Қазақстан Республикасының Салық органдары: атқаратын қызметі, мақсаты және міндеттері
2042 Қазақстан Республикасының Салық органдары: атқаратын қызметі,
мақсаты және міндеттері
Мазмұны
Кіріспе 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1 Қазақстан Республикасы салық саясатының негізгі принциптері 10
... .
1.1 Салық салудың теориялық негіздері және Қазақстан Республикасы 10
салық заңнамасында көрініс тапқан принциптердің экономикалық
мәні
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
1.2 ҚР-да салық салудың көрінісі 20
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
...
1.3 ҚР-сы салық қызметі: органдарының міндеттері 34
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
2 Мемлекеттің салық саясатының қазіргі жағдайы 38
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
2.1 ҚР- салық органдарының 2007 жылғы қорытындысы және 2008 жылға
қойған мақсаттары 38
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..
2.2 Алматы облысы, Әуезов ауданының салық жинау 39
көрсеткіштері ... ... .
2.3 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің даму 41
кезеңдері ... ... ... ..
3 Халықаралық салық саясатының құқықтық принциптері және
қосарланған салыққа жол бермеуге қатысты халықаралық
келісімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
3.1 Халықаралық салық қатынастарының негіздері және алғашқы
халықаралық салықтық 45
келісімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
3.2 Қосарланған салықтық пайда болу себептер: халықаралық салықтық
режимдер және қосарланған салық пен 54
күрес ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..61
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
Пайдаланылған дерек көздер 63
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
Кіріспе
Салық – кез-келген өркениетті мемлекеттің негізгі табыс көзі.
Нарықтық қатынастар жағдайында салық жүйесі мемлекеттің қаржылық-
кредиттік механизмінің негізі, экономиканы ретке келтіруші маңызды құралы
болып табылады. Салық жүйесі қаншалықты дұрыс құрылса, шаруашылық
қызметінің тиімділігі соған байланысты дамиды.
Батыс елдерінде салық салу мәселелеріне Қазақстанның тәуелсіз салық
жүйесінің дәл бүгінгі шынайы жағдайына бейімделген теориялық тұжырымдар мен
салық теориясын түпкілікті зерттеген отандық ғалымдар қатары аз.
Салықтардың маңыздылығы жөнінде классик ғалымдар: салықтар қоғамның
кластарға бөлініп, мемлекеттердің қалыптасуына қатысты пада болған бұқара
билікті қамтамасыз ету үшін төленетін азаматтардың төлемдері екендігін
атап өткені бізге тарихтан мәлім. Бұл тұжырымнан байқағанымыздай қоғамның
даму тарихында бір де бір мемлекет салықсыз қызмет еткен емес, себебі
ұжымдық қажеттіліктерді өтеу барысындағы өз қызметін жүзеге асыру үшін
мемлекетке белгілі ақша қоры қажет. Осыдан келіп, салық ауыртпалығының аз
мөлшері мемлекеттің белгілі бір қызмет түрлерін жүзеге асыруда шығарған
шығынын өтеумен анықталады. Айталық, мемлекеттік басқару, қорғаныс, сот,
қоғамдық тәртіпті сақтау сияқты мемлекеттік қызмет түрлері көбейген сайын,
салықтар түрі де көбеюі тиіс.
Салықтық төлемдердің шынайы мәнін түсіну үшін оның негізгі
принциптерін анықтап алған жөн. Бүгінгі таңда салық құқығында классикалық
принциптерге айналған принциптерді белгілі экономист Адам Смит ұсынған
болатын. Ол төмендегі принциптер: [1, 79б].
- мемлекеттің тұрғындары өздерінің табыстарына қарай мемлекеттің
мұқтаждығын қанағаттандыру үшін атсалысуға тиіс;
әркім төлейтін салықтың мөлшері нақты айқындалған болуы тиіс. Салықты төлеу
мерзімі, төлеу тәсілі және төленетін сомасы өте анық болуы қажет;
салықты алу кезеңі мен уақыты немесе тәсілі салық төлеуші үшін ыңғайлы әрі
қолайлы болуы тиіс;
әрбір салықтың салмағы халықтың қалтасын ойсыратып ктпей, мүмкіндігінше
аздап алынуы қажет. Сонда мемлекет қазынасына түсетін табыс мөлшерленген
межеден артық болмаса, кем түспейді.
Бұл принциптер соншалықты қарапайым болғандығына қарамастан қазіргі
таңдағы салық принциптері осыларға негізделген. Осы айтылғандардың түпкі
тұжырымдары ретінде қазіргі заманғы экономикалық сипаты басым салық
принциптерін атап өтуге болады:
салық ставкасының мөлшері әрбір салық төлеушінің мүмкіндіктерін ескере
отырып, яғни, табысына қарай белгіленгені жөн. Табысқа салынатын салық
прогрессивті болуы керек. Алайда, бұл принцип әрқашан сақталмай, көптеген
елдерде салықтар пропорционалды түрде есептелуде;
табыстарға салықтың бір рет қана салынуына күш жұмсау қажет;
салық төлеу міндеттілігі әркімге тән;
салықтарды төлеу жүйесі мен процедурасы салық төлеушілерге түсінікті,
қарапайым және ыңғайлы болғаны жөн, ал салық жинаушы мекемелер үшін салық
жинау экономикалық тұрғыдан үнемді болғаны абзал;
салық жүйесі қоғамдық – саяси өзгермелі өзгерістерге оңай
ыңғайланатындай тиімді болуы керек;
салық жүйесі қалыптасқан жалпы ішкі өнімді бөлуді қамтамасыз етіп,
мемлекеттік экономикалық саясаттың тиімді құралына айналуы тиіс.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының егемендік алуына орай
отандық салық салу жүйесі біртіндеп қалыптаса бастады. Әрине, мұнда
нарқытық экономика мен ұлттық экономиканың ерекшеліктері басты назарға
алынуда. Дегенмен, қолданыстағы салық жүйесі әлі де болса өзіне жүктелген
қызметтерін толықтай жүзеге асыра алмай отыр. Сондықтан да бұл саладағы
құықтық, экономикалық және саяси мүдделеріне нұқсан келтірерліктей дәрежеде
болғандығы айқындалды. Сондықтан, 1995 жылдан бастап, мемлекет аумағында
КСРО жасаған барлық халықаралық салықтық- ынтымақтастықты орнықтырудың жаңа
кезеңі басталды.
Халықаралық салық салу жүйесіндегі ең басты проблемалардың және
принциптерідің бірі- қосарланған салыққа жол бермеу мәселесі. Бұл мәселе,
әсіресе, ХХ ғасырдың 20 жылдарында ерекше шиеленсіп кетті. І-дүниежүзілік
соғыс аяқталған соң, мемлекеттік шығындардың орнын толықтыру мақсатында
көптеген елдер салық көлемдерін арттыруға ұмтылды.
Қоғамымызда болып жатқан өзгерістер: мемлекеттің егемендік алуы,
қлоғамның демократиялық жаңаруы, жекешелендіру саясаты, нарықтық
экономикаға бет бұру, мемлекеттік және ұжымдық меншіктермен қатар жеке
меншік институттың өркендеп өріс алуы біздің елімізде салықтық және
инвестициялық қатынастарды заман талабына сай қалыптастыруды қажет етті.
Оған дәлел ретінде қазақстан Республикасы мен шет мемлекеттер арасындағы
қосарланған салық салуға жол бермеу жөніндегі Конвенцияларды атауға болады.
Бүгінде мұндай ратификацияланған конвенциялар 40 - қа жуық мемлекеттермен
жасалған.Осы жоғарыда айтылғанның барлығы тақырыптың өзекті болуын
білдіреді.
Салықтық қатынастарға байланысты келісім-шарттарға қол қойылғанына
қарамастан, көп жағдайларда, оларды жүзеге асырудағы қиындықтарға
байланысты қосарланған салық немесе салық төлеуден бас тарту мәселелері
толығымен шешілмейді. Олардың басты себебі- конвенция мәтіні мен тәжірибе
арасындағы сәйкессіздік, конвенция ережелерін толық түсінбеушілік,
мемлекеттердің салық жүйесінің бір жүйеге келтірілмеуі болып табылады.
Зерттеу жұмысынын объектісі. Дипломдық жұмыстың негізгі объектісін
жергілікті мемлекеттік басқару оранының құрлымының қалыптасуы мен дамуы,
жергілікті жерде билікті басқару мен өзін өзі басқару тармақтарының өзара
ықпалдаса қызмет жасауы құрайды.
Зерттеу жұмысының пәні. Жергілікті мемлекеттік басқару органдарының
қалыптасуы, оның жүзеге асуы және даму ерекшелігі. Дипломдық жұмыстың нақты
пәні болып табылады.
Жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының Салық органдары:
атқаратын қызметі, мақсаты және міндеттерінің сипаттамасын беру және оның
жүйесіне нақты әрі толық мазмұнын ашып беру.
Қазақстан Республикасының Салық органдары мемлекеттік қызметтермен
байланысады және мемлекет алдындағы мақсаттар мен міндеттерді жүзеге асыру
арқылы өз қызметін айқын көрсетеді. Қандай да болмасын мемлекеттің ең басты
белгісінің бірі – бұл салық жүйесі болып табылады.
Жұмыстың тақырыбының мазмұнын толығымен ашып көрсету мақсатында
төмендегідей міндеттер белгілідім, олардың қатарына мыналар жатады:
- Қазақстан Республикасы салық саясатының негізгі принциптерін ашу;
- Салық салудың теориялық негіздері және Қазақстан Республикасы салық
заңнамасында көрініс тапқан принциптердің экономикалық мәніне нақтырақ
толық мәлімет беру,
- ҚР-сы салық қызметі органдарының міндеттеріне сипаттама беру;
- Мемлекеттің салық саясатының қазіргі жағдайына талдап беру;
- Қазақстан Республикасының салық жүйесінің даму кезеңдеріне тоқталу;
- Халықаралық салық саясатының құқықтық принциптері және қосарланған
салыққа жол бермеуге қатысты халықаралық келісімдерн ашу.
Зерттелу деңгейі. Біз бұл еңбегімізде салық органдарының түсінігін,
түрлерін ресейлік және қазақстандық ғалымдардың зерттеулері мен ой-
пікірлерін қолдана отырып ашық көрсетуге тырыстық. Бұл жөніндегі
еңбектерден Ф.С Сейдахметованың Налоги в Казахстане, С.М Найманбаевтың
Салықтық құқық; - деп аталатын әдебиетін, тағы басқа бір қатар еңбектерді
атар едік.
Біз осы еңбекті жазарда алдымызға еңселі мақсат қойдық. Ол халық
игілігі аталатын мемлекеттің салық органдарын жинақталған материалдар мен
өзіміздің түйген ой-пікірлерімізді жүйелеп, саралап, тереңірек зерттеу.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік салық органдары туралы бір
ауыз сөз айтып, мақала жазбаған ғалымдар, заңгерлер, студенттер кемде-кем.
Соған қарамастан мемлекеттік салық органдары әлі толық зерттеліп болған
жоқ.
Зерттеудің әдістері және әдістемесі. Мемлекеттік салық органы бұл –
күрделі тақырып. Ал еңбектің басты мақсаты – осындай күрделі құқықтық
құбылыстың түсінігін ашып, түрлерін айқындап, жан-жақты тану.
Зерттеу жұмысында коғамдық ғылымдарға ортақ жалпы және арнайы танымдық
әдістер жүйесі: диалектикалық, салыстырмалы, функционалды талдау, жүйелеу
әдістер басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының нормативтік базасы. Іздену жұмысының нормативтік
бастауларын Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан
Республикасының конституциялық заңы, Қазақстан Республикасының Салық және
бюджетке төленетін өзге де төлемдер кодексі, Президентінің жарлықтары
құрады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысында мемлекеттік салық
органының құрылымдық ерекшелігі, Қазақстандағы салық жүйесінің орнығуының
тарихи-құқықтық алғышарттары, мемлекеттік салық жүйесінің қалыптасуы мен
дамуының жолдары және оны жетілдіру жолдары кешенді тұрғыда зерттеліп отыр.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Дипломдық жұмыста
қол жеткізген ғылыми нәтижелерді Қазақстан Республикасында салық,
мемлекеттік билік негіздерін айқындауда пайдалануға болады. Сонымен қатар,
зерттеу жұмысының нәтижелері елімізде жүргізіліп, жалғасын тауып жатқан
құқықтық реформаларды одан әрі дамытуда пайдалы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың нәтижелерін, сонымен катар, елімізде заң оқу
орындарында мемлекет және құқық теориясы, Қазақстан Республикасының
мемлекет және құқық тарихы, салыстырмалы құкықтану, конституциялық құқық,
Салық құқығы және т.б. пәндерден дәрістер жүргізуде семинар сабақтарын
өткізуде қолданылуға ұсынылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған дерек көздер тізімінен тұрады
1 Қазақстан Республикасы салық саясатының негізгі принциптері
1.1 Салық салудың теориялық негіздері және Қазақстан Республикасы
салық заңнамасында көрініс тапқан принциптердің экономикалық мәні.
Қазақстан Республикасы бүгінгі таңда құқықтық даму жолын таңдаған
тәуелсіз мемлекет болып табылады. Осыған орай ол өз экономикасын
тұрақтандыруда нарықтық даму жолын таңдады.
Мемлекетіміздің егемендігі, оның әлеуметтік бағдарлы нарықтық
қатынастарға бағытталған даму жолына көшуі, сондай-ақ мемлекет және қоғам
мүддесіне қажетті қаржы- қаражаттардың мемлекет құзырында орталықтандырылуы
және өтпелі кезеңдегі экономиканы реттеу барысында пайдаланатын салық
механизмінің жаңаша қалыптастырулуы салықтық құқықтың экономика және құқық
аяларынан өзіне тиесілі орнын алуының басты себебіне айналып отыр. Демек,
мемлекеттің материалдық мүддесі мен қоғам өмірінің айрықша аясының
тоғысатын жері, көбінесе объективті қаржылық-құқықтық құбылыс ретінде
көрініс табатын салық салу аясы әрқашан да мемлекеттің салықтық құқығының
реттеуші ықпалының ауқымы болып табылады.
Мемлекет және құқықтық теориясын зерттеуші отандық ғалымдар Ғ.С.
Сапарғалиев пен А.С. Ибраеваның ғылыми тұжырымдарына сүйене отырып,
мемлекеттің белгілерін атап өтелік: [2, 208б].
- мемлекеттік егемендік;
- билік органдары; басқару аппаратының болуы;
- арнаулы қаражат қорларын құру үшін салықтар жинау;
- мемлекеттің тәуелсіздігін қамтамасыз ететін, қоғамдық тәртіп сақтайтын
органдардың болуы;
- құқықтық жүйенің болуы;
- халықтың аумаққа бөлінуі;
- әскери қорғаныс;
- полиция;
- барлау;
- ішкі әскер
Мемлекет белгілерінің ішінде негізгілерінің бірі ретінде арнаулы
қаражат қорларын құру үшін салықтар жинау органдарының болу қажеттігі
анықаталды. Сондықтан бүгінгі таңда заң ғылымы алдында салық салудың
негізгі принциптерін, мемлекет өміріндегі салықтардың маңызы мен мәнін,
салықтық заңдылықтарын жан-жақты зерттеу қажеттлігі бірқатар себептермен
дәйектеледі. Атап айтатын болсақ:
-Қазақстан Республикасының салықтық жүйесі толығымен қалыптасып болған
жоқ;
- Қазақстан Республикасы салық жүйесінің методологиялық базасының
қалыптасуына және одан арғы дамуына әлі де дамыған елдердің салық салу
тәжірибесі ықпал етуде;
- Қазақстан Республикасында салықтар теориясы әлі де қалыптасу
үстінде.
Аталған себептерге салық жүесінің осыдан арғы даму бағыттары отандық
ғалымдар мен мамандардың қандай да бір экономикалық концепцияларды
таңдауына байланысты.
Салықтар мен салықтық жүйеснің экономикалық және құқықтық мазмұнының
ғылыми түсінігі ұзақ уақыттардан бері қалыптасты. Салық экономикалық
сипатқа ие болғандықтан оның мәні мен негіздерін экономикалық теориядан
іздеген жөн.
Салық салудың түрлі проблемалары саяси экономика классиктерінің
еңбектерінде зерттелген. Сондай-ақ ғалымдардың бірі- Адам Смит өзінің
Исследование о природе и причинах богатства народов деген еңбегінде былай
деп жазады: Салық дегеніміз – халық өзінің жеке табыстарын мемлекет
міндеттемелерімен анықталған төлемдерді жабу қажеттілігі үшін төлеу
негізінде жүзеге асырылатын мемлекеттік табысты қалыптастыратын тәсілдердің
бірі болып табылады. [1, 102б].
Салықтар теориясының қалыптасуына үлес қосқан ғалымдар қатарында
зерттеуші Г.А Иванованың де орны ерекше. Г.А. Иванованың пайымдауынша
Салық дегеніміз – қоғам мен мелекеттің өз мақсатына жетуінің мәні, яғни,
адамдар қоғамға бірлесе отырып мемлекет құрудағы мәні болып табылады. Осы
негіздерге сүйене отырып мемлекет халықтан алым алу құқығына ие болады.
[3, 83б].
Ал А.Тривустың ойынша: Салық дегеніміз – салық төлеушіден бірқатар
мөлшердегі материалдық игіліктерді сәйкес емес эквивалентсіз мәжбүрлі түрде
алу болып табылады. [4, 108б].
Келесі ғалым А.Соколовтың тұжырымдауынща: Салық дегеніміз –
экономикалық саясаттың белгілі бір міндеттеріне қол жеткізу мақсатында
жекеленген шаруашылық қызмет етуші тұлғалар мен шаруашылықтардан мемлекет
билік органдары төлем ретінде алатын мәжбүрлі алым. [5, 98б].
Жоғарыда салыққа қатысты берілген ережелер мен тұжырымдардың авторлары
салық ұғымын шамамен бірдей қорытындылайды. Дегенмен, ол ережелер барынша
толық емес. Айталық, автор өз анықтамасына мәжбүрлеу шарасымен қатар салық
эквивалентсіздігі ұғымын енгізген. Біздің ойымызша, аталған авторлардың
ішінде салыққа барынша толық анықтама берген – А.Соколов. Ол салықтардың
тікелей фискалдық қызметпен қатар экономикалық саясаттың қандай да бір
міндеттеріне жеткізуші құрал ретінде қызмет атқаратындығын дұрыс атап
көрсеткен.
Салық теориясы саласын зерттеуші ғалым С.Г. Пепеляев өзінің Основы
налогового права оқулығында өте қызықты салық анықтамасын ұсынған. Оның
ойынша: Салық дегеніміз – жұртшылық субъектілерінің төлем қабілеттілігін
қамтамасыз ету мақсатында заңды және жеке тұлғалардан міндеттілік, жекелей
баламасыз және қайтарымсыз негізде, контрибуция немесе жазалау сипатына ие
емес, мемлекет тарапынан мәжбүрлеу арқылы алуға бағытталған заңмен
бекітілген мүлікті тәркілеу [6, 208б].
Ал Қазақстанда қаржылар мен құқық теориясының негізін салушы ғалым
А.И. Худяков төмендегідей салық анықтамасын ұсынады: Салық дегеніміз –
мемлекет атынан бір жақты тәртіппен уәкілетті орган тарапынан мемлекет
пайдасына тиісті құқықтық тәртіппен бекітілген ақшалай немесе заттай төлем.
Бұл төлемді салық субъектісі белгіленген мерзімде, белгіленген мөлшерде,
қайтарымсыз, баламасыз және тұрақты төлеп тұруы тиіс, оның төленуі
мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары арқылы қамтамасыз етіледі.
А.И.Худяковтың салыққа қатысты пікірін зерттеуші қаржылар саласының
білікті маманы С.М.Найманбаев қолдайды. Оның пайымдауынша: Салық дегеніміз
– мемлекет тарапынан біржақты шығарылған заңдардың негізінде, сол заңдарда
нақты айқындалған мөлшерде және қатаң белгіленген мерзімдерде республикалық
немесе жергілікті бюджетті қалыптастыру мақсатында салықтық міндеттемелерін
орындауға тиісті заңды және жеке тұлғалардың жүйеленген әрі тұрақты түрде
мемлекеттік уәкілетті органдар алатын баламасыз, қайтарымсыз, ақшалай
(кейде заттай) міндетті төлем. [7, 108б].
Ал Қазақстандық келесі зерттеуші Е.В. Пороховтың тұжырымдауына
сүйенсек, онда: Салық мемлекет табысының негізгі бөлігін құрайтын тиімді,
әмбебап, тұрақты қаржылар болып табылады. Мемлекет табысының мұндай жолмен
қалыптасуының біріншіден, саяси және конституциялық- құқықтық негіздемесі
бар; екіншіден, салықтар мемлекетті табыс табу көздерін іздеп бас
ауыртудан құтақарады, себебі мемлекеттік органдар салықтардың тұрақты
түрде мемлекет қазынасына түсуін қамтамасыз етеді. [8, 20б].
Әрине, бұл тұжырымдарға қарап отырсақ, саяси және экономикалық
тұрғыдан мемлекеттік табыс көзін қалыптастыру проблемасы шешімін тапқан
секілді. Дегенмен, салық жүйесінің тиімділігін құқықтық тұрғыдан қамтамасыз
ететін құқықтық тұрғыдан қамтамасыз ететін құқықтық механизмдер
қалыптастыру проблемасы әлі де толық шешімін таппай отыр.
Салық және құқықтық теориясын зерттеуші ғалым А.Худяковтың жіктеуіне
сүйене отырып, салықтардың заңы және экономикалық белгілерін бөліп
көрсетейік.
Біздің бұл әркетіміз өз кезегінде салық анықтамасының ережесін оның
құрамдас бөліктері арқылы тұжырымдауға ықпал етеді. Сонымен, салықтың заңи
белгілері мыналар болып табылады:
- салық тек мемлекет тарапынан белгіленеді;
- салық тек құқықтық нысанда өмір сүреді;
- салықты уәкілетті органдар тиісті құқықтық нысанда белгілейді;
- салық мәжбүрлеу сипатына ие;
- салық міндетті төлем болып табылады;
- салық төлеу заңи міндет болып танылады;
- салық арқылы тұрақты қаржылық міндеттемелер туындайды;
- ақшалар құқытық негізде алынады;
- салықты төлеу мемлекеттік жауапкершілік шараларымен қамтамасыз етіледі.
Салықтың экономикалық белгілері:
- салық мемлекетке төленетін төлем сипатында көрініс табады;
- салық қайтарымсыз негізде төленеді;
- салық баламасыз сипатқа ие;
- салықтық қатынастар тұрақты болуы тиіс;
- салық салудың нақты объектісі болады;
- салық субъектісі айқын болуы шарт;
- салық мөлшері нақты болады;
- салықты төлеу мерзімдері нақты анықталады;
- салық мемлекет кірісі болып табылады;
салық төлеу барысында меншік формасы ауысады. [9, 10б].
Аталған заңи және экономикалық белгілер салық ұғымының мәнін барынша
нақты түсінуге мүмкіндік береді.
Соңғы жылдардағы салықтар саласындағы зерттеулер дамыған шет
мемлекеттерде нақты, қолданбалы сипатымен ерекшеленеді, себебі, теориялық
тұжырымдар онда ертерек пайда болып, ол мемлекеттердің фискалдық саясаты
мен қаржылық заңдарында көрініс тапты. Әрине, теориялық тұрғыдан даулы
мәселелер бар және олар дамыған шет байланысты. Жоғарыда айтылғандарды
тиянақтай келе, біздің ойымызша, салыққа төмендегідей анықтама беруге
болады. Салық дегеніміз- жеке және заңды тұлғалар табысының бір бөлігін
қайтарымсыз, баламасыз, мәжбүрлі түрде, белгіленген мөлшерде, белгіленген
әдістермен, анқты мерзімдерде қоғамның әлеуметтік-экономикалық өмірін
реттеу барысындағы мемлекет бюджет табыстарының қайнар көзі.
Біз бұл анықтамаға салықтардың әлеуметтік-экономикалық категориясын
енгіздік. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық өмірін қамтамасыз етудегі
салықтар рөліне жұмыстың келесі тарауларында толық талдау жасаймыз.
С.Г. Пепеляев пен А.И. Худяков ұсынған анықтамаларға сүйенсек,
салықтар таза фискалдық құрал болып табылады. Ал біз ұсынған анықтамада
салық теку мемлекеттік бюджеттің қайнар көзі, фискалдық құралы ғана емес
қоғамдық өнімділікті, әлеуметтік-экономикалық өмірді реттеуші қрал есебінде
сипатталған. Біздің ойымызша, салықтардың ішкі мазмұны олардың атқаратын
қызметімен анықталады.
1. Салық қызметі дегеніміз- оның мәнінің іс жүзінде айқындалып,
ашылуы, оның қасиеттерінің көрініс беру тәсілі. Салық қызметі
арқылы мемлекет табысының қайта бөлінуі қалай жүзеге
асырылатындығы байқалады. Осыдан келіп салықтық қайта бөлу
қызметі пайда болады және ол бөлу қатынастарының орталық буыны
болып табылады.
Салық маңызды экономикалық категория болғандықтан экономикалық
әдебиеттерге сүйене отырып, оның негізгі қызметтерін атап өтейік.
- фискалдық (бюджеттік, мобилизациялық, аккумуляциялаушы, жинақтаушы);
- ынталандырушы;
- қайта бөлу (әлеуметтік);
- реттеуші, бұл қызмет өз кезегінде тағы да:
а) ынталандырушы;
ә) тоқтатушы;
б) өндіруші.
Зерттеуші А.И. Худяков өзінің Налоговое право в Республике
Казахстан атты еңбегінде салық қызметтеріне тоқталған. Ол салықтың
төмендегідей қызметтерін атап көрсеткен: [9, 214б].
1
- фискалдық;
- ынталандырушы;
- әлеуметтік;
- реттеуші;
- қайта бөлу.
Ал салық саласындағы белгілі қазақстандық зерттеушілердің бірі Е.В.
Порохов салықтың үш түрлі қызметін бөліп көрсетеді:
- фискалдық;
- экономикалық;
- әлеуметтік;
Қаржылық теория мен салық теориясынның қалыптасуына елеулі үлес қосып
жүрген ғалымдардың бірі- Д.Г. Черник өзінің налоги деп аталатын
монографиясында салықтың төмендегідей қызметтерін атап өткен:
- фискалдық (бюджеттік);
- бақылау;
- бөлу;
- реттеуші, бұл қызмет өз кезегінде:
а) ынталандырушы;
б) тоқтатушы;
в) өндіруші. [10].
Байқап отырғанымыздай, аталған зерттеушілердің барлығы дерлік салық
қызметтерін өз беттерінше бөліп көрсеткенімен, негізгі жүйелеулері
бірыңғай болып табылады. Біз бұл бағытта А.И. Худяков пен Д.Г Черниктің
жіктелуіне қолдаймыз.
Салықтың фискалдық қызметі- салықтың шынайы табиғатымен айқындалған.
Ол қызмет барлық мемлекеттердегі салық табиғатына тән болып келеді.
Салықтың фискалдық қызметі көмегімен мемлекеттік қаржы қорлары қалыптасып,
мемлекет өмір сүруінің материалдық жағдайлары пайда болады. өндірістік
қатынастардың жетілдірілуіне байланысты фискалдық қызметінің мәні артады.
Мұны дамыған мемлекеттердің тарихы, ал қәзіргі уақытта біздің тәуелсіз
мемлекетіміздің дамуы дәлелдеп отыр. Салықтардың фискалдық қызметі
көмегімен ұлттық табыс мемлекетке тиесіленеді, қаржылай нысана ел
эканомикасымен реттеудегі мемлекет рөлін күшейтудің алғышарты болып
саналады.
Салықтардын өз қызметінен бөліп қарауға болмайтындығы сияқты салықтың
бақылау қызметін фискалдық қызметтен бөліп қарауға болмайды.
Салықтардың бақылау қызметі мемлекеттің өз қаржылық базасын
қалыптастыруда, өндіріс процесіне әсер етуде белгілі обьективтік
мүмкіндіктер қалыптастырумен анықталды. Салықтардың бақылау қызметі
көмегімен мемлекет аумағындағы барлық экономикалық процестерге салықтық
бақылау жүргізуді ұйымдастыруға болады. Алайда , бақылау қажеттілгінің
алғышарты тек қаржылық ресурстарды қайта бөлу шарттары қалыптасқан кезде
ғана туындайды. Сондықтан бақылау қызметі өз бетімен жеке сипатқа ие емес
және ол фикалдық қызметтен тыс өмір сүре алмайды.
Жоғарыда берілген анықтамада атап өткеніміздей, ұлттық табыстың
белгілі бір бөлігін мемлекетке салықтар түрінде тиесілендіру арқылы
мемлекеттің экономиканы объективтік реттеу алғышарттары пайда болады.
Осылайша, салықтардың фискалдық қызметі белгілі деңгейде олардың реттеуші
және ынталандырушы қызметін жүзеге асырады.
Салықтардың қайта бөлу қыземті- таза әлеуметтік сипатқа ие. Тиісті
деңгейде реттелген салықтық жүйе нарықтық экономикаға әлеуметтік бағыт
береді. Бұл айтылған ойдың тцуындауына Германия, швеция және т.б.
мемлекеттер тәжірибесі ықпал етті. Оған қол жеткізу үшін прогрессивті салық
ставкалары белгіленуі тиіс; бюджеттік шығындардың басым бөлігі халықтың
әлеуметтік мүдделеріне жұмсалып, әлеуметтік тұрғыдан қорғалуды қажет ететін
халықтың толық немесе жекеленген бөлігін салықтардан босату керек.
Салықтардың реттеуші қызметі- өндіріс процестерінің масштабы мен
динамикасына әсер етуден көрініс табады. Салықтардың өзгеруі төлем
қабілеттілігіне деген сұраныс пен ұсыныс аясын тартылуы немесе кеңітуі,
жұмыстар мен қызметтер түрлерін өзгертуі, жинақталған қорлар мен
инвестициялардың көбеюіне немесе азаюына алып келеді. Сонымен қатар
салықтар еңбек белсенділігінің экономикалық шарттарын қалыптастыруы немесе
бұзуы мүмкін; ол сондай-ақ ресурс жинақтарын, инновацияларды, қоршаған
ортаны да елеулі трде өзгерте алады. Осылайша, салықтар ел экономикасының
дамуына мемлекет тарапынан әсер етудің белсенді құралы болып табылады. Олар
экономикалық даму мен әлеуметтік түрлендірулерді жеделдетіп немесе тоқтатып
қоюға қабілетті. Байқап отырсақ, дамыған мемлекеттерде қолданылатын
антикризистік бағдарламаларда салықтар экономиканы реттеудегі міндетті
құрал есебінде қолданылады.
Жоғарыда талданған салықтық қызмет түрлері нақты әрі осымен қатып
қалған деп тұжырымдаудан аулақпыз. Салық қызметі мемлекеттің даму бағытына
сәйкес жетіліп, өзгеріп отыратын процесс.
Кез-келген мемлекеттің салық жүйесінің қалыптасу заңдылықтарын негізгі
принциптер немесе экономикалық, құықтық қатынастар ережелері анықтайды.
Алдымен принцип терминнің мәніне тоқталып өтейік. Принцип – латын
тілінен аударғанда негіз, негізін қалаушы бастау деген ұғымды
білдіреді.
Принциптер- құқықтың объективті сипаты , олар қоғам дамуының
заңдылықтары мен қажеттіліктерінің көрінісі болып табылады.
Қазақстандық зерттеуші К.К.Айтхожин өзінің О понятии принципы
Конституции Республики Казахстан деген ғылыми мақаласында Конституция
теориясының өзекті проблемаларының қатарына принциптер категориясы мен
жүйесін жатқызады. Оның пайымдауынша, бұл қарапайым термин болғанымен,
кез-келген құқық саласында туындайтын нормалардың мәнін шынайы айқындап
түсіндіруде ең маңызды ұғым болып табылады.[10, 16б].
Принцип ұғымы философия ғылымында субъективтік мағынада негізі
ереже, алғышарт (ойлау принципі) реінде түсіндірілсе, объективтік мағынада
қайнар көз, алғашқы бастау (шынайы принцип, болмыс принципі) деп
түсіндіріледі.
Конституциялық принциптер ұғымының мәніні терең түсіну үшін алдымен
құқық принципі ұғымының жалпы мағынасын түпкілікті айқындап алған жөн.
Мемлекет және құқық теориясын зерттеуші заңгер ғылымдардың еңбектеріне
сүйене отырып, құқық принципінің төмендегідей анықтамасын ұсынуға балады:
Құқықтық принцип дегеніміз – заңда немесе заңға сәйкес нормативтік
актілерде негізге алынатын бастау
Қазақстандық заңгерлер Ғ.С.Сапарғалиев пен А.С. Ибраеваның
пайымдауларынша Құқық принциптері – құқықтың мәнін білдіруде оған негіз
болатын идеялар мен бастаулар. Ол идеялар әділеттік пен бостандықтың сара
жолын қорытындылау арқылы шығарылады. [2, 102б].
Құқық принциптері әділдік, дұрыстық көрсеткіші болғандықтан
тұрақтылығымен ерекшеленеді, олардың ұзақ уақыт бойы өзгеріссіздігі
құқықтың нормалардан айырмашылығы болып табылады.Құқықтық принциптер
нормаларда, тікелей немесе жанамалай бөлінеді.
Әділет пен бостандық идеяларын дамытатын қүқықтық принциптердің ең
бастылары мыналар:
-демократиялық;
-ұлтаралық пәтуа;
-заңдылық;
-адамгершілік;
-заңдылықтың бірдейлігі;
-азаматтардың заң алдындағы теңдігі.
Мемлекет және құқық теориясын зерттеуші ресейлік ғалымдар Н.И.Мазутов
пен А.В. Мальконың пайымдауынша Құқық принциптері заң шығарушылар мен
ғалымдардың субъективтік тұжырымдары емес, олар құқыққа тән органикалық
қасиеттер. Ал ғылым оларды анықтайды, негіздейді, зерттейді және жүйеге
түсіреді. Ол ойлап таппайды, тек бар принциптерді ашады, олардың рөлін,
мағынасын, мазмұны мен қызметін көрсетеді. [11, 109б].
Құқық принциптеріне берілген бұл анықтамалардан қандай тұжырым жасауға
болады? Құқық принциптерінің мәні әлеуметтік- құқықтық шындық ғалымдар
тұрғысынан обьективті зерттелгенде ғана айқындалады. Сол себепті құқық
принциптеріне ғылыми талдау жасау үшін мемлекеттің құқықтық жүйесі жан-
жақты зерделенуі тиіс. Бұл жөніндегі өз ойын профессор К.К.Айтхожин былай
деп пайымдайды: Құқық принципі дегеніміз – белгілі бір қоғам мен
мемлекеттің әлеуметтік –экономикалық және саяси даму заңдылықтарының ерекше
құқықтық көрінісі. Құқық теориясынан алынған пайымдауларға сүйене отырып,
салық құқығының принциптерін айқындауға болады. Демек, салық жүйесінің
құқықытық принциптері ретінде салық құқығында және салық заңдарында
анықталған негіз қалаушы және маңызды ережелер танылады. Осыған орай В.И.
Гуреевтің принциптер ғылыми еңбектерде қалыптастырылады және ол ешбір
нормативтік актілерде бекітілмесе де принцип болып таныла береді деген
ойымен келісуге болмайды. [12, 79б].
Бұл ойымыздың дәлелдемесі ретінде белгілі қазақстандық заңгер Н.Б.
Мұхитдиновтың ... құқық принциптері заңдарда бекітілгендіктен ғана
құқықтық болып табылады деген тұжырымын келтіргенді жөн көрдік. [13,
120б]. Шындығында да бұл ақиқатқа жуық пікір.Құқық принциптері нарық
қатынастары дамуының шынайы заңдылықтарын көрсетеді және солар арқылы
шартты көрініс табады. Құқық принциптері арқылы заңи формада Қазақстан
Республикасының экономикалық және саяси дамуының заңдылықтары өзгеріп,
нақтыланып отырады. Құқықтық әдебиетте құқық принципі ұғымына қатысты
бірқатар анықтамалар қалыптасқан. Ол анықтамаларды шартты түрде 3 топта
қарастыруға болады. Бірінші топ өкілдері құқық принциптерін негіз қалаушы
идея, бастаулар, құқық мәнін білдіруші идея ретінде қарастырады. Екінші
топ өкілдері құқық прирнциптерін қоғам дамуының әлеуметтік-экономикалық
және саяси заңдылықтарын объективті түрде сиапттайтын арнайы заңи ұғым
есебінде қарастырады. Үшінші топ өкілдері құқық принциптерін құқық
мазмұнын анықтайтын объективті қоғам заңдылықтарымен шартталатын негізгі
ережелер деп түсіндіреді. Неміс құқықтанушысы Б.Грефрат халықаралық
құқыққа қатысты принциптерді тиянақты түрде төмендегідей тұжырымдайды:
принциптер дегеніміз- нормалар; олар тек бағдарламаның саяси- құқықтық
пунктерінің немесе нормалардың теориялық-құқықтық жалпылаулары емес;
- принциптер универсал нормалар болып табылады;
- негіз қалаушы принциптердің өзге жалпы танылған нормалардан айырмашылығы
олардың белгілі тарихи даму заңдылықтарын білдіруімен анықталады;
принциптер басқа нормалардың құқыққа сәйкестілігінің өлшемі ғана емес,
олар бір мезгілде халықаралық құқықтың одан әрі бағыттаушы ережелері болып
табылады. [8, 10б].
Құқық теориясының ережелеріне сүйенсек, құқықтық ғылымда принциптердің
екі түрі бар:
- жалпықұқықтық (жалпысалалық) принциптер;
- арнайы (салалық) принциптер.
В. Гуреевтің тұжырымдауынша жалпықұқықтық (жалпысалалық) принциптер
барлық құқық салаларында көрініс тауып, бекітілген. Атап айтқанда ол
принциптер азаматтық, әкімшілік, еңбек, қаржы, қылмыстық және т.б құқық
салаларына тән. Ондай принциптер қатарына заңдылық, заңның кері күшін жоққа
шығару жатады. Ал арнайы (салалық) принциптер дегеніміз – нақты құқық
саласына тән принциптер. ҚР Салық кодексінің 175-177 баптарында резидент
және резидент еместердің түсінігі, олардың табысына салық салу
ерекшеліктері қарастырылған. Сонымен қатар заңды тұлғалар үшін
резиденттілік принципінің өзіндік ерекше мәні бар. Құқықтық
әдебиеттерде заңды тұлғалардың резиденттілігін тиісті критерийлерге қатысты
бөледі. Оларды сызба түрінде былай көрсетуге болады ҚР Заңды тұлғалар
резиденттілігінің негізгі критерийлері.
Салық салу жүйесінің принциптерін негіздеу мәселелеріне қатысты ғылыми
әдебиетте бірқатар ойлар бар. Түрлі авторлар салық принциптеріне әрқалай
көзқарас білдіреді.
Экономика ғылымының классигі Адам Смит өзінің Исследование о природе
и причинах богатства народов деген әйгілі еңбегінде: Салық – оны
төлеушілер үшін құлдық белгісі емес, керісінше, ол еркіндік белгісі,- деп
жазған еді.
Адам Смиттің пайымдауынша тұлғаның жеке тәуелсіз меншік құқығының
жүзеге асырылуына заңды негіздерге сүйенген, салық төлеушілердің шаруашылық
еркіндігін қамтамасыз ете алатын салық жүйесі ғана ықпал етеді.
Адам Смит кез-келген демократиялық мемлекеттің салық жүйесінде жүзеге
асырылуы тиіс төрт принципті қалыптастырып, ұсынды. Атап айтқанда:
- әділдік;
- айқындылық;
- қолайлылық;
- тиімділік;
Адам Смит ұсынған алғашқы принципке талдау жасап көрелік. Оның
ұсынған принциптерінің шынайы мәнін ашып көрсету үшін цитаталар орыс
тілінде беріледі. Әділдік принципін Адам Смит былайша тұжырымдайды:
Подданные государства должны делать взносы с целью поддержания
деятельности правительства, которые как можно точнее пропорциональны
доходом, которые они получают благодаря государственному устойству
общества.
Адам Смиттің ойынша әділдік принципіне пропорционал салық салу
барабар болып табылады. Оның пайымдауынша сүйенсек, әр түрлі табыс
тапқандарына қарамастан, тұлғалар бюджетке бірыңғай салық төлеуі тиіс.
Әрине, бұл тұжырым сол уақыттағы әлеуметтік жағдайлардың бүгінгі
талаптарына ыңғайланып, өзгерістерге ұшырады. Ол- заңды құбылыс, яғни
қоғамның даму динамикасымен үндесіп отыр. Осыған орай, бүгінде әділдік
принципінің екі аспектісі бар:
1. Горизанталь бойынша әділдік;
2. Вертикаль бойынша әділдік.
Теңдік принципінің мазмұнына сәйкес бірыңғай фактілер бірыңғай
бағалануы тиіс. Сондықтан өзара тең дәрежедегі тұлғалар бірдей салық
салынуы тиіс табыс тапса, бірыңғай ставка бойынша салық төлеулері қажет.
Бұл горизанталь бойынша әділдік принципінің мәнін айқындайды. [2, 203б].
Ал материалдық мүмкіндіктері әр түрлі тұлғалар салық түрінде өз
табыстарының әр түрлі үлесінде салық төлеулері тиіс. Осылайша, табыс
көбейген сайын салық ставкасы да өскені жөн. Бұл табыстарды қайта бөлуге
бағытталған шара. Айтылған тұжырымдар вертикаль бойынша әділдік
принципінің мәнін ашады.
Қазақстан Республикасы салық құқығының негізгі қайнар көзі болып
табылатын Салық кодексінде келесі принциптер бекітілген:
- салық салудың міндеттілігі;
- салық салудың айқындылығы;
- салық салудың әділдігі;
- салық жүйесінің біртұтастығы;
- салық заңдарының жариялылығы;
әрине, бұл принциптер қалыптасқан классикалық принциптерге
негізделген. Жүргізілген талдауларға және Қазақстан Республикасының әлемдік
өркениетпен толық құқық субъектісі ретінде араласуы нәтижелеріне сүйене
отырып, жоғарыда аталған принциптер қатарына қосарланаған салық салуға жол
бермеу, салық заңдарының тұрақтылығын қамтамасыз ету, ұлттық заңдар мен
халықаралық шарт нормаларын үйлестіру сияқты принциптерді қосу қажет деген
ойдамыз. Себебі бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы халықаралық құқықтың
жеке субъектісі, БҰҰ толық мүшесі, әлемдік интеграцияны жақтаушы тәуелсіз
мемлекет. Қазақстанның одан ары қарай да өркениетті даму жолымен өсіп-
өркендеуі, тиімді салық саясатын орнықтыруы барысында біз ұсынған
принциптердің орны ерекше болмақ.
Біздің ұсынып отырған соңғы принциптер жалпыға танымал болғанымен
тиімді салық жүйесін қалыптастыруға бірден-бір қажет принциптер болып
табылады.
Зерттеу барысында негзге алынған теориялық тұжырымдарды қорыта
келгенде жалпы ғылыми принциптермен логикалық байланысты қамтамасыз ететін
принциптерге сүйенген жөн деп айта аламыз. Себебі, ондай ғылыми принциптер
салық жүйесінің жалпы бағыттары мен талаптарын айқындауға, салық салынатын
объектілердің қайшылықсыз дамуына, тұрақты даму теориясының принциптерін
айқындауға әсер етеді.
Бұл ойды тұжырымдай келіп, жалпы ғылыми принциптер негізінде құрылған
ұлттық салық жүйесі нарық қатынастарын тереңдете дамытудың қозғаушы күші
болып табылады деуге әбден болады.
Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы 1991 жылғы 25
желтоқсандағы Заңның 23 – бабында классикалық немесе жалпыұлттық принциптер
мен тұрақтылық принципі арасындағы байланыс тапқан. Бұл бап салық
қатынастарының тұрақтылығы деп аталған еді. Онда Қазақстан Республикасы
салық қатынастарының тұрақтылығын қамтамасыз етеді делінген, яғни,
Парламенттің, Президенттің шешімдері бойынша салық қатынастарына енгізілген
өзгерістер немесе салық қатынастарын тоқтату Заң күшіне енгенге дейін 3 ай
бұрын қабылданып, бекітілуі тиіс.
Сонымен қатар, қабылданған салық жүйесін жүзеге асыру және оның
шынайылығын нығайтуда конституционалдық принциптің маңызы зор. Бұл принцип
жаңа салық түрлерін заңсыз енгізуге, уәкілетті емес органдар тарапынан
салық ставкасының өсуіне тыйым салуға мүмкіндік береді. Бұл ереже ҚР
Президенттің 1995 жылғы 25 сәуірдегі салықтар және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер туралы заң күші бар Жарлығында жүзеге
асырылған еді. Бұл Жарлық бүгінде күшін жойған, дегенмен, біз Жарлық арқылы
жүзеге асырылған конституционалдық принципінің болғандығын жоққа шығара
алмаймыз.
Жоғарыда аталғандар негізінде қандай тұжырым жасауға болады?
Салықтық қайта түрлендірулердің табысты болуы олардың ғылыми
негіздемесінің тереңідгімен, іогелі зерттеулер арқылы туындайтын жаңа салық
концепцияларымен тығыз байланысты.
Қоғам өзінің әлеуметтік-экономикалық даму деңгейіне сай салық салу
механизмдері арқылы жүзеге асырылатын тиімді концепцияны таңдап, сол арқылы
салық салудың ұйымдастыру – құқытық аспектілерін, салықтарды алу тәртібін
айқындайды. Жалпы алғанда салық жүйесінің негізгі принциптерін таңдау
шынайы өмірмен анықталып, таңдалады. Зерттеулер салық салу жүйесін
экономикалық қатынастар рефлексі деп таниды және ол экономикаға тәуелді
жағдайда болады, яғни ол экономикадан емес, керісінше экономика одан басым
деңгейде. Ал салық жүйеснің тиімді болуы үшін тиісті экономикалық шарттар
орныдалуы тиіс.
Салық жүйесі- мемлекет тарапынан алынатын салықтар жиынтығынан,
олардың құрылым мен әдістерінен, салықтық бақылаудан құралады.
Салық жүйесі мемлекеттің салықтық құызыры негізінде қызмет етеді. Бұл
орайда мемлекеттің салықтық құзыры негізінде қызмет етеді. Бұл орайда
мемлекеттің салықтық құзыры дегеніміз – Қазақстан Республикасының ата
Заңында айқындалып, Салық кодексінің ережелерінде заңи көрініс тапқан
тиісті мемлекеттік органдарының салықтар мен басқа да міндетті төлемдер
белгілеу және алу тәртібі жөніндегі мемлекеттік өкілеттіліктерін қамтитын
ая болып табылады. Осылайша ол экономикалық кеңістіктегі мемлекеттің салық
салу жүйесінің стратегиялық даму әлеуетін қалыптастырады.
1.2 ҚР –да салық салудың көрінісі
Қазақстан Республикасының Ата Заңы ең маңызды мемлекеттік нормативтік
акт болып табылады. Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген қазақстан халқы,
байырғы қазақ жерінде мемлекеттілік құра отырып, өзімізді еркіндік, теңдік
және татулық мұраттарына берілген бейбітшіл азаматтық қоғам деп ұғына
отырып, өзіміздің егемендік құқығымызды негізге ала отырып, осы
Конституцияны қабылдаймыз. [15].
Бұл маңызды құжатта мемлекет қызметінің принциптері нақты айқындалған.
Конституцияда бекітілген құқықтық нормалар конституциялық – құқықтық
қатынастарға қатысушылардың тәртібін анықтайтын жалпыға бірдей таралатын
ережелер болып табылады. Конституциялық – құқықтық нормаларды мемлекет
белгілейді және олар мемлекеттік органдармен қамтамасыз етіледі, қажет
болғанда мәжбүрлеу шаралары арқылы жүзеге асырылады.
Қазақстандық ғалымдардың зерттеулеріне сүйенсек, конституциялық құқық
нормалары дегеніміз- жалпыға бірдей міндетті, формальді негізде анықталған,
мемлкетпен кепілдік берілген, әділдік құқық еркіндігі мен міндеттілігін
білдіретін ереже; жеке тұлғаның, қоғам мен мемлекеттің әлеуметтік
мүддесінің көрінісі.
Жоғарыда берілген ережедегі ғалымдардың тұжырымдамаларына сүйене
отырып, конституциялық құқық нормаларының негізгі белгілерін атап
көрсетейік:
- конституциялық – құқытық норма дегеніміз нақты заңи ереже, яғни оның
құрылымына субъективті құқықтар мен заңи міндеттемелер енеді;
- формальді негізде анықталған ереже, яғни нақты заңи қайнар көзде
(нормативтік актілерде, Конституциялық заңдарда, ҚР Парламентінің
Жарлықтарында) көрініс табады;
- жалпыға бірдей міндетті ереже, яғни барлық құқық субъектілері үшін, соның
ішінде мемлекеттік аппарат органдары үшін де императивтік негізге ие;
- жүйелі – кешенді норма, яғни қоғамдық қатынастар бір ғана нормамен емес,
конституциялық құқытың бірқатар нормаларымен реттеледі;
- тәртіпті бағалау критерийіне ие, яғни құқыққа сәйкес немесе құқыққа қайшы
әрекетті бағалайды;
- нормалардың орындалуын уәкілетті мемлекеттік органдар қорғайды.
Конституцияның мемлекет өміріндегі маңызы жөніндегі Елбасы Н.Ә.
Назарбаевтың 2012 жылғы 27 ақпанындағы Қазақстан экономикалық, әлеуметтік
және саяси жедел жаңару жолында атты Қазақстан халқына Жолдауында мынадай
сөздер тайға таңба басқандай етіп жазылған. Ең әуелі қолданып жүрген
Конституциямыздың әлеуетін барынша пайдалануымыз қажет.
Біздің Конституциямыздың әлемде демократиялық қоғамның негізгі
міндеттеріне сәйкес келетіні анықталып отыр. Егер атына сын айтылып жүрсе,
оның ережелерінің орындалуына ғана қатысты болып жүр. Бүкіл әлемде
демократия мен заңды сақтау ажырағысыз болып танылады. [16].
Сонымен ҚР Конституциясына талдау жасау негізіде белгілі қаржы саласын
зерттеуші ғалым А.И. Худяков салық салудың төмендегі Конституциялық
принциптерін ұсынады. [9, 91б].
1.Салықтарды белгілеу немесе алып тастау барысында заң шығару
билігінің үстемдігі принципі;
2.Салықтарды белгілеу барысында заңдылықты сақтау принципі;
3.Салық заңдары актілерінің ҚР Конституциясына сәйкестігі принципі;
4.Салық төлеушілердің меншіктерін негізсіз салықтық өтемдерден қорғау
принципі;
5.Салықтардың міндеттілігі принципі;
6.Салық төлеушілердің заң және сот алдындағы теңдігі принципі;
7.Мемлекеттің салықтық қызметіндегі бұқаралық және жариялылық
принципі;
8.Салық төлеушілердің құқықтары мен заңды мүдделерін сотқа жүгіну
арқылы, сондай-ақ қажетті қорғаныста қоса алғандағы барлық заңға қайшы
келмейтін әдіс- тәсілдер арқылы қорғнау принципі. Ендігі кезекте жоғарыда
аталған әрбір принципке түсініктеме бергенді жөн санап отырмыз.
Салықтарды белгілеу немесе алып тастау барысында заң шығару билігінің
үстемдігі принципінің мәні ҚР Конституциясының 54,61 баптарымен анықталады.
Конституцияның 54 бабының 2 тармағындағы Парламент палаталарының
бөлек отырысында өз кезегімен қарау арқылы республикалық бюджетті және оның
атқарылуы туралы есептерді бюджетке енгізілетін өзгертулер мен
толықтыруларды талқылайды, мемлекеттік салықтар мен алымдарды белгілейді
және оларды алып тастайды деген норма бекітілген.
Ал Конституцияның 61 бабаның 2 тармағына жүгінсек, онда былай
делінген: Республика Президентінің заңдар жобаларын қараудың басымдылығын
белгілеуге, сондай-ақ осы жоба жедел қаралады деп жариялауға құқығы бар,
мұның өзі Парламент заң жобасын енгізілген күннен бастап 1 ай ішінде
қарауға тиісті екенін білідіреді. Парламент осы талапты орындамаса
Республика Президенті заң күші бар Жарлық шығаруға хақылы, ол заң
қабылданғанға дейін қолданылады. [15].
Осылайша, қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларын сәйкес
салық берлілеу немесе алып тастау құқығы ҚР Парламентіне және ҚР
Президентіне берілген.
Ал Нормативтік құқытық актілер туралы заңға сәйкес салық
төмендегідей құқықтық актілерде белгіленеді:
- Парламент қабылдаған Заң түрінде;
- Президент шығарған Заң түрінде;
Заң күші бар ҚР Президентінің Жарлығы түрінде; [17].
Алайда бұл жерде бір мезгілде параллель түрде салық белгілеу құқығына
ие екі заңдылық орталығының өмір сүруі туралы мәселе көтерілмегені жөн. ҚР
Президенті ондай құқытарды тек Праламент құқықсыз болғанда ғана иеленді.
Сондықтан бір мәселе бойынша бір мезгілде екі актінің қабылдануы мүмкін
емес. Естеріңізде болса тәуелсізіктің алғашқы жылдары қабылдаған үш актінің
екеуі заң күші бар Президент Жарлығы түрінде қабылдаған үш актінің екеуі
заң күші бар Президент жарлығы түрінде қабылданып келген еді. Алайда,
әлемдік стандарттар бойынша салықтардың белгілеу басымдығы Парламент
жағында екені мәлім. Дегенмен, біздің елімізде орын алған жағдайдың саяси
және экономикалық себептері бар және олар сол өтпелі кезеңнің өзіндік
ерекшелікретінен туғындаған. Қазақстан алдында бұл уақыттарда өте күрделі
екі проблеманы шешу қажет еді. Оның алғашқысы – егеменді мемлекет ретінде
толық қалыптасу, ал екіншісі нарықтық сипаттағы экономиканы қалыптастыру.
Сондықтан да Қазақстан ғалымдары алдында күрделі міндеттер туындап
отыр. Қорыта айтқанда, ҚР заңдарына сәйкес, салықты белгілеудің екі түрі
де, Парламент тарапынан болсын, Президент тарапынан болсын бірдей заң
күшіне ие болып табылады. Тиісінше ондай салықтар заңды негізде белгіленген
деп есептеледі де азаматтарды оларды төлеуге міндеттейді.
Сонымен қатар салықтар заңды негізде белгіленді деп санаулы үшін,
алдымен заңды қабылдау талаптары, яғни, заң шығару процесінің процедуралары
дұрыс сақтаулы шарт. Құқық теориясын зерттеуші С.С.Алексеевтің
пайымдауынша, заң шығару процесі келесі кезеңдерден тұрады.
1. Заң жобасын дарялау;
2. Заң шығару бастамасы
3. Заң жобасын талқылау
4. Заңды қабылдау
Заңды ресми жариялау және оның күшіне енуі. [18, 134б].
Салықтарды белгілеу барысында заңдылықты сақтау принципінің мәні ҚР
Ата заңының 35 – бабымен айқындалған.
ҚР Конституциясының 35 бабында Заңды түрде белгіленген салықтарды,
алымдарды және өзге де міндетті болып табылады делінген. Бұл баптан қандай
тұжырым жасауға болады? Тек заңды негізде белгіленген салықтар ғана оны
төлеу міндеттілігін туындатады, тиісінше уәкілетті орган белгіленген тиісті
құқықтық нысанада қабылданған, құқықтық актіні қабылдау және жариялаудың
ресми тәртіптері сақталмаған жағдайда салықты төлеу міндеттіліг
туындамайды.
Салық заңдары актілерінің ҚР Конституциясына сәйкестігі принципі.
Бұл принцип еліміздің Негізгі заңының бірден екі бабымен қамтамасыз
етіледі.
Конституцияның 4- бабының 2 тармағында былай делінген:
Конституцияның ең жоғарғы заңдық күші бар және Республиканың бүкіл
аумағында ол тікелей қолданылады. Ал Конституцияның 78 – бабында бұл
принципке қатысты мынадай норма бекітілген:
Соттардың Конституциямен баянды етілген адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдар мен өзге де
нормативтік құқықтық актілерді қолдануға хақысы жоқ. Егер соот қолданылуға
тиісті заң немесе өзге де нормативтік құқықтық акт Конституциямен баянды
етілген адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан
келтіреді деп тапса, іс жүргізуді тоқтата тұруға және актіні Конституциялық
емес деп тану туралы ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті.
Осыған орай, салық дегеніміз - әрқашан да азаматты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
мақсаты және міндеттері
Мазмұны
Кіріспе 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1 Қазақстан Республикасы салық саясатының негізгі принциптері 10
... .
1.1 Салық салудың теориялық негіздері және Қазақстан Республикасы 10
салық заңнамасында көрініс тапқан принциптердің экономикалық
мәні
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
1.2 ҚР-да салық салудың көрінісі 20
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
...
1.3 ҚР-сы салық қызметі: органдарының міндеттері 34
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
2 Мемлекеттің салық саясатының қазіргі жағдайы 38
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
2.1 ҚР- салық органдарының 2007 жылғы қорытындысы және 2008 жылға
қойған мақсаттары 38
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..
2.2 Алматы облысы, Әуезов ауданының салық жинау 39
көрсеткіштері ... ... .
2.3 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің даму 41
кезеңдері ... ... ... ..
3 Халықаралық салық саясатының құқықтық принциптері және
қосарланған салыққа жол бермеуге қатысты халықаралық
келісімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
3.1 Халықаралық салық қатынастарының негіздері және алғашқы
халықаралық салықтық 45
келісімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
3.2 Қосарланған салықтық пайда болу себептер: халықаралық салықтық
режимдер және қосарланған салық пен 54
күрес ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..61
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
Пайдаланылған дерек көздер 63
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
Кіріспе
Салық – кез-келген өркениетті мемлекеттің негізгі табыс көзі.
Нарықтық қатынастар жағдайында салық жүйесі мемлекеттің қаржылық-
кредиттік механизмінің негізі, экономиканы ретке келтіруші маңызды құралы
болып табылады. Салық жүйесі қаншалықты дұрыс құрылса, шаруашылық
қызметінің тиімділігі соған байланысты дамиды.
Батыс елдерінде салық салу мәселелеріне Қазақстанның тәуелсіз салық
жүйесінің дәл бүгінгі шынайы жағдайына бейімделген теориялық тұжырымдар мен
салық теориясын түпкілікті зерттеген отандық ғалымдар қатары аз.
Салықтардың маңыздылығы жөнінде классик ғалымдар: салықтар қоғамның
кластарға бөлініп, мемлекеттердің қалыптасуына қатысты пада болған бұқара
билікті қамтамасыз ету үшін төленетін азаматтардың төлемдері екендігін
атап өткені бізге тарихтан мәлім. Бұл тұжырымнан байқағанымыздай қоғамның
даму тарихында бір де бір мемлекет салықсыз қызмет еткен емес, себебі
ұжымдық қажеттіліктерді өтеу барысындағы өз қызметін жүзеге асыру үшін
мемлекетке белгілі ақша қоры қажет. Осыдан келіп, салық ауыртпалығының аз
мөлшері мемлекеттің белгілі бір қызмет түрлерін жүзеге асыруда шығарған
шығынын өтеумен анықталады. Айталық, мемлекеттік басқару, қорғаныс, сот,
қоғамдық тәртіпті сақтау сияқты мемлекеттік қызмет түрлері көбейген сайын,
салықтар түрі де көбеюі тиіс.
Салықтық төлемдердің шынайы мәнін түсіну үшін оның негізгі
принциптерін анықтап алған жөн. Бүгінгі таңда салық құқығында классикалық
принциптерге айналған принциптерді белгілі экономист Адам Смит ұсынған
болатын. Ол төмендегі принциптер: [1, 79б].
- мемлекеттің тұрғындары өздерінің табыстарына қарай мемлекеттің
мұқтаждығын қанағаттандыру үшін атсалысуға тиіс;
әркім төлейтін салықтың мөлшері нақты айқындалған болуы тиіс. Салықты төлеу
мерзімі, төлеу тәсілі және төленетін сомасы өте анық болуы қажет;
салықты алу кезеңі мен уақыты немесе тәсілі салық төлеуші үшін ыңғайлы әрі
қолайлы болуы тиіс;
әрбір салықтың салмағы халықтың қалтасын ойсыратып ктпей, мүмкіндігінше
аздап алынуы қажет. Сонда мемлекет қазынасына түсетін табыс мөлшерленген
межеден артық болмаса, кем түспейді.
Бұл принциптер соншалықты қарапайым болғандығына қарамастан қазіргі
таңдағы салық принциптері осыларға негізделген. Осы айтылғандардың түпкі
тұжырымдары ретінде қазіргі заманғы экономикалық сипаты басым салық
принциптерін атап өтуге болады:
салық ставкасының мөлшері әрбір салық төлеушінің мүмкіндіктерін ескере
отырып, яғни, табысына қарай белгіленгені жөн. Табысқа салынатын салық
прогрессивті болуы керек. Алайда, бұл принцип әрқашан сақталмай, көптеген
елдерде салықтар пропорционалды түрде есептелуде;
табыстарға салықтың бір рет қана салынуына күш жұмсау қажет;
салық төлеу міндеттілігі әркімге тән;
салықтарды төлеу жүйесі мен процедурасы салық төлеушілерге түсінікті,
қарапайым және ыңғайлы болғаны жөн, ал салық жинаушы мекемелер үшін салық
жинау экономикалық тұрғыдан үнемді болғаны абзал;
салық жүйесі қоғамдық – саяси өзгермелі өзгерістерге оңай
ыңғайланатындай тиімді болуы керек;
салық жүйесі қалыптасқан жалпы ішкі өнімді бөлуді қамтамасыз етіп,
мемлекеттік экономикалық саясаттың тиімді құралына айналуы тиіс.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының егемендік алуына орай
отандық салық салу жүйесі біртіндеп қалыптаса бастады. Әрине, мұнда
нарқытық экономика мен ұлттық экономиканың ерекшеліктері басты назарға
алынуда. Дегенмен, қолданыстағы салық жүйесі әлі де болса өзіне жүктелген
қызметтерін толықтай жүзеге асыра алмай отыр. Сондықтан да бұл саладағы
құықтық, экономикалық және саяси мүдделеріне нұқсан келтірерліктей дәрежеде
болғандығы айқындалды. Сондықтан, 1995 жылдан бастап, мемлекет аумағында
КСРО жасаған барлық халықаралық салықтық- ынтымақтастықты орнықтырудың жаңа
кезеңі басталды.
Халықаралық салық салу жүйесіндегі ең басты проблемалардың және
принциптерідің бірі- қосарланған салыққа жол бермеу мәселесі. Бұл мәселе,
әсіресе, ХХ ғасырдың 20 жылдарында ерекше шиеленсіп кетті. І-дүниежүзілік
соғыс аяқталған соң, мемлекеттік шығындардың орнын толықтыру мақсатында
көптеген елдер салық көлемдерін арттыруға ұмтылды.
Қоғамымызда болып жатқан өзгерістер: мемлекеттің егемендік алуы,
қлоғамның демократиялық жаңаруы, жекешелендіру саясаты, нарықтық
экономикаға бет бұру, мемлекеттік және ұжымдық меншіктермен қатар жеке
меншік институттың өркендеп өріс алуы біздің елімізде салықтық және
инвестициялық қатынастарды заман талабына сай қалыптастыруды қажет етті.
Оған дәлел ретінде қазақстан Республикасы мен шет мемлекеттер арасындағы
қосарланған салық салуға жол бермеу жөніндегі Конвенцияларды атауға болады.
Бүгінде мұндай ратификацияланған конвенциялар 40 - қа жуық мемлекеттермен
жасалған.Осы жоғарыда айтылғанның барлығы тақырыптың өзекті болуын
білдіреді.
Салықтық қатынастарға байланысты келісім-шарттарға қол қойылғанына
қарамастан, көп жағдайларда, оларды жүзеге асырудағы қиындықтарға
байланысты қосарланған салық немесе салық төлеуден бас тарту мәселелері
толығымен шешілмейді. Олардың басты себебі- конвенция мәтіні мен тәжірибе
арасындағы сәйкессіздік, конвенция ережелерін толық түсінбеушілік,
мемлекеттердің салық жүйесінің бір жүйеге келтірілмеуі болып табылады.
Зерттеу жұмысынын объектісі. Дипломдық жұмыстың негізгі объектісін
жергілікті мемлекеттік басқару оранының құрлымының қалыптасуы мен дамуы,
жергілікті жерде билікті басқару мен өзін өзі басқару тармақтарының өзара
ықпалдаса қызмет жасауы құрайды.
Зерттеу жұмысының пәні. Жергілікті мемлекеттік басқару органдарының
қалыптасуы, оның жүзеге асуы және даму ерекшелігі. Дипломдық жұмыстың нақты
пәні болып табылады.
Жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының Салық органдары:
атқаратын қызметі, мақсаты және міндеттерінің сипаттамасын беру және оның
жүйесіне нақты әрі толық мазмұнын ашып беру.
Қазақстан Республикасының Салық органдары мемлекеттік қызметтермен
байланысады және мемлекет алдындағы мақсаттар мен міндеттерді жүзеге асыру
арқылы өз қызметін айқын көрсетеді. Қандай да болмасын мемлекеттің ең басты
белгісінің бірі – бұл салық жүйесі болып табылады.
Жұмыстың тақырыбының мазмұнын толығымен ашып көрсету мақсатында
төмендегідей міндеттер белгілідім, олардың қатарына мыналар жатады:
- Қазақстан Республикасы салық саясатының негізгі принциптерін ашу;
- Салық салудың теориялық негіздері және Қазақстан Республикасы салық
заңнамасында көрініс тапқан принциптердің экономикалық мәніне нақтырақ
толық мәлімет беру,
- ҚР-сы салық қызметі органдарының міндеттеріне сипаттама беру;
- Мемлекеттің салық саясатының қазіргі жағдайына талдап беру;
- Қазақстан Республикасының салық жүйесінің даму кезеңдеріне тоқталу;
- Халықаралық салық саясатының құқықтық принциптері және қосарланған
салыққа жол бермеуге қатысты халықаралық келісімдерн ашу.
Зерттелу деңгейі. Біз бұл еңбегімізде салық органдарының түсінігін,
түрлерін ресейлік және қазақстандық ғалымдардың зерттеулері мен ой-
пікірлерін қолдана отырып ашық көрсетуге тырыстық. Бұл жөніндегі
еңбектерден Ф.С Сейдахметованың Налоги в Казахстане, С.М Найманбаевтың
Салықтық құқық; - деп аталатын әдебиетін, тағы басқа бір қатар еңбектерді
атар едік.
Біз осы еңбекті жазарда алдымызға еңселі мақсат қойдық. Ол халық
игілігі аталатын мемлекеттің салық органдарын жинақталған материалдар мен
өзіміздің түйген ой-пікірлерімізді жүйелеп, саралап, тереңірек зерттеу.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік салық органдары туралы бір
ауыз сөз айтып, мақала жазбаған ғалымдар, заңгерлер, студенттер кемде-кем.
Соған қарамастан мемлекеттік салық органдары әлі толық зерттеліп болған
жоқ.
Зерттеудің әдістері және әдістемесі. Мемлекеттік салық органы бұл –
күрделі тақырып. Ал еңбектің басты мақсаты – осындай күрделі құқықтық
құбылыстың түсінігін ашып, түрлерін айқындап, жан-жақты тану.
Зерттеу жұмысында коғамдық ғылымдарға ортақ жалпы және арнайы танымдық
әдістер жүйесі: диалектикалық, салыстырмалы, функционалды талдау, жүйелеу
әдістер басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының нормативтік базасы. Іздену жұмысының нормативтік
бастауларын Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан
Республикасының конституциялық заңы, Қазақстан Республикасының Салық және
бюджетке төленетін өзге де төлемдер кодексі, Президентінің жарлықтары
құрады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысында мемлекеттік салық
органының құрылымдық ерекшелігі, Қазақстандағы салық жүйесінің орнығуының
тарихи-құқықтық алғышарттары, мемлекеттік салық жүйесінің қалыптасуы мен
дамуының жолдары және оны жетілдіру жолдары кешенді тұрғыда зерттеліп отыр.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Дипломдық жұмыста
қол жеткізген ғылыми нәтижелерді Қазақстан Республикасында салық,
мемлекеттік билік негіздерін айқындауда пайдалануға болады. Сонымен қатар,
зерттеу жұмысының нәтижелері елімізде жүргізіліп, жалғасын тауып жатқан
құқықтық реформаларды одан әрі дамытуда пайдалы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың нәтижелерін, сонымен катар, елімізде заң оқу
орындарында мемлекет және құқық теориясы, Қазақстан Республикасының
мемлекет және құқық тарихы, салыстырмалы құкықтану, конституциялық құқық,
Салық құқығы және т.б. пәндерден дәрістер жүргізуде семинар сабақтарын
өткізуде қолданылуға ұсынылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған дерек көздер тізімінен тұрады
1 Қазақстан Республикасы салық саясатының негізгі принциптері
1.1 Салық салудың теориялық негіздері және Қазақстан Республикасы
салық заңнамасында көрініс тапқан принциптердің экономикалық мәні.
Қазақстан Республикасы бүгінгі таңда құқықтық даму жолын таңдаған
тәуелсіз мемлекет болып табылады. Осыған орай ол өз экономикасын
тұрақтандыруда нарықтық даму жолын таңдады.
Мемлекетіміздің егемендігі, оның әлеуметтік бағдарлы нарықтық
қатынастарға бағытталған даму жолына көшуі, сондай-ақ мемлекет және қоғам
мүддесіне қажетті қаржы- қаражаттардың мемлекет құзырында орталықтандырылуы
және өтпелі кезеңдегі экономиканы реттеу барысында пайдаланатын салық
механизмінің жаңаша қалыптастырулуы салықтық құқықтың экономика және құқық
аяларынан өзіне тиесілі орнын алуының басты себебіне айналып отыр. Демек,
мемлекеттің материалдық мүддесі мен қоғам өмірінің айрықша аясының
тоғысатын жері, көбінесе объективті қаржылық-құқықтық құбылыс ретінде
көрініс табатын салық салу аясы әрқашан да мемлекеттің салықтық құқығының
реттеуші ықпалының ауқымы болып табылады.
Мемлекет және құқықтық теориясын зерттеуші отандық ғалымдар Ғ.С.
Сапарғалиев пен А.С. Ибраеваның ғылыми тұжырымдарына сүйене отырып,
мемлекеттің белгілерін атап өтелік: [2, 208б].
- мемлекеттік егемендік;
- билік органдары; басқару аппаратының болуы;
- арнаулы қаражат қорларын құру үшін салықтар жинау;
- мемлекеттің тәуелсіздігін қамтамасыз ететін, қоғамдық тәртіп сақтайтын
органдардың болуы;
- құқықтық жүйенің болуы;
- халықтың аумаққа бөлінуі;
- әскери қорғаныс;
- полиция;
- барлау;
- ішкі әскер
Мемлекет белгілерінің ішінде негізгілерінің бірі ретінде арнаулы
қаражат қорларын құру үшін салықтар жинау органдарының болу қажеттігі
анықаталды. Сондықтан бүгінгі таңда заң ғылымы алдында салық салудың
негізгі принциптерін, мемлекет өміріндегі салықтардың маңызы мен мәнін,
салықтық заңдылықтарын жан-жақты зерттеу қажеттлігі бірқатар себептермен
дәйектеледі. Атап айтатын болсақ:
-Қазақстан Республикасының салықтық жүйесі толығымен қалыптасып болған
жоқ;
- Қазақстан Республикасы салық жүйесінің методологиялық базасының
қалыптасуына және одан арғы дамуына әлі де дамыған елдердің салық салу
тәжірибесі ықпал етуде;
- Қазақстан Республикасында салықтар теориясы әлі де қалыптасу
үстінде.
Аталған себептерге салық жүесінің осыдан арғы даму бағыттары отандық
ғалымдар мен мамандардың қандай да бір экономикалық концепцияларды
таңдауына байланысты.
Салықтар мен салықтық жүйеснің экономикалық және құқықтық мазмұнының
ғылыми түсінігі ұзақ уақыттардан бері қалыптасты. Салық экономикалық
сипатқа ие болғандықтан оның мәні мен негіздерін экономикалық теориядан
іздеген жөн.
Салық салудың түрлі проблемалары саяси экономика классиктерінің
еңбектерінде зерттелген. Сондай-ақ ғалымдардың бірі- Адам Смит өзінің
Исследование о природе и причинах богатства народов деген еңбегінде былай
деп жазады: Салық дегеніміз – халық өзінің жеке табыстарын мемлекет
міндеттемелерімен анықталған төлемдерді жабу қажеттілігі үшін төлеу
негізінде жүзеге асырылатын мемлекеттік табысты қалыптастыратын тәсілдердің
бірі болып табылады. [1, 102б].
Салықтар теориясының қалыптасуына үлес қосқан ғалымдар қатарында
зерттеуші Г.А Иванованың де орны ерекше. Г.А. Иванованың пайымдауынша
Салық дегеніміз – қоғам мен мелекеттің өз мақсатына жетуінің мәні, яғни,
адамдар қоғамға бірлесе отырып мемлекет құрудағы мәні болып табылады. Осы
негіздерге сүйене отырып мемлекет халықтан алым алу құқығына ие болады.
[3, 83б].
Ал А.Тривустың ойынша: Салық дегеніміз – салық төлеушіден бірқатар
мөлшердегі материалдық игіліктерді сәйкес емес эквивалентсіз мәжбүрлі түрде
алу болып табылады. [4, 108б].
Келесі ғалым А.Соколовтың тұжырымдауынща: Салық дегеніміз –
экономикалық саясаттың белгілі бір міндеттеріне қол жеткізу мақсатында
жекеленген шаруашылық қызмет етуші тұлғалар мен шаруашылықтардан мемлекет
билік органдары төлем ретінде алатын мәжбүрлі алым. [5, 98б].
Жоғарыда салыққа қатысты берілген ережелер мен тұжырымдардың авторлары
салық ұғымын шамамен бірдей қорытындылайды. Дегенмен, ол ережелер барынша
толық емес. Айталық, автор өз анықтамасына мәжбүрлеу шарасымен қатар салық
эквивалентсіздігі ұғымын енгізген. Біздің ойымызша, аталған авторлардың
ішінде салыққа барынша толық анықтама берген – А.Соколов. Ол салықтардың
тікелей фискалдық қызметпен қатар экономикалық саясаттың қандай да бір
міндеттеріне жеткізуші құрал ретінде қызмет атқаратындығын дұрыс атап
көрсеткен.
Салық теориясы саласын зерттеуші ғалым С.Г. Пепеляев өзінің Основы
налогового права оқулығында өте қызықты салық анықтамасын ұсынған. Оның
ойынша: Салық дегеніміз – жұртшылық субъектілерінің төлем қабілеттілігін
қамтамасыз ету мақсатында заңды және жеке тұлғалардан міндеттілік, жекелей
баламасыз және қайтарымсыз негізде, контрибуция немесе жазалау сипатына ие
емес, мемлекет тарапынан мәжбүрлеу арқылы алуға бағытталған заңмен
бекітілген мүлікті тәркілеу [6, 208б].
Ал Қазақстанда қаржылар мен құқық теориясының негізін салушы ғалым
А.И. Худяков төмендегідей салық анықтамасын ұсынады: Салық дегеніміз –
мемлекет атынан бір жақты тәртіппен уәкілетті орган тарапынан мемлекет
пайдасына тиісті құқықтық тәртіппен бекітілген ақшалай немесе заттай төлем.
Бұл төлемді салық субъектісі белгіленген мерзімде, белгіленген мөлшерде,
қайтарымсыз, баламасыз және тұрақты төлеп тұруы тиіс, оның төленуі
мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары арқылы қамтамасыз етіледі.
А.И.Худяковтың салыққа қатысты пікірін зерттеуші қаржылар саласының
білікті маманы С.М.Найманбаев қолдайды. Оның пайымдауынша: Салық дегеніміз
– мемлекет тарапынан біржақты шығарылған заңдардың негізінде, сол заңдарда
нақты айқындалған мөлшерде және қатаң белгіленген мерзімдерде республикалық
немесе жергілікті бюджетті қалыптастыру мақсатында салықтық міндеттемелерін
орындауға тиісті заңды және жеке тұлғалардың жүйеленген әрі тұрақты түрде
мемлекеттік уәкілетті органдар алатын баламасыз, қайтарымсыз, ақшалай
(кейде заттай) міндетті төлем. [7, 108б].
Ал Қазақстандық келесі зерттеуші Е.В. Пороховтың тұжырымдауына
сүйенсек, онда: Салық мемлекет табысының негізгі бөлігін құрайтын тиімді,
әмбебап, тұрақты қаржылар болып табылады. Мемлекет табысының мұндай жолмен
қалыптасуының біріншіден, саяси және конституциялық- құқықтық негіздемесі
бар; екіншіден, салықтар мемлекетті табыс табу көздерін іздеп бас
ауыртудан құтақарады, себебі мемлекеттік органдар салықтардың тұрақты
түрде мемлекет қазынасына түсуін қамтамасыз етеді. [8, 20б].
Әрине, бұл тұжырымдарға қарап отырсақ, саяси және экономикалық
тұрғыдан мемлекеттік табыс көзін қалыптастыру проблемасы шешімін тапқан
секілді. Дегенмен, салық жүйесінің тиімділігін құқықтық тұрғыдан қамтамасыз
ететін құқықтық тұрғыдан қамтамасыз ететін құқықтық механизмдер
қалыптастыру проблемасы әлі де толық шешімін таппай отыр.
Салық және құқықтық теориясын зерттеуші ғалым А.Худяковтың жіктеуіне
сүйене отырып, салықтардың заңы және экономикалық белгілерін бөліп
көрсетейік.
Біздің бұл әркетіміз өз кезегінде салық анықтамасының ережесін оның
құрамдас бөліктері арқылы тұжырымдауға ықпал етеді. Сонымен, салықтың заңи
белгілері мыналар болып табылады:
- салық тек мемлекет тарапынан белгіленеді;
- салық тек құқықтық нысанда өмір сүреді;
- салықты уәкілетті органдар тиісті құқықтық нысанда белгілейді;
- салық мәжбүрлеу сипатына ие;
- салық міндетті төлем болып табылады;
- салық төлеу заңи міндет болып танылады;
- салық арқылы тұрақты қаржылық міндеттемелер туындайды;
- ақшалар құқытық негізде алынады;
- салықты төлеу мемлекеттік жауапкершілік шараларымен қамтамасыз етіледі.
Салықтың экономикалық белгілері:
- салық мемлекетке төленетін төлем сипатында көрініс табады;
- салық қайтарымсыз негізде төленеді;
- салық баламасыз сипатқа ие;
- салықтық қатынастар тұрақты болуы тиіс;
- салық салудың нақты объектісі болады;
- салық субъектісі айқын болуы шарт;
- салық мөлшері нақты болады;
- салықты төлеу мерзімдері нақты анықталады;
- салық мемлекет кірісі болып табылады;
салық төлеу барысында меншік формасы ауысады. [9, 10б].
Аталған заңи және экономикалық белгілер салық ұғымының мәнін барынша
нақты түсінуге мүмкіндік береді.
Соңғы жылдардағы салықтар саласындағы зерттеулер дамыған шет
мемлекеттерде нақты, қолданбалы сипатымен ерекшеленеді, себебі, теориялық
тұжырымдар онда ертерек пайда болып, ол мемлекеттердің фискалдық саясаты
мен қаржылық заңдарында көрініс тапты. Әрине, теориялық тұрғыдан даулы
мәселелер бар және олар дамыған шет байланысты. Жоғарыда айтылғандарды
тиянақтай келе, біздің ойымызша, салыққа төмендегідей анықтама беруге
болады. Салық дегеніміз- жеке және заңды тұлғалар табысының бір бөлігін
қайтарымсыз, баламасыз, мәжбүрлі түрде, белгіленген мөлшерде, белгіленген
әдістермен, анқты мерзімдерде қоғамның әлеуметтік-экономикалық өмірін
реттеу барысындағы мемлекет бюджет табыстарының қайнар көзі.
Біз бұл анықтамаға салықтардың әлеуметтік-экономикалық категориясын
енгіздік. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық өмірін қамтамасыз етудегі
салықтар рөліне жұмыстың келесі тарауларында толық талдау жасаймыз.
С.Г. Пепеляев пен А.И. Худяков ұсынған анықтамаларға сүйенсек,
салықтар таза фискалдық құрал болып табылады. Ал біз ұсынған анықтамада
салық теку мемлекеттік бюджеттің қайнар көзі, фискалдық құралы ғана емес
қоғамдық өнімділікті, әлеуметтік-экономикалық өмірді реттеуші қрал есебінде
сипатталған. Біздің ойымызша, салықтардың ішкі мазмұны олардың атқаратын
қызметімен анықталады.
1. Салық қызметі дегеніміз- оның мәнінің іс жүзінде айқындалып,
ашылуы, оның қасиеттерінің көрініс беру тәсілі. Салық қызметі
арқылы мемлекет табысының қайта бөлінуі қалай жүзеге
асырылатындығы байқалады. Осыдан келіп салықтық қайта бөлу
қызметі пайда болады және ол бөлу қатынастарының орталық буыны
болып табылады.
Салық маңызды экономикалық категория болғандықтан экономикалық
әдебиеттерге сүйене отырып, оның негізгі қызметтерін атап өтейік.
- фискалдық (бюджеттік, мобилизациялық, аккумуляциялаушы, жинақтаушы);
- ынталандырушы;
- қайта бөлу (әлеуметтік);
- реттеуші, бұл қызмет өз кезегінде тағы да:
а) ынталандырушы;
ә) тоқтатушы;
б) өндіруші.
Зерттеуші А.И. Худяков өзінің Налоговое право в Республике
Казахстан атты еңбегінде салық қызметтеріне тоқталған. Ол салықтың
төмендегідей қызметтерін атап көрсеткен: [9, 214б].
1
- фискалдық;
- ынталандырушы;
- әлеуметтік;
- реттеуші;
- қайта бөлу.
Ал салық саласындағы белгілі қазақстандық зерттеушілердің бірі Е.В.
Порохов салықтың үш түрлі қызметін бөліп көрсетеді:
- фискалдық;
- экономикалық;
- әлеуметтік;
Қаржылық теория мен салық теориясынның қалыптасуына елеулі үлес қосып
жүрген ғалымдардың бірі- Д.Г. Черник өзінің налоги деп аталатын
монографиясында салықтың төмендегідей қызметтерін атап өткен:
- фискалдық (бюджеттік);
- бақылау;
- бөлу;
- реттеуші, бұл қызмет өз кезегінде:
а) ынталандырушы;
б) тоқтатушы;
в) өндіруші. [10].
Байқап отырғанымыздай, аталған зерттеушілердің барлығы дерлік салық
қызметтерін өз беттерінше бөліп көрсеткенімен, негізгі жүйелеулері
бірыңғай болып табылады. Біз бұл бағытта А.И. Худяков пен Д.Г Черниктің
жіктелуіне қолдаймыз.
Салықтың фискалдық қызметі- салықтың шынайы табиғатымен айқындалған.
Ол қызмет барлық мемлекеттердегі салық табиғатына тән болып келеді.
Салықтың фискалдық қызметі көмегімен мемлекеттік қаржы қорлары қалыптасып,
мемлекет өмір сүруінің материалдық жағдайлары пайда болады. өндірістік
қатынастардың жетілдірілуіне байланысты фискалдық қызметінің мәні артады.
Мұны дамыған мемлекеттердің тарихы, ал қәзіргі уақытта біздің тәуелсіз
мемлекетіміздің дамуы дәлелдеп отыр. Салықтардың фискалдық қызметі
көмегімен ұлттық табыс мемлекетке тиесіленеді, қаржылай нысана ел
эканомикасымен реттеудегі мемлекет рөлін күшейтудің алғышарты болып
саналады.
Салықтардын өз қызметінен бөліп қарауға болмайтындығы сияқты салықтың
бақылау қызметін фискалдық қызметтен бөліп қарауға болмайды.
Салықтардың бақылау қызметі мемлекеттің өз қаржылық базасын
қалыптастыруда, өндіріс процесіне әсер етуде белгілі обьективтік
мүмкіндіктер қалыптастырумен анықталды. Салықтардың бақылау қызметі
көмегімен мемлекет аумағындағы барлық экономикалық процестерге салықтық
бақылау жүргізуді ұйымдастыруға болады. Алайда , бақылау қажеттілгінің
алғышарты тек қаржылық ресурстарды қайта бөлу шарттары қалыптасқан кезде
ғана туындайды. Сондықтан бақылау қызметі өз бетімен жеке сипатқа ие емес
және ол фикалдық қызметтен тыс өмір сүре алмайды.
Жоғарыда берілген анықтамада атап өткеніміздей, ұлттық табыстың
белгілі бір бөлігін мемлекетке салықтар түрінде тиесілендіру арқылы
мемлекеттің экономиканы объективтік реттеу алғышарттары пайда болады.
Осылайша, салықтардың фискалдық қызметі белгілі деңгейде олардың реттеуші
және ынталандырушы қызметін жүзеге асырады.
Салықтардың қайта бөлу қыземті- таза әлеуметтік сипатқа ие. Тиісті
деңгейде реттелген салықтық жүйе нарықтық экономикаға әлеуметтік бағыт
береді. Бұл айтылған ойдың тцуындауына Германия, швеция және т.б.
мемлекеттер тәжірибесі ықпал етті. Оған қол жеткізу үшін прогрессивті салық
ставкалары белгіленуі тиіс; бюджеттік шығындардың басым бөлігі халықтың
әлеуметтік мүдделеріне жұмсалып, әлеуметтік тұрғыдан қорғалуды қажет ететін
халықтың толық немесе жекеленген бөлігін салықтардан босату керек.
Салықтардың реттеуші қызметі- өндіріс процестерінің масштабы мен
динамикасына әсер етуден көрініс табады. Салықтардың өзгеруі төлем
қабілеттілігіне деген сұраныс пен ұсыныс аясын тартылуы немесе кеңітуі,
жұмыстар мен қызметтер түрлерін өзгертуі, жинақталған қорлар мен
инвестициялардың көбеюіне немесе азаюына алып келеді. Сонымен қатар
салықтар еңбек белсенділігінің экономикалық шарттарын қалыптастыруы немесе
бұзуы мүмкін; ол сондай-ақ ресурс жинақтарын, инновацияларды, қоршаған
ортаны да елеулі трде өзгерте алады. Осылайша, салықтар ел экономикасының
дамуына мемлекет тарапынан әсер етудің белсенді құралы болып табылады. Олар
экономикалық даму мен әлеуметтік түрлендірулерді жеделдетіп немесе тоқтатып
қоюға қабілетті. Байқап отырсақ, дамыған мемлекеттерде қолданылатын
антикризистік бағдарламаларда салықтар экономиканы реттеудегі міндетті
құрал есебінде қолданылады.
Жоғарыда талданған салықтық қызмет түрлері нақты әрі осымен қатып
қалған деп тұжырымдаудан аулақпыз. Салық қызметі мемлекеттің даму бағытына
сәйкес жетіліп, өзгеріп отыратын процесс.
Кез-келген мемлекеттің салық жүйесінің қалыптасу заңдылықтарын негізгі
принциптер немесе экономикалық, құықтық қатынастар ережелері анықтайды.
Алдымен принцип терминнің мәніне тоқталып өтейік. Принцип – латын
тілінен аударғанда негіз, негізін қалаушы бастау деген ұғымды
білдіреді.
Принциптер- құқықтың объективті сипаты , олар қоғам дамуының
заңдылықтары мен қажеттіліктерінің көрінісі болып табылады.
Қазақстандық зерттеуші К.К.Айтхожин өзінің О понятии принципы
Конституции Республики Казахстан деген ғылыми мақаласында Конституция
теориясының өзекті проблемаларының қатарына принциптер категориясы мен
жүйесін жатқызады. Оның пайымдауынша, бұл қарапайым термин болғанымен,
кез-келген құқық саласында туындайтын нормалардың мәнін шынайы айқындап
түсіндіруде ең маңызды ұғым болып табылады.[10, 16б].
Принцип ұғымы философия ғылымында субъективтік мағынада негізі
ереже, алғышарт (ойлау принципі) реінде түсіндірілсе, объективтік мағынада
қайнар көз, алғашқы бастау (шынайы принцип, болмыс принципі) деп
түсіндіріледі.
Конституциялық принциптер ұғымының мәніні терең түсіну үшін алдымен
құқық принципі ұғымының жалпы мағынасын түпкілікті айқындап алған жөн.
Мемлекет және құқық теориясын зерттеуші заңгер ғылымдардың еңбектеріне
сүйене отырып, құқық принципінің төмендегідей анықтамасын ұсынуға балады:
Құқықтық принцип дегеніміз – заңда немесе заңға сәйкес нормативтік
актілерде негізге алынатын бастау
Қазақстандық заңгерлер Ғ.С.Сапарғалиев пен А.С. Ибраеваның
пайымдауларынша Құқық принциптері – құқықтың мәнін білдіруде оған негіз
болатын идеялар мен бастаулар. Ол идеялар әділеттік пен бостандықтың сара
жолын қорытындылау арқылы шығарылады. [2, 102б].
Құқық принциптері әділдік, дұрыстық көрсеткіші болғандықтан
тұрақтылығымен ерекшеленеді, олардың ұзақ уақыт бойы өзгеріссіздігі
құқықтың нормалардан айырмашылығы болып табылады.Құқықтық принциптер
нормаларда, тікелей немесе жанамалай бөлінеді.
Әділет пен бостандық идеяларын дамытатын қүқықтық принциптердің ең
бастылары мыналар:
-демократиялық;
-ұлтаралық пәтуа;
-заңдылық;
-адамгершілік;
-заңдылықтың бірдейлігі;
-азаматтардың заң алдындағы теңдігі.
Мемлекет және құқық теориясын зерттеуші ресейлік ғалымдар Н.И.Мазутов
пен А.В. Мальконың пайымдауынша Құқық принциптері заң шығарушылар мен
ғалымдардың субъективтік тұжырымдары емес, олар құқыққа тән органикалық
қасиеттер. Ал ғылым оларды анықтайды, негіздейді, зерттейді және жүйеге
түсіреді. Ол ойлап таппайды, тек бар принциптерді ашады, олардың рөлін,
мағынасын, мазмұны мен қызметін көрсетеді. [11, 109б].
Құқық принциптеріне берілген бұл анықтамалардан қандай тұжырым жасауға
болады? Құқық принциптерінің мәні әлеуметтік- құқықтық шындық ғалымдар
тұрғысынан обьективті зерттелгенде ғана айқындалады. Сол себепті құқық
принциптеріне ғылыми талдау жасау үшін мемлекеттің құқықтық жүйесі жан-
жақты зерделенуі тиіс. Бұл жөніндегі өз ойын профессор К.К.Айтхожин былай
деп пайымдайды: Құқық принципі дегеніміз – белгілі бір қоғам мен
мемлекеттің әлеуметтік –экономикалық және саяси даму заңдылықтарының ерекше
құқықтық көрінісі. Құқық теориясынан алынған пайымдауларға сүйене отырып,
салық құқығының принциптерін айқындауға болады. Демек, салық жүйесінің
құқықытық принциптері ретінде салық құқығында және салық заңдарында
анықталған негіз қалаушы және маңызды ережелер танылады. Осыған орай В.И.
Гуреевтің принциптер ғылыми еңбектерде қалыптастырылады және ол ешбір
нормативтік актілерде бекітілмесе де принцип болып таныла береді деген
ойымен келісуге болмайды. [12, 79б].
Бұл ойымыздың дәлелдемесі ретінде белгілі қазақстандық заңгер Н.Б.
Мұхитдиновтың ... құқық принциптері заңдарда бекітілгендіктен ғана
құқықтық болып табылады деген тұжырымын келтіргенді жөн көрдік. [13,
120б]. Шындығында да бұл ақиқатқа жуық пікір.Құқық принциптері нарық
қатынастары дамуының шынайы заңдылықтарын көрсетеді және солар арқылы
шартты көрініс табады. Құқық принциптері арқылы заңи формада Қазақстан
Республикасының экономикалық және саяси дамуының заңдылықтары өзгеріп,
нақтыланып отырады. Құқықтық әдебиетте құқық принципі ұғымына қатысты
бірқатар анықтамалар қалыптасқан. Ол анықтамаларды шартты түрде 3 топта
қарастыруға болады. Бірінші топ өкілдері құқық принциптерін негіз қалаушы
идея, бастаулар, құқық мәнін білдіруші идея ретінде қарастырады. Екінші
топ өкілдері құқық прирнциптерін қоғам дамуының әлеуметтік-экономикалық
және саяси заңдылықтарын объективті түрде сиапттайтын арнайы заңи ұғым
есебінде қарастырады. Үшінші топ өкілдері құқық принциптерін құқық
мазмұнын анықтайтын объективті қоғам заңдылықтарымен шартталатын негізгі
ережелер деп түсіндіреді. Неміс құқықтанушысы Б.Грефрат халықаралық
құқыққа қатысты принциптерді тиянақты түрде төмендегідей тұжырымдайды:
принциптер дегеніміз- нормалар; олар тек бағдарламаның саяси- құқықтық
пунктерінің немесе нормалардың теориялық-құқықтық жалпылаулары емес;
- принциптер универсал нормалар болып табылады;
- негіз қалаушы принциптердің өзге жалпы танылған нормалардан айырмашылығы
олардың белгілі тарихи даму заңдылықтарын білдіруімен анықталады;
принциптер басқа нормалардың құқыққа сәйкестілігінің өлшемі ғана емес,
олар бір мезгілде халықаралық құқықтың одан әрі бағыттаушы ережелері болып
табылады. [8, 10б].
Құқық теориясының ережелеріне сүйенсек, құқықтық ғылымда принциптердің
екі түрі бар:
- жалпықұқықтық (жалпысалалық) принциптер;
- арнайы (салалық) принциптер.
В. Гуреевтің тұжырымдауынша жалпықұқықтық (жалпысалалық) принциптер
барлық құқық салаларында көрініс тауып, бекітілген. Атап айтқанда ол
принциптер азаматтық, әкімшілік, еңбек, қаржы, қылмыстық және т.б құқық
салаларына тән. Ондай принциптер қатарына заңдылық, заңның кері күшін жоққа
шығару жатады. Ал арнайы (салалық) принциптер дегеніміз – нақты құқық
саласына тән принциптер. ҚР Салық кодексінің 175-177 баптарында резидент
және резидент еместердің түсінігі, олардың табысына салық салу
ерекшеліктері қарастырылған. Сонымен қатар заңды тұлғалар үшін
резиденттілік принципінің өзіндік ерекше мәні бар. Құқықтық
әдебиеттерде заңды тұлғалардың резиденттілігін тиісті критерийлерге қатысты
бөледі. Оларды сызба түрінде былай көрсетуге болады ҚР Заңды тұлғалар
резиденттілігінің негізгі критерийлері.
Салық салу жүйесінің принциптерін негіздеу мәселелеріне қатысты ғылыми
әдебиетте бірқатар ойлар бар. Түрлі авторлар салық принциптеріне әрқалай
көзқарас білдіреді.
Экономика ғылымының классигі Адам Смит өзінің Исследование о природе
и причинах богатства народов деген әйгілі еңбегінде: Салық – оны
төлеушілер үшін құлдық белгісі емес, керісінше, ол еркіндік белгісі,- деп
жазған еді.
Адам Смиттің пайымдауынша тұлғаның жеке тәуелсіз меншік құқығының
жүзеге асырылуына заңды негіздерге сүйенген, салық төлеушілердің шаруашылық
еркіндігін қамтамасыз ете алатын салық жүйесі ғана ықпал етеді.
Адам Смит кез-келген демократиялық мемлекеттің салық жүйесінде жүзеге
асырылуы тиіс төрт принципті қалыптастырып, ұсынды. Атап айтқанда:
- әділдік;
- айқындылық;
- қолайлылық;
- тиімділік;
Адам Смит ұсынған алғашқы принципке талдау жасап көрелік. Оның
ұсынған принциптерінің шынайы мәнін ашып көрсету үшін цитаталар орыс
тілінде беріледі. Әділдік принципін Адам Смит былайша тұжырымдайды:
Подданные государства должны делать взносы с целью поддержания
деятельности правительства, которые как можно точнее пропорциональны
доходом, которые они получают благодаря государственному устойству
общества.
Адам Смиттің ойынша әділдік принципіне пропорционал салық салу
барабар болып табылады. Оның пайымдауынша сүйенсек, әр түрлі табыс
тапқандарына қарамастан, тұлғалар бюджетке бірыңғай салық төлеуі тиіс.
Әрине, бұл тұжырым сол уақыттағы әлеуметтік жағдайлардың бүгінгі
талаптарына ыңғайланып, өзгерістерге ұшырады. Ол- заңды құбылыс, яғни
қоғамның даму динамикасымен үндесіп отыр. Осыған орай, бүгінде әділдік
принципінің екі аспектісі бар:
1. Горизанталь бойынша әділдік;
2. Вертикаль бойынша әділдік.
Теңдік принципінің мазмұнына сәйкес бірыңғай фактілер бірыңғай
бағалануы тиіс. Сондықтан өзара тең дәрежедегі тұлғалар бірдей салық
салынуы тиіс табыс тапса, бірыңғай ставка бойынша салық төлеулері қажет.
Бұл горизанталь бойынша әділдік принципінің мәнін айқындайды. [2, 203б].
Ал материалдық мүмкіндіктері әр түрлі тұлғалар салық түрінде өз
табыстарының әр түрлі үлесінде салық төлеулері тиіс. Осылайша, табыс
көбейген сайын салық ставкасы да өскені жөн. Бұл табыстарды қайта бөлуге
бағытталған шара. Айтылған тұжырымдар вертикаль бойынша әділдік
принципінің мәнін ашады.
Қазақстан Республикасы салық құқығының негізгі қайнар көзі болып
табылатын Салық кодексінде келесі принциптер бекітілген:
- салық салудың міндеттілігі;
- салық салудың айқындылығы;
- салық салудың әділдігі;
- салық жүйесінің біртұтастығы;
- салық заңдарының жариялылығы;
әрине, бұл принциптер қалыптасқан классикалық принциптерге
негізделген. Жүргізілген талдауларға және Қазақстан Республикасының әлемдік
өркениетпен толық құқық субъектісі ретінде араласуы нәтижелеріне сүйене
отырып, жоғарыда аталған принциптер қатарына қосарланаған салық салуға жол
бермеу, салық заңдарының тұрақтылығын қамтамасыз ету, ұлттық заңдар мен
халықаралық шарт нормаларын үйлестіру сияқты принциптерді қосу қажет деген
ойдамыз. Себебі бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы халықаралық құқықтың
жеке субъектісі, БҰҰ толық мүшесі, әлемдік интеграцияны жақтаушы тәуелсіз
мемлекет. Қазақстанның одан ары қарай да өркениетті даму жолымен өсіп-
өркендеуі, тиімді салық саясатын орнықтыруы барысында біз ұсынған
принциптердің орны ерекше болмақ.
Біздің ұсынып отырған соңғы принциптер жалпыға танымал болғанымен
тиімді салық жүйесін қалыптастыруға бірден-бір қажет принциптер болып
табылады.
Зерттеу барысында негзге алынған теориялық тұжырымдарды қорыта
келгенде жалпы ғылыми принциптермен логикалық байланысты қамтамасыз ететін
принциптерге сүйенген жөн деп айта аламыз. Себебі, ондай ғылыми принциптер
салық жүйесінің жалпы бағыттары мен талаптарын айқындауға, салық салынатын
объектілердің қайшылықсыз дамуына, тұрақты даму теориясының принциптерін
айқындауға әсер етеді.
Бұл ойды тұжырымдай келіп, жалпы ғылыми принциптер негізінде құрылған
ұлттық салық жүйесі нарық қатынастарын тереңдете дамытудың қозғаушы күші
болып табылады деуге әбден болады.
Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы 1991 жылғы 25
желтоқсандағы Заңның 23 – бабында классикалық немесе жалпыұлттық принциптер
мен тұрақтылық принципі арасындағы байланыс тапқан. Бұл бап салық
қатынастарының тұрақтылығы деп аталған еді. Онда Қазақстан Республикасы
салық қатынастарының тұрақтылығын қамтамасыз етеді делінген, яғни,
Парламенттің, Президенттің шешімдері бойынша салық қатынастарына енгізілген
өзгерістер немесе салық қатынастарын тоқтату Заң күшіне енгенге дейін 3 ай
бұрын қабылданып, бекітілуі тиіс.
Сонымен қатар, қабылданған салық жүйесін жүзеге асыру және оның
шынайылығын нығайтуда конституционалдық принциптің маңызы зор. Бұл принцип
жаңа салық түрлерін заңсыз енгізуге, уәкілетті емес органдар тарапынан
салық ставкасының өсуіне тыйым салуға мүмкіндік береді. Бұл ереже ҚР
Президенттің 1995 жылғы 25 сәуірдегі салықтар және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер туралы заң күші бар Жарлығында жүзеге
асырылған еді. Бұл Жарлық бүгінде күшін жойған, дегенмен, біз Жарлық арқылы
жүзеге асырылған конституционалдық принципінің болғандығын жоққа шығара
алмаймыз.
Жоғарыда аталғандар негізінде қандай тұжырым жасауға болады?
Салықтық қайта түрлендірулердің табысты болуы олардың ғылыми
негіздемесінің тереңідгімен, іогелі зерттеулер арқылы туындайтын жаңа салық
концепцияларымен тығыз байланысты.
Қоғам өзінің әлеуметтік-экономикалық даму деңгейіне сай салық салу
механизмдері арқылы жүзеге асырылатын тиімді концепцияны таңдап, сол арқылы
салық салудың ұйымдастыру – құқытық аспектілерін, салықтарды алу тәртібін
айқындайды. Жалпы алғанда салық жүйесінің негізгі принциптерін таңдау
шынайы өмірмен анықталып, таңдалады. Зерттеулер салық салу жүйесін
экономикалық қатынастар рефлексі деп таниды және ол экономикаға тәуелді
жағдайда болады, яғни ол экономикадан емес, керісінше экономика одан басым
деңгейде. Ал салық жүйеснің тиімді болуы үшін тиісті экономикалық шарттар
орныдалуы тиіс.
Салық жүйесі- мемлекет тарапынан алынатын салықтар жиынтығынан,
олардың құрылым мен әдістерінен, салықтық бақылаудан құралады.
Салық жүйесі мемлекеттің салықтық құызыры негізінде қызмет етеді. Бұл
орайда мемлекеттің салықтық құзыры негізінде қызмет етеді. Бұл орайда
мемлекеттің салықтық құзыры дегеніміз – Қазақстан Республикасының ата
Заңында айқындалып, Салық кодексінің ережелерінде заңи көрініс тапқан
тиісті мемлекеттік органдарының салықтар мен басқа да міндетті төлемдер
белгілеу және алу тәртібі жөніндегі мемлекеттік өкілеттіліктерін қамтитын
ая болып табылады. Осылайша ол экономикалық кеңістіктегі мемлекеттің салық
салу жүйесінің стратегиялық даму әлеуетін қалыптастырады.
1.2 ҚР –да салық салудың көрінісі
Қазақстан Республикасының Ата Заңы ең маңызды мемлекеттік нормативтік
акт болып табылады. Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген қазақстан халқы,
байырғы қазақ жерінде мемлекеттілік құра отырып, өзімізді еркіндік, теңдік
және татулық мұраттарына берілген бейбітшіл азаматтық қоғам деп ұғына
отырып, өзіміздің егемендік құқығымызды негізге ала отырып, осы
Конституцияны қабылдаймыз. [15].
Бұл маңызды құжатта мемлекет қызметінің принциптері нақты айқындалған.
Конституцияда бекітілген құқықтық нормалар конституциялық – құқықтық
қатынастарға қатысушылардың тәртібін анықтайтын жалпыға бірдей таралатын
ережелер болып табылады. Конституциялық – құқықтық нормаларды мемлекет
белгілейді және олар мемлекеттік органдармен қамтамасыз етіледі, қажет
болғанда мәжбүрлеу шаралары арқылы жүзеге асырылады.
Қазақстандық ғалымдардың зерттеулеріне сүйенсек, конституциялық құқық
нормалары дегеніміз- жалпыға бірдей міндетті, формальді негізде анықталған,
мемлкетпен кепілдік берілген, әділдік құқық еркіндігі мен міндеттілігін
білдіретін ереже; жеке тұлғаның, қоғам мен мемлекеттің әлеуметтік
мүддесінің көрінісі.
Жоғарыда берілген ережедегі ғалымдардың тұжырымдамаларына сүйене
отырып, конституциялық құқық нормаларының негізгі белгілерін атап
көрсетейік:
- конституциялық – құқытық норма дегеніміз нақты заңи ереже, яғни оның
құрылымына субъективті құқықтар мен заңи міндеттемелер енеді;
- формальді негізде анықталған ереже, яғни нақты заңи қайнар көзде
(нормативтік актілерде, Конституциялық заңдарда, ҚР Парламентінің
Жарлықтарында) көрініс табады;
- жалпыға бірдей міндетті ереже, яғни барлық құқық субъектілері үшін, соның
ішінде мемлекеттік аппарат органдары үшін де императивтік негізге ие;
- жүйелі – кешенді норма, яғни қоғамдық қатынастар бір ғана нормамен емес,
конституциялық құқытың бірқатар нормаларымен реттеледі;
- тәртіпті бағалау критерийіне ие, яғни құқыққа сәйкес немесе құқыққа қайшы
әрекетті бағалайды;
- нормалардың орындалуын уәкілетті мемлекеттік органдар қорғайды.
Конституцияның мемлекет өміріндегі маңызы жөніндегі Елбасы Н.Ә.
Назарбаевтың 2012 жылғы 27 ақпанындағы Қазақстан экономикалық, әлеуметтік
және саяси жедел жаңару жолында атты Қазақстан халқына Жолдауында мынадай
сөздер тайға таңба басқандай етіп жазылған. Ең әуелі қолданып жүрген
Конституциямыздың әлеуетін барынша пайдалануымыз қажет.
Біздің Конституциямыздың әлемде демократиялық қоғамның негізгі
міндеттеріне сәйкес келетіні анықталып отыр. Егер атына сын айтылып жүрсе,
оның ережелерінің орындалуына ғана қатысты болып жүр. Бүкіл әлемде
демократия мен заңды сақтау ажырағысыз болып танылады. [16].
Сонымен ҚР Конституциясына талдау жасау негізіде белгілі қаржы саласын
зерттеуші ғалым А.И. Худяков салық салудың төмендегі Конституциялық
принциптерін ұсынады. [9, 91б].
1.Салықтарды белгілеу немесе алып тастау барысында заң шығару
билігінің үстемдігі принципі;
2.Салықтарды белгілеу барысында заңдылықты сақтау принципі;
3.Салық заңдары актілерінің ҚР Конституциясына сәйкестігі принципі;
4.Салық төлеушілердің меншіктерін негізсіз салықтық өтемдерден қорғау
принципі;
5.Салықтардың міндеттілігі принципі;
6.Салық төлеушілердің заң және сот алдындағы теңдігі принципі;
7.Мемлекеттің салықтық қызметіндегі бұқаралық және жариялылық
принципі;
8.Салық төлеушілердің құқықтары мен заңды мүдделерін сотқа жүгіну
арқылы, сондай-ақ қажетті қорғаныста қоса алғандағы барлық заңға қайшы
келмейтін әдіс- тәсілдер арқылы қорғнау принципі. Ендігі кезекте жоғарыда
аталған әрбір принципке түсініктеме бергенді жөн санап отырмыз.
Салықтарды белгілеу немесе алып тастау барысында заң шығару билігінің
үстемдігі принципінің мәні ҚР Конституциясының 54,61 баптарымен анықталады.
Конституцияның 54 бабының 2 тармағындағы Парламент палаталарының
бөлек отырысында өз кезегімен қарау арқылы республикалық бюджетті және оның
атқарылуы туралы есептерді бюджетке енгізілетін өзгертулер мен
толықтыруларды талқылайды, мемлекеттік салықтар мен алымдарды белгілейді
және оларды алып тастайды деген норма бекітілген.
Ал Конституцияның 61 бабаның 2 тармағына жүгінсек, онда былай
делінген: Республика Президентінің заңдар жобаларын қараудың басымдылығын
белгілеуге, сондай-ақ осы жоба жедел қаралады деп жариялауға құқығы бар,
мұның өзі Парламент заң жобасын енгізілген күннен бастап 1 ай ішінде
қарауға тиісті екенін білідіреді. Парламент осы талапты орындамаса
Республика Президенті заң күші бар Жарлық шығаруға хақылы, ол заң
қабылданғанға дейін қолданылады. [15].
Осылайша, қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларын сәйкес
салық берлілеу немесе алып тастау құқығы ҚР Парламентіне және ҚР
Президентіне берілген.
Ал Нормативтік құқытық актілер туралы заңға сәйкес салық
төмендегідей құқықтық актілерде белгіленеді:
- Парламент қабылдаған Заң түрінде;
- Президент шығарған Заң түрінде;
Заң күші бар ҚР Президентінің Жарлығы түрінде; [17].
Алайда бұл жерде бір мезгілде параллель түрде салық белгілеу құқығына
ие екі заңдылық орталығының өмір сүруі туралы мәселе көтерілмегені жөн. ҚР
Президенті ондай құқытарды тек Праламент құқықсыз болғанда ғана иеленді.
Сондықтан бір мәселе бойынша бір мезгілде екі актінің қабылдануы мүмкін
емес. Естеріңізде болса тәуелсізіктің алғашқы жылдары қабылдаған үш актінің
екеуі заң күші бар Президент Жарлығы түрінде қабылдаған үш актінің екеуі
заң күші бар Президент жарлығы түрінде қабылданып келген еді. Алайда,
әлемдік стандарттар бойынша салықтардың белгілеу басымдығы Парламент
жағында екені мәлім. Дегенмен, біздің елімізде орын алған жағдайдың саяси
және экономикалық себептері бар және олар сол өтпелі кезеңнің өзіндік
ерекшелікретінен туғындаған. Қазақстан алдында бұл уақыттарда өте күрделі
екі проблеманы шешу қажет еді. Оның алғашқысы – егеменді мемлекет ретінде
толық қалыптасу, ал екіншісі нарықтық сипаттағы экономиканы қалыптастыру.
Сондықтан да Қазақстан ғалымдары алдында күрделі міндеттер туындап
отыр. Қорыта айтқанда, ҚР заңдарына сәйкес, салықты белгілеудің екі түрі
де, Парламент тарапынан болсын, Президент тарапынан болсын бірдей заң
күшіне ие болып табылады. Тиісінше ондай салықтар заңды негізде белгіленген
деп есептеледі де азаматтарды оларды төлеуге міндеттейді.
Сонымен қатар салықтар заңды негізде белгіленді деп санаулы үшін,
алдымен заңды қабылдау талаптары, яғни, заң шығару процесінің процедуралары
дұрыс сақтаулы шарт. Құқық теориясын зерттеуші С.С.Алексеевтің
пайымдауынша, заң шығару процесі келесі кезеңдерден тұрады.
1. Заң жобасын дарялау;
2. Заң шығару бастамасы
3. Заң жобасын талқылау
4. Заңды қабылдау
Заңды ресми жариялау және оның күшіне енуі. [18, 134б].
Салықтарды белгілеу барысында заңдылықты сақтау принципінің мәні ҚР
Ата заңының 35 – бабымен айқындалған.
ҚР Конституциясының 35 бабында Заңды түрде белгіленген салықтарды,
алымдарды және өзге де міндетті болып табылады делінген. Бұл баптан қандай
тұжырым жасауға болады? Тек заңды негізде белгіленген салықтар ғана оны
төлеу міндеттілігін туындатады, тиісінше уәкілетті орган белгіленген тиісті
құқықтық нысанада қабылданған, құқықтық актіні қабылдау және жариялаудың
ресми тәртіптері сақталмаған жағдайда салықты төлеу міндеттіліг
туындамайды.
Салық заңдары актілерінің ҚР Конституциясына сәйкестігі принципі.
Бұл принцип еліміздің Негізгі заңының бірден екі бабымен қамтамасыз
етіледі.
Конституцияның 4- бабының 2 тармағында былай делінген:
Конституцияның ең жоғарғы заңдық күші бар және Республиканың бүкіл
аумағында ол тікелей қолданылады. Ал Конституцияның 78 – бабында бұл
принципке қатысты мынадай норма бекітілген:
Соттардың Конституциямен баянды етілген адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдар мен өзге де
нормативтік құқықтық актілерді қолдануға хақысы жоқ. Егер соот қолданылуға
тиісті заң немесе өзге де нормативтік құқықтық акт Конституциямен баянды
етілген адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан
келтіреді деп тапса, іс жүргізуді тоқтата тұруға және актіні Конституциялық
емес деп тану туралы ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті.
Осыған орай, салық дегеніміз - әрқашан да азаматты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz