Жергілікті мемлекеттік басқару органдары: құрлымы, мәртебесі, мақсаты және міндеттері
Қазақстан Республикасы бiлiм және ғылым министрлiгi
Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттiк университетi
Мемлекет және құқық теориясы кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Жергілікті мемлекеттік басқару органдары: құрлымы, мәртебесі,
мақсаты және міндеттері
Пән: Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы
Специальность 5В030100-Юриспруденция
Выполнил: Айтмухамбетов Н,
студент 2 курса
очной формы обучения
гр.
11-411-17
Руководитель: Майсатаева А.Ш.
ст.
преподаватель
_____________________
Защита
курсовой работы
состоялась ___ _______2012г.
оценка_________________
Костанай 2012
2027
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Жергілікті мемлекеттік басқару органдарының жалпы
сипаттамасы ... ... ... ...10
1.1 Жергілікті өзін-өзі басқарудың жалпы
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2 Жергілікті өкілді органдардың сипаттамасы, оның жүйесі мен құрылу
тәртібі және
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 16
1.3 Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқарудың
құқықтық мәртебесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...33
2 Жергілікті мемлекеттік басқарудың
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..37
2.1 Әлемдегі жергілікті өзін-өзі басқару
үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.2 Мемлекет және қоғамның диалектикалық даму барысындағы жергілікті
өзін-өзі басқарудың маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
2.3 Жергілікті өзін-өзі басқару – азаматтық қоғам құрудың қажетті
белгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
3 Жергілікті мемлекеттік басқарудың ерекшеліктері мен оны дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
3.1 Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқару институтын ендірудің
ерекшеліктері және проблемалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..57
3.2 Қазақстанда билікті орталықсыздандыру (жергілікті өзін-өзі
басқару) стратегиясының
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
Пайдаланылған дерек көздер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
Кіріспе
Бұл еңбекте, елімізде жергілікті өзін-өзі басқару институтын ендірудің
ерекшеліктері және проблемалары зерттелген. Қазақстанның бергі тарихында
мемлекеттік басқару құрылымында өзін-өзі басқарудың мүлдем болмауы, қоғам
үшін бұл ұғымды тіптен бейтаныс етуде. Қазіргі таңда өткір қоғамдық
талқыдағы бұл мәселені осы еңбекте ғылыми-теориялық тұрғыдан жан-жақты
зерттеуге тырыстық. Бұл ғылыми еңбектің алғашқы бөлімінде жергілікті өзін-
өзі басқарудың жалпы ұғымы және Республикадағы жергілікті өзін-өзі
басқарудың құқықтық мәртебесі қамтылған. Екінші бөлімінде әлемдегі
муниципалдық басқару үлгілері, мемлекет және қоғамның диалектикалық даму
барысындағы жергілікті өзін-өзі басқарудың маңызы және өзін-өзі басқару
қауымдастықтарының азаматтық қоғамның маңызды белгісі екендігі жөнінде
зерттеу жүргізілген. Соңғы үшінші бөлімде Қазақстанда жергілікті өзін-өзі
басқару институтын ендірудің ерекшеліктері және проблемалары, сонымен бірге
елімізде билікті орталықсыздандыру стратегиясының бағыттары мәселе ретінде
қозғалған.
Қазақстан Республикасының егемендікке ие болуы мен мемлекеттік
реттеудің нарықтық механизміне негізделген жаңа демократиялық қатынастардың
даму жолын тандауы, құқықтық саланы және мемлекеттік органдарды
реформалаудың қажеттілігін шарт етіп қойды.
Мемлекеттілік қалыптасуының маңызды құрамдас бөліктерінің бірі
саналатын елдің саяси-құқықтық жүйесінің дамуы экономиканың түбегейлі
реформалануымен де, оның нарық жолына түсуімен бір мезетте жүзеге асты.
Демек, бұл процестер өзара тығыз байланысты болып келеді және бір-біріне
елеулі ықпалын тигізеді деп айтуға болады.
Өткен уақыт ішінде республикамызда нарықтық өзгерістерді жүргізуге,
оны қабылдай отырьш елді басқаруға бағытталған бірнеше заң қабылданды,
бірқатар құрылымдық реформалар жүзеге асырылды. Бұл мемлекеттік басқарудың
тұтқасын құрайтын жергілікті баскару органдарындағы белсенді азаматтардың
заманауи жауаптылықта пісіп жетілген елеулі шоғырының қалыптасуына мұрындық
болды.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі жылдарындағы құқықтық
реформалауға талдау жасау барысында оның басты нәтижесі мемлекет дамуының
стратегиялық бағытын айқындағаи, азаматтардың құқықтары мен
бостандықгарының негізін берік калаған, сондай-ақ мемлекеттік органдардың
жаңа жүйесін құқықтық тұрғыда бекіткен 1995 жылғы 30 тамыздағы Қазақстан
Республикасының Конституциясын қабылдауы болып табылады деп айта аламыз
[1].
Бүгінгі жас мемлекетіміздің алдында тұрған шешімін күтер негізгі
мәселелерге баға бере келе, біздің саяси-құқықтық өмірімізде мемлекет пен
қоғамның, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының негізін қалайтын
демократиялық даму негіздерінің мықты орныққаны туралы батыл айтуға болады.
Осы бағытта аз ғана уақыттың ішінде мемлекетімізде біршама кұқықтық
реформалар жүргізіліп, олар өз жемісін де беріп үлгерді. Мысалы, елімізде
мемлекеттік басқару саласын (жоғарғы жене жергілікті), экономика, ішкі
саясат, мәдениет, әлеуметтік-саяси өмір, сыртқы саясат, құқықтық тәртіпті
сақтау саласын, мемлекетіміздің қауіпсіздігі сияқты салаларды реттейтін
салалық көптеген заңцар мен жарлықтар жоғары кәсіпқойлық дәрежеде
қабылданып, жүзеге асырылуда.
Сол заңдар мен жарлықтардың қатарына жергілікті мемлекеттік басқару
органдарының құқықтық режимін қалыптастыратын, әрі танытатын тарихи алғы
шарттар турасында елеулі мәні бар нормативті құқықтық актілер ретінде
мыналарды атауға болады: 1993 жылы 10 желтоқсандағы алғашкды "Казақстан
Республикасының жергілікті өкілді және аткарушы органдар туралы" Заңы;
"Қазақстан Республикасының жергілікті өкілді және атқарушы органдар туралы"
Қазақстан Республикасының Заңына 02.05.1995 ж., 20.11.1998 ж., 05.04.1999
ж., 20.07.1999 ж., 16.11.1999 ж. енгізілген өзгерістер мен толықтырулары;
1995 жылы 2 мамырдағы Республика Президентінің "Жергілікті өкілді және
атқарушы органдар туралы" Заңына енгізілген өзгерістер мен толықтырулар
туралы кабылданған Жарлығы; 1995 жылы 28 қыркүйектегі Республика
Президентінің "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" қабылданған
Конституциялық заң күші бар Жарлығы; 2001 жылы 23 каңтардағы №148-11
"Казақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы" Заңы
және оған енгізілген өзгерістер мен толықтырулар; 1999 жылғы 23 шілдедегі
Қазақстан Республикасының "Мемлекеттік қызмет туралы" №453-1 Заңы және оған
2001 жылғы 4 маусымдағы №204-1 Заңымен енгізілген өзгерістер мен
толықтырулар; "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" Қазақстан
Республикасының Конституциялық Заңына енгізілген өзгерістер мен
толықтырулар туралы Қазақстан Республикасының 2005 жьлы 15 сәуірдегі №44-
111 Конституциялық Заңын айтар едік.
Осы заңдар жергілікті өкілді және атқарушы органдардың құрылуын,
олардың кұзыреті мен қызметінің ұйымдастырылуын қамтамасыз етуге негіз
қалап берді. Ал, бұл саладағы заңдардың қайта қабылдануы мен қүқықтық
нормаларының қайта-қайта өзгерістерге ұшырауының себебі: мемлекеттік
қызметті жетілдіру женіндегі шаралар кешенін іске асыру барысындағы
жергілікті жерлердегі өкілді және атқарушы оргаңдарды реформалау бағытымен
тұсіндіріледі. Мысалы, айталық: Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 10
желтоқсанда кабылданған "Қазақстан Республикасындағы жергілікті өкілді және
аткарушы органдар туралы" Заңы [2].
Жергілікті мемлекеттік басқару органдарын тұтастай алғанда олардың
әрқайсысы да болсын өз-өздеріне құзыретті белгілей алмайды. Қазақстан
Республикасының Конституцияда көрсетілгендей, мәслихаттар мен жергілікті
атқарушы органдардың құзыретін, олардың ұйымдық және қызмет тәртібін
елімізде тек заң белгілеп беріп отырмақ.
Сонымен қатар бұл жерде жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі
басқару ұғымдарының ара катынасына байланысты мәселені ерекше қарастырған
жөн. Қазақстан Республикасында мемлекеттік биліктен жергілікті өзін-өзі
басқаруды ажыратуға негізделген өзіндік жергілікті басқару үлгісі пайда
болды. Еліміздегі жергілікті өзін-өзі басқарудың механизмдік құрылымы
жергілікті маңызы бар мәселелерді тұрғын халықтың өзі шешуін қамтамасыз
ететін мақсаттағы алғы шарттарға бағьпталған деп білеміз.
Осындай кызмет аясында жергілікті өзін-өзі баскару шаруашылық, мәдени,
әлеуметтік (аз қамтамасыз етілгендерге көмек қолын созу), білім беру және
т.б. салаларда түрлі органдар құра отырып, заңдарда белгілеген өкілеттіктер
шеңберінде автономды (дербестік мәнге ие) жұмыс жасауды көрсетеді.
Тақырыптың өзектілігі. Бұл тақырыптың өзектілігі, сол елімізде билікті
тең тармақтарға бөліп, әділ билік орнатып, кез келген деңгейде халықтың
пікірін ескеру, оларды билікке араластыру еліміздің алдына қойған міндеті.
Бұл жөнінде Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев 2006 жылдың 1 наурызындағы Казақстан
халқына жолдаған Жолдауында "Казақстан Республикасындағы жергілікті өзін-
өзі басқару жүйесін айқындайтын, мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы
өкілеттіктерді шектеу процесін аяқтайтын заң жобаларын әзірлеп,
Парламенттің қарауына енгізу керек. Бұған қоса, Үкімет Қазақстандағы
жергілікті өзін-өзі басқарудың дамуын қолдау жөнінде мемлекеттік бағдарлама
әзірлеуге тиіс" — деп, шешімін күткен мәселе төңірегінде арнайы тапсырмалы
талап қойғандығы белгілі [3].
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан Республикасындағы Жергілікті
мемлекеттік басқару органдарының қалыптасуы мен дамуы отандык заң
ғылымында, оның ішінде конституциялық құқық өкілдері тарапынан
егемендігімізді жариялап, тәуелсіздік алған жылдардан бастап, жүйелі түрде
зерттеле бастады.
Осы кезең аралығында Жергілікті мемлекеттік басқару органдарының түрлі
қырлары белгілі ғалымдар А.Т.Толеубековтың [17], Ө.Қ. Қопабаевтың [12],
Ғ.С. Сапарғалиевтің [7], А. Мұхтарованың [24] және т.б. тарапынан кеңінен
сөз етіліп үлкен талқылауға түскен болатын.
Біздің жұмыста негізінен Қазақстанда мемлекеттік басқарудың құрлымын,
мақсат, міндетін және құкықтық алғышарттарын ашу, оның отандық заң
ғылымнамада бағалануын айқындау. Сонымен қатар жергілікті мемлекеттік
басқару органына теориялық-тарихи құқыктық тұрғыда баға беру болып
табылады.
Зерттеу жұмысынын объектісі. Дипломдық жұмыстың негізгі объектісін
жергілікті мемлекеттік басқару оранының құрлымының қалыптасуы мен дамуы,
жергілікті жерде билікті басқару мен өзін өзі басқару тармақтарының өзара
ықпалдаса қызмет жасауы құрайды.
Зерттеу жұмысының пәні. Жергілікті мемлекеттік басқару органдарының
қалыптасуы, оның жүзеге асуы және даму ерекшелігі. Дипломдық жұмыстың нақты
пәні болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық зерттеу жұмысының басты
мақсаты - Жергілікті мемлекеттік басқару органдарының құрлымыдық
ерекшелігін, мәртебесінің тұтастай болмысын ашу және оның түрін айқындау
болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу көзделеді:
Жергілікті мемлекеттік басқару органдарының жалпы сипаттамасын беру;
Жергілікті өкілді органдардың сипаттамасы, оның жүйесі мен құрылу тәртібі
және құрамын айқындау;
Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқарудың құқықтық
мәртебесін ашып көрсету;
Жергілікті мемлекеттік басқарудың маңызын айқындау;
Жергілікті өзін-өзі басқару – азаматтық қоғам құрудың қажетті белгісі
екендігін көрсету;
- Жергілікті мемлекеттік басқарудың ерекшеліктері мен оны дамыту
жолдарын ашып беру.
Зерттеудің әдістері және әдістемесі. Зерттеу жұмысын әзірлеу барысында
жергілікті мемлекеттік органдардың құрлымын, мақсатын, міндетін зерделеген
барлық ғылыми еңбектерді ой сүзгісінен өткізіп, толық пайдалануға ұмтылды.
Зерттеу жұмысында коғамдық ғылымдарға ортақ жалпы және арнайы танымдық
әдістер жүйесі: диалектикалық, салыстырмалы, функционалды талдау, жүйелеу
әдістер басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының нормативтік базасы. Іздену жұмысының нормативтік
бастауларын Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан
Республикасының конституциялық заңы, Қазақстан Республикасы Президентінің
жарлықтары құрады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысында Жергілікті
мемлекеттік басқару органының құрылымдық ерекшелігі, Қазақстандағы
жергілікті басқару жүйесінің орнығуының тарихи-құқықтық алғышарттары,
жергілікті басқару жүйесінің қалыптасуы мен дамуының жолдары және оны
жетілдіру жолдары кешенді тұрғыда зерттеліп отыр.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Дипломдық жұмыста
қол жеткізген ғылыми нәтижелерді Қазақстан Республикасында билік,
мемлекеттік басқару негіздерін айқьндауда пайдалануға болады. Сонымен
қатар, зерттеу жұмысының нәтижелері елімізде жүргізіліп, жалғасын тауып
жатқан құқықтық реформаларды одан әрі дамытуда пайдалы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың нәтижелерін, сонымен катар, Қазақстандағы жоғарғы
заң оқу орындарында мемлекет және құқық теориясы, Қазақстан Республикасының
мемлекет және құқық тарихы, салыстырмалы құкықтану, конституциялық құқық
және т.б. пәндерден дәрістер жүргізуде семинар сабақтарын өткізуде
қолданылуға ұсынылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
сегіз бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланылған дерек көздер тізімінен тұрады
1 Жергілікті мемлекеттік басқару органдарының жалпы сипаттамасы
1.1 Жергілікті өзін-өзі басқарудың жалпы ұғымы
Қазақстан Республикасы Конституциясының 89-бабы І тармағында:
"Жергілікті маңызы бар мәселелерді тұрғын халықтың өзі шешуін қамтамасыз
ететін жергілікті өзін-өзі басқару танылады" деп көрсетілген. Бұл
жергілікті өзін-өзі басқаруға берілген ресми құқықтық түсіндірме. Өзін-өзі
басқарудың жалпы ұғымы мемлекет пайда болмай тұрып-ақ қалыптасқан. Бұл
адамдардың белгілі бір территориялық аумақта өзін-өзі басқаруға
негізделген коллективті қауымдастығы болатын. Ертеде адамдар өзін-өзі
басқаруды тікелей жиналыстар арқылы немесе сайлап қоятын өз өкілдері арқылы
жүзеге асыратын. Алғашқы қауымдық қоғамдағы адамдардың қауымдық, ұйымдық
құрылымдары жергілікті өзін-өзі басқарудың алғашқы үлгісі болатын. Кейін
мемлекет пайда болғасын билік қатаң орталықтанған негізде қалыптасты және
жергілікті өзін-өзі басқарудың ұғымы санадан өше бастады. 1960 жылдары
Европада белең ала бастаған билікті орталықсыздандыру құбылысының
нәтижесінде жергілікті өзін-өзі басқару жаңа мәнге ие болды. Әрине, тарихта
болған түрлі-түрлі мемлекеттерде өзін-өзі басқару үлгілері болды. Дегенмен
өзін-өзі басқарудың қазіргі формасы деңгейінде болмаған еді. Қазақтардың
көшпенді қоғамындағы хандықтарда мемлекет белгілерінің толық болмауы,
хандықтағы жергілікті жерлерде биліктің өзін-өзі басқару негізінде
қалыптасуына негіз болған еді.
Жергілікті өзін-өзі басқару қауымдастықтары қоғамдағы адамдардың ортақ
мүдделері негізінде бірігіп, қауымдық билікке негізделген. Қазіргі қоғамдық
бірлестіктер осы негізде құрылады. Бұрынғы әлеуметтік-территориялық жүйелер
қоғамның ортақ мүддесі тұрғысынан өзін-өзі басқару принциптері негізінде
жүзеге асқан. Көріп отырғанымыздай, жергілікті өзін-өзі басқарудың мықты
қоғамдық негізі бар. Қоғамдық қатынастар мен әлеуметтік нормалардың
күрделене түсуі негізінде мемлекеттің институттары қалыптаса бастады.
Тарихтан белгілі болғанындай, мемлекеттің қалыптасуында жергілікті
қауымдастықтардың бірігуі үлкен роль ойнады. Мұның классикалық үлгісі -
Ұлыбритания. Әрине, барлық мемлекеттер осылай қалыптасты деп айта алмаймыз.
Себебі, мемлекеттің қалыптасу факторлары өте көп және күрделі. Дегенмен,
мемлекет пен жергілікті қауымдастықтар арасындағы байланысты зерттеу
жергілікті өзін-өзі басқарудың ұғымын түсіну үшін маңызды.
Осының негізінде мемлекеттік құрылыстағы жергілікті өзін-өзі
басқарудың ролін айқындаймыз. Көптеген белгілері бойынша мемлекет пен
жергілікті өзін-өзі басқару қауымдастықтары ұқсас (белгілі бір
территорияның болуы, халықтың болуы, қоғамдық басқару органдарының болуы
т.б.). Қазақстан Республикасындағы Жергілікті мемлекеттік басқару туралы
заңына сәйкес жергілікті халық атынан өкілдік ететін Өкілді орган
(мәслихат) және атқарушы орган (әкім), жергілікті жердегі басқаруды жүзеге
асырады [4, 3б.].
Басқару органдары формалары бойынша мемлекетпен жергілікті басқару
органдары белгілері ұқсас. Дегенмен, ұмытпайтын бір жәйіт, мемлекет,
жергілікті басқару органдарының заңды қызметіне тікелей немесе жанама түрде
негіз қалайды.
Жергілікті өзін-өзі басқаруды басқаша түсіндіретін теориялар да бар.
Неміс ғалымы Гнейстің теориясы бойынша, жергілікті өзін-өзі басқару,
мемлекеттік басқарудың бір құрылымдық бөлігі болатындығын айтады [5,
509б.].
Жергілікті өзін-өзі басқаруға қатысты жалпы, біржақты пікір жоқ. Бұл,
қоғамдық-әлеуметтік, саяси-экономикалық мәні бар мәселе болғаны үшін бұған
қатысты сан түрлі ұғымдар қалыптасқан. Осы пікірлердің ішінде ресми
Конституциямен бекітілген ұғымның мәні ерекше. Себебі, Конституцияның 89
бабы өзін-өзі басқаруға қатысты туындайтын барлық пікірлердің негізгі
қайнар көзі болып табылады. Бұл норманың жүзеге асуын қамтамасыз ету үшін
мемлекеттік маңызы бар мәселелер және жергілікті маңызы бар мәселелердің
ара-жігі нақтылы ажыратылуы керек. Жергілікті халықтың күнделікті өміріне
қатысты мәселелердің барлығы жергілікті маңызы бар мәселелер болып
табылады. Осы мәселелерді жергілікті халықтың дербес түрде тікелей немесе
өкілдері арқылы шешуі өзін-өзі басқару деп аталады. Өзін-өзі басқарудың
шынайы формасын қалыптастыру үшін мемлекеттік органдармен жергілікті
органдар арасындағы өкілеттіліктер нақтылы айқындалуы тиіс.
Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқарудың тарихы әріде, қазақ
хандығы дәуірінен бастау алады. Қазақ хандығы заманында жергілікті
мәселелердің барлығы рулардың өз ішінде шешіліп отырған.
Орталық хандық өкімет жалпы мемлекеттік қорғаныс, дипломатиялық қарым -
қатынас мәселесі, жалпыға ортақ әдет-ғұрыптық нормалар енгізу, хандық
өкімет үшін алым-салық жинау және т.б. мемлекеттік маңызы бар мәселелерді
шешумен айналысқан. Әрине қазақ хандығында мемлекет нышаны белгілерінің
толық құрамда болмауы, көшпенділерді басқарудың, осындай жүйесінің
болуының өзі заңдылық еді.
Қазіргі “өзін-өзі басқару” ұғымын кең тұрғыдан қарастырсақ, бұл,
белгілі бір территориялық аумақтағы адамдар ұжымының өзіндік, ұйымдық-
басқару формасы болып табылады. Жергілікті өзін-өзі басқару мемлекет
қалыптасқаннан көп бұрын пайда болған. Ертедегі өзін-өзі басқару
қауымдастықтарына тән белгі, олардың ұйымдасуының басты факторы болып
табылатын ортақ мүдделер негізінде бірігуі. Қазір, қоғамдық бірлестіктер
мен ұйымдар осылай құрылады. Бастапқыда қоғамдық бірлестіктерге ұқсас
әлеуметтік-территориялық жүйелер ортақ мүдделер негізінде ерікті түрде
құрылған, ал бірлескен әрекеттерін “өзін-өзі басқару” қағидасы негізінде
іске асырған. Осының аясында қазіргі заманғы өзін-өзі басқару институты
күшті “қоғамдық” түбірін тауып отыр, яғни бұл институтты азаматтық қоғам
жүйесінің маңызды бір құрамдас бөлшегі ретінде қарастыруға барлық негіздер
бар.
Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқарудың тарихы әріде, қазақ
хандығы дәуірінен бастау алады. Қазақ хандығы заманында жергілікті
мәселелердің барлығы рулардың өз ішінде шешіліп отырған. Орталық хандық
өкімет жалпы мемлекеттік қорғаныс, дипломатиялық қарым - қатынас мәселесі,
жалпыға ортақ әдет-ғұрыптық нормалар енгізу, хандық өкімет үшін алым-салық
жинау және т.б. мемлекеттік маңызы бар мәселелерді шешумен айналысқан.
Әрине қазақ хандығында мемлекет нышаны белгілерінің толық құрамда болмауы,
көшпенділерді басқарудың, осындай жүйесінің болуының өзі заңдылық еді.
Жергілікті қауымның ұйымдық формасының қалыптасуы және ондағы қоғамдық
қатнастарды реттейтін әлеуметтік нормалар, ең алғашқы жергілікті өзін-өзі
басқару қауымдастықтарының пайда болуына алып келді. Бұдан шығатын
қорытынды жергілікті өзін-өзі басқарудың күшті қоғамдық қайнары бар және
азаматтық қоғамның маңызды бөлшегі болып табылады. Осындай жергілікті өзін-
өзі басқару қауымдастықтарының көбейіп бірігуі нәтижесінде мемлекет пайда
болған. Мұның классикалық үлгісі ретінде Ұлыбританияны атауға болады.
Әрине қазіргі мемлекеттердің барлығы осы жолмен құрылды деуден аулақпыз,
дегенмен біз үшін маңызды болғаны, жергілікті өзін-өзі басқарумен мемлекет
арасындағы байланысты ұғыну және оның табиғатын үйрене отырып, мемлекеттің
қалыптасуындағы жергілікті өзін-өзі басқару қауымдастықтарының рөлін
бағалау болып табылады. Мемлекет қалыптасып болғаннан кейін жергілікті өзін-
өзі басқарудың қоғамдық ұйымдар арасында және биліктің өз ішіндегі
жүйесінде маңызымен рөлі тез өзгере бастады. Сосын, ұзақ уақыт бойы
мемлекеттік құрылымда жергілікті өзін-өзі басқарудың “өзіндік орны”
айқындалмаған кезең болды.
Мысалы: Ресейде ең алғашқы мемлекеттің қалыптасуы жергілікті өзін-өзі
басқару қауымдастықтарының бірігуі нәтижесінде болған. Мұны славян
мемлекеттерінің қалыптасуын сипаттайтын “нормандтық” және қазіргі заманғы
басқа да ағымдар растайды [6, 9б.].
Осы жерден көріп отырғанымыздай әлеуметтік-территориялық жүйелерде
(оның ішінде қазіргі заманғы муниципалдық құрылымдар) мемлекет
белгілерінің барлығы бар, яғни белгілі бір территория, сол территорияда
тұратын халық және қоғамдық билік. Дегенмен, жергілікті билікпен
мемлекеттік билік арасында едәуір айырмашылық бар. Әртүрлі елдердегі
жергілікті өзін-өзі басқаруға тән негізгі белгілерді зерделей келгенде, оны
орталық биліктен ажырататын көптеген ерекшеліктерінің бар екендігін көруге
болады. Ең бастысы, бұл билік сипатының ерекшелігінен туындайды. Орталық
мемлекеттік билік тәуелсіз, өзін-өзі қайта құра алады. Ал жергілікті өзін-
өзі басқару орталық билік нұсқауының шегінде және тәртіппен әрекет ететін
заң аясындағы билік болып табылады.
Осылайша жергілікті өзін-өзі басқаруға биліктік (мемлекеттік) сонымен
бірге қоғамдық институттардың белгілері тән болып келеді. Жергілікті өзін-
өзі басқарудың қоғамдық- мемлекеттік сипаты, оны азаматтық қоғаммен
мемлекеттің бірігіп әрекет жасау механизімінде орталық, үйлестіруші буын
ретінде орнықтырады. Жалпы алғанда жергілікті өзін-өзі басқарудың кез-
келген мемлекет өміріндегі ең негізгі рөлі, осы екендігі даусыз.
Мемлекеттің басқару жүйесінде “тежемелік және тепе-теңдік” принципінің
тиімді механизімінің болмауы биліктік өкілеттіліктердің күшті орталықтану
құбылысын тудырады. Осының нәтижесінде жергілікті өзін-өзі басқару қысымға
түседі, жергілікті маңыздағы мәселелерді шешуде еріктілік дәрежесі
төмендейді, жергілікті органдардың өкілеттілігі кеміп, биліктің орталыққа
қарай шоғырлану процесі күшейеді [7, 16б.].
Ғалым В.А.Лапиннің пікірінше, адамзаттың тарихи тәжірибесі
көрсеткендей, мемлекет, қоғамды өзіндік ұйымдастырудың ең жоғарғы формасы
ретінде үздіксіз өзгерістерге ұшырап отырған. Көбінше осындай өзгерістер
мемлекеттік құрылымның өзгеруіне алып келетін мемлекеттік дағдарыстар
түрінде болады.
Мемлекеттік дағдарыстардың табиғаты әртүрлі, яғни оларды ішкі және
сыртқы факторлармен сипаттай беруге болады. Осындай факторлардың бірі,
шегіне жеткен авторитарлық сипатқа ие, биліктің жоғары дәрежеде
орталықтануы болып табылады. Белгілі болғанындай мемлекеттік дағдарыстардың
нәтижесінде не мемлекет ыдырайды, не дағдарыстан шығып, дамудың жаңа
сапалық деңгейіне көтеріледі [8, 41б.].
Дағдарыс уақытында, әдеттегідей орталық мемлекеттік билік әлсірейді,
ал жергілікті билік органдарының өкілеттілігі күшейе түседі. Көбінше бұл
“автоматты” түрде, арнайы шешімдер қабылдамай-ақ жүзеге асады.
Өкілеттіліктерді қайта бөлу процесінде жергілікті органдар, мемлекеттік
басқаруға қауқарсыз болған жағдайда ғана өкілеттіліктермен жауапкершілікті
өзіне алады. Бұл, кей жағдайларда мемлекеттің ыдырау процесін тежейді, ал
көбінше мемлекетті сақтап қалуға және нығайтуға мүмкіндік береді.
Мемлекет дағдарысты жеңгенннен кейін (өзі көтере алмайтын жүкті яғни
өкілеттіктерді төменге бергеннен соң) дамудың жаңа сатысында
өкілеттіктердің қайтадан орталықтану құбылысы басталады. Бұл құбылыс
тереңдей түсіп “қатерлі нүктеге” жеткенннен кейін,қайтадан жаңа дағдарыс
басталады, яғни биліктік өкілеттіліктер шектен тыс орталыққа немесе бір
адамның қолына шоғырланады. Жиырмасыншы ғасыр мұндай мысалдарға өте бай.
Мемлекеттің орталық аппаратында өкілеттіліктердің орталықтануы және
қоғаммен ымыралы келісімнің жоқ болуы, орталықтың қоғам мүддесіне қайшы
шешімдердің қабылдану құбылысын туындатады.
Нәтижесінде қоғам тарапынан билікке сенім азайып, азаматтық
бойұсынбаушылық белең алады. Кез-келген елде мемлекеттік дағдарысты алдын
алу және оны еңсеру механизімдері өткір мәселе ретінде қаралады. Егер
мемлекеттік дағдарыстар табиғатына, қоғам мүддесі және мемлекет тұрақтылығы
тұрғысынан қарайтын болсақ, онда сөз жоқ мұндай механизм – жергілікті өзін-
өзі басқару болып табылады. Осы тұрғыдан алғанда мемлекеттік билік
органдарының дағдарысты еңсеру кезеңіне жасалған стратегиясы жергілікті
өзін-өзі басқарудың өкілеттіктерін, әсіресе әлеуметтік – экономикалық даму
аясында күшейтуге негізделуі тиіс.
Алайда бұл мәселе төңірегінде мүлдем қарсы көзқарастағы пікірлер де
бар. Яғни, дағдарысты жағдайда жергілікті өзін-өзі басқарудың өкілеттігін
кеңейту мемлекеттік билікті нығайтуға кері әсерін тигізеді. Мұндай
көзқарасты жақтаушылардың пікірінше дағдарысты, мемлекеттік билікті барынша
орталықтандыру арқылы ғана еңсеруге болады. (мұнда жергілікті өзін-өзі
басқаруға орын жоқ) [9, 31б.]. Күшті мемлекеттік билік жағдайында
тиісінше, мемлекеттік еріктің әлсіздігін көруге болады. Дегенмен жоғарыда
аталған көзқарас тарихи тәжірибемен расталмайды. Дағдарыс кезеңінде
мемлекеттік билік өзін нығайту үшін бірқатар өкілеттіліктерді төменгі билік
буындарына “лақтыруға” мәжбүр болады, осылайша өзіне өмірлік маңызды
өкілеттіктерді ғана сақтап қалады. Бұлар: заңдардың орындалуын қадағалау;
құқықтық тәртіпті қорғау және сақтау; мемлекет қаржысын басқару; армияны
ұстау; шекараны қорғау; халықаралық қатнастар және т.б. Дағдарыс тереңдеген
сайын жергілікті өзін-өзі басқару, өкілеттіктердің кең ауқымын өзіне ала
береді. Бұған мысал, қазіргі Ресейдегі жағдай, яғни барған сайын жергілікті
өзін-өзі басқару өкілеттігі кеңейіп келеді, сәйкесінше орталықтыкі кему
жағдайында [10, 68б.].
Жергілікті өзін-өзі басқарудың ұйымдық құрылымының қазіргі заманғы
принциптері, мемлекет пен қоғамның ғасырлар бойғы диалектикалық қарама -
қарсылығы негізінде қалыптасқан. Бұл, ымыраға келу үшін үздіксіз
ізденіске түскен мемлекетпен қоғам мүдделерінің жемісі. Осы тұрғыдан алып
қарағанда қазіргі заманғы жергілікті өзін-өзі басқару, мемлекетпен
жергілікті қауымдастық мүдделерін қосқан, бірігіп әрекет етудің ғасырлар
бойы қалыптасқан дәстүрлі механизмі десе де болады. Әлемдік өркениет
(Европалық қауымдастық түрінде) тұрақсыз билік режимдеріне қарсы
бағытталған шешім қабылдады. 1985 жылы “Жергілікті өзін-өзі басқару
жөніндегі Европалық хартия” қабылданды. Бұл хартия, қоғаммен мемлекет
мүдделерінің ымыраға келуінің тарихи алғышарты болып табылады. Осылайша
жергілікті өзін-өзі басқаруды, күшті мемлекетттік билік орнықтыруға
қажет фактор ретінде қарастырамыз[11, 6б.]. Жергілікті өзін-өзі
басқарудың дамуы мемлекеттік биліктің күшейуіне негіз болады. Дағдарыс
кезеңінде жергілікті маңыздағы мәселелердің жауапкершілігін өзіне ала
отырып, жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттің сақталуын және нығайуын
қамтамасыз етеді. Дағдарыс кезеңіндегі жергілікті өзін-өзі басқару
мемлекет дамуының тұрақтылығын қамтамасыз етеді, қоғамның әлеуметтік
жарылуын болдырмайды. Биліктің әсіре орталықтануын сыртқы агрессиялық
қауіп төнгенде ғана ақтауға болады. Осыдан шығатын қорытынды, мемлекеттің
тұрақты түрде дамуы үшін биліктік қатнастарда жергілікті өзін - өзі
басқару институты болуы керек. Мұнсыз мемлекет дәрменсіз, жергілікті өзін-
өзі басқаруға көп қысымның болуы мемлекеттік дағдарыстар туындатады.
Жергілікті өзін-өзі басқару институтының Қазақстандағы жағдайын және
құқықтық мәртебесін саралай келгенде бұл институттың орнығуын тежеудің
мемлекет дамуына орны толмас зардап келтіруі мүмкін екендігі анық.
Сондықтан мемлекет, жергілікті өзін-өзі басқару институтын орнықтыруға
бағытталған нақты саясат жүзеге асыруы қажет.
Жергілікті билікті реформалауда екі түрлі қарама-қайшылық бар:
Бірінші қайшылық. Жоғарыда аталғандай жергілікті өзін-өзі басқару
табиғаты күрделі қоғамдық мемлекеттік сипатқа ие. Жергілікті өзін-өзі
басқару, өзінің қоғамдық сипатына қарай, жергілікті қауым мүдделерін
қорғауда мемлекетпен бәсекелес құрылым болып табылады. Бұл жағдай,
мемлекетпен жергілікті қауым мүдделерінің күрделі негізде тоғысуын талап
етеді. Келесі бір жақтан мемлекеттік билік әрқашан үстемдік сипатқа ие
болғандықтан, жергілікті өзін-өзі басқаруға әрқашан қысым көрсетеді. Мұны
тарихи тәжірибеде дәлелдейді. Осылайша қарама қарсылық туындайды: бір
жағынан орталық билік, мемлекеттің нығайуы үшін жергілікті өзін-өзі
басқаруды қолдап отырады, екінші жағынан орталықпен жергілікті билік
арасындағы басқару өкілеттігіне байланысты туындайтын “биліктік бәсекені”
әкімшілік тәсілдер арқылы басып отырады.
Екінші қайшылық. Бұл жергілікті өзін-өзі басқару реформасын жүзеге
асырудың тәсілімен бағыттарына байланысты туындайды. Жергілікті өзін-өзі
басқару, өз болмысына қарай мемлекеттік күштеуге төзбейді, ол тек қана
белгілі бір еркін жағдайда ғана дамуы мүмкін. Жергілікті өзін-өзі басқару
және мемлекеттік басқару бір әкімшілік жүйе ішінде болуы мүмкін емес.
Сондықтанда болар жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттік билік органдары
жүйесіне кірмейді [12, 87б.].
Мемлекет жергілікті өзін-өзі басқарудың дамуына мүдделі және бұл үшін
қажетті іс-шаралар жасайды. Мәселенің келесі бір жағы, өзін-өзі басқару тек
мемлекеттік билік есебінен ғана жетіледі. Яғни, жергілікті өзін-өзі басқару
“төменнен” бастап дамып жетіледі және әрқашан мемлекеттің қолдауына,
бақылау жасауына мұқтаж болып табылады. Көптеген елдерде жергілікті өзін-
өзі басқару “жоғарыдан” жүргізілген. (Тек қана Англияда бұл реформа басқаша
жүзеге асқан).
Жергілікті өзін-өзі басқару реформасын жүргізуде (жергілікті өзін-өзі
басқаруды орнықтыруда) бұған дайындықтың (әсіресі жергілікті биліктің өзі)
тым аз екендігі белгілі. Бұның негізгі себептері мыналар:
Мемлекеттік құрылым идиологиясының жоқтығы;
Қазақстанның өзіндік муниципалдық басқару дәстүрінің болмауы.
- “Мемлекетке арқа сүйеушілік кейіптің” күшті орнығуы, яғни ұзақ уақыт
бойы тоталитарлық сипатқа ие мемлекеттік биліктің жергілікті бастамамларды
қысымда ұстауы.(КСРО кезеңіндегі басқару жүйесі).
Жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізе отырып мемлекет, жергілікті
қауымдастық әлеуетіне шынайы түрдегі жеткілікті еркіндік беруі тиіс,
сонымен бірге адамдарға да.
Жоғарыда аталған, мемлекет пен муниципалдық құрылымдар арасындағы
елеулі екі қайшылықты еңсеру үшін жергілікті өзін-өзі басқаруды қолдауға
бағытталған мемлекет бағдарламасы жасалуы тиіс. Басқаша айтқанда мемлекет
қолдауынсыз жергілікті өзін-өзі басқаруды орнықтыру мүмкін емес.
1.2 Жергілікті өкілді органдардың сипаттамасы, оның жүйесі мен кұрылу
тәртібі және құрамы
Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқаруды өз
кезегінде жергілікті өкілді органдар да өз кұзырындағы мөселелер бойынша
жүзеге асырады. Жергілікті аумақтық әлеуметтік-экономикалық реформалар,
мемлекеттік тұрғын үй саясаты, индустриялық-иновациялық, сондай-ақ таза су,
агроазық-түлік және т.б. аумақты дамыту жоспарлары негізіндегі
бағдарламалардың уақтылы орындалуына халықтың мүдесін қорғай отырып,
бақылау жүргізу және оның жүзеге асырылуына ықпал ету мәслихаттың
жергілікті өкілді орган ретіндегі сипатын ашып береді.
1995 жылғы Қазақстан Республикасы Конституциясының "Жергілікті
мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару" деген VIII-бөлімінде жергілікті
өкілді органдардың сипатына, мақсатына және құрылу тәртібіне қатысты жалпы
ережелер айқындалған.
Аталған нормалар 1995 жылгы 30 тамыздағы Қазақстан Республикасының
Конституциясынан бастау алып, ол жөніндегі туындаган қоғамдық қатынастар
Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы N148-11 "Қазақстан
Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы" Заңымен [14],
"Казақстан Республикасындағы сайлау туралы" Қазақстан Республикасының
Конституциялық Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан
Республикасының 2005 жылғы 15 сөуірдегі N44-111 Конституциялық Заңдарымен
реттеліп, жүзеге асырылады [15].
Жергілікті мемлекеттік басқаруды тиісті аумақтағы істің мән-жайы үшін
жауапты жергілікті өкілді және атқарушы органдардың жүзеге асыратыны
Конституцияда заңды негізде баяиды етілген. Жергілікті өкілді орган
(мөслихат) халықтың өкілдік ететін бірыңғай жүйелерінің ажьірамас бөлігі
бола отырып, осы жүйеге тән белгілерін өз бойына сіңірген.
Айталық, жергілікті өкілді орган (мәслихат) - бұл облыстың
(республикалық маңызы бар қаланың, астананың), ауданның (облыстық маңызы
бар қаланың) халқы сайлайтын, халықтың еркін білдіретін жене Казақстан
Республикасының заңдарына сәйкес оны іске асыру үшін қажетті шараларды
белгілейтін және жүзеге асырылуын бақылайтъш сайланбалы орган.
Мұның өзінен бұл орган халықтың өкілді органы екендігін және
мемлекеттің өкілді органдарының жүйесіне кірмегендіктен, одан оқшауланьш
тұрғандығын аңғарудың қиындығы жоқ сияқты. Солай бола тұрса да, бұл
органның жалпы мемлекеттік мүдделерді ескеретініне күмән келтірмеуіміз
керек. Сондықтан да болар жергілікті өкілді органдардың (мәслихаттардың)
депутаттар жиналысы қызметінде өзіндік ерекшеліктерімен оқшауланатындығы.
Енді түсінікті болу үшін мемлекетіміздің жергілікті өкілді органдарын басқа
мемлекеттердің жергілікті өкілді органдарымен салыстырып көрсек.
Әлемнің көптеген елдерінде жергілікті мемлекеттік басқару сайлау
органдары мен атқарушы аппараттар арқылы жүзеге асырылады. Әдетте,
жергілікті өкілді органдарын сайлау реттері заңмен белгіленеді. Әрине,
мұндай жағдайда әрбір елде кандидаттарды ұсыну мен оларды сайлаудың озіне
тән ерекшеліктері болады. Сонымен қатар, атауларында да өзгешеліктер бар.
Мысалы, АҚШ-та "Муниципальдық кеңес", Ұлыбританияда "Графтар кеңесі",
Белоруссияда "Жергілікті кеңес", Францияда "Департамент кеңестері",
Өзбекстанда "Халық депутаттары кеңесі", ал Италияда "Жергілікті басқару
кеңесі" деп аталады.
Ал, біздің мемлекетімізде жергілікті екілді орган - "Мәслихат" деген
атауға ие. Енді салыстырмалы-құқықтық әдістеме негізінде жоғарыда аталған
мемлекеттердің жергілікті өкілді органдары мүшелерінің сайлану тәртібіне
қысқаша тоқтала кетсек артықтық болмас. Мысалы, АҚШ-та Муниципальдық
кеңеске сайлау өткізуде бірмандатты және көпмандатты округтер кұрылады.
Кеңес мүшелері осы округтер бойынша сайланады 16, 19б.].
Ұлыбританияда Графтар кеңесі мүшелері бірмандатты сайлау округтері
бойынша сайланады. Францияда Департамент кеңестері мүшелері екі турда
өтетін сайлау арқылы сайланады. Ал, Италияда Жергілікті басқару
кеңестерінің мүшелері көпмандатты сайлау округтері бойынша сайланады. Өз
мемлекетімізге келер болсақ, мөслихаттарға депутаттар жергілікті округтер
арқылы сайлаиады.
Салыстырмалы түрде алынған мемлекеттердің жергілікті өкілді
органдарының өкілеттік мерзімдері де өр түрлі болып келеді. Мысалы,
Ұлыбританияда - төрт жылға, Францияда - алты жылға, Италияда - бес жылға,
Жапонияда - төрт жылға, Түркіменстанда - бес жылға, Белоруссияда - төрт
жылға сайланады.
Қазақстан Республикасында мөслихат депутаттары халықтың жасырын дауыс
беруі арқылы - төрт жылға сайлана алады. Сонымен қатар, бұл өкілді органдар
мүшелерінің саны жағынан әр елде өр түрлі болып келеді. Мәселенки, АҚШ-та -
5-тен 50-ге дейін, Францияда - 9-дан 165-ке дейін, Италияда - 15-тен 80-ге
дейін, Жапонияда - 12-ден 120-ға дейін, Ұлыбританияда - 30-даи 70-ке дейін
мүшесі болады. Бұл жерде мүшесі деп отырғанымыз жергілікті өкілді органға
сайланған депутаттар. Қазақстан Республикасында жергілікті әкімшілік
территориялық-аумақтың сатылық ерекшелігіне қарай (аудандық, қалалық және
облыстық мәслихаттарда), мәслихатты - 25-теи 50-ге дейін (мүше ретінде)
депутаттар құрайды[17, 14б.].
Қайсы бір елде болмасын жергілікті өкілді оргамдардың нёгізгі жүмыс
түрі отырыс болып табылады. Бұл отырыстар сессиялық тәртіппен өткізіледі.
Мысалы, Франция мен Жанонияда сессиялар жылына 4 реттен кем өткізілмейді.
АҚШ-та бір айда 4 ретке дейін өткізіледі.
Казақстан Республикасында кезекті сессия жылына кем дегенде 4 рет
шақырьлады. Ал, мәслихаттың кезектен тыс сессиясын еткізу мәслихатқа
сайланған депутаттардың көпшілік дауысымен шешіледі. Бұл сессияда алдын-ала
дайындалған күн тәртібіндегі көкейкесті мәселелер каралады.
Енді бір сәт Кеңес Одағы кезеңіндегі жергілікгі халық депутаттар
Кеңесіне тоқтала кетсек, КСРО Конституциясына сәйкес мемлекеттік биліктің
өлкедегі, облыстардағы, автономиялық облыстардағы, автономиялық округгер,
аудандар, қалалар, поселкелер мен ауылдық елді мекендердегі органдары болып
халық депутаттар Кеңесі табылатын (КСРО Конституциясының 145-бабы).
Кеңес үкіметінде жергілікті жерлердегі билік органдар жүйесінің өмір
сүруі елдің әрбір аумағындағы негізгі мемлекеттік қызметті орындауды
қамтамасыз ету қажеттілігінен келіп шықты және мемлекеттік аппаратты
еңбекшілер қауымына жақындату, халықтың жергілікті маңызы бар мәселелерді
шешуге белсенді түрде тікелей қатысуы үшін жағдай жасау, азаматтардың
мемлекеттік және қоғамдық істерді басқаруға қатысудағы конституциялық
құқығын жүзеге асыруға жағдай жасау болып табылды.
Сондықтан да жергілікті билік органдарының қызметі, оның ұйымдастырылу
формалары мен принциптері Кеңес үкіметінің терең демократия бағытын
қалағанын керсетеді. 1977 жылғы КСРО Конституциясы және соның негізінде
кдбылданған 1978 жылғы Одақтас республикалар мен автономиялық республикалар
Конституциясы жергілікті билік органдары мен басқарудың мемлекеттік-
құқықтық мәртебесін бекітіп, олардың қызметін кеңейтіп, халықпен
байланысының демократиялық формаларын күшейте түсті[18, 67б.].
Жергілікті билік органдарына сайлау туралы заңдар жалпы тең құқықтық
принципті белгіледі, соған сәйкес жергілікті кеңес депутаттарының саны, сол
Кеңес мемлекеті территориясындағы халықтың санына байланысты анықталды.
Сонымен бірге, кеңестің ішінен тұрақты комиссия құру үшін депутаттар
санының жеткілікті болуы, сондай-ақ атқару комитеті депутаттарының сайлау
округтерінде жүмыс жүргізу үшін мүмкіншіліктердің сақталуы кезделетін.
Атап айтқанда, өлкелік кеңеске – З60 депутат, облыстық кеңеске - 238
депутат, автономиялық облысқа - 227 депутат, автономиялық округ кеңесіне -
109 депутат, аудандық кеңеске - 82 депутат, қалалық кеңеске - 137 депутат,
қаладағы аудандық кеңестерге - 216 депутат, поселкелік кеңеске - 57
депутат, ауылдық кеңеске - 33 депутат сайлануы тиіс болған.
Жергілікті халық депутаттар кеңесінің өкілеттіктеріне мына төмендегі
қызмет аясы жатқызылды:
өзінің бүкіл территориясында мемлекеттік, шаруашьшық және әлеуметтік-мәдени
құрылысқа жалпы басшылық жасау;
- экономикалық және өлеуметтік даму мен жергілікті бюджеттің
жоспарларын бекіту;
- өздеріне бағынышты мемлекеттік органдарға басшылық жасау;
- заңдардың орындалуының қадағалануын, мемлекеттік және қоғамдық
тәртіпті қорғауды қамтамасыз ету мөселелері.
Бұл кезде жергілікті кеңестердің өкілеттілігі жергілікті кеңестер
туралы заңдармен белгіленіп отырды. Ол заңдар төмендегі салаларды қамтыды:
жоспарлау, есеп беру, бюджеттік қаржылық жүмыстар, ауыл шаруашылық
өнеркөсібі, құрылыстар жүргізу, жерді және суды пайдалану, тұрғын үй,
коммуналды шаруашылық пен көгалдандыру, көлік және байланыс, сауда мен
қоғамдық тамақтану, тұрмыстық қызмет көрсету, білім беру, мәдени-
ағартушылық жұмыстар мен ғылым; денсаулық сақтау, денешынықтыру мен спорт,
әлеуметтік камсыздандыру, халықтық бақылау жүргізу, социалистік
заңдылықтарды қамтамасыз ету, мемлекеттік, қоғамдық тәртіп және
азаматтардың құқығын қорғау, қорғаныс жұмыстары.
Заң актілерінде бекітілген жергілікті кеңестердің қызмет аясының әр
түрлі өзіндік ерекшеліктері болды. Ауылдық және поселкелік кеңестер -
биліктің ең көп тараған және бұқаралық органы болып табылды. Ауылдық
кеңестің қызмет аясының ерекшелігіне оның ауыл шаруашылық, әлеуметтік-
мәдени қызмет көрсету саласындағы міндеттері мен құқықтары жатқызылды.
Бұл органдар ұжымдар мен кеңшарлар (колхоз, совхоздар) қызметіне
бақылау жасады, олардың жылдық, бес жылдық жоспарларды орындауын, жерді
пайдалану туралы, социалистік меншіктің қорғалу жағдайын бақылап отырды.
Сондай-ақ, ауылдық кеңестер ұжымдар мен кеңшарларға қоғамдық шаруашылықты
дамыту, олардың экономикасын нығайтуға жан-жақты көмек көрсететін болған.
Поселкелік кеңестер мен қала типтес поселкелік кеңестердің қызмет
аясына - коммуналды, әлеуметтік-мәдени және сауда қызметін дамыту бойынша
міндеттер тән болып келді. Ал, аудандық кеңестердің қызмет аясы кең және
жан-жақты ауқымды больш келген еді. Әсіресе, ауыл шаруашылығы - барлық
аудандар үшін экономиканың жетекші саласы болып табылғаны белгілі. Аудандық
кеңес аудандағы ауыл шаруашылық пен агроөнеркөсіп кешендеріне тікелей
басшылықжасауды өз мойнына алған десек, қателеспейміз.
Аудандық кеңестер сондай-ақ жергілікті өнеркәсіп пен халыққа тұрмыстық
қызмет көрсету, мемлекеттің және кооперативті сауда мен қоғамдық
тамақтануға басшылық жасауды да өз қарауына алған болатын. Ал, қалалық
кеңестер қала тұрғындарына коммуналдық-тұрмыстық, сауда және әлеуметтік-
мөдени қызмет көрсету, қала шаруашылығы, жергілікті өнеркөсіп саласындағы
кешенді қызметтерге жалпы басшылық жасап отырды. Аудандық кеңестерге
қарағанда қалалық кеңестер қызметінің аясы өте кең болды, ол тұрғын үй,
коммуналдық және әлеуметтік-мәдени құрылыс жұмыстарын үйлестіруден көрініс
тапты.
Халық депутаттарының қоғамдық кеңестері жергілікті өнеркөсіп, қалалық
коммуналдық-тұрмыстық мекемелер мен сауда кәсіпорындарының жұмысына
басшылық жасады. Бұл жерде облыстық, өлкелік кеңестер өздерінің қарамағына
өз ведомоствосына қарасты аумақта барлық шаруашылық және өлеуметтік-мәдени
құрылысқа кешенді түрде басшылық жасауы орынды. Сондай-ақ, облыстық,
өлкелік кеңестер ауыл шаруашылығы мен агроөнеркөсіп кешенінің басқа да
салаларына басшылықты жүзеге асыруды өзінің неізгі құзырында қалдырды.
Осылайша, облыстық, өлкелік кеңестер ауыл шаруашылығының даму
жоспарларын кұрып, ұжымдар мен кеңшарлардың мамандануы бойынша іс-шараларды
жүзеге асырып отырды. Бұған қоса, материалдық-техникалық жабдықтау ісімен
айналысып, ауыл шаруашылығы өнімдерін сатып алу, суландыру, өндірістік
процестерді механикаландыру, еңбекке ақы төлеуді ұйымдастыру жұмысын жүзеге
асырды.
Жергілікті халық депутаттар кеңесінің сессиялары - заң жүзінде
белгіленген тәртіппен шақырылатын кеңестердің мерзімді мәжілістері болып
танылды. Сессияда жалпы негізде мәселелерді қарау және шешу кеңестің
басқарушы орган ретінде өзіне қарасты шаруашылық, әлеуметтік-мәдени қрылыс
саласына өз ықпалын тікелей тигізу механизмін қамтамасыз етті.
Конституцияға сәйкес, жергілікті кеңес сессияларын олардың аткарушы
комитеті шақырып отырды. Сонымен бірге сессияны тек аткарушы комитеттің
бастамасы бойынша ғана емес, сондай-ақ сессия сол кеңес депутаттарының 13-
нің талабы бойынша да шақырылуға жатты. Сессияға дайындықты атқарушы
комитет тұрақты комиссиямен, депутатгармен және қоғам мүшелерімен жүзеге
асырды деп айта аламыз. Сессия жұмысына қаралатын меселенің сипатына қарай
атқарушы комитеттің басқармасы мен бөлімдері де қатысуы міндеттелді.
Одақтас және автономиялық республикалардың Конституциялары жергілікті
кеңестердің сессияда заң шеңберінде кез келген мәселелелерді қарап, шешім
шығаруына жол берді. Сессияда қаралатын мәселелердің тізімі жергілікті
кеңестер туралы заңмен белгіленген болатын. Мұндай мәселелерді үш топқа
бөліп қарастыруға болады:
- Депутаттық мандат туралы мөселелерді шешу бойынша өкілеттілік:
мандаттық комиссияны сайлау, депутаттардың өкілеттігін мойындау; заң
жүзінде қарастырылған жағдайларда депутаттардың өкілеттігін мерзімінен
бұрын тоқтату туралы мәселелерді шешу; сессияның төрағасы мен хатшысын
сайлау; депутаттардың өздерінің міндеттерін орындағаны туралы хабарламасын
тыңдау т.б.
- Кеңес органын құру бойынша өкілеттілік: олардың қызметін бақылау;
аткарушы комитетті сайлау (атқару комитетінің төрағасын, оның
орынбасарларын, хатшысын және мүшелерін сайлау) және оның құрамын өзгерту;
тұрақты комиссияны сайлау жене оның құрамын өзгерту; атқару комитеті мен
тұрақты комиссияның жұмысының есебін тыңдау; бөлімдерді құру; халықтық
бақылау комитетін құру; атқару комитетінің қүрылымы мен штатын бекіту;
әкімшілік және қадағалау комиссиясын құру; кәмелетке толмағандардың ісі
бойынша комиссия құру; аудандық халық сотының төрағасын бекіту, облыстық,
өлкелік, аізтономиялық облыс соттарының, ұлттық округ соттарын сайлауды
өткізеді және оған бақылау жасау.
- Басшылықтың шаруашылық және әлеуметтік-мәдени қүрылыстың маңызды
мәселелерін шешу бойынша өкілеттігі; экономикалық және әлеуметтік дамудың
перспективалық және жылдық жоспарларын бекіту; сайлаушылар талабының
орындалуы бойынша іс-шаралар жоспарын бекіту; бюджеттің орындалуы кезінде
алынған қосымша табысты бағыттау шешімдерін қабылдау; ұжымшар мен
кеңшарларға бөлінген қаржыларды бағыттау туралы шешімдер қабылдау жатады.
Мұнда жергілікті кеңестердің актісіне басқару актісі ретінде
қабылданған шешімдер жатады. Ол шешім кеңес депутаттарының басым
кепшілігінің ашық дауыс беруімен қабылданып отырды.
Барлық жергілікті кеңестер өз қарауындағы істер бойынша орындату
процедурасына жататын шешімдер қабылдауға құқылы болды.
Жергілікті халық депутаттар кеңесінің тұрақты комиссияларын - халық
депутаттарының жергілікті кеңесінің органы деп тануға болады. Бұл органның
қызметтік ұйымдастырылу құзыреті конституциялық нормада бекітілген болатын.
Жергілікті кеңестер ездерінің тұрақты комиссияларьн сайлаудан кейінгі
бірінші сессиясында сайлап отырды. Комиссияның қанша адамнан тұратындығын
кеңестің өзі белгіледі. Бірақ та, кейбір тұрақты комиссия заңға сөйкес
міндетті түрде кұрылуға тиіс болды. Ол тұрақты комиссиялар - мандаттық,
жоспарлы-бюджеттік, социалистік зандылық және қоғамдық тәртіпті қорғау
бойынша құрылатын комиссиялар еді. Басқа барлық тұрақты комиссиялар
шаруашылық және елеуметгік-мәдени құрылыс; өнеркәсіп, құрылыс, көлік және
байланыс; сауда және қоғамдық тамақтану, халыққа тұрмыстық қызмет керсету;
табиғатты қорғау, дене шынықтыру, спорт комиссиялары болып кұрылды.
Жергілікті кеңес комиссияның төрағасын және барлық оның құрамын
сайлады. Төраға мен хатшы сол комиссияның мөжілісінде сайлануы керек
болатын. Комиссия міндетіне: кеңесте қүрылатын мәселелерді қарау үщін
ұсыныстар дайындау, кеңес шешімдерінің орындалуына бақылау жасау міндеттері
кірді.
Тарихи өткен кезеңімізге кез жүгірте қарап өтсек, мемлекет
механизмінде жергілікті кеңестердің атқару комитеті де үлкен роль атқарды.
Атқару комитеті өрбір шақырылған кеңестің бірінші сессиясында сайланып
отырды. Ол төраға, орынбасар, хатшы және комитет мүшелерінен тұрды. Атқару
комитетінің мүшелері 5-7 адамнан 15-25 адамға дейін тұратын еді.
Сонымен атқару комитеті бүкіл ағымдағы жүмысын өзіне қарасты
шаруашылық мекемелерді, ұйымдарды тікелей баскаруга багаттайды. Аткару
комитеті өзіне тиесілі мәселенің бәрін шешуге міндетті болып табылды.
Олардың қызметі жергілікті кеңеске жүктелген міндеттердің бүкіл кешенін
жүзеге асыруға тікелей байланысты болып келеді.
Сондай-ақ атқару комитеттері кеңес аппаратының жетекші кадрларын
талдап, қызметке орналастырады. Жоғары тұрған атқарушы органның маңызды
басты қызметі өзінен темен түрған атқару комитетінің қызметіне жалпы
басшылық жасап, бақылау жүргізу болып табылды.
Тарих толқынында бүгінгі күнде жергілікті өкілді органдардың жүйесін
еліміздің облыстық, қалалық, аудандық мәслихаттары қамтып отыр.
Мәслихаттарға занды тәртіп бойынша мынандай міндеттер жүктелгенін саралап
көрсете аламыз:
- тиісті аумақтың әлеуметтік және экономикалық даму
бағдарламаларының орындалуьін қамтамасыз етуге бақылау жасау;
-жергілікті жерлерде Қазақстан Республикасы Конституциясының,
зандарының, Парламенттің қаулыларының, Қазақстан Республикасы Президенті
мен Үкіметі қүжаттарының, жоғары тұрған мәслихаттар мен әкімдердің өз
құзыреттері шегінде қабылданған шешімдерінің орындалуын камтамасыз етуге
жол ашу;
Республикалық және жергілікті өкімет органдары арасындағы байланысты
камтамасыз етуге жергілікті мемлекеттік басқару мүддесін кездей отырып, қол
жеткізу;
Халықты жергілікті істерді басқаруға қатыстыруды камтамасыз ету жүктелген.
Мәслихаттардың құрылу тәртібі және қүрамы. Меслихатгарды құру тәртібі
Казақстан Республикасы "Жергілікті мемлекеттік басқару туралы" Заңының 5-
бабына сәйкес жүзеге асырылуды көздейді.
Мәслихаттарды тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністің халқы жалпыға
бірдей, тең және төте сайлау қүқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы
төрт жыл мерзімге сайлай алады. Мәслихаттың өкілеттігін заңда көзделген
негіздер бойынша Сенат мерзімінен бұрын тоқтатуы немесе ол өзін-өзі тарату
негізінде шешім шығарған жағдайда тоқтатуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының 20 жасқа толған азаматы депутат болып тек
бір мәслихатқа ғана сайлана алады. Сот әрекетке қабілетсіз деп таныған,
сондай-ақ соттың үкімі бойынша бас бостандығынан айыру орындарында отырған
азаматтар сайлауға қатыспайды.
Мәслихат депутаттығына кандидаттар ұсынуға келер болсақ, кандидат
ұсынуды белгіленген тәртіп бойынша тіркелген республикалық немесе
жергілікті қоғамдық бірлестіктер, сондай-ақ олардың құрылымдық бөлімшелері
және өзін-өзі ұсыну жолымен республика азаматтары жүзеге асырады.
Республикалық немесе жергілікті қоғамдық бірлестіктердің, олардың
құрылымдық бөлімшелерінің мөслихат депутаттығына кандидаттар ұсынуын, өрбір
кандидат дауысқа түсетін сайлау округін көрсете отырып, олардың жоғарғы
органдары жүргізеді. Қоғамдық бірлестіктердің осы қоғамдық бірлестіктің
мүшесі болып табылмайтын адамдарды депутаттыққа кандидат етіп ұсынуға
құқығы жоқ екендігін де ескере кеткен жөн. Қоғамдық бірлестік не оның
қүрылымдық бөлімшесі әрбір сайлау округінде мәслихат депутаттығына бір ғана
кандидат ұсына алады. Мәслихат депутаттығына кандидаттар ұсыну туралы шешім
республикалық немесе жерғілікті қоғамдық бірлестіктің, оның қүрылымдық
белімшесінің жоғары органы мүшелерінің жалпы санының көпшілік дауысымеи
қабылдаиады және хаттамадан үзінді көшірмемен ресімделеді.
Республикалық немесе жергілікті қогамдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттiк университетi
Мемлекет және құқық теориясы кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Жергілікті мемлекеттік басқару органдары: құрлымы, мәртебесі,
мақсаты және міндеттері
Пән: Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы
Специальность 5В030100-Юриспруденция
Выполнил: Айтмухамбетов Н,
студент 2 курса
очной формы обучения
гр.
11-411-17
Руководитель: Майсатаева А.Ш.
ст.
преподаватель
_____________________
Защита
курсовой работы
состоялась ___ _______2012г.
оценка_________________
Костанай 2012
2027
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Жергілікті мемлекеттік басқару органдарының жалпы
сипаттамасы ... ... ... ...10
1.1 Жергілікті өзін-өзі басқарудың жалпы
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2 Жергілікті өкілді органдардың сипаттамасы, оның жүйесі мен құрылу
тәртібі және
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 16
1.3 Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқарудың
құқықтық мәртебесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...33
2 Жергілікті мемлекеттік басқарудың
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..37
2.1 Әлемдегі жергілікті өзін-өзі басқару
үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.2 Мемлекет және қоғамның диалектикалық даму барысындағы жергілікті
өзін-өзі басқарудың маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
2.3 Жергілікті өзін-өзі басқару – азаматтық қоғам құрудың қажетті
белгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
3 Жергілікті мемлекеттік басқарудың ерекшеліктері мен оны дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
3.1 Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқару институтын ендірудің
ерекшеліктері және проблемалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..57
3.2 Қазақстанда билікті орталықсыздандыру (жергілікті өзін-өзі
басқару) стратегиясының
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
Пайдаланылған дерек көздер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
Кіріспе
Бұл еңбекте, елімізде жергілікті өзін-өзі басқару институтын ендірудің
ерекшеліктері және проблемалары зерттелген. Қазақстанның бергі тарихында
мемлекеттік басқару құрылымында өзін-өзі басқарудың мүлдем болмауы, қоғам
үшін бұл ұғымды тіптен бейтаныс етуде. Қазіргі таңда өткір қоғамдық
талқыдағы бұл мәселені осы еңбекте ғылыми-теориялық тұрғыдан жан-жақты
зерттеуге тырыстық. Бұл ғылыми еңбектің алғашқы бөлімінде жергілікті өзін-
өзі басқарудың жалпы ұғымы және Республикадағы жергілікті өзін-өзі
басқарудың құқықтық мәртебесі қамтылған. Екінші бөлімінде әлемдегі
муниципалдық басқару үлгілері, мемлекет және қоғамның диалектикалық даму
барысындағы жергілікті өзін-өзі басқарудың маңызы және өзін-өзі басқару
қауымдастықтарының азаматтық қоғамның маңызды белгісі екендігі жөнінде
зерттеу жүргізілген. Соңғы үшінші бөлімде Қазақстанда жергілікті өзін-өзі
басқару институтын ендірудің ерекшеліктері және проблемалары, сонымен бірге
елімізде билікті орталықсыздандыру стратегиясының бағыттары мәселе ретінде
қозғалған.
Қазақстан Республикасының егемендікке ие болуы мен мемлекеттік
реттеудің нарықтық механизміне негізделген жаңа демократиялық қатынастардың
даму жолын тандауы, құқықтық саланы және мемлекеттік органдарды
реформалаудың қажеттілігін шарт етіп қойды.
Мемлекеттілік қалыптасуының маңызды құрамдас бөліктерінің бірі
саналатын елдің саяси-құқықтық жүйесінің дамуы экономиканың түбегейлі
реформалануымен де, оның нарық жолына түсуімен бір мезетте жүзеге асты.
Демек, бұл процестер өзара тығыз байланысты болып келеді және бір-біріне
елеулі ықпалын тигізеді деп айтуға болады.
Өткен уақыт ішінде республикамызда нарықтық өзгерістерді жүргізуге,
оны қабылдай отырьш елді басқаруға бағытталған бірнеше заң қабылданды,
бірқатар құрылымдық реформалар жүзеге асырылды. Бұл мемлекеттік басқарудың
тұтқасын құрайтын жергілікті баскару органдарындағы белсенді азаматтардың
заманауи жауаптылықта пісіп жетілген елеулі шоғырының қалыптасуына мұрындық
болды.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі жылдарындағы құқықтық
реформалауға талдау жасау барысында оның басты нәтижесі мемлекет дамуының
стратегиялық бағытын айқындағаи, азаматтардың құқықтары мен
бостандықгарының негізін берік калаған, сондай-ақ мемлекеттік органдардың
жаңа жүйесін құқықтық тұрғыда бекіткен 1995 жылғы 30 тамыздағы Қазақстан
Республикасының Конституциясын қабылдауы болып табылады деп айта аламыз
[1].
Бүгінгі жас мемлекетіміздің алдында тұрған шешімін күтер негізгі
мәселелерге баға бере келе, біздің саяси-құқықтық өмірімізде мемлекет пен
қоғамның, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының негізін қалайтын
демократиялық даму негіздерінің мықты орныққаны туралы батыл айтуға болады.
Осы бағытта аз ғана уақыттың ішінде мемлекетімізде біршама кұқықтық
реформалар жүргізіліп, олар өз жемісін де беріп үлгерді. Мысалы, елімізде
мемлекеттік басқару саласын (жоғарғы жене жергілікті), экономика, ішкі
саясат, мәдениет, әлеуметтік-саяси өмір, сыртқы саясат, құқықтық тәртіпті
сақтау саласын, мемлекетіміздің қауіпсіздігі сияқты салаларды реттейтін
салалық көптеген заңцар мен жарлықтар жоғары кәсіпқойлық дәрежеде
қабылданып, жүзеге асырылуда.
Сол заңдар мен жарлықтардың қатарына жергілікті мемлекеттік басқару
органдарының құқықтық режимін қалыптастыратын, әрі танытатын тарихи алғы
шарттар турасында елеулі мәні бар нормативті құқықтық актілер ретінде
мыналарды атауға болады: 1993 жылы 10 желтоқсандағы алғашкды "Казақстан
Республикасының жергілікті өкілді және аткарушы органдар туралы" Заңы;
"Қазақстан Республикасының жергілікті өкілді және атқарушы органдар туралы"
Қазақстан Республикасының Заңына 02.05.1995 ж., 20.11.1998 ж., 05.04.1999
ж., 20.07.1999 ж., 16.11.1999 ж. енгізілген өзгерістер мен толықтырулары;
1995 жылы 2 мамырдағы Республика Президентінің "Жергілікті өкілді және
атқарушы органдар туралы" Заңына енгізілген өзгерістер мен толықтырулар
туралы кабылданған Жарлығы; 1995 жылы 28 қыркүйектегі Республика
Президентінің "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" қабылданған
Конституциялық заң күші бар Жарлығы; 2001 жылы 23 каңтардағы №148-11
"Казақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы" Заңы
және оған енгізілген өзгерістер мен толықтырулар; 1999 жылғы 23 шілдедегі
Қазақстан Республикасының "Мемлекеттік қызмет туралы" №453-1 Заңы және оған
2001 жылғы 4 маусымдағы №204-1 Заңымен енгізілген өзгерістер мен
толықтырулар; "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" Қазақстан
Республикасының Конституциялық Заңына енгізілген өзгерістер мен
толықтырулар туралы Қазақстан Республикасының 2005 жьлы 15 сәуірдегі №44-
111 Конституциялық Заңын айтар едік.
Осы заңдар жергілікті өкілді және атқарушы органдардың құрылуын,
олардың кұзыреті мен қызметінің ұйымдастырылуын қамтамасыз етуге негіз
қалап берді. Ал, бұл саладағы заңдардың қайта қабылдануы мен қүқықтық
нормаларының қайта-қайта өзгерістерге ұшырауының себебі: мемлекеттік
қызметті жетілдіру женіндегі шаралар кешенін іске асыру барысындағы
жергілікті жерлердегі өкілді және атқарушы оргаңдарды реформалау бағытымен
тұсіндіріледі. Мысалы, айталық: Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 10
желтоқсанда кабылданған "Қазақстан Республикасындағы жергілікті өкілді және
аткарушы органдар туралы" Заңы [2].
Жергілікті мемлекеттік басқару органдарын тұтастай алғанда олардың
әрқайсысы да болсын өз-өздеріне құзыретті белгілей алмайды. Қазақстан
Республикасының Конституцияда көрсетілгендей, мәслихаттар мен жергілікті
атқарушы органдардың құзыретін, олардың ұйымдық және қызмет тәртібін
елімізде тек заң белгілеп беріп отырмақ.
Сонымен қатар бұл жерде жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі
басқару ұғымдарының ара катынасына байланысты мәселені ерекше қарастырған
жөн. Қазақстан Республикасында мемлекеттік биліктен жергілікті өзін-өзі
басқаруды ажыратуға негізделген өзіндік жергілікті басқару үлгісі пайда
болды. Еліміздегі жергілікті өзін-өзі басқарудың механизмдік құрылымы
жергілікті маңызы бар мәселелерді тұрғын халықтың өзі шешуін қамтамасыз
ететін мақсаттағы алғы шарттарға бағьпталған деп білеміз.
Осындай кызмет аясында жергілікті өзін-өзі баскару шаруашылық, мәдени,
әлеуметтік (аз қамтамасыз етілгендерге көмек қолын созу), білім беру және
т.б. салаларда түрлі органдар құра отырып, заңдарда белгілеген өкілеттіктер
шеңберінде автономды (дербестік мәнге ие) жұмыс жасауды көрсетеді.
Тақырыптың өзектілігі. Бұл тақырыптың өзектілігі, сол елімізде билікті
тең тармақтарға бөліп, әділ билік орнатып, кез келген деңгейде халықтың
пікірін ескеру, оларды билікке араластыру еліміздің алдына қойған міндеті.
Бұл жөнінде Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев 2006 жылдың 1 наурызындағы Казақстан
халқына жолдаған Жолдауында "Казақстан Республикасындағы жергілікті өзін-
өзі басқару жүйесін айқындайтын, мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы
өкілеттіктерді шектеу процесін аяқтайтын заң жобаларын әзірлеп,
Парламенттің қарауына енгізу керек. Бұған қоса, Үкімет Қазақстандағы
жергілікті өзін-өзі басқарудың дамуын қолдау жөнінде мемлекеттік бағдарлама
әзірлеуге тиіс" — деп, шешімін күткен мәселе төңірегінде арнайы тапсырмалы
талап қойғандығы белгілі [3].
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан Республикасындағы Жергілікті
мемлекеттік басқару органдарының қалыптасуы мен дамуы отандык заң
ғылымында, оның ішінде конституциялық құқық өкілдері тарапынан
егемендігімізді жариялап, тәуелсіздік алған жылдардан бастап, жүйелі түрде
зерттеле бастады.
Осы кезең аралығында Жергілікті мемлекеттік басқару органдарының түрлі
қырлары белгілі ғалымдар А.Т.Толеубековтың [17], Ө.Қ. Қопабаевтың [12],
Ғ.С. Сапарғалиевтің [7], А. Мұхтарованың [24] және т.б. тарапынан кеңінен
сөз етіліп үлкен талқылауға түскен болатын.
Біздің жұмыста негізінен Қазақстанда мемлекеттік басқарудың құрлымын,
мақсат, міндетін және құкықтық алғышарттарын ашу, оның отандық заң
ғылымнамада бағалануын айқындау. Сонымен қатар жергілікті мемлекеттік
басқару органына теориялық-тарихи құқыктық тұрғыда баға беру болып
табылады.
Зерттеу жұмысынын объектісі. Дипломдық жұмыстың негізгі объектісін
жергілікті мемлекеттік басқару оранының құрлымының қалыптасуы мен дамуы,
жергілікті жерде билікті басқару мен өзін өзі басқару тармақтарының өзара
ықпалдаса қызмет жасауы құрайды.
Зерттеу жұмысының пәні. Жергілікті мемлекеттік басқару органдарының
қалыптасуы, оның жүзеге асуы және даму ерекшелігі. Дипломдық жұмыстың нақты
пәні болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық зерттеу жұмысының басты
мақсаты - Жергілікті мемлекеттік басқару органдарының құрлымыдық
ерекшелігін, мәртебесінің тұтастай болмысын ашу және оның түрін айқындау
болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу көзделеді:
Жергілікті мемлекеттік басқару органдарының жалпы сипаттамасын беру;
Жергілікті өкілді органдардың сипаттамасы, оның жүйесі мен құрылу тәртібі
және құрамын айқындау;
Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқарудың құқықтық
мәртебесін ашып көрсету;
Жергілікті мемлекеттік басқарудың маңызын айқындау;
Жергілікті өзін-өзі басқару – азаматтық қоғам құрудың қажетті белгісі
екендігін көрсету;
- Жергілікті мемлекеттік басқарудың ерекшеліктері мен оны дамыту
жолдарын ашып беру.
Зерттеудің әдістері және әдістемесі. Зерттеу жұмысын әзірлеу барысында
жергілікті мемлекеттік органдардың құрлымын, мақсатын, міндетін зерделеген
барлық ғылыми еңбектерді ой сүзгісінен өткізіп, толық пайдалануға ұмтылды.
Зерттеу жұмысында коғамдық ғылымдарға ортақ жалпы және арнайы танымдық
әдістер жүйесі: диалектикалық, салыстырмалы, функционалды талдау, жүйелеу
әдістер басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының нормативтік базасы. Іздену жұмысының нормативтік
бастауларын Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан
Республикасының конституциялық заңы, Қазақстан Республикасы Президентінің
жарлықтары құрады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысында Жергілікті
мемлекеттік басқару органының құрылымдық ерекшелігі, Қазақстандағы
жергілікті басқару жүйесінің орнығуының тарихи-құқықтық алғышарттары,
жергілікті басқару жүйесінің қалыптасуы мен дамуының жолдары және оны
жетілдіру жолдары кешенді тұрғыда зерттеліп отыр.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Дипломдық жұмыста
қол жеткізген ғылыми нәтижелерді Қазақстан Республикасында билік,
мемлекеттік басқару негіздерін айқьндауда пайдалануға болады. Сонымен
қатар, зерттеу жұмысының нәтижелері елімізде жүргізіліп, жалғасын тауып
жатқан құқықтық реформаларды одан әрі дамытуда пайдалы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың нәтижелерін, сонымен катар, Қазақстандағы жоғарғы
заң оқу орындарында мемлекет және құқық теориясы, Қазақстан Республикасының
мемлекет және құқық тарихы, салыстырмалы құкықтану, конституциялық құқық
және т.б. пәндерден дәрістер жүргізуде семинар сабақтарын өткізуде
қолданылуға ұсынылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
сегіз бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланылған дерек көздер тізімінен тұрады
1 Жергілікті мемлекеттік басқару органдарының жалпы сипаттамасы
1.1 Жергілікті өзін-өзі басқарудың жалпы ұғымы
Қазақстан Республикасы Конституциясының 89-бабы І тармағында:
"Жергілікті маңызы бар мәселелерді тұрғын халықтың өзі шешуін қамтамасыз
ететін жергілікті өзін-өзі басқару танылады" деп көрсетілген. Бұл
жергілікті өзін-өзі басқаруға берілген ресми құқықтық түсіндірме. Өзін-өзі
басқарудың жалпы ұғымы мемлекет пайда болмай тұрып-ақ қалыптасқан. Бұл
адамдардың белгілі бір территориялық аумақта өзін-өзі басқаруға
негізделген коллективті қауымдастығы болатын. Ертеде адамдар өзін-өзі
басқаруды тікелей жиналыстар арқылы немесе сайлап қоятын өз өкілдері арқылы
жүзеге асыратын. Алғашқы қауымдық қоғамдағы адамдардың қауымдық, ұйымдық
құрылымдары жергілікті өзін-өзі басқарудың алғашқы үлгісі болатын. Кейін
мемлекет пайда болғасын билік қатаң орталықтанған негізде қалыптасты және
жергілікті өзін-өзі басқарудың ұғымы санадан өше бастады. 1960 жылдары
Европада белең ала бастаған билікті орталықсыздандыру құбылысының
нәтижесінде жергілікті өзін-өзі басқару жаңа мәнге ие болды. Әрине, тарихта
болған түрлі-түрлі мемлекеттерде өзін-өзі басқару үлгілері болды. Дегенмен
өзін-өзі басқарудың қазіргі формасы деңгейінде болмаған еді. Қазақтардың
көшпенді қоғамындағы хандықтарда мемлекет белгілерінің толық болмауы,
хандықтағы жергілікті жерлерде биліктің өзін-өзі басқару негізінде
қалыптасуына негіз болған еді.
Жергілікті өзін-өзі басқару қауымдастықтары қоғамдағы адамдардың ортақ
мүдделері негізінде бірігіп, қауымдық билікке негізделген. Қазіргі қоғамдық
бірлестіктер осы негізде құрылады. Бұрынғы әлеуметтік-территориялық жүйелер
қоғамның ортақ мүддесі тұрғысынан өзін-өзі басқару принциптері негізінде
жүзеге асқан. Көріп отырғанымыздай, жергілікті өзін-өзі басқарудың мықты
қоғамдық негізі бар. Қоғамдық қатынастар мен әлеуметтік нормалардың
күрделене түсуі негізінде мемлекеттің институттары қалыптаса бастады.
Тарихтан белгілі болғанындай, мемлекеттің қалыптасуында жергілікті
қауымдастықтардың бірігуі үлкен роль ойнады. Мұның классикалық үлгісі -
Ұлыбритания. Әрине, барлық мемлекеттер осылай қалыптасты деп айта алмаймыз.
Себебі, мемлекеттің қалыптасу факторлары өте көп және күрделі. Дегенмен,
мемлекет пен жергілікті қауымдастықтар арасындағы байланысты зерттеу
жергілікті өзін-өзі басқарудың ұғымын түсіну үшін маңызды.
Осының негізінде мемлекеттік құрылыстағы жергілікті өзін-өзі
басқарудың ролін айқындаймыз. Көптеген белгілері бойынша мемлекет пен
жергілікті өзін-өзі басқару қауымдастықтары ұқсас (белгілі бір
территорияның болуы, халықтың болуы, қоғамдық басқару органдарының болуы
т.б.). Қазақстан Республикасындағы Жергілікті мемлекеттік басқару туралы
заңына сәйкес жергілікті халық атынан өкілдік ететін Өкілді орган
(мәслихат) және атқарушы орган (әкім), жергілікті жердегі басқаруды жүзеге
асырады [4, 3б.].
Басқару органдары формалары бойынша мемлекетпен жергілікті басқару
органдары белгілері ұқсас. Дегенмен, ұмытпайтын бір жәйіт, мемлекет,
жергілікті басқару органдарының заңды қызметіне тікелей немесе жанама түрде
негіз қалайды.
Жергілікті өзін-өзі басқаруды басқаша түсіндіретін теориялар да бар.
Неміс ғалымы Гнейстің теориясы бойынша, жергілікті өзін-өзі басқару,
мемлекеттік басқарудың бір құрылымдық бөлігі болатындығын айтады [5,
509б.].
Жергілікті өзін-өзі басқаруға қатысты жалпы, біржақты пікір жоқ. Бұл,
қоғамдық-әлеуметтік, саяси-экономикалық мәні бар мәселе болғаны үшін бұған
қатысты сан түрлі ұғымдар қалыптасқан. Осы пікірлердің ішінде ресми
Конституциямен бекітілген ұғымның мәні ерекше. Себебі, Конституцияның 89
бабы өзін-өзі басқаруға қатысты туындайтын барлық пікірлердің негізгі
қайнар көзі болып табылады. Бұл норманың жүзеге асуын қамтамасыз ету үшін
мемлекеттік маңызы бар мәселелер және жергілікті маңызы бар мәселелердің
ара-жігі нақтылы ажыратылуы керек. Жергілікті халықтың күнделікті өміріне
қатысты мәселелердің барлығы жергілікті маңызы бар мәселелер болып
табылады. Осы мәселелерді жергілікті халықтың дербес түрде тікелей немесе
өкілдері арқылы шешуі өзін-өзі басқару деп аталады. Өзін-өзі басқарудың
шынайы формасын қалыптастыру үшін мемлекеттік органдармен жергілікті
органдар арасындағы өкілеттіліктер нақтылы айқындалуы тиіс.
Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқарудың тарихы әріде, қазақ
хандығы дәуірінен бастау алады. Қазақ хандығы заманында жергілікті
мәселелердің барлығы рулардың өз ішінде шешіліп отырған.
Орталық хандық өкімет жалпы мемлекеттік қорғаныс, дипломатиялық қарым -
қатынас мәселесі, жалпыға ортақ әдет-ғұрыптық нормалар енгізу, хандық
өкімет үшін алым-салық жинау және т.б. мемлекеттік маңызы бар мәселелерді
шешумен айналысқан. Әрине қазақ хандығында мемлекет нышаны белгілерінің
толық құрамда болмауы, көшпенділерді басқарудың, осындай жүйесінің
болуының өзі заңдылық еді.
Қазіргі “өзін-өзі басқару” ұғымын кең тұрғыдан қарастырсақ, бұл,
белгілі бір территориялық аумақтағы адамдар ұжымының өзіндік, ұйымдық-
басқару формасы болып табылады. Жергілікті өзін-өзі басқару мемлекет
қалыптасқаннан көп бұрын пайда болған. Ертедегі өзін-өзі басқару
қауымдастықтарына тән белгі, олардың ұйымдасуының басты факторы болып
табылатын ортақ мүдделер негізінде бірігуі. Қазір, қоғамдық бірлестіктер
мен ұйымдар осылай құрылады. Бастапқыда қоғамдық бірлестіктерге ұқсас
әлеуметтік-территориялық жүйелер ортақ мүдделер негізінде ерікті түрде
құрылған, ал бірлескен әрекеттерін “өзін-өзі басқару” қағидасы негізінде
іске асырған. Осының аясында қазіргі заманғы өзін-өзі басқару институты
күшті “қоғамдық” түбірін тауып отыр, яғни бұл институтты азаматтық қоғам
жүйесінің маңызды бір құрамдас бөлшегі ретінде қарастыруға барлық негіздер
бар.
Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқарудың тарихы әріде, қазақ
хандығы дәуірінен бастау алады. Қазақ хандығы заманында жергілікті
мәселелердің барлығы рулардың өз ішінде шешіліп отырған. Орталық хандық
өкімет жалпы мемлекеттік қорғаныс, дипломатиялық қарым - қатынас мәселесі,
жалпыға ортақ әдет-ғұрыптық нормалар енгізу, хандық өкімет үшін алым-салық
жинау және т.б. мемлекеттік маңызы бар мәселелерді шешумен айналысқан.
Әрине қазақ хандығында мемлекет нышаны белгілерінің толық құрамда болмауы,
көшпенділерді басқарудың, осындай жүйесінің болуының өзі заңдылық еді.
Жергілікті қауымның ұйымдық формасының қалыптасуы және ондағы қоғамдық
қатнастарды реттейтін әлеуметтік нормалар, ең алғашқы жергілікті өзін-өзі
басқару қауымдастықтарының пайда болуына алып келді. Бұдан шығатын
қорытынды жергілікті өзін-өзі басқарудың күшті қоғамдық қайнары бар және
азаматтық қоғамның маңызды бөлшегі болып табылады. Осындай жергілікті өзін-
өзі басқару қауымдастықтарының көбейіп бірігуі нәтижесінде мемлекет пайда
болған. Мұның классикалық үлгісі ретінде Ұлыбританияны атауға болады.
Әрине қазіргі мемлекеттердің барлығы осы жолмен құрылды деуден аулақпыз,
дегенмен біз үшін маңызды болғаны, жергілікті өзін-өзі басқарумен мемлекет
арасындағы байланысты ұғыну және оның табиғатын үйрене отырып, мемлекеттің
қалыптасуындағы жергілікті өзін-өзі басқару қауымдастықтарының рөлін
бағалау болып табылады. Мемлекет қалыптасып болғаннан кейін жергілікті өзін-
өзі басқарудың қоғамдық ұйымдар арасында және биліктің өз ішіндегі
жүйесінде маңызымен рөлі тез өзгере бастады. Сосын, ұзақ уақыт бойы
мемлекеттік құрылымда жергілікті өзін-өзі басқарудың “өзіндік орны”
айқындалмаған кезең болды.
Мысалы: Ресейде ең алғашқы мемлекеттің қалыптасуы жергілікті өзін-өзі
басқару қауымдастықтарының бірігуі нәтижесінде болған. Мұны славян
мемлекеттерінің қалыптасуын сипаттайтын “нормандтық” және қазіргі заманғы
басқа да ағымдар растайды [6, 9б.].
Осы жерден көріп отырғанымыздай әлеуметтік-территориялық жүйелерде
(оның ішінде қазіргі заманғы муниципалдық құрылымдар) мемлекет
белгілерінің барлығы бар, яғни белгілі бір территория, сол территорияда
тұратын халық және қоғамдық билік. Дегенмен, жергілікті билікпен
мемлекеттік билік арасында едәуір айырмашылық бар. Әртүрлі елдердегі
жергілікті өзін-өзі басқаруға тән негізгі белгілерді зерделей келгенде, оны
орталық биліктен ажырататын көптеген ерекшеліктерінің бар екендігін көруге
болады. Ең бастысы, бұл билік сипатының ерекшелігінен туындайды. Орталық
мемлекеттік билік тәуелсіз, өзін-өзі қайта құра алады. Ал жергілікті өзін-
өзі басқару орталық билік нұсқауының шегінде және тәртіппен әрекет ететін
заң аясындағы билік болып табылады.
Осылайша жергілікті өзін-өзі басқаруға биліктік (мемлекеттік) сонымен
бірге қоғамдық институттардың белгілері тән болып келеді. Жергілікті өзін-
өзі басқарудың қоғамдық- мемлекеттік сипаты, оны азаматтық қоғаммен
мемлекеттің бірігіп әрекет жасау механизімінде орталық, үйлестіруші буын
ретінде орнықтырады. Жалпы алғанда жергілікті өзін-өзі басқарудың кез-
келген мемлекет өміріндегі ең негізгі рөлі, осы екендігі даусыз.
Мемлекеттің басқару жүйесінде “тежемелік және тепе-теңдік” принципінің
тиімді механизімінің болмауы биліктік өкілеттіліктердің күшті орталықтану
құбылысын тудырады. Осының нәтижесінде жергілікті өзін-өзі басқару қысымға
түседі, жергілікті маңыздағы мәселелерді шешуде еріктілік дәрежесі
төмендейді, жергілікті органдардың өкілеттілігі кеміп, биліктің орталыққа
қарай шоғырлану процесі күшейеді [7, 16б.].
Ғалым В.А.Лапиннің пікірінше, адамзаттың тарихи тәжірибесі
көрсеткендей, мемлекет, қоғамды өзіндік ұйымдастырудың ең жоғарғы формасы
ретінде үздіксіз өзгерістерге ұшырап отырған. Көбінше осындай өзгерістер
мемлекеттік құрылымның өзгеруіне алып келетін мемлекеттік дағдарыстар
түрінде болады.
Мемлекеттік дағдарыстардың табиғаты әртүрлі, яғни оларды ішкі және
сыртқы факторлармен сипаттай беруге болады. Осындай факторлардың бірі,
шегіне жеткен авторитарлық сипатқа ие, биліктің жоғары дәрежеде
орталықтануы болып табылады. Белгілі болғанындай мемлекеттік дағдарыстардың
нәтижесінде не мемлекет ыдырайды, не дағдарыстан шығып, дамудың жаңа
сапалық деңгейіне көтеріледі [8, 41б.].
Дағдарыс уақытында, әдеттегідей орталық мемлекеттік билік әлсірейді,
ал жергілікті билік органдарының өкілеттілігі күшейе түседі. Көбінше бұл
“автоматты” түрде, арнайы шешімдер қабылдамай-ақ жүзеге асады.
Өкілеттіліктерді қайта бөлу процесінде жергілікті органдар, мемлекеттік
басқаруға қауқарсыз болған жағдайда ғана өкілеттіліктермен жауапкершілікті
өзіне алады. Бұл, кей жағдайларда мемлекеттің ыдырау процесін тежейді, ал
көбінше мемлекетті сақтап қалуға және нығайтуға мүмкіндік береді.
Мемлекет дағдарысты жеңгенннен кейін (өзі көтере алмайтын жүкті яғни
өкілеттіктерді төменге бергеннен соң) дамудың жаңа сатысында
өкілеттіктердің қайтадан орталықтану құбылысы басталады. Бұл құбылыс
тереңдей түсіп “қатерлі нүктеге” жеткенннен кейін,қайтадан жаңа дағдарыс
басталады, яғни биліктік өкілеттіліктер шектен тыс орталыққа немесе бір
адамның қолына шоғырланады. Жиырмасыншы ғасыр мұндай мысалдарға өте бай.
Мемлекеттің орталық аппаратында өкілеттіліктердің орталықтануы және
қоғаммен ымыралы келісімнің жоқ болуы, орталықтың қоғам мүддесіне қайшы
шешімдердің қабылдану құбылысын туындатады.
Нәтижесінде қоғам тарапынан билікке сенім азайып, азаматтық
бойұсынбаушылық белең алады. Кез-келген елде мемлекеттік дағдарысты алдын
алу және оны еңсеру механизімдері өткір мәселе ретінде қаралады. Егер
мемлекеттік дағдарыстар табиғатына, қоғам мүддесі және мемлекет тұрақтылығы
тұрғысынан қарайтын болсақ, онда сөз жоқ мұндай механизм – жергілікті өзін-
өзі басқару болып табылады. Осы тұрғыдан алғанда мемлекеттік билік
органдарының дағдарысты еңсеру кезеңіне жасалған стратегиясы жергілікті
өзін-өзі басқарудың өкілеттіктерін, әсіресе әлеуметтік – экономикалық даму
аясында күшейтуге негізделуі тиіс.
Алайда бұл мәселе төңірегінде мүлдем қарсы көзқарастағы пікірлер де
бар. Яғни, дағдарысты жағдайда жергілікті өзін-өзі басқарудың өкілеттігін
кеңейту мемлекеттік билікті нығайтуға кері әсерін тигізеді. Мұндай
көзқарасты жақтаушылардың пікірінше дағдарысты, мемлекеттік билікті барынша
орталықтандыру арқылы ғана еңсеруге болады. (мұнда жергілікті өзін-өзі
басқаруға орын жоқ) [9, 31б.]. Күшті мемлекеттік билік жағдайында
тиісінше, мемлекеттік еріктің әлсіздігін көруге болады. Дегенмен жоғарыда
аталған көзқарас тарихи тәжірибемен расталмайды. Дағдарыс кезеңінде
мемлекеттік билік өзін нығайту үшін бірқатар өкілеттіліктерді төменгі билік
буындарына “лақтыруға” мәжбүр болады, осылайша өзіне өмірлік маңызды
өкілеттіктерді ғана сақтап қалады. Бұлар: заңдардың орындалуын қадағалау;
құқықтық тәртіпті қорғау және сақтау; мемлекет қаржысын басқару; армияны
ұстау; шекараны қорғау; халықаралық қатнастар және т.б. Дағдарыс тереңдеген
сайын жергілікті өзін-өзі басқару, өкілеттіктердің кең ауқымын өзіне ала
береді. Бұған мысал, қазіргі Ресейдегі жағдай, яғни барған сайын жергілікті
өзін-өзі басқару өкілеттігі кеңейіп келеді, сәйкесінше орталықтыкі кему
жағдайында [10, 68б.].
Жергілікті өзін-өзі басқарудың ұйымдық құрылымының қазіргі заманғы
принциптері, мемлекет пен қоғамның ғасырлар бойғы диалектикалық қарама -
қарсылығы негізінде қалыптасқан. Бұл, ымыраға келу үшін үздіксіз
ізденіске түскен мемлекетпен қоғам мүдделерінің жемісі. Осы тұрғыдан алып
қарағанда қазіргі заманғы жергілікті өзін-өзі басқару, мемлекетпен
жергілікті қауымдастық мүдделерін қосқан, бірігіп әрекет етудің ғасырлар
бойы қалыптасқан дәстүрлі механизмі десе де болады. Әлемдік өркениет
(Европалық қауымдастық түрінде) тұрақсыз билік режимдеріне қарсы
бағытталған шешім қабылдады. 1985 жылы “Жергілікті өзін-өзі басқару
жөніндегі Европалық хартия” қабылданды. Бұл хартия, қоғаммен мемлекет
мүдделерінің ымыраға келуінің тарихи алғышарты болып табылады. Осылайша
жергілікті өзін-өзі басқаруды, күшті мемлекетттік билік орнықтыруға
қажет фактор ретінде қарастырамыз[11, 6б.]. Жергілікті өзін-өзі
басқарудың дамуы мемлекеттік биліктің күшейуіне негіз болады. Дағдарыс
кезеңінде жергілікті маңыздағы мәселелердің жауапкершілігін өзіне ала
отырып, жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттің сақталуын және нығайуын
қамтамасыз етеді. Дағдарыс кезеңіндегі жергілікті өзін-өзі басқару
мемлекет дамуының тұрақтылығын қамтамасыз етеді, қоғамның әлеуметтік
жарылуын болдырмайды. Биліктің әсіре орталықтануын сыртқы агрессиялық
қауіп төнгенде ғана ақтауға болады. Осыдан шығатын қорытынды, мемлекеттің
тұрақты түрде дамуы үшін биліктік қатнастарда жергілікті өзін - өзі
басқару институты болуы керек. Мұнсыз мемлекет дәрменсіз, жергілікті өзін-
өзі басқаруға көп қысымның болуы мемлекеттік дағдарыстар туындатады.
Жергілікті өзін-өзі басқару институтының Қазақстандағы жағдайын және
құқықтық мәртебесін саралай келгенде бұл институттың орнығуын тежеудің
мемлекет дамуына орны толмас зардап келтіруі мүмкін екендігі анық.
Сондықтан мемлекет, жергілікті өзін-өзі басқару институтын орнықтыруға
бағытталған нақты саясат жүзеге асыруы қажет.
Жергілікті билікті реформалауда екі түрлі қарама-қайшылық бар:
Бірінші қайшылық. Жоғарыда аталғандай жергілікті өзін-өзі басқару
табиғаты күрделі қоғамдық мемлекеттік сипатқа ие. Жергілікті өзін-өзі
басқару, өзінің қоғамдық сипатына қарай, жергілікті қауым мүдделерін
қорғауда мемлекетпен бәсекелес құрылым болып табылады. Бұл жағдай,
мемлекетпен жергілікті қауым мүдделерінің күрделі негізде тоғысуын талап
етеді. Келесі бір жақтан мемлекеттік билік әрқашан үстемдік сипатқа ие
болғандықтан, жергілікті өзін-өзі басқаруға әрқашан қысым көрсетеді. Мұны
тарихи тәжірибеде дәлелдейді. Осылайша қарама қарсылық туындайды: бір
жағынан орталық билік, мемлекеттің нығайуы үшін жергілікті өзін-өзі
басқаруды қолдап отырады, екінші жағынан орталықпен жергілікті билік
арасындағы басқару өкілеттігіне байланысты туындайтын “биліктік бәсекені”
әкімшілік тәсілдер арқылы басып отырады.
Екінші қайшылық. Бұл жергілікті өзін-өзі басқару реформасын жүзеге
асырудың тәсілімен бағыттарына байланысты туындайды. Жергілікті өзін-өзі
басқару, өз болмысына қарай мемлекеттік күштеуге төзбейді, ол тек қана
белгілі бір еркін жағдайда ғана дамуы мүмкін. Жергілікті өзін-өзі басқару
және мемлекеттік басқару бір әкімшілік жүйе ішінде болуы мүмкін емес.
Сондықтанда болар жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттік билік органдары
жүйесіне кірмейді [12, 87б.].
Мемлекет жергілікті өзін-өзі басқарудың дамуына мүдделі және бұл үшін
қажетті іс-шаралар жасайды. Мәселенің келесі бір жағы, өзін-өзі басқару тек
мемлекеттік билік есебінен ғана жетіледі. Яғни, жергілікті өзін-өзі басқару
“төменнен” бастап дамып жетіледі және әрқашан мемлекеттің қолдауына,
бақылау жасауына мұқтаж болып табылады. Көптеген елдерде жергілікті өзін-
өзі басқару “жоғарыдан” жүргізілген. (Тек қана Англияда бұл реформа басқаша
жүзеге асқан).
Жергілікті өзін-өзі басқару реформасын жүргізуде (жергілікті өзін-өзі
басқаруды орнықтыруда) бұған дайындықтың (әсіресі жергілікті биліктің өзі)
тым аз екендігі белгілі. Бұның негізгі себептері мыналар:
Мемлекеттік құрылым идиологиясының жоқтығы;
Қазақстанның өзіндік муниципалдық басқару дәстүрінің болмауы.
- “Мемлекетке арқа сүйеушілік кейіптің” күшті орнығуы, яғни ұзақ уақыт
бойы тоталитарлық сипатқа ие мемлекеттік биліктің жергілікті бастамамларды
қысымда ұстауы.(КСРО кезеңіндегі басқару жүйесі).
Жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізе отырып мемлекет, жергілікті
қауымдастық әлеуетіне шынайы түрдегі жеткілікті еркіндік беруі тиіс,
сонымен бірге адамдарға да.
Жоғарыда аталған, мемлекет пен муниципалдық құрылымдар арасындағы
елеулі екі қайшылықты еңсеру үшін жергілікті өзін-өзі басқаруды қолдауға
бағытталған мемлекет бағдарламасы жасалуы тиіс. Басқаша айтқанда мемлекет
қолдауынсыз жергілікті өзін-өзі басқаруды орнықтыру мүмкін емес.
1.2 Жергілікті өкілді органдардың сипаттамасы, оның жүйесі мен кұрылу
тәртібі және құрамы
Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқаруды өз
кезегінде жергілікті өкілді органдар да өз кұзырындағы мөселелер бойынша
жүзеге асырады. Жергілікті аумақтық әлеуметтік-экономикалық реформалар,
мемлекеттік тұрғын үй саясаты, индустриялық-иновациялық, сондай-ақ таза су,
агроазық-түлік және т.б. аумақты дамыту жоспарлары негізіндегі
бағдарламалардың уақтылы орындалуына халықтың мүдесін қорғай отырып,
бақылау жүргізу және оның жүзеге асырылуына ықпал ету мәслихаттың
жергілікті өкілді орган ретіндегі сипатын ашып береді.
1995 жылғы Қазақстан Республикасы Конституциясының "Жергілікті
мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару" деген VIII-бөлімінде жергілікті
өкілді органдардың сипатына, мақсатына және құрылу тәртібіне қатысты жалпы
ережелер айқындалған.
Аталған нормалар 1995 жылгы 30 тамыздағы Қазақстан Республикасының
Конституциясынан бастау алып, ол жөніндегі туындаган қоғамдық қатынастар
Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы N148-11 "Қазақстан
Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы" Заңымен [14],
"Казақстан Республикасындағы сайлау туралы" Қазақстан Республикасының
Конституциялық Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан
Республикасының 2005 жылғы 15 сөуірдегі N44-111 Конституциялық Заңдарымен
реттеліп, жүзеге асырылады [15].
Жергілікті мемлекеттік басқаруды тиісті аумақтағы істің мән-жайы үшін
жауапты жергілікті өкілді және атқарушы органдардың жүзеге асыратыны
Конституцияда заңды негізде баяиды етілген. Жергілікті өкілді орган
(мөслихат) халықтың өкілдік ететін бірыңғай жүйелерінің ажьірамас бөлігі
бола отырып, осы жүйеге тән белгілерін өз бойына сіңірген.
Айталық, жергілікті өкілді орган (мәслихат) - бұл облыстың
(республикалық маңызы бар қаланың, астананың), ауданның (облыстық маңызы
бар қаланың) халқы сайлайтын, халықтың еркін білдіретін жене Казақстан
Республикасының заңдарына сәйкес оны іске асыру үшін қажетті шараларды
белгілейтін және жүзеге асырылуын бақылайтъш сайланбалы орган.
Мұның өзінен бұл орган халықтың өкілді органы екендігін және
мемлекеттің өкілді органдарының жүйесіне кірмегендіктен, одан оқшауланьш
тұрғандығын аңғарудың қиындығы жоқ сияқты. Солай бола тұрса да, бұл
органның жалпы мемлекеттік мүдделерді ескеретініне күмән келтірмеуіміз
керек. Сондықтан да болар жергілікті өкілді органдардың (мәслихаттардың)
депутаттар жиналысы қызметінде өзіндік ерекшеліктерімен оқшауланатындығы.
Енді түсінікті болу үшін мемлекетіміздің жергілікті өкілді органдарын басқа
мемлекеттердің жергілікті өкілді органдарымен салыстырып көрсек.
Әлемнің көптеген елдерінде жергілікті мемлекеттік басқару сайлау
органдары мен атқарушы аппараттар арқылы жүзеге асырылады. Әдетте,
жергілікті өкілді органдарын сайлау реттері заңмен белгіленеді. Әрине,
мұндай жағдайда әрбір елде кандидаттарды ұсыну мен оларды сайлаудың озіне
тән ерекшеліктері болады. Сонымен қатар, атауларында да өзгешеліктер бар.
Мысалы, АҚШ-та "Муниципальдық кеңес", Ұлыбританияда "Графтар кеңесі",
Белоруссияда "Жергілікті кеңес", Францияда "Департамент кеңестері",
Өзбекстанда "Халық депутаттары кеңесі", ал Италияда "Жергілікті басқару
кеңесі" деп аталады.
Ал, біздің мемлекетімізде жергілікті екілді орган - "Мәслихат" деген
атауға ие. Енді салыстырмалы-құқықтық әдістеме негізінде жоғарыда аталған
мемлекеттердің жергілікті өкілді органдары мүшелерінің сайлану тәртібіне
қысқаша тоқтала кетсек артықтық болмас. Мысалы, АҚШ-та Муниципальдық
кеңеске сайлау өткізуде бірмандатты және көпмандатты округтер кұрылады.
Кеңес мүшелері осы округтер бойынша сайланады 16, 19б.].
Ұлыбританияда Графтар кеңесі мүшелері бірмандатты сайлау округтері
бойынша сайланады. Францияда Департамент кеңестері мүшелері екі турда
өтетін сайлау арқылы сайланады. Ал, Италияда Жергілікті басқару
кеңестерінің мүшелері көпмандатты сайлау округтері бойынша сайланады. Өз
мемлекетімізге келер болсақ, мөслихаттарға депутаттар жергілікті округтер
арқылы сайлаиады.
Салыстырмалы түрде алынған мемлекеттердің жергілікті өкілді
органдарының өкілеттік мерзімдері де өр түрлі болып келеді. Мысалы,
Ұлыбританияда - төрт жылға, Францияда - алты жылға, Италияда - бес жылға,
Жапонияда - төрт жылға, Түркіменстанда - бес жылға, Белоруссияда - төрт
жылға сайланады.
Қазақстан Республикасында мөслихат депутаттары халықтың жасырын дауыс
беруі арқылы - төрт жылға сайлана алады. Сонымен қатар, бұл өкілді органдар
мүшелерінің саны жағынан әр елде өр түрлі болып келеді. Мәселенки, АҚШ-та -
5-тен 50-ге дейін, Францияда - 9-дан 165-ке дейін, Италияда - 15-тен 80-ге
дейін, Жапонияда - 12-ден 120-ға дейін, Ұлыбританияда - 30-даи 70-ке дейін
мүшесі болады. Бұл жерде мүшесі деп отырғанымыз жергілікті өкілді органға
сайланған депутаттар. Қазақстан Республикасында жергілікті әкімшілік
территориялық-аумақтың сатылық ерекшелігіне қарай (аудандық, қалалық және
облыстық мәслихаттарда), мәслихатты - 25-теи 50-ге дейін (мүше ретінде)
депутаттар құрайды[17, 14б.].
Қайсы бір елде болмасын жергілікті өкілді оргамдардың нёгізгі жүмыс
түрі отырыс болып табылады. Бұл отырыстар сессиялық тәртіппен өткізіледі.
Мысалы, Франция мен Жанонияда сессиялар жылына 4 реттен кем өткізілмейді.
АҚШ-та бір айда 4 ретке дейін өткізіледі.
Казақстан Республикасында кезекті сессия жылына кем дегенде 4 рет
шақырьлады. Ал, мәслихаттың кезектен тыс сессиясын еткізу мәслихатқа
сайланған депутаттардың көпшілік дауысымен шешіледі. Бұл сессияда алдын-ала
дайындалған күн тәртібіндегі көкейкесті мәселелер каралады.
Енді бір сәт Кеңес Одағы кезеңіндегі жергілікгі халық депутаттар
Кеңесіне тоқтала кетсек, КСРО Конституциясына сәйкес мемлекеттік биліктің
өлкедегі, облыстардағы, автономиялық облыстардағы, автономиялық округгер,
аудандар, қалалар, поселкелер мен ауылдық елді мекендердегі органдары болып
халық депутаттар Кеңесі табылатын (КСРО Конституциясының 145-бабы).
Кеңес үкіметінде жергілікті жерлердегі билік органдар жүйесінің өмір
сүруі елдің әрбір аумағындағы негізгі мемлекеттік қызметті орындауды
қамтамасыз ету қажеттілігінен келіп шықты және мемлекеттік аппаратты
еңбекшілер қауымына жақындату, халықтың жергілікті маңызы бар мәселелерді
шешуге белсенді түрде тікелей қатысуы үшін жағдай жасау, азаматтардың
мемлекеттік және қоғамдық істерді басқаруға қатысудағы конституциялық
құқығын жүзеге асыруға жағдай жасау болып табылды.
Сондықтан да жергілікті билік органдарының қызметі, оның ұйымдастырылу
формалары мен принциптері Кеңес үкіметінің терең демократия бағытын
қалағанын керсетеді. 1977 жылғы КСРО Конституциясы және соның негізінде
кдбылданған 1978 жылғы Одақтас республикалар мен автономиялық республикалар
Конституциясы жергілікті билік органдары мен басқарудың мемлекеттік-
құқықтық мәртебесін бекітіп, олардың қызметін кеңейтіп, халықпен
байланысының демократиялық формаларын күшейте түсті[18, 67б.].
Жергілікті билік органдарына сайлау туралы заңдар жалпы тең құқықтық
принципті белгіледі, соған сәйкес жергілікті кеңес депутаттарының саны, сол
Кеңес мемлекеті территориясындағы халықтың санына байланысты анықталды.
Сонымен бірге, кеңестің ішінен тұрақты комиссия құру үшін депутаттар
санының жеткілікті болуы, сондай-ақ атқару комитеті депутаттарының сайлау
округтерінде жүмыс жүргізу үшін мүмкіншіліктердің сақталуы кезделетін.
Атап айтқанда, өлкелік кеңеске – З60 депутат, облыстық кеңеске - 238
депутат, автономиялық облысқа - 227 депутат, автономиялық округ кеңесіне -
109 депутат, аудандық кеңеске - 82 депутат, қалалық кеңеске - 137 депутат,
қаладағы аудандық кеңестерге - 216 депутат, поселкелік кеңеске - 57
депутат, ауылдық кеңеске - 33 депутат сайлануы тиіс болған.
Жергілікті халық депутаттар кеңесінің өкілеттіктеріне мына төмендегі
қызмет аясы жатқызылды:
өзінің бүкіл территориясында мемлекеттік, шаруашьшық және әлеуметтік-мәдени
құрылысқа жалпы басшылық жасау;
- экономикалық және өлеуметтік даму мен жергілікті бюджеттің
жоспарларын бекіту;
- өздеріне бағынышты мемлекеттік органдарға басшылық жасау;
- заңдардың орындалуының қадағалануын, мемлекеттік және қоғамдық
тәртіпті қорғауды қамтамасыз ету мөселелері.
Бұл кезде жергілікті кеңестердің өкілеттілігі жергілікті кеңестер
туралы заңдармен белгіленіп отырды. Ол заңдар төмендегі салаларды қамтыды:
жоспарлау, есеп беру, бюджеттік қаржылық жүмыстар, ауыл шаруашылық
өнеркөсібі, құрылыстар жүргізу, жерді және суды пайдалану, тұрғын үй,
коммуналды шаруашылық пен көгалдандыру, көлік және байланыс, сауда мен
қоғамдық тамақтану, тұрмыстық қызмет көрсету, білім беру, мәдени-
ағартушылық жұмыстар мен ғылым; денсаулық сақтау, денешынықтыру мен спорт,
әлеуметтік камсыздандыру, халықтық бақылау жүргізу, социалистік
заңдылықтарды қамтамасыз ету, мемлекеттік, қоғамдық тәртіп және
азаматтардың құқығын қорғау, қорғаныс жұмыстары.
Заң актілерінде бекітілген жергілікті кеңестердің қызмет аясының әр
түрлі өзіндік ерекшеліктері болды. Ауылдық және поселкелік кеңестер -
биліктің ең көп тараған және бұқаралық органы болып табылды. Ауылдық
кеңестің қызмет аясының ерекшелігіне оның ауыл шаруашылық, әлеуметтік-
мәдени қызмет көрсету саласындағы міндеттері мен құқықтары жатқызылды.
Бұл органдар ұжымдар мен кеңшарлар (колхоз, совхоздар) қызметіне
бақылау жасады, олардың жылдық, бес жылдық жоспарларды орындауын, жерді
пайдалану туралы, социалистік меншіктің қорғалу жағдайын бақылап отырды.
Сондай-ақ, ауылдық кеңестер ұжымдар мен кеңшарларға қоғамдық шаруашылықты
дамыту, олардың экономикасын нығайтуға жан-жақты көмек көрсететін болған.
Поселкелік кеңестер мен қала типтес поселкелік кеңестердің қызмет
аясына - коммуналды, әлеуметтік-мәдени және сауда қызметін дамыту бойынша
міндеттер тән болып келді. Ал, аудандық кеңестердің қызмет аясы кең және
жан-жақты ауқымды больш келген еді. Әсіресе, ауыл шаруашылығы - барлық
аудандар үшін экономиканың жетекші саласы болып табылғаны белгілі. Аудандық
кеңес аудандағы ауыл шаруашылық пен агроөнеркөсіп кешендеріне тікелей
басшылықжасауды өз мойнына алған десек, қателеспейміз.
Аудандық кеңестер сондай-ақ жергілікті өнеркәсіп пен халыққа тұрмыстық
қызмет көрсету, мемлекеттің және кооперативті сауда мен қоғамдық
тамақтануға басшылық жасауды да өз қарауына алған болатын. Ал, қалалық
кеңестер қала тұрғындарына коммуналдық-тұрмыстық, сауда және әлеуметтік-
мөдени қызмет көрсету, қала шаруашылығы, жергілікті өнеркөсіп саласындағы
кешенді қызметтерге жалпы басшылық жасап отырды. Аудандық кеңестерге
қарағанда қалалық кеңестер қызметінің аясы өте кең болды, ол тұрғын үй,
коммуналдық және әлеуметтік-мәдени құрылыс жұмыстарын үйлестіруден көрініс
тапты.
Халық депутаттарының қоғамдық кеңестері жергілікті өнеркөсіп, қалалық
коммуналдық-тұрмыстық мекемелер мен сауда кәсіпорындарының жұмысына
басшылық жасады. Бұл жерде облыстық, өлкелік кеңестер өздерінің қарамағына
өз ведомоствосына қарасты аумақта барлық шаруашылық және өлеуметтік-мәдени
құрылысқа кешенді түрде басшылық жасауы орынды. Сондай-ақ, облыстық,
өлкелік кеңестер ауыл шаруашылығы мен агроөнеркөсіп кешенінің басқа да
салаларына басшылықты жүзеге асыруды өзінің неізгі құзырында қалдырды.
Осылайша, облыстық, өлкелік кеңестер ауыл шаруашылығының даму
жоспарларын кұрып, ұжымдар мен кеңшарлардың мамандануы бойынша іс-шараларды
жүзеге асырып отырды. Бұған қоса, материалдық-техникалық жабдықтау ісімен
айналысып, ауыл шаруашылығы өнімдерін сатып алу, суландыру, өндірістік
процестерді механикаландыру, еңбекке ақы төлеуді ұйымдастыру жұмысын жүзеге
асырды.
Жергілікті халық депутаттар кеңесінің сессиялары - заң жүзінде
белгіленген тәртіппен шақырылатын кеңестердің мерзімді мәжілістері болып
танылды. Сессияда жалпы негізде мәселелерді қарау және шешу кеңестің
басқарушы орган ретінде өзіне қарасты шаруашылық, әлеуметтік-мәдени қрылыс
саласына өз ықпалын тікелей тигізу механизмін қамтамасыз етті.
Конституцияға сәйкес, жергілікті кеңес сессияларын олардың аткарушы
комитеті шақырып отырды. Сонымен бірге сессияны тек аткарушы комитеттің
бастамасы бойынша ғана емес, сондай-ақ сессия сол кеңес депутаттарының 13-
нің талабы бойынша да шақырылуға жатты. Сессияға дайындықты атқарушы
комитет тұрақты комиссиямен, депутатгармен және қоғам мүшелерімен жүзеге
асырды деп айта аламыз. Сессия жұмысына қаралатын меселенің сипатына қарай
атқарушы комитеттің басқармасы мен бөлімдері де қатысуы міндеттелді.
Одақтас және автономиялық республикалардың Конституциялары жергілікті
кеңестердің сессияда заң шеңберінде кез келген мәселелелерді қарап, шешім
шығаруына жол берді. Сессияда қаралатын мәселелердің тізімі жергілікті
кеңестер туралы заңмен белгіленген болатын. Мұндай мәселелерді үш топқа
бөліп қарастыруға болады:
- Депутаттық мандат туралы мөселелерді шешу бойынша өкілеттілік:
мандаттық комиссияны сайлау, депутаттардың өкілеттігін мойындау; заң
жүзінде қарастырылған жағдайларда депутаттардың өкілеттігін мерзімінен
бұрын тоқтату туралы мәселелерді шешу; сессияның төрағасы мен хатшысын
сайлау; депутаттардың өздерінің міндеттерін орындағаны туралы хабарламасын
тыңдау т.б.
- Кеңес органын құру бойынша өкілеттілік: олардың қызметін бақылау;
аткарушы комитетті сайлау (атқару комитетінің төрағасын, оның
орынбасарларын, хатшысын және мүшелерін сайлау) және оның құрамын өзгерту;
тұрақты комиссияны сайлау жене оның құрамын өзгерту; атқару комитеті мен
тұрақты комиссияның жұмысының есебін тыңдау; бөлімдерді құру; халықтық
бақылау комитетін құру; атқару комитетінің қүрылымы мен штатын бекіту;
әкімшілік және қадағалау комиссиясын құру; кәмелетке толмағандардың ісі
бойынша комиссия құру; аудандық халық сотының төрағасын бекіту, облыстық,
өлкелік, аізтономиялық облыс соттарының, ұлттық округ соттарын сайлауды
өткізеді және оған бақылау жасау.
- Басшылықтың шаруашылық және әлеуметтік-мәдени қүрылыстың маңызды
мәселелерін шешу бойынша өкілеттігі; экономикалық және әлеуметтік дамудың
перспективалық және жылдық жоспарларын бекіту; сайлаушылар талабының
орындалуы бойынша іс-шаралар жоспарын бекіту; бюджеттің орындалуы кезінде
алынған қосымша табысты бағыттау шешімдерін қабылдау; ұжымшар мен
кеңшарларға бөлінген қаржыларды бағыттау туралы шешімдер қабылдау жатады.
Мұнда жергілікті кеңестердің актісіне басқару актісі ретінде
қабылданған шешімдер жатады. Ол шешім кеңес депутаттарының басым
кепшілігінің ашық дауыс беруімен қабылданып отырды.
Барлық жергілікті кеңестер өз қарауындағы істер бойынша орындату
процедурасына жататын шешімдер қабылдауға құқылы болды.
Жергілікті халық депутаттар кеңесінің тұрақты комиссияларын - халық
депутаттарының жергілікті кеңесінің органы деп тануға болады. Бұл органның
қызметтік ұйымдастырылу құзыреті конституциялық нормада бекітілген болатын.
Жергілікті кеңестер ездерінің тұрақты комиссияларьн сайлаудан кейінгі
бірінші сессиясында сайлап отырды. Комиссияның қанша адамнан тұратындығын
кеңестің өзі белгіледі. Бірақ та, кейбір тұрақты комиссия заңға сөйкес
міндетті түрде кұрылуға тиіс болды. Ол тұрақты комиссиялар - мандаттық,
жоспарлы-бюджеттік, социалистік зандылық және қоғамдық тәртіпті қорғау
бойынша құрылатын комиссиялар еді. Басқа барлық тұрақты комиссиялар
шаруашылық және елеуметгік-мәдени құрылыс; өнеркәсіп, құрылыс, көлік және
байланыс; сауда және қоғамдық тамақтану, халыққа тұрмыстық қызмет керсету;
табиғатты қорғау, дене шынықтыру, спорт комиссиялары болып кұрылды.
Жергілікті кеңес комиссияның төрағасын және барлық оның құрамын
сайлады. Төраға мен хатшы сол комиссияның мөжілісінде сайлануы керек
болатын. Комиссия міндетіне: кеңесте қүрылатын мәселелерді қарау үщін
ұсыныстар дайындау, кеңес шешімдерінің орындалуына бақылау жасау міндеттері
кірді.
Тарихи өткен кезеңімізге кез жүгірте қарап өтсек, мемлекет
механизмінде жергілікті кеңестердің атқару комитеті де үлкен роль атқарды.
Атқару комитеті өрбір шақырылған кеңестің бірінші сессиясында сайланып
отырды. Ол төраға, орынбасар, хатшы және комитет мүшелерінен тұрды. Атқару
комитетінің мүшелері 5-7 адамнан 15-25 адамға дейін тұратын еді.
Сонымен атқару комитеті бүкіл ағымдағы жүмысын өзіне қарасты
шаруашылық мекемелерді, ұйымдарды тікелей баскаруга багаттайды. Аткару
комитеті өзіне тиесілі мәселенің бәрін шешуге міндетті болып табылды.
Олардың қызметі жергілікті кеңеске жүктелген міндеттердің бүкіл кешенін
жүзеге асыруға тікелей байланысты болып келеді.
Сондай-ақ атқару комитеттері кеңес аппаратының жетекші кадрларын
талдап, қызметке орналастырады. Жоғары тұрған атқарушы органның маңызды
басты қызметі өзінен темен түрған атқару комитетінің қызметіне жалпы
басшылық жасап, бақылау жүргізу болып табылды.
Тарих толқынында бүгінгі күнде жергілікті өкілді органдардың жүйесін
еліміздің облыстық, қалалық, аудандық мәслихаттары қамтып отыр.
Мәслихаттарға занды тәртіп бойынша мынандай міндеттер жүктелгенін саралап
көрсете аламыз:
- тиісті аумақтың әлеуметтік және экономикалық даму
бағдарламаларының орындалуьін қамтамасыз етуге бақылау жасау;
-жергілікті жерлерде Қазақстан Республикасы Конституциясының,
зандарының, Парламенттің қаулыларының, Қазақстан Республикасы Президенті
мен Үкіметі қүжаттарының, жоғары тұрған мәслихаттар мен әкімдердің өз
құзыреттері шегінде қабылданған шешімдерінің орындалуын камтамасыз етуге
жол ашу;
Республикалық және жергілікті өкімет органдары арасындағы байланысты
камтамасыз етуге жергілікті мемлекеттік басқару мүддесін кездей отырып, қол
жеткізу;
Халықты жергілікті істерді басқаруға қатыстыруды камтамасыз ету жүктелген.
Мәслихаттардың құрылу тәртібі және қүрамы. Меслихатгарды құру тәртібі
Казақстан Республикасы "Жергілікті мемлекеттік басқару туралы" Заңының 5-
бабына сәйкес жүзеге асырылуды көздейді.
Мәслихаттарды тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністің халқы жалпыға
бірдей, тең және төте сайлау қүқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы
төрт жыл мерзімге сайлай алады. Мәслихаттың өкілеттігін заңда көзделген
негіздер бойынша Сенат мерзімінен бұрын тоқтатуы немесе ол өзін-өзі тарату
негізінде шешім шығарған жағдайда тоқтатуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының 20 жасқа толған азаматы депутат болып тек
бір мәслихатқа ғана сайлана алады. Сот әрекетке қабілетсіз деп таныған,
сондай-ақ соттың үкімі бойынша бас бостандығынан айыру орындарында отырған
азаматтар сайлауға қатыспайды.
Мәслихат депутаттығына кандидаттар ұсынуға келер болсақ, кандидат
ұсынуды белгіленген тәртіп бойынша тіркелген республикалық немесе
жергілікті қоғамдық бірлестіктер, сондай-ақ олардың құрылымдық бөлімшелері
және өзін-өзі ұсыну жолымен республика азаматтары жүзеге асырады.
Республикалық немесе жергілікті қоғамдық бірлестіктердің, олардың
құрылымдық бөлімшелерінің мөслихат депутаттығына кандидаттар ұсынуын, өрбір
кандидат дауысқа түсетін сайлау округін көрсете отырып, олардың жоғарғы
органдары жүргізеді. Қоғамдық бірлестіктердің осы қоғамдық бірлестіктің
мүшесі болып табылмайтын адамдарды депутаттыққа кандидат етіп ұсынуға
құқығы жоқ екендігін де ескере кеткен жөн. Қоғамдық бірлестік не оның
қүрылымдық бөлімшесі әрбір сайлау округінде мәслихат депутаттығына бір ғана
кандидат ұсына алады. Мәслихат депутаттығына кандидаттар ұсыну туралы шешім
республикалық немесе жерғілікті қоғамдық бірлестіктің, оның қүрылымдық
белімшесінің жоғары органы мүшелерінің жалпы санының көпшілік дауысымеи
қабылдаиады және хаттамадан үзінді көшірмемен ресімделеді.
Республикалық немесе жергілікті қогамдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz