ал үшіншілері қандай да болмасын тәжірибелік маңызын
жоғалтып, тек тарихи құндылығын сақтап қалды. Мысалы, соңғысында рим
заңгерлерінің шығармаларын жатқызуға болады, олар рим соттары үшін міндетті
болған. Әрине, құықтық бастау көздері (нысаны) қоғамның, мемлекеттің және
құқықтың даму этаптарына ғана байланысты өзгермейді, сонымен қатар құқықтық
жүйенің ерекшеліктеріне де байланысыт да өзгереді. Мысалы, Ұлыбританияның
қазіргі құқықтық жүйесіне талдау жасағанда, зерттеушілер үш құқықтың бастау
көзін айтады. Бұл статудное құқық, заң шығарушы парламентпен қабылданған
және барлық мемлекеттікорганнан шығатын заңдар, жартылай парламентпен
келісіледі (делегируются), кәдімгі құқық, ол әртүрлі соттардың құқық
шығармашылық қызметінде.
Автралияның құқықтық жүйесінде қатысты төрт негізгі бастау көздің бар
екенін айтуға болады, ол: қарапайым құқық, статуттық құқық, келісілген
(делигирование) заң және дәстүр. Автралиялық ғылыми зерттеулерде, бұларда
кеңінен таратылған құқықтық бастау көзі – қарпайым құқық деп түсіндіріледі.
Ол соттармен нақты істерді қарау кезінде шығарылатын ережелердің
жиынтығының көрінісі. Кейбір түсіндірушілер мемлекеттік органдардың
қызметінің құқық шығармашылық қызметінің өнімі. Статуттық құқық негізінен
бүкіл елдің парламентінен шықса, сонымен қатар штаттардың парламентінен
шығады. Осы қасиетіне байланысты бұл термин парламент актісі және
статуттық құқық болып өзара ауыспалы ұғымдар.
Жапонияның құқықтық жүйесін зерділей келе шетелдік авторлар нақты
құқықтық көзін атап көрсетеді: 1947 жылғы Конституцияны, 1889 жылғы Мейджи
Конституциясы деген атпен белгілі Жапония империясының Конституциясын
ауыстырды[9,227б].
Заңдық әдебиеттер мен әртүрлі елдердің құқықтық өмірін талдай келе,
құқықтың әртүрлі нысаны, немесе бастау көзі бар екенін көрсетеді. Әрине,
олардың барлығының мәні бір және бірдей реттеушілік роль атқарады.
Мысалы, романо – германдық құқық пен жалпы құқықты өзара салыстыра
отырып, онда ағылшындық құқық басымдылық аладыдеуге болады. Оны француздың
белгілі заңгері, теоретик Рене Давид дәлелсіз емес, ол егер романо –
германдық құқықтық жүйе қалыптасқан елдерде әділ заңды шешім шығару үшін,
құқықтық техниканы қолданады, оның негізінде заң табылады деп айтты, тағы
сол сияқты құқықтық реттеу құралдарының жүйесінде
Жоғарғы заң шығарушы орган – парламенттің актілерін бөліп көрсетеді,
ал жалпы құқықа жататын елдерде, сол қорытындыға қол жеткізу үшін, олар
бірінші кезекте ол соттық шешімдерге береді. Прецеденттер, соттық шешімдер
құқықтық бастау көзі ретінде және саяси билікті реттеуші құрал ретінде
бірінші орынға шығады.
Осы белгілі құқықтың нысаны, немесе бастау көздерінің белгілі сатысы
әртүрлі елдердің құқықтық жүйелеріндекөрініс табады, терең заңдық және
нақты көріністе.
Парламентизмнің классикалық теориясына сәйкес, нақты – заңдық
жоспарда, статуттық құқық жоғарғы мемлекеттік билік органы – парламенттің
қызметінің жемісі ретінде, жоғарғы орында тұруы керек және жетекші ретінде,
жоғарғы орында тұруы керек және жетекші орынға ие болуы керек, бірақ
тәжірибе көрсеткендей ол сондай маңызды олрын алмайды.басты орында дегенмен
сот органдары қабылдаған актілерге береді, оның негізінде, яғни құқық
шығармашылық қызметінде жалпы құқық қалыптасады және мемлекеттік басқару
органдары актісі мен келісілген (делегирование) заңдардың көпшілігі
қалыптасады.
Бұндай жағдай тек Автралияның құқықтық жүйесінде ғана кездеспейді, бұл
сонымен қатар көптеген қазіргі басқа да елдерде байқалады. Оның
айырмашылығы мынада, кейбір елдердің құқық жүйесінде жетекші орынды жоғры
мемлекеттік билік органдарының актілері алады. Олар парламенттің
құқықшығармашылық қызметінің негізінде келісілген (делегирование) тәртіпте
қабылданған. Сонымен қатар өзге де елдердің құқықтық жүйесінде басты рольді
соттық, немесе жалпы құқыққа береді.
Келісілген (делегирование) заңға басымдылық беретін елдердің мысалы
ретінде құқықтық жүйеге Францияны, Германияны, Швейцарияны, Италияны
жатқызуға болады [7,298б].
Жалпы үстемдік жүргізуші – қарапайым (прецедент) құқық туралы айтсақ,
ол Ұлыбританияның құқықтық жүйесінде айқын көрініс тапқан. Егерде нақты –
заңдық тұрғыдан жоғары заңдық күшке және ондағы астамдылықты парламент
қабылдаған акті не, бұл сол елдегі басқа да заң шығарушы органдармен
салыстырғанда теориялық негізде елдің ішінде толық және шектелмеген
үстемдікке не екендігін білдіреді, яғни ол барлық заңды күші бар құқыққа
жоғары жасаушы. Бірақта тәжірибелікжағынан ол басқаша десекте болады.
Сандық қатынаста (заңдық көпшілікте қомды салмақты), және те сапалықта
(құқықтың бастау көздің сатылық әртүрлігіне деген көзқараста)
Ұлыбританияның құқықтық жүйесінде біріншілік сол қарапайым (прецендке)
құқықа тиесілі. Заң (статут) дәстүр бойынша ағылшындық құқықта екінші
орында, ол прецеденттік құқыққа түзетулер толықтырулар енгізумен шектеледі.
Міне бүгінде ағылшындық құқықтың аумағын зерттеулер, жағдайдың
заңшығарушылықтың пайдасына ақырындап өзгеріп келе жатқанын байқатады.
Бірақта соған қармастан ағылшындық құқықтық жүйеде қарпайым құқық үстемдік
жүргізуші позицияда. Қалыптасқандай соттық прецедент, доктрина, дәстүр,
салт маңыздыорында. Соған дәлел ретінде Ұлыбританияның маңызды саяси,
әлеуметтік өмірінде, мысалға премьер – министрдің жұмыстан кетуі және
тағайындалу барысында, тақтың мәселесін шешкенде үкіметтің бағдарламасында,
монархтың жүріп тұруында және тағыда басқа сұрақтарды салт және дәстүр
негізінде шешеді.
Міне сондықтан, әртүрлі елдердің әртүрлі нысан (бастау көз) қоғамда
бірдей реттеуші роль атқарылмайды. Бірақ бұған қарамастан құқықтың бастау
көзі қоғамдағы қатынастарға биліктің әсер етудің маңызды тетігі болып
табылады.
Құқықтың бастау көзі туралы терең және жан – жақты мәліметті оларды
жеке – жеке алда талдап, қарастыра аламыз.
2 Әртүрлі құқықтық жүйедегі құқықтың нысаны (бастау көздері) түсінігі
мен негізгі түрлеріне сипаттама
2.1 Роман – германдық құқықтық жүйедегі құқықтың бастау көзі:
түсінігі, түрлері, саралау
Әртүрлі құқықтық жүйедегі құқықтың нысаны (бастау көздері) түсінігі
мен негізгі түрлеріне сипаттаманы әртүрлі құқықтықтық жүйедегі бастау
көздерге тоқталып өту арқылы тақырыпты ашып жазуды бастағанда алдымен оның
негізгі, әрі көп тараған түрлерінен бастамдым. Соның ішінде, романо-
германдыққа келетін болсақ, әртүрлі құқықтық жүйедегі құқықтың нысаны
(бастау көздері) түсінігі мен негізгі түрлеріне сипаттама романо- германдық
құқықтық жүйеге құқықтың бастау көзінің ортақ анықтамасы туралы және олар
біртекті көзқарас жоқ. Романо- германдық елдердегі әртүрлі тарихи, ұлттық,
этникалық ерекшеліктер, сонымен қатар олардың саяси және құқықтың мәдени
және де тағы да басқа обьективті және субьективті факторлар
компаративистерге Романо- германдық құқықтық көзі туралы ортақ бір пікірге
келуге, оны таңдауға мүмкіндік бермеді.
Міне сондықтан ғылыми әдебиеттерде осыған байланысты романо-германдық
құқықтық жанұя төңірегінде құқықтың бастау көзі туралы пікір, олардың басқа
да бір құқтық жанұяның бастау көздерімен қатынасы негізінде анықталады, бұл
көптеген жағдайлармен байланысты және "бір елден екінші елге және кейбір
жеке елдің шеңберінде- уақыттан уақытқа дейін өзгереді, ал кейде- бір
саладан екінші салаға, құқықтық реттеудің пәнінен басқасына" қатысты
өзгереді.
Романо- германдық құқықтық жүйеде қалыптасқан құқықтың бастау көзінің
теориясын беруде, Р.Давид, -"оңай іс емес" деп жазады. [5, 210б]. Өйткені
жүйе осы жанұяны құрайтын, өте көптеп келеді және оның әрқайсысының өзіндік
ерекше сипаты бар. Сонымен қатар әр елдің ұлттық құқығында бұл сұрақ қиын
және даулы болып келеді. Осы сұраққа жауап беруге мүмкіндік беретін әдіс,
ол сол құқықтың саласына байланысты қарым- қатынастан көрінеді. Бұл жауап
әрине автордың психологиясынан және жеке мінезіне байланысты. Өйткені ол
сол кезеңдегі билік жүргізушілердің пәлсапалық көзқарастарына байланысты
өзгертіп отырды.
Бірақта романо– германдық құқықтың бастау көзі туралы ортақ
көзқарастың болмауы, сонымен бірге ортақ анықтаманың, ол құқықтың жануяның
мәселелерімен аналысатын зерттеушілерде бір ортақ ұқсас көзқарас жоқ
дегенді білдіреді.
Оның анықтамасы сол ұлттық құқықтық жүйеге енетін романо – германдық
құқықтық жанұяға тән жалпы белгілері мен сипатынан құралады, кейде тіпті
басқа да құқықтық жаңұяның бастау көздерімен салыстырлады.
Осыған байланысты М. Рейнмэн өзінің Батыс Еуропаның құқықтық
мәселелері атты кітабында, ол континенталдық құқықтың жүйесінде, егер
құқықтың бастау көздерінде немесе құқықта қайшылықтар пайда болғанды романо
– германдық (цивильдік) құқықтың өкілі дұрыс шешімді заңдық актіде
бекітілген құқықтың нормасынан іздейді. Бұл уақытта біздің американдық
әріптестеріміз ұқсас мәселесін соттың шешімдерін саралау арқылы шешуге
тырысады.
Романо – германдық құқықтың бастау көзі анықтама бере отырып, осы
құқықтық жүйеге тән жағдайларға назар аудару керек.
Біріншіден, құқықтық бастау көздері қандайда бір қалыптасқан
аспектіде көрінбейді, ол бірін – бірін толықтыратын және өзара байланысатын
бірнеше жақтардың байланысының жиынтығы. Н.М.Марченко келтіргендей батыс
зерттеуші Н. Фостердің жазғанынан белгілі, онда ол құқықтың бастау көзінің
көп қырлы және әр жақты түсінігін оған әсер етуші барлық обьективті және
субьективті факторлар жиынтығында қаралу керек. [10, 490б].
Бұл жерде онымен байланысты факторлар деп отырғаны тарихи, әлеуметтік,
пәлсапалық және өзге де басқалары болып отыр. Сәйкесінше бұл роман –
германдық құқықтың тарихи, әлеуметтік, пәсапалық және өзгеде түсініктер
пайдалатындығын білдіреді.
Екіншіден, құқықтың бастау көзінің түсінігін анықтарда көптеген
көзқарастар мен пікірлерге қармастан, романо – германдық құқықтық жүйеде
қалыптасқандай формалды – заңдық жақтан қарау қашанда үстемдік алады.
Теориялық және практикалық жоспарда ол, алғашқы бастау барлық жай
азаматтармен соттарға ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік нормаларға да
тән болып келетіндігін білдіреді.
Үшіншіден, романо – германдық жүйеде құқықтың бастау көзінде формально
заңдық үстемдік жүршізудің бастауы дей отырып, өзге құқық бастау көзінің
басқа да пікірлерінен бөлініп, шексіз басымдылық берілмеді. Онда ол романо
– германдық құқықтық жүйеге қатысты біржақты және тар ауқымды түсінік
қалыптастыруға мүмкіндік берген болар еді.
Егер германдық құқықтың бастау көздерін қарау кезінде автор егер де
тек формальды – заңдық қырынан, оған сәйкес құқықтың бастау көзінің екі
түрі танылады- шектелген болса, заң және қарапайым құқық деп, онда немістің
құқықтық жүйесінде бүгінде болып жатқандар туралы өте тар көріністер
суреттелген болар еді.
Бұл жерде германдық құқыққа, жүзжылдар бойы үлкен әсер етіп келген
нақты емес деректер жіберіліп алынған болар еді, оның құқықтық тарихы,
құқық пәлсафасы, жалпы конституция және құқықтық теория, құқық
әлеуметіжәне салыстырмалы құқықтану ретінде. Сонымен қатар біржақты
формальды-заңдық көзқарасты онда, құқықтың бастау көзінің жүйесінінен
конституциялық соттың шешімі және басқа да жоғарғы соттық сатының шешімдірі
түсіп қалған болар еді, ол тек қана сол құқықтың қолданылатын актісі емес,
ол сонымен қатар Еуропа Одақта қолданылатын акті.
Және немістің құқықығының бастау көзіне деген, сонымен бірге барлық
романо – германдық құқықтық жүйеге деген біржақты нақты – заңдық жағынан
қарау ол соттық органдардың жұмысына, олардың шешімдерінің дәлелді және
сенімді болуына кері, жағымсыз әсерін тигізуі орын алған болар еді.
Төртіншіден, романо- германдық құқықтық бастау көздеріне ортақ
түсініктер беру кезінде,мынаған назар аудару керек, яғни бұл бастау көзде
қашанда жетекші орынды береді.
Ия, сонымен романо- германдық пен англо- саксондық құрықты әдеттегідей
ерекшелігі, романо-германдық құрықта жетекші орынды басынды заң тұратын
статутты құқыққа бірілсе, ал (англо- саксондық) құқықта жетекші орын
қашанда соттық прецентте.
Осының күшіне орай еуропалық заңгерлер, континентальдық құқықпен де
жасалғандар, қашанда статуттық құқықты құптап, қолдады. Бұл уақытта
американдық және ағылшындық заңгерлер статуттық құқықтан қашып, олар
өздерін соттық преценттенген өте ыңғайлы сезінеді.
Заңдық әдебиеттерде "статут", сипаты бойынша жалпыға міндетті акті тек
қана жоғарғы заң шығарушы органмен емес, өзге де заң шығарушы органдармен
қабылданған, соның ішінде мемлекеттің заңшығарушы, атқарушы органдары мен
қабылданған.
Бұл жағдайда "статут" "нормативтік- құқықтық акт" түсінігінің және
терминінің синонимі ретінде қолданылады. Сәйкесінше статуттық құқық бұл
ретте норма жүйесінде көрініс табады тек қана заңдардың емес, сонымен қатар
өзге де нормативті құқықтардың да мазмұнында болады.
Сонымен қатар, романо- германдық құқықтық жүйеде жетекші орында заң
(статут) алатындығын айта отырып, мына жайтқа назар аудару керек, романо-
германдық құқықтық елдердің құқықтық теориясы мен "құқықпен" ешқашанда
араластырылмайды.
Заң, оны кең мағынада Р.Давид –бұл, бүгінгі күндегі романо-германдық
құқықтық жанұя елдеріндегі "алғашқы, жалғыз құқықтың бастау көзі" деп атап
көрсетті. Бұл елдердің барлығы- жазылған құқық елдері. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz