Қазақстан Республикасында азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет қалыптастырудағы қоғамдық-саяси институттардың конституциялық-құқықтық мәртебесі
2040 Қазақстан Республикасында азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет
қалыптастырудағы қоғамдық-саяси институттардың конституциялық-құқықтық
мәртебесі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекеттің конституциялық мәртебесі ... ..8
1.1 Азаматтық қоғам мазмұны: ұғымы, құрылымы,
функциялары ... ... ... ...8
1.2 Құқықтық мемлекеттің ұғымы мен негізгі
сипаттамалары ... ... ... ... ... 15
1.3 Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет туралы
ілімдер ... ... ... ... .22
2 Қоғамдық – саяси институттарының теориялық-құқықтық аспектілері ... ... 25
2.1 Мемлекет конституциялық – құқықтық институт
ретінде ... ... ... ... ... .25
2.2 Саяси партиялар,
қозғалыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.34
2.3 Қоғамдық
бірлестіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..46
3 Қазақстан Республикасының құқықтық саясаты қоғамдық-саяси институттарының
дамуына ықпал ететін құралы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
3.1 Ұлттық құқықты дамытудың негізгі бағыттары мен мемлекеттік
саясатты жүзеге асыру
механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..51
3.2 Қазақстанның азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекетті
қалыптастырудағы
проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 65
Пайдаланған дерек көздер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
Кіріспе
Қазақстан Республикасында азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет
қалыптастырудағы қоғамдық-саяси институттардың алатын орны ерекше. Саяси
идеясыз, саяси бастамаларсыз, бір сөзбен айтқанда саяси институттарсыз
мемлекетті елестету мүмкін емес. Сондықтан да осы жағдай дипломдық жұмыстың
өзектілігін құрайды.
Саяси институттар - тұрақты құрылымымен, өз ішінде тығыз ықпалдасқан,
көп қырлы, қызметінің икемді әрі әсерлілігімен ерекшеленетін, салыстырмалы
түрде жоғары ұйымдасқан әлеуметтік және саяси жүйелік құрылым.
Әлеуметтік және саяси институттар - қоғамдық, топтық, жеке маңыздағы
нақтылы мақсаттарға жету үшін немесе аса маңызды қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін адамдардың бірлесуі. Әлеуметтік және саяси
институттарды құра отырып, қоғам маңызды салалардағы мәселелердің нақтылы
әлеуметтік және саяси іс-әрекет түрлерін белгілеп, бекітеді, оларды сол
қоғамның мүшелеріне, әлеуметтік топтарына, мемлекеттің барлық азаматтарына
немесе бір партияның мүшелеріне, басқа саяси ұйымға тұрақты әрі міндетті
етеді. Саяси институттар - ол отбасы, мемлекет, оның органдары (парламент,
президент, үкімет, сот), партиялар, саяси қозғалыстар, ғылыми және мәдени
ұйымдар мен мекемелер, бұқаралық ақпарат құралдары, діни ұйымдар және
басқалар. Әлеуметтік және саяси институттар үшін іс-әрекеттің әр
субъектісінің қызметі мен өкілетін нақтылау, олардың әрекеттерінің
келісімділігіне тән, қатаң бақылау мен реттеу деңгейі өте жоғары [1].
Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды дамытудың 2006-2012
жылдарға арналған тұжырымдамасы Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2006
жылғы 1 наурыздағы ел халқына Жолдауында белгiленген Демократиялық
реформалардың жалпы ұлттық бағдарламасына және Қазақстанның әлемдегi
бәсекеге барынша қабiлеттi елу елдiң қатарына кiру стратегиясына сәйкес
әзiрлендi [2].
Бұл Тұжырымдамада қазiргi кезеңде Қазақстанда азаматтық қоғамды
дамытудың негiзгi үрдiстерi талданады, сондай-ақ азаматтық қоғамды
дамытудың алдағы жылдарға арналған жолдары мен нақты тетiктерi баяндалған.
Тұжырымдама азаматтық қоғам институттарын дамытудың негiзгi бағыттары
мен азаматтық бастамаларды iске асыру мүмкiндiктерiн айқындайды. Ол
азаматтық институттардың жұмыс iстеуi үшiн қолайлы жағдай жасауға
бағытталған мақсатты бағдарламалар, заңнамалық және басқа нормативтiк
құқықтық актiлер әзiрлеу үшiн негiз болады.
Саяси партиялар азаматтардың саяси өмірге қатысуының негізгі себепші
әлеуметтендіру құралы болып есептеледі. Қоғамда ұйымдар, соның ішінде саяси
ұйымдардың мүшелерінің саны мен сапасының көрсеткіші жоғары болған сайын,
олардың саясатқа қатысу деңгейі де жоғары болып есептеледі. Бірақ, барлық
уақытта солай болады деуге болмайды.
Қоғамның саяси жүйесіне кіретін саяси партиялар мен ықпалды топтардың
іс-әрекеті мен әдістерінің арасында айырмашылық та жоқ емес. Мысалы,
партиялар мемлекеттік аппаратты бағындырып, оларды басқаруға ұмтылады. Ал
ықпалды топтар мемлекеттік аппараттардың шешім қабылдау ісіне ықпал
жасаумен шектеледі. Бұлар кейде саяси партиялардың құрамына да кіреді.
Партиялар азаматтардың саяси ерік-жігерін қалыптастыруға және оны
білдіруіне жәрдемдеседі (Қазақстан Республикасының Конституциясы, 56-бап).
Бірақ ол шексіз емес, олардың және басқа да қоғамдық бірлестіктердің
мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар қызметіне араласуына жол
берілмейді (54-бап). Сол сияқты мемлекет өз аумағында басқа мемлекеттердің
саяси партиялары қызметіне жол берілмейді.
Зерттеудің пәні – мемлекет өмірінде саяси институттардың құқықтық
мәртебесі танылады.
Жұмыстың ғылыми - теориялық негізін: Сапарғалиев Ғ., Амандыкова С.К.,
Сагындыкова А.Н., Баишев Ж. және т.б. еңбектері құрайды. Зерттеу жұмысының
нормативтік құқықтық базасын Қазақстан Республикасының Конституциясы,
Саяси партиялар туралы Қазақстан Республикасы Заңы; Қоғамдық
бiрлестiктер туралы Қазақстан Республикасының Заңы құрайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Қазақстан Республикасында азаматтық қоғам
мен құқықтық мемлекетті қалыптастырудағы қоғамдық саяси институттардың
рөлін айқындау.
Бұл мақсатты іс жүзінде жүзеге асыру үшін мынадай міндеттер
қойылып отыр:
- азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет ұғымдары мен ілімдерін айқындау;
- қоғамдық – саяси институттарының теориялық-құқықтық аспектілерін
қарастыру, оның ішінде саяси партиялар мен саяси қозғалыстардың,
қоғамдық бірлестіктердің ролін айқандау;
- ұлттық құқықты дамытудың негізгі бағыттарын айқындау;
- Қазақстанның азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекетті қалыптастырудағы
саяси институттардың ролін айқындау болып табылаы.
Дипломдық жұмыстың құрылымы тақырыптың өзектілігі мен жұмыстың мақсаты
белгіленетін кіріспеден, жұмыстың мазмұнын ашатын үш негізгі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 Азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекеттің конституциялық мәртебесі
1.1 Азаматтық қоғам мазмұны: ұғымы, құрылымы, функциялары
Азаматтық қоғам ғылыми тұрғыдан өте аз зерттелген, ол туралы қомақты
бірде ғылыми еңбек жоқ. Оның себебі ғалымдар азаматтық қоғам мен
мемлекеттің мазмұны ұқсас деп түсініп келді. Расында ұқсастық бар, бірақ та
айырмашылық басым. Адам қоғамының қалыптасқанына 1,5 млн. жыл өтті, ал
мемлекеттің өмірге келгеніне 6 мың жыл ғана болды.
Қоғам - саналы адамдардың бір мүддені, бір мақсатты орындау үшін
саналы түрде өзара бірігуі. Мұнда міндетті түрде екі шартты элемент бар:
мүдде-мақсаттың қалыптасуы және саналы адамдардың саналы түрде бірігуі.
Адамның объективтік тарихи даму процесіне және күнделікті қарым-
қатынасында қоғамның бірнеше түрлері болады: өндірістік қоғам, шаруашылық
қоғам, әлеуметтік қоғам, азаматтық қоғам т.б. Осылардың ішіндегі ең
күрделісі, ең түпкіліктісі — адаммен бірге дамып келе жатқан азаматтық
қоғам. Қоғамның басқа түрлері тез құрылып, тез тарап жатады. Олардың өмірі,
іс-әрекетінің шеңбері, кеңістігі көп өлкеге жайылмайды, уақыты көпке
созылмайды.
Қоғам - мемлекеттік құрылымнан тыс қалыптасатын әлеуметтік-
экономикалық және мәдени-рухани қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Оған
қатынасушылардың табиғи және азаматтық құқықтарын, бостандығы мен міндетін
автономиялық даму жолы қамтамасыз етеді. Азаматтық қоғамда үзіліс болмайды,
уақыты шектелмейді, өлкеге-аймаққа бөлінбейді, мемлекеттің барлық жерін,
барлық халқын біріктіреді.
Қоғам — мемлекетке тәуелді емес, дербес, ашық, жариялы қоғам.
Қазақстанда азаматтық қоғамның қалыптасу ерекшеліктері: кеңестік
мейлінше мемлекеттендірілген күйден шығу, қоғам мен мемлекеттің ара
қатынасын тәуелсіз - дербестікте дамыту.
Республика Конституциясы Қазақстандағы қоғамның барлық даму сатыларын
мемлекетке бағындырмастан (оның айғағы — онда Қоғам бөлімнің әдейі
болмауы) әлеуметтік бағдарлы нарық экономикасы мен жеке адамның
автономиясын тұрақты қалыптастыру үшін оған қажетті құқықтық жағдайлардың
негізін қалайды. Оған: тең дәрежеде танылатын және қорғалатын мемлекеттік
меншікпен жеке меншікті (6-баптың 1-тармағы); адам және азамат құқықтарының
кең ауқымды және біртұтас кешенін (П-бөлім); отбасын, ана мен әке және
баланы мемлекеттің қорғауын (27-бап); идеологиялық және саяси
әралуандылықты (5-бап) және тағы басқа Конституцияда бекітілген
қазақстандық азаматтық қоғамды ерікті дамытудың алғы шарттарын жатқызуға
болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында елімізде қоғамды
қалыптастырып, демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтік мемлекет құру
бағыттары көрсетілген. Бұл бағыт мемлекетіміздің ең күрделі, ең жауапты
мүдде-мақсаты [3].
Азаматтық қоғам түсінігін Цицерон, Гроций, Т. Гоббс, Дж. Локк,
Гегель, Маркс және т.б. ойшылдар қалыптастырған. Барлық ғалымдар азаматтық
қоғамдағы негізгі идея ретінде адам идеясын таниды. Азаматтық қоғам -
адамгершілік, діни, ұлттық, әлеуметтік-экономикалық, отбасы инсти-туттары
мен қатынастарының жиынтығы, солардың көмегімен жеке тұлғалар мен топтардың
мүдделері қанағаттандырылатын.
Мемлекет қоғамның санқырлы көрінісінің бір ғана нысаны. Қоғам туралы
ой-пікірлер көне дәуірде де болды, ал азаматтық қоғам толық мағынада бұл
ұғым өмірге тек XVIII ғасырда келді. Басында азаматтық қоғам деп меншік,
отбасы, рынок, мораль салаларындағы қатынастарды түсініп келді. Мемлекет
бұл қатынастарға толық бостандық берді. Гегельдің ойынша, азаматтық қоғам -
жеке меншіктің, діннің, отбасының, моральдық т.б. талаптарын іске асырудың
жүйесі. Азаматтық қоғамда әр адам өз мүддесін көздейді, басқаларды
көрмейді... Басқаларсыз ол өз мүддесін іске асыра алмайды -деген Гегель. К.
Маркстің пікірі — бір саяси жүйені алып мазмұнына қарасаң ол азаматтық
қоғамның санқырлы көрінісінің бір нысаны болып шығады.
Біз өткен ғасырдағы ірі ғалымдардың пікірін әдейі келтіріп отырған
себебіміз азаматтық қоғам мәселесі сол кездегі өмірдің объективтік даму
процесінің алдына қойған талабы дегіміз келеді. Сол себепті Гегель мен
Маркс тағы басқа ғалымдар азаматтық қоғамды біраз зерттеп құнды теориялық
ғылыми мұра қалдырып кетті. Енді осы құнды ғылыми мұраға сүйене отырып
қазіргі заманның талабына сәйкес азаматтық қоғамды ғылыми тұрғыдан
зерттеуді жалғастыру керек. Біздің пікіріміз — азаматтық қоғамның
мазмұнының санқырлы көрінісі төмендегідей болуға тиіс:
- экономикалық бостандық, әр түрлі меншік, нарықты қатынас;
- адамдардың табиғи бостандығы мен құқықтарын қалыптастырып, қорғау;
- заңды, демократиялық билік;
- ақпаратқа бостандық беру;
- заңның, соттың алдында адамдардың теңдігі болу;
- таптық, ұлттық бірлік, достық, келісім болу;
- адамдардың әлеуметтік жағдайын, денсаулығын, мәдени, рухани білімін,
санасын көтеру, жақсарту.
Азаматтық қоғамның кұрылымы - Қоғамды өзінің табиғи мүдде-мақсаттарына
сәйкес құрушы, реттеп-басқарушы - адам. Адам - қоғам кұрылымының негізгі
элементі - діңгегі. Адамдардың бірлестіктері, ұйымдары, одақтары, еңбек
ұжымдары, саяси партиялары, мемлекет, олардың ара қатынастары — азаматтық
қоғамның элементтері.
Қазіргі Қазақстанның азаматтық қоғамын бес жүйеге бөлуге болады:
әлеуметтік, саяси, экономикалық, рухани-мәдени және ақпараттық жүйелер:
Әлеуметтік жүйе - объективтік тұрғыдан қалыптасқан адамдардың
бірлестіктері, ұйымдары, одақтары т.б., олардың өзара байланысы бұл жүйеге
азаматтық қоғамның ең негізгі ұйымдастырушы жүйе, өзі үш топқа бөлінеді:
бірінші тобы — қоғамның үзіліссіз өмір сүру негізін жасаушы, дамытушы топ:
отбасы, бала тәрбиелеу, табиғи өмірді жалғастыру; екінші тобы — адамдардың
өзара, бір-бірімен байланысы, қатынасы; үшінші тобы — қоғамдық ұйымдардың,
таптардың, топтардың, ұлттардың ара қатынастары.
Экономикалық жүйе — қоғамдағы меншіктің түрлері, өндіруші күш пен
өндірістік қатынастар, материалдық кірісті әділ бөлуді қалыптастыру. Бұл
жүйенің құрылым элементтері: жеке, муниципалдық, акционерлік,
кооперативтік, мемлекеттік, фермерлік меншіктер мен шаруашылықтар және
қоғамдық кірісті, байлықты әділ бөлу.
Саяси жүйе — мемлекет, саяси партиялар, қоғамдық ұйымдар, бірлестіктер
және жеке адамдар, депутаттар, т.б., олардың ара қатынастары. Оның ішінде
ең күрделісі мемлекеттік билікті іске асырудағы қатынастар. Қатынастардың
даму процесінде субъектілерге бостандық берілуге тиіс. Күштеу тек
заңдылықты, тәртіпті бұзса ғана қолдануы қажет.
Рухани-мәдени жүйесі - осы бағыттағы мемлекеттік, қоғамдық органдар
мен ұйымдар, олардың ара қатынастары. Бұл жүйенің негізгі бағыттары: білім,
ғылым, мәдениет, рухани сана-сезім, дін, адамдардың денсаулығы.
Ақпараттық жүйе - осы ақпараттық бағыттағы барлық ұйымдар,
бірлестіктер, мемлекеттік органдар, саяси партиялар, олардың жұмыстары мен
ара қатынастары. Бұл бағытта іс-әрекеттерге толық бостандық берілуі кажет.
Осы көрсетілген азаматтық қоғамның жүйелерінің жақсы, сапалы дамуына
зор маңызды үлес қосатын мемлекет пен құқық, қоғамдық ұйымдар мен партиялар
және қоғамдағы демократияның жоғарғы дәрежеде болуы.
Азаматтық қоғамның белгі - нысандары:
- адамдардың экономикалық, әлеуметтік, саяси бостандығы мен
құқықтарының қамтамасыз етілуі;
- қоғамда бостандықтың, жариялылықтың болуы, ақпараттың жұмысына
азаматтардың қатысуы, ішкі-сыртқы байланыстарға қатысуға, жүріп-тұруға
толық кұқықтарының болуы;
- азаматтардың қоғамдық ұйымдар, бірлестіктер құрып, өз мүдде-
мақсаттарын орындауға, іске асыруға және шет елдердің сондай ұйымдарымен
байланыс жасауға кұқықтарының болуы;
- жергілікті өзін-өзі басқаруға толық бостандық болуы, оның жұмысына
мемлекеттің араласпауы, қажет болса тиісті көмегін көрсетуі; жергілікті
өзін-өзі басқаратын мекеме жергілікті мемлекеттік органмен тығыз байланыста
жұмыс жасауы;
- азаматтық қоғам - толық бостандық, демократия қалыптасқан қоғам
болуы қажет, ол болашақ құқықтық мемлекеттің талаптарын іске асырып, сол
мемлекеттің объективтік тұрғыдан негізі болуға тиісті [4].
Азаматтық қоғам - онда болып жатқан процестер мен қатынастардың басты
әрекет етушi тұлғасы мен субъектiсi ретiнде өз қажеттiлiктерiнiң, мүдделерi
мен құндылықтарының барлық жүйесiмен бiрге адам болып табылатын қоғам. Бұл
ұғым сонымен қатар мемлекет пен оның органдарына тәуелсiз өмiр сүретiн
қоғамдық: саяси, экономикалық, мәдени, ұлттық, дiни, отбасылық және басқа
қатынастардың барлық жиынтығын бiлдiредi, жеке мүдделердiң әралуандылығын
көрсетедi.
Қоғам демократиялық дамудың белгiлi бiр сатысында ғана азаматтық
болады және елдiң экономикалық, саяси дамуына, халықтың әл-ауқатының,
мәдениетi мен сана-сезiмiнiң өсу шамасына қарай қалыптасады.
Елде азаматтық қоғамды қалыптастыру және демократияны дамыту өзара
тығыз байланысты: азаматтық қоғам неғұрлым дамыған болса, мемлекет соғұрлым
демократиялырақ болады.
Азаматтық қоғамды дамытудың алғышарттары меншiктiң алуан түрлi нысаны
кезiнде азаматтарда экономикалық дербестiктiң пайда болуы мен адами жеке
тұлға мәртебесiнiң артуы болып табылады.
Құқықтық мемлекет және демократия азаматтық қоғамның саяси iргетасы
ретiнде қызмет етедi, бұлар жеке тұлғаның барлық құқықтары мен
бостандықтарын қамтамасыз ету, қоғамда тұрақтылық, қауiпсiздiк, әдiлеттiлiк
және ынтымақтастық жағдайын құру мақсатында оны дамыту үшiн қажет.
Азаматтық қоғамның экономикалық негiзiн, тең танылуы мен қорғалуының
заңнамалық кепiлдiктерiмен қамтамасыз етiлген, меншiк нысандарының
әралуандылығы мен дара меншiк иелерiнiң егемендiгi құрайды.
Азаматтық қоғам өмiр сүруiнiң басты базалық шарттарының бiрi тәуелсiз
БАҚ арқылы қамтамасыз етiлетiн жариялылық болып табылады.
Демократия жағдайында азаматтық қоғам институттары мен мемлекет ортақ
жүйеде әртүрлi, бiрақ өзара тәуелдi бөлiктер ретiнде жұмыс iстейдi.
Билiк пен азаматтық қоғам арасындағы қатынастар көпшiлiк келiсiм
негiзiнде қалыптасады, ал өзара iс-қимыл ымыраға қол жеткiзуге бағытталады.
Демократиялық мемлекеттiң азаматтары дербес бостандық құқығын
пайдаланады, бiрақ сонымен бiр уақытта олар басқа мемлекеттiк
институттармен бiрге болашақты құру жауапкершілігiн бөлiседi.
Азаматтық қоғам демократиялық саяси жүйе жағдайында ғана билiк пен
азаматтық қоғам арасындағы қатынастар көпшiлiк келiсiм негiзiнде
қалыптасатын ең жоғары даму деңгейiне жетедi. Азаматтық қоғамдағы
демократиялық рәсiмдер билiк қызметiнiң сапасын бұқаралық бағалау құқығына
және қоғам мүдделерi үшiн билiкке ықпал ету тетiктерiне негiзделедi.
Демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекеттiң мiндетi
жаратылысы жағынан әртүрлi азаматтар мен заңды тұлғалардың бiрлестiктерi
(партиялар, YЕҰ, БАҚ, одақтар, қауымдастықтар, бастамашылық топтары және
басқалары) адам мен мемлекет арасындағы байланысты жүзеге асыратын және
соңғысының билiктi бiр қолға алуына мүмкiндiк бермейтiн азаматтық қоғамды
жан-жақты дамыту үшiн қажеттi жағдай жасау болып табылады.
Азаматтық қоғамның мiндетi - жеке адам мен мемлекет арасында делдал
болу.
Азаматтық қоғамның мақсаты қоғамның әр мүшесiнiң мүдделерiн қорғау,
оның мүдделерiн билiк пен қоғам алдында бейiмдеу, билiк қызметiн қоғамдық
бақылау әрi оның iшкi және сыртқы саясатын қалыптастыру болып табылады.
Азаматтық қоғам институттарына саяси партиялар, жергiлiктi
қоғамдастықтар, кәсiптiк одақтар, дiни бiрлестiктер, шығармашылық, қоғамдық
және ғылыми одақтар мен бiрлестiктер, бұқаралық ақпарат құралдары, сондай-
ақ қоғам үшiн түрлi қызмет пен қызмет көрсетулердiң кең ауқымын iске
асыратын, қызметтiң алуан түрiн жүзеге асыратын мемлекеттiк емес қорлар,
коммерциялық емес мекемелер, заңды тұлғалар одақтары (қауымдастықтары),
қоғамдық пайдалы мiндеттердi шешетiн басқа да ұйымдар мен бастамашыл топтар
түрiнде құрылған мемлекеттiк емес ұйымдар жатады.
Саяси партия - мемлекеттiк билiктiң, жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың
өкiлеттi және атқарушы органдарында азаматтардың, түрлi әлеуметтiк
топтардың мүдделерiн бiлдiру және оларды қалыптастыруға қатысу мақсатында
олардың саяси ырқын бiлдiретiн Қазақстан Республикасы азаматтарының
ерiктi бiрлестiгi.
Кәсiптiк одақтар - азаматтардың өз кәсiптiк мүдделерiнiң ортақтығы
негiзiнде өз мүшелерiнiң еңбек ету, сондай-ақ басқа да әлеуметтiк-
экономикалық құқықтары мен мүдделерiн бiлдiру мен оларды қорғау, еңбек
жағдайларын жақсарту үшiн ерiктi түрде құратын дербес, тiркелген жеке
мүшелiгi бар қоғамдық бiрлестiктерi.
Дiни бiрлестiктер - жергiлiктi дiни бiрлестiктер (қауымдастықтар),
дiни басқармалар (орталықтар), сондай-ақ дiни оқу орындары мен
ғибадатханалар.
Бұқаралық ақпарат құралы - мерзiмдi баспасөз басылымы, радио- және
теледидар бағдарламасы, киноқұжаттама, дыбыс- бейне жазбасы және көпшiлiк
қол жеткiзе алатын телекоммуникациялық желiлердегi (интернет және
басқалары) WEB-сайттарды қоса алғанда, бұқаралық ақпаратты мерзiмдi немесе
үздiксiз жария таратудың басқа да нысаны.
Қоғамдық бiрлестiктер - саяси партиялар, кәсiптiк одақтар және
азаматтардың ортақ Мақсаттарға қол жеткiзуi үшін ерікті негізде құрылған,
заңнамаға қайшы келмейтiн басқа да бiрлестiктерi. Қоғамдық бiрлестiктер
коммерциялық емес ұйымдар болып табылады.
Yкiметтiк емес ұйым - ортақ мақсаттарға қол жеткiзу үшiн азаматтар
және (немесе) мемлекеттiк емес заңды тұлғалар Қазақстан Республикасының
заңнамасына сәйкес ерiктi негiзде құрған коммерциялық емес ұйым (саяси
партияларды, кәсiптiк одақтарды және дiни бiрлестiктердi қоспағанда).
Ұлттық-мәдени бiрлестiк - өзiн белгiлi бiр этникалық бiрлiкке
жатқызатын, өзiнiң этникалық ерекшелiгiн сақтау, тiлiн, бiлiмiн және
мәдениетiн дамыту мәселелерiн дербес шешу мақсатында азаматтардың өздерi
ерiктi өзiн-өзi ұйымдастыруы негiзiндегi бiрлестiгi.
Жергiлiктi өзiн-өзi басқару - жергiлiктi маңызы бар мәселелердi
тiкелей немесе жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың құрылатын органдары
(институттары) арқылы өздерi дербес шешу мақсатында белгiлi бiр мекендер
шегiнде тұрғылықты жерi бойынша азаматтардың өзiн-өзi ұйымдастыруының
нысаны.
Азаматтық қоғам мынадай функцияларды жүзеге асырады:
- азаматтық бастамаларды қолдау, дамыту және көтермелеу;
- мүдделердi жақындастыру және белгiлi бiр мақсаттарға қол жеткiзу
негiзiнде адамдарды одақтарға, бiрлестiктерге ерiктi түрде кiрiктiру үшiн
жағдайлар жасау жөнiндегi жұмысқа қатысу;
- Азаматтардың жалпы мемлекеттiк және жергiлiктi проблемаларды шешуге
қатысуын қамтамасыз ету;
- азаматтардың құқықтарын қорғауға жәрдем көрсету және халықтың түрлi
топтарының мүдделерiн iске асыру;
- Қоғамда жалпы адами нормаларды, құндылықтар мен адамгершiлiк
негiздерiн бекiту;
- Адамның тәуелсiз өмiр сүруiн қамтамасыз ететiн еңбек өнiмдiлігi үшiн
жағдай жасауға қатысу;
- Әлеуметтiк қызметтер көрсету;
Билiктiң, бизнестiң және қоғамдық институттардың қатынастарын
үйлестiруге жәрдемдесу, қоғамдық келiсiм және әлеуметтiк жанжалдарды азайту
үшiн жағдайлар жасау, әлеуметтiк және өзге де жанжалдарды сындарлы - үндесу
жолымен шешу;
- мемлекеттiк шешiмдер қабылдау процесiнде ашықтық пен мөлдiрлiкке
жәрдемдесу;
- әлеуметтiк еңбек қатынастарын реттеу жөнiндегi аса маңызды қоғамдық
функцияларды орындайтын кәсiподақтық ұйымдардың қызметiн қолдау;
- сөз бостандығын қолдау, БАҚ тәуелсiздiгiн нығайту және ақпараттық
кеңiстiктiң ашықтығын қамтамасыз ету.
Сонымен азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет екеуі қатар дамып,
өрескел қайшылықтарды бірлесіп реттеп, қоғамның бейбітшілік, прогрестік
жолмен дамуына толық мүмкіншілік жасаулары қажет. Қазақстан Республикасының
Конституциясында бұл мәселенің негізгі бағыттары көрсетілген. Оның бірінші
бабында азаматтық қоғамның және құқықтық мемлекеттің ең негізгі қағидалары
былай деп жарияланған: Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы,
құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбат
қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары [5].
Азаматтық қоғамның құрылымына мыналар кіреді:
1) мемлекеттік емес, әлеуметтік-экономикалық қатынастар мен
институттар (меншік, еңбек, кәсіпкерлік);
2) мемлекеттен тәуелсіз өндірушілердің жиынтығы (жеке фирмалар және
т.б.);
3) қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктер;
4) саяси партиялар мен қозғалыстар;
5) тәрбиелеу мен мемлекеттік емес білім беру саласы;
6) мемлекеттік емес бұқаралық ақпарат құралдарының жүйесі;
7) отбасы;
8) шіркеу және т.б.
Азаматтық қоғамның белгілері:
- адам мен азаматтың құқықтар мен бостандықтарының мейлінше толық
қамтамасыз етілуі;
- өзін-өзі басқару;
- оның құрылымдары мен адамдардың әртүрлі топтарының бәсекелестігі;
- еркін түрде қалыптасатын қоғамдық көзқарас пен плюрализм;
- жалпы ақпараттану мен адамның ақпаратпен танысу құқығының шын
мәнінде жүзеге асырылуы;
- өмір сүру координация қағидасына негізделеді (мемлекеттік аппарат
кезінде субординация қағидасы үстемдік құрады);
- экономиканың көпжақтылығы;
- биліктің заңды және демократиялық сипаты;
- кұқықтық мемлекет;
- адамдардың жақсы өмір сүру жағдайын қамтамасыз ететін мемлекеттің
күшті әлеуметтік саясаты және т.б.
Адам қоғамы қалай қалыптасты, оның себептері қандай -бұл туралы бір
қорытынды пікір жоқ. Бірақ бұл түсінікті ең бірінші ғылымға енгізген Адам
Смит, Давид Рикардо, оған саяси сипаттама берген Гегель. Дүниежүзілік
ғылыми, саяси қайраткерлердің, ойшылдардың айтуынша — қоғам саналы
адамдардың ерікті түрде бірігіп өмір сүруі. Бұл бірігудің негізгі себебі
адамдардың бір мүдделігі, бір тілектестігі. Мұнсыз бірігу мүмкін емес.
Мүдде екі түрлі болады: жеке адамның мүддесі және қоғамның мүддесі. Қоғам
осы екі мүдде-мақсатты біріктіріп, дамытып отырады. Осы объективтік даму
процесінде адамдардың өзара ынтымақтастығы қалыптасты. Сол арқылы жеке
адамның қолынан келмейтін, әлі жетпейтін істерді атқаруға мүмкіншілік туды.
К. Маркс қысқаша: Қоғам — адамдардың өзара еңбек жасауының одағы.- дейді.
Қоғамдық мүдде-мақсат, қоғамдық тілек уақытша емес, түпкілікті, нақты,
объективтік мағынада қалыптасуы керек. Сонда ғана қоғамның жақсы дамуға,
нығаюға мүмкіншілігі болады. Себебі қоғам - саналы адамдардың ерікті түрде
қалыптасқан одағы. Егер бұл одақ, бұл бірлік еріксіз, озбырлық түрде
ұйымдастырылса, ондай қоғам нәтижесіз тез тарқап кетер еді. Адам - қоғамның
бірінші клеткасы. Қоғам - адамдардың күрделі әлеуметтік бірлестігі. Бұл
бірлестік, бұл қоғам дұрыс, жақсы даму үшін оның ішіндегі қарым-
қатынастарды реттеп, басқару керек болды. Оны қоғамның объективтік даму
процесінің заңдарына сүйене отырып адамдар өздері әлеуметтік нормалар
арқылы реттеп, басқарып отырады. Сондықтан мемлекет пен құқық пайда болды.
Адамдар өз тарихын өздері жасайды, - деп жазды Маркс, - бірақ олар оны өз
қалауынша жасай алмайды, қолындағы барды, бұрынғыдан қалған мұраны
қолдануға мәжбүр болады.
Қоғамның тарихи объективтік қалыптасқан негізгі белгілері:
- саналы адамдардың ерікті түрде бірлесіп одақ құруы;
- қоғамдық түпкілікті, нақты, объективтік мүдде мақсаттың қалыптасуы;
- адамдардың өзара ынтымақтастығының, бірлігінің қалыптасуы;
- қоғамдық мүдде-мақсат, тілек арқылы қарым-қатынастарды реттеп -
басқару;
- қоғамды басқаратын, қоғамдық тәртіпті қорғайтын аппараттың,
мемлекеттік биліктің өмірге келуі.
1.2 Құқықтық мемлекеттің ұғымы мен негізгі сипаттамалары
Қазіргі заманда құқықтық мемлекет құру қалыптастыру мәселесі ғаламдық
проблемаға айналды. Өйткені адам қоғамының даму тарихында ешқашан, еш елде
құқықтық мемлекет болған емес. Қазіргі кезде де жоқ. Болашақта да барлық
елдерде бір мазмұнды, бір нысанды құқықтық мемлекет болуға мүмкін емес.
Себебі әр елдің экономикасы, мәдениеті, әлеуметтік жағдайы, рухани санасы,
саясаты бір деңгейде болмайды. Бұған қоса олардың географиялық, ұлттық
ерекшеліктері болады.
Сондықтан болашақта құқықтық мемлекет бірнеше дамыған елдерде
қалыптасуы мүмкін. Бірақ ол мемлекеттердің мазмұнында, әсіресе нысанында
объективтік ерекшеліктері болады.
Құқықтық мемлекеттің мазмұнының негізгі талаптары:
1) Құқықтық мемлекет азаматтық қоғамның объективтік даму процесіне
сәйкес ескіріп, жаңарып жататын көп қырлы кұбылыс. Бұл мемлекетте адамның
толық егеменді болуы қажет, олардың мемлекеттің билік жүргізетін органдарын
кұруға қатысуы заңды түрде бекітілуі керек.
2) Құқықтық мемлекеттің экономикалық негізі - өндіргіш күш пен
өндірістік қатынас және көп меншіктік шаруашылық арқылы дамуы. Құқықтық
мемлекетте меншіктің басым көпшілігі - өндіруші мен тұтынушылық билігінде
болуы қажет. Бұл билік шаруашылықтың жақсы, сапалы дамуын қамтамасыз ету
үшін оларға толық бостандық беруі керек. Сонда ғана қоғамның әлеуметтік,
экономикалық жағдайын көтеруге, нытайтуға болады.
3) Құқықтық мемлекеттің әлеуметтік негізі — өзін-өзі басқаратын
азаматтық қоғамда адамдардың бостандығын, теңдігін қамтамасыз етіп, олардың
жақсы еңбектенуіне, дұрыс жұмыс жасауына мүмкіншілік беру. Қоғамның
әлеуметтік жағдайының жақсаруы құқықтық мемлекеттің нығаюы. Бұл екі процесс
бір-бірімен тығыз байланысты. Құқықтық мемлекет сонымен бірге әлеуметтік
мемлекет.
4) Құқықтық мемлекеттің моральдық негізі - гуманизм, әділеттік,
бостандық, теңдік, адамдардың қадір-қасиетінің, ар-намысының деңгейі. Осы
жоғары дәрежедегі принциптер болса құқықтық мемлекет болады. Өйткені мұндай
қоғамда адамдардың рухани сана-сезімі де жоғары дәрежеде болады.
5) Құқықтық мемлекеттің саяси негізі — халықтың, ұлттық тәуелсіздігін
қалыптастырып қоғамдық билікті жан-жақты дамытып, адамдардың бостандығын,
теңдігін қорғап, әділеттікті, демократияны орнату, қарым-қатынастарды
реттеп басқару [6].
Міне қоғамның осы негіздеріне сүйене отырып құқықтық мемлекет орнатуға
мүмкіншілік қалыптасады.
Құқықтық мемлекеттің негізгі белгілері:
- мемлекеттік билікті үш түрге бөлу, олардың ара қатынасын қатаң
сақтау; азаматтық қоғамның калыптасуы;
- қоғамда жоғары дәрежеде құқықтық мәдениеттің қалыптасуы, адамдардың
рухани сана-сезімінің жақсы дамуы;
- мемлекеттік аппараттың, лауазымды тұлғалардың, қоғамдық ұйымдардың,
жеке адамдардың өмірдегі қарым-қатынастарда өзара жауаптылығы;
- қоғамның экономикалық, әлеуметтік бағытында әділеттікті, теңдікті
қамтамасыз ету үшін антимонополиялық органның қызметін қатаң бақылау;
- қоғамның ішкі құқық нормалары мен халықаралық құқықтың өзара
қатынасын бақылап, жақсартып отыру;
- қоғамда заңның үстемділігін орнату, азаматтық қоғамды қалыптастыру.
Адамдар заңның құлы болмайынша құқықтық тәртіпте, демократия да жақсы
дамуға тиіс емес. Бұл туралы өмір тәжірибесінен қалыптасқан мынадай өсиет
сөз бар:
Заң — мемлекеттің ақылы.
Сот — мемлекеттің жүрегі.
Мәдениет — мемлекеттің тәртібі.
Міне осы үш қағидалы өсиет өзара бірігіп қалылтасып және мемлекеттің
ішкі заңдары көпшілік таныған халықаралық құқықтық нормалар мен
принциптерге сәйкес келсе, елімізде мемлекет орнайды.
Адам қоғамының барлық дәуірінде құқықтық мемлекет кұру мәселесі
толастап көрген емес. Әсіресе елді басқаруда абсолютизм, деспотизм,
тоталитаризм орнаған кезде құқықтық мемлекет орнату — деген дауыс, талап
күшейіп отырды. Бұл тұрғыдан өте күшті концепция феодализмге қарсы,
буржуазияның күресі кезінде қалыптасты. Күрестің саяси ұрандары:
Бостандық! Тендік! Әділеттік! халыққа едәуір жақсылықтар әкелді.
Бірақ көп елде реакцияшыл буржуазияның кертартпа саясаты демократиялық
реформаны толық аяқтауға мүмкшшілік бермеді.
Ірі буржуазия саяси билікке қолы жеткеннен кейін құқықтық мемлекет
орнату бағытынан алшақтай бастады. Бұл елдерде буржуазияның үстемдігін
қорғайтын мемлекет пен құқық орнап көп уақыт өмір сүрді.
XX ғ. қоғамды басқару тәжірибесін шынықтырып капиталистік елдер жаңа
экономикалық саясатқа көшіп халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартып,
бостандықтың шеңберін кеңітіп, демократиялық мемлекетті дамытуда. Бұл
саясаттың мазмұны:
1) Қазіргі заманда халықтың рухани сана-сезімі қоғамдық басқаруға,
қоғамдық меншік орнатуға жетілген жоқ. Сондықтан меншіктің түрлерін
шектемей нарықтық экономикаға толық бостандық беру. Осы жерде Өзімдікі
дегенде өгіздей күшім бар... деген мақал дұрыс келеді.
2) Нарықтық экономика арқылы халықтың еңбекке деген ынтасын көтеріп,
шаруашылықтың, өндірістің барлық саласында бизнесмендердің бәсекесін
дамыту.
3) Халыққа өздерінің әлеуметтік экономикалық мүддесін-мақсатын
орындаудағы іс-әрекетіне толық бостандық беріп, мемлекет тек көмек
көрсетуге тиіс. Мемлекет нарықтық экономика туралы заңды, құжаттарды дер
кезінде қабылдап олардың орындалуын қатаң түрде бақылап отыруы керек.
Әсіресе жеке меншікті қорғауды, адамдардың бостандығын сақтауды бірінші
бағытқа алу керек.
Осы жаңа экономикалық саясат капталистік елдердің соңғы 40-50 жыл
ішінде экономикасын дамытып, халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартып
демократиялық қоғам құруына мүмкіншілік беріп отыр.
Қазіргі заманда дүние жүзінің барлық мемлекеттері капитализмнің жаңа
экономикалық саясатын қабылдап нарықтық экономиканы дамытып жатыр. Кеңес
Одағы ыдырағаннан кейін бұрынғы кеңестік республикадар да осы жолға бет
бұрып отыр.
Әлемдік стандарт жолына Қазақстан да бет бұрып, нарықтық экономиканы
дамытты. Кеңестік жүйенің жақсылығы да аз болған жоқ: 20-60 жж.
Экономиканың, мәдениеттің, қорғаныстың жетістіктері дүние жүзіне белгілі
болды. Бірақ Кеңес Одағының жетістіктерінен гөрі кемшіліктері басым болды.
Сондықтан Одақ ыдырады...
Енді капиталистік елдердің XX ғ. 30-50 жж. либералдық-демократияға бет
бұрып, дамуының себептеріне қысқаша түсінік берейік.
Бірінші себебі - капиталистік елдер 1929-1938 жж. дүниежүзілік
экономикалық дағдарыстан Кеңес Одағының бір орталықтан жоспарлау
тәжірибесінің жақсы жағын пайдаланып экономиканың жақсы дамуына мүмкіншілік
жасады. Жеке меншіктегі шаруашылықтарға мемлекет тиіспеді. Міне осы тәсілді
капиталистік мемлекеттер үздіксіз пайдаланып келеді.
Екінші себебі - Ресейде, Қытайда тағы басқа Европа - Азия елдерінде
социалистік мемлекеттер орнап, қалың бұқараның мүдде-мақсатын орындаймыз-
қорғаймыз деген желдірме ұрандарынан ірі буржуазия сескеніп халықтың,
саяси-әлеуметтік жағдайына көңіл бөлуге мәжбүр болды. Бұл саясатты дұрыс,
жақсы дамытуға ғылыми-техникалық революция экономикалық жағдай жасады.
Құқықтық мемлекет орнатудың негізгі бағыттары:
- мемлекеттік биліктің үш саласының жұмысын жақсарту, әсіресе заңның,
нормативтік актілердің сапасын көтеру;
- нормативтік актілердің дұрыс пайдалануын, орындалуын қамтамасыз ету,
халықтың рухани сана-сезімін, мәдениетін жақсартып, көтеру;
- қоғамдағы қатынастарды дұрыс, жақсы реттеу-басқару бағытындағы
мемлекеттік, қоғамдық ұйымдардың жұмысын жақсарту;
- бостандықты, теңдікті, әділеттікті, демократияны дамыту;
- заңдылықты, құқықтық тәртіпті қатаң сақтау. Қазақстан
Республикасының Конституциясы бойынша құқықтық мемлекет қалыптастырудың
негізгі бағыттары демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтік мемлекет
құру (1-бөлім) [5].
Демократиялық мемлекет — Қазақстанды алдымен Конституция қабылдап,
тікелей басшысын және Парламент сайлауға, өкілетті мерзімі біткен соң,
оларды ауыстыруға халықтың құрылтайшылық билігі бар республикалық
құрылыстағы мемлекет ретінде танытатын ұғым. Республиканың жоғарғы
органдары арқылы көпшілік қазақстандықтардың еркін шынайы анықтауға және
мүддесін барынша жүйелі қорғауға қажетті мүмкіндіктер береді. Демократиялық
мемлекет әлеуметтік және ұлттық нысандарына қарамастан, азшылық пен
жекелеген азаматтардың мүддесін білдіруіне, оның есепке алынуына да
мүмкіндіктер береді, мемлекеттік қызметке араласып, қатысуға тең құқықтар
беріледі. Демократиялық мемлекет қызметінің түбегейлі принциптерінің бірі —
Қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық (1-6. 2-т.).
Зайырлы мемлекет - Қазақстан Республикасында діни мекемелер мен дін
ұстау мемлекеттен бөлістігін білдіреді және бұл Қазақстандағы ислам мен
православиелік тағы басқа нанымдық ағымдарға бірдей қатысты. Діни негізде
партия құруға жол берілмейді. Наным немесе атеизм мәселесі-әркімнің жеке
басының шаруасы. Елдегі дін ұстау бостандығы мен діни бірлестіктердің
жұмысы жөніндегі заңдылықтарды мемлекет белгілеп, бақылайды.
Құқықтық мемлекет - Қазақстанның барлық органдары мен лауазымды
адамдарының қызметі құқық нормаларына байланысты, соған бағынышты және
соған сәйкес іс-әрекет жасайды. Құқықтың негізгі принцитері: азаматгар үшін
- заңға тыйым салынбағанның бәріне рұқсат етіледі, мемлекеттік органдар
мен лауазым иелері үшін — Заңда нақты не көрсетілсе, соған ғана рұксат.
Барлық заң жүйесін жақсартып, әділеттікті жоғары дәрежеге көтеру және
азамат құқығы мен бостандығын халықаралық өлшем деңгейіне жеткізу Қазақстан
мемлекетінің негізгі міндеті. Құқықтық мемлекетте Заң бір әлеуметтік топтың
емес, халықтың шынайы еркін білдіреді. Мұндай мемлекетте заңның рухы
үстемдік етеді. Барша адамдар, ең жоғары дәрежедегі лауазым иелерінен
қатардағы азаматтарға дейін заңдардың бүкіл халықтың мүддесі, игілігі үшін
жасалып, қолданылатынын, заңдар адамдарға қажет қоғамдық тәртіпті
орнататынын, адамдарға отбасын құрып, өсіп-өнуге, өзі қалаған жұмыспен
шұғылдануға, өздерін еркін сезінуге, қоғам ісіне қатысуға жағдай туғызуы
керек екенін түсінуі қажет.
Сонымен Қазақстанда реформаторлық процесс арқылы қоғамның саяси-
экономикалық құрылысында көп өзгерістер болды. Қоғамдық ғылымдарда жаңаша
ғылыми зерттеулер басталады. Мемлекет пен құқықты дүниежүзілік заң ғылымдар
туралы концепциямен бірлестіріп дамытуға мүмкіншілік туды. Отандық
кұқықтану, философиялық, экономикалық, саяси ой, сана, пікір құқықтық
демократиялық мемлекет туралы ғылымды зерттеуге, дамытуға бет бұрды.
Құқықтық мемлекеттің бастаулары мен белгілері
Билікті құқықпен, заңмен шектеу идеялары — барынша ескі идеялар, оның
негізін салушылар деп заңды түрде ежелгі грек философтары Платон,
Аристотельдер есептелінеді. Дегенмен заңсыздық және бассыздықпен күрес
проблемасы айрықша маңызға феодализм және авторитарлық және тоталитарлық
режимдегі буржуазиялық полицейлік мемлекеттер кезеңінде ие болды. Құқықтық
мемлекет идеяларын дамытуға И.Кант, В.Гегель сияқты ойшыл-философтар
барынша үлес қосты. Олар құқықтық мемлекеттің философиялық негізін қалады.
Канттың ойы бойынша, мемлекет — құқықтық заңдарға бағынатын көптеген
адамдардың бірлестігі. Жан-Жак Руссо, оның ой-толғамдары да құқықтық
мемлекет негіздеріне жатады, мемлекет қоғамдық келісім нәтижесінде пайда
болады деген идеяны негіздеп шығарды, өйткені халық ортақ істерді және
әрбір тұлғаның алдында тұрған істерді шешетін саяси (билік) күштің пайда
болуының объективті қа-жеттілігін түсінеді.
Құқықтық мемлекет теориясындағы аса маңызды мәселелердің бірі -
биліктерді бөлу қағидатын құрушылар Дж. Локк пен Ш.Монтаскье болып
табылады. Ш.Монтаскье: Белгілі бір жағдайда түрлі биліктер бір-бірін өзара
ұстап тұратын тәртіптер жүйесі қажет деп дәлелдеді [7].
Г.Едлинек құқық және заңның үстемдігі идеясын алдыға тарта оты-рып,
сонымен қоса мемлекеттің өзін-өзі шектеу теориясын ұсынды. Орыс заңгерлері
Н.М.Коркунов, П.И.Новгородцев, Г.Ф.Шершеневичтердің еңбектерінде құқықтық
мемлекет тақырыбы құқықтық мемлекетті шектеу тұрғысынан қарастырылды.
Жоғарыда айтылған идеялар негізінде кейінде төмендегідей белгілерімен
ерекшеленген құқықтық мемлекет концепциясы құрылды:
1. Өркениеттің тұрақты дамуының кепілі ретіндегі азаматтық қоғам-ның —
автономиялық, егемен, ерікті тұлғалар одағының және құқықтық мемлекеттің
өмір сүруіне қажетті жағдайдың болуы.
2. Мемлекеттің құқықпен байланыстылығы, ол:
а) мемлекеттің құқыққа қайшы келетін заңдарды шығаруға құқығы жоқ,
ә) мемлекет те, азаматтар да қабылданған заңдарды бірдей орындауға
міндетті дегенді білдіреді.
3. Мемлекеттік билікті ұйымдастырған кезде билікті бөлу қағидатын
іске асыру. Соған сәйкес мемлекеттік биліктің қалыпты өмір сүруі үшін оның
ішінде салыстырмалы түрде бір-біріне тәуелді емес мынадай биліктер болуы
тиіс: парламентке тиесілі заң шығарушы, үкіметке тиесілі атқарушы, сотқа
тиесілі соттық. Мұндай бөлудің мәні биліктің бір тұлғаның немесе адамдар
тобының қолында жинақталып қалуына жол бермеу, сөйтіп тирандық және
авторитаризмнің алдын алумен негізделеді.
4. Заңның үстемдігі қағидатын сақтау. Бұл жоғары заң күшіне ие және
мемлекеттің нормативтік құқықтық актілерін құрайтын Конституция негізгі заң
болуы тиіс дегенді білдіреді.
5. Құқықтық мемлекетте сот әділеттің және шынайы сот төрелігінің
салтанат құратын органы болуы керек. Сот— қандай да бір ықпалдан тәуелсіз
қорғау және бұзылған құқықтық жағдайды қалыпқа келтіретін орган.
6. Құқықтық мемлекеттің негізі — тұлғаның бостандығының, оның
құқықтары мен мүдделерінің, ар-ожданының бұлжымастығы, оларды қорғау және
кепілділігі.
Сөйтіп, құқықтық мемлекет — бұқаралық билікті жүзеге асыру формасы,
бұл жағдайда азаматтардың саяси ұйымы құқық және заңның үстемдігі негізінде
жүргізіледі, әрбір тұлғаның құқықтары, бостандықтары және міндеттерін
қорғау және қамтамасыз ету құралы болып табылады.
Қазақстанда құқықтық мемлекет құру
Демократиялық мемлекет құру және дамыту туралы ой-толғамдар, идеяларды
қазақ ойшылдарының шығармашылық мұраларынан да көптеп кездестіруге болады.
Солардың бірі Абай Құнанбаев болып табылады. Ол құқықтық мемлекеттің
қағидаттарын құру мәселесі бойынша бірқатар салмақты ой-пікірлер білдірді,
олардың біразы күні бүгінге дейін өз мән-маңызын жойған жоқ. Ақын
мемлекеттік егемендік позициясын жақтады, адамдарды ұйымдастыру мен
қорғаудың жоғарғы формасы заң деп таныды. Заңның рөлі туралы Абай былай деп
жазды: бізге ата-бабаларымыздан мұра боп қалған заңдардың жиынтығын -
Қасым салған қасқа жолды, Есім салған ескі жолды, Тәуке ханның Жеті
жарғысын білу қажет. Демократияның маңызды бір буыны, Абайдың пікірі
бойынша, заңның салтанат құруы болып табылады. Соттық биліктің тәуелсіздігі
туралы Абай идеялары Қазақстан Республикасы және дамыған елдер
Конституцияларының сот туралы ережелерімен астасып жатыр. Ол соттарды
шектеусіз мерзімге сайлауды жақтайды, олардың ауыстырылмауын қалайды:
білімді және білікті адамдарды, осы орында отыру мерзімін анықтамай-ақ,
сайлау қажет, тек өз істерін адал атқармағандарды ауыстыру керек.
Құқықтық мемлекеттің қалыптасуы өте созылмалы және күрделі процесс.
Қазақстанның қазіргі кезеңі мемлекетіміздің жалпыға ортақ өркениетті даму
жолына қайта түсуімен сипатталады. Тұңғыш рет 1993 жылғы Конституция
Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы — адам, оның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары деп жариялады. Бұл ережені бүгінгі күні қолданыста жүрген
1995 жылғы Конституция да, 1-баппен бекітті.
Құқықтық мемлекеттің бір белгісі мемлекеттік билікті ұйымдастыруда
биліктерді бөлу қағидаттарын жүзеге асыру болып табылады. Тұңғыш рет ол
жүйе құрушы қағидат ретінде 1990 жылдың 25 қазанында қабылданған Қазақ КСР-
інің мемлекеттік егемендігі туралы декларацияның 7-бабында айшықталды.
Соған сәйкес, мемлекеттік биліктің барлық жүйесін реформалау жүргізілді.
Қазақстан Республикасы Конституциясы 3-бабының 4-тармақшасында Республикада
мемлекеттік билік заң шығарушы, атқарушы және сот билігіне бөліну
қағидатына сәйкес жүзеге асырылады деп атап көрсетілген. Заң шығарушы
билікті Қазақстан Республикасының Парламенті, атқарушыны — Үкімет, сот
билігін — Жоғарғы сот және Қазақстан Республикасының төмен тұрған соттары
жүзеге асырады. Тежемелік және тепе-теңдік жүйесінің болуы - жаңа
Конституцияның өзіндік ерекшелік-терінің бірі. Тежемелік және тепе-теңдік
жүйесі элементтеріне парламенттік импичмент, Үкіметке сенімсіздік вотумын
білдіру, Президенттің парламентті таратып жіберу құқығы, Үкіметті және оның
мүшелерін орнынан босатуы жатады.
Қазіргі кезде конституциялық бақылау механизмі құрылуда. Республикада
конституциялық бақылаудың қалыптасуы құқықтық мемлекет құру туралы пайда
болған конституциялық бағыт-бағдарлармен тығыз байланысты. Басқа
нормативтік актілерден Конституцияның сөзсіз басым болуы құқықтық
мемлекеттің белгілерінің бірі болып табылады. Құқықтық мемлекеттің тағы бір
негізгі қағидаты мемлекеттің өзінің және оның органдарының Қазақстан
Республикасы Конституциясына міндетті түрде бағынышты болуынан көрінетін
құқықтық үстемдігі болып табылады.
Конституциялық кеңес заңдар және басқа да нормативтік актілерді, егер
олар Конституцияға қайшы келетін болса, Конституцияға сәйкес келмейді деп
тануға құқылы.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам, оның құқықтары мен
бостандықтары ең қымбат қазына деп мойындай отырып, адамның құқықтары мен
бостандықтарын, ар-ожданы мен қадір-қасиетін сақтау мен қорғау мемлекеттік
биліктің басты міндеті болып табылады деген тұжырымды алдыға тартады.
Конституция саяси, заңдық және басқа да кепілдіктердің нақтылы жүйесін құру
үшін негіз қалады. Ол өз кезегінде баршаның заң мен сот алдындағы теңдігін,
мемлекет пен түлғаның екіжақты жауапкершілігін қамтамасыз етеді.
Конституция Қазақстан Республикасында азаматтық қоғам қалып-тастыруға
ықпал жасайды. Бұл Конституцияда идеологиялық және саяси әралуандылық
танылатынынан айқын көрінеді (5-бап). Бұқаралық билікті саяси әралуандылық
негізінде жүзеге асырады. Конституция саяси партияларға, қоғамдық
бірлестіктерге, қозғалыстарға саяси және мемлекеттік өмірге қатысу үшін тең
мүмкіндік береді. Үстемдік етуші ретіндегі қандай да бір идеологияның
белгіленуіне жол берілмейді. Азаматтық қоғам мемлекет және азамат, тұтынушы
және өндірушінің әлеуметтік серіктестігі, нарық шаруашылықтары меншік
түрлерінің әралуандылығымен сипатталады [8].
1995 жылғы Конституцияның басты бір жетістігі барлық деңгейдегі
соттардың тәуелсіздігінің кепілдігі болып табылады. Сот билігінің тәуел-
сіздігі судьялардың өкілеттігін сайлаудың, тағайындаудың және тоқтатудың
ерекше тәртібімен, сонымен бірге сот құрамын құруға Жоғарғы Сот Кеңесі және
Әділет біліктілік комиссиясы сияқты тәуелсіз органдардың қатысуымен
айқындалады. Судьялардың тұрақтылығы қағидаты бекітілген (79-бап, 1-т.),
судьялар өмірлікке сайланады және тағайындалады. Қазақстан Республикасының
Конституциясына 1998 жылғы 7 қазанда Парламент енгізген қосымшалар сот ісін
жүргізуді демократизациялауға бағытталған. 75-баптың 2-тармағына сәйкес
қылмыстық сот ісін жүргізу заңмен белгіленген белгілі бір жағдайларда өзге
де нысандар арқылы жүзеге асырылады. 1995 жылғы 20-желтоқсанда қабылданған
Қазақстан Республикасындағы соттар және судьялардың мәртебесі туралы
Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы, өзгерістері және
толықтыруларымен, соттарды жеке билік ретінде бекіткен, соттар өз
қызметінде заң шығарушы және атқарушы биліктерден тәуелсіз.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 1-бабы Қазақстанды құқықтық
мемлекет деп жариялайды. Демек Қазақстан құқықтық мемлекет құру және оның
негізгі белгілерін конституциялық бекіту жолында тұр [5].
Құқықтық мемлекет дегеніміз - жеке адам және қоғам мүддесін қорғайтын,
заң үстемдігі мен құқық принциптеріне негізделген мемлекет. Құқықтық
мемлекетті қалыптастыру ісі қоғамды демократияландыруға, құқықтық тәртіптің
және заңдылық принциптерінің сақталуына негізделеді.
Құқықтық мемлекеттің негізі:
- Құқықтық мәдениет;
- Азаматтық қоғам;
- Заңдылық және құқықтық тәртіп;
Құқықтық мемлекеттің белгі-нышандары:
1. Заңның үстемдік етуі.
2. Мемлекеттік биліктің бөлінуі.
3. Тұлға мен мемлекеттің өзара жауаптылығы.
4. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының шын мәнділігі, олардың
құқықтық және әлеуметтік қорғалатындығы.
5. Саяси және идеологиялық плюрализмнің болуы.
6. Азаматтық қоғамның қалыптасуы.
7. Ішкі заңдардың көпшілік таныған халықаралық құқықтық нормалар мен
принциптерге сәйкес келуі.
1.3 Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет туралы ілімдер
Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет туралы толып жатқан ой-
пікірлер, әр түрлі теориялар бар. Бұл ой-пікірлердің, теориялардың көп
болатын себептері қоғамдағы барлық таптардың, ұлттардың топтардың мүдде-
мақсатына қатысты болуы. Тағы да бұл мәселе әр түрлі идеологиямен, саяси
партиялармен байланысты болуы.
Бұл жерде ескерте кететін бір мәселе Кеңес дәуірінде елімізде
марксистік мемлекетгік теория тұрғысынан зерттеп, түсініп келдік. Ол кезде
қоғам мен мемлекетті таптық тұрғыдан зерттеуге тырыстық, басқа теорияны,
басқа бағытты сырып тастап отырдық. Қазір ол теорияларға көзқарас түзелді,
дұрысталды. Тарих теориялардың бәрінде аздап болса да шындық және тарихи
нақты дәлелдер болады. Сондықтан ол теорияларды білу, дұрыс жағын алу,
пайдалану өте қажет. Сол деректерді ескере отырып жүргізілген зерттеудің
ғылымға, қоғамға пайдасы мол.
Тағы бір ескертетін мәселе азаматтық қоғам деген алғашқы қауымдық
қоғамда да, құлиелену формациясында да, феодалдық формацияда да болған жоқ.
Себебі ол қоғамдарда азаматтық деген ұғым болған емес. Бұл ұғым тек
буржуазиялық қоғамда өмірге келді. Сондықтан біз теорияны тек құқықтық
мемлекет туралы қарастырамыз [9].
Құқықтық мемлекет - тек парасаттылықтың, әділеттіліктің шынайы белгісі
ғана емес, сонымен бірге адамның бостандығын, қадір-қасиетін, ар-намысын,
теңдігін қорғайтын, демократияны қалыптастыратын күш. Міне қоғамның алдында
тұрған осы мүдде-мақсатты орындау мемлекеттің міндеті, ал осы бағытта
қалыптасқан құқықтық нормаларды орындау, сол арқылы заңдылықты, құқықтық
тәртіпті қатаң сақтауға үлес қосу адамдардың міндеті. Құқыктық мемлекет екі
жақты жауапты объективтік процесс.
Құқықтық мемлекетті қалыптастыру, дамыту адам қоғамының көне заманнан
негізгі мақсаты болды. Көне дәуірдің ойшылдары: Сократ, Демокрит, Платон,
Аристотель, Цицерон құқық пен мемлекеттің өзара қатынасын инабаттылық,
парасаттылық, әділеттілік жолмен дамуын армандады. Аристотель: Заң
үстемдігі болмаса демократия жоқ - деді. Феодалдық дәуірде Н. Макиавелли,
Ж. Боден т.б. саяси қайраткерлер құқықтық мемлекет орнату төңірегінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
қалыптастырудағы қоғамдық-саяси институттардың конституциялық-құқықтық
мәртебесі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекеттің конституциялық мәртебесі ... ..8
1.1 Азаматтық қоғам мазмұны: ұғымы, құрылымы,
функциялары ... ... ... ...8
1.2 Құқықтық мемлекеттің ұғымы мен негізгі
сипаттамалары ... ... ... ... ... 15
1.3 Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет туралы
ілімдер ... ... ... ... .22
2 Қоғамдық – саяси институттарының теориялық-құқықтық аспектілері ... ... 25
2.1 Мемлекет конституциялық – құқықтық институт
ретінде ... ... ... ... ... .25
2.2 Саяси партиялар,
қозғалыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.34
2.3 Қоғамдық
бірлестіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..46
3 Қазақстан Республикасының құқықтық саясаты қоғамдық-саяси институттарының
дамуына ықпал ететін құралы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
3.1 Ұлттық құқықты дамытудың негізгі бағыттары мен мемлекеттік
саясатты жүзеге асыру
механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..51
3.2 Қазақстанның азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекетті
қалыптастырудағы
проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 65
Пайдаланған дерек көздер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
Кіріспе
Қазақстан Республикасында азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет
қалыптастырудағы қоғамдық-саяси институттардың алатын орны ерекше. Саяси
идеясыз, саяси бастамаларсыз, бір сөзбен айтқанда саяси институттарсыз
мемлекетті елестету мүмкін емес. Сондықтан да осы жағдай дипломдық жұмыстың
өзектілігін құрайды.
Саяси институттар - тұрақты құрылымымен, өз ішінде тығыз ықпалдасқан,
көп қырлы, қызметінің икемді әрі әсерлілігімен ерекшеленетін, салыстырмалы
түрде жоғары ұйымдасқан әлеуметтік және саяси жүйелік құрылым.
Әлеуметтік және саяси институттар - қоғамдық, топтық, жеке маңыздағы
нақтылы мақсаттарға жету үшін немесе аса маңызды қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін адамдардың бірлесуі. Әлеуметтік және саяси
институттарды құра отырып, қоғам маңызды салалардағы мәселелердің нақтылы
әлеуметтік және саяси іс-әрекет түрлерін белгілеп, бекітеді, оларды сол
қоғамның мүшелеріне, әлеуметтік топтарына, мемлекеттің барлық азаматтарына
немесе бір партияның мүшелеріне, басқа саяси ұйымға тұрақты әрі міндетті
етеді. Саяси институттар - ол отбасы, мемлекет, оның органдары (парламент,
президент, үкімет, сот), партиялар, саяси қозғалыстар, ғылыми және мәдени
ұйымдар мен мекемелер, бұқаралық ақпарат құралдары, діни ұйымдар және
басқалар. Әлеуметтік және саяси институттар үшін іс-әрекеттің әр
субъектісінің қызметі мен өкілетін нақтылау, олардың әрекеттерінің
келісімділігіне тән, қатаң бақылау мен реттеу деңгейі өте жоғары [1].
Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды дамытудың 2006-2012
жылдарға арналған тұжырымдамасы Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2006
жылғы 1 наурыздағы ел халқына Жолдауында белгiленген Демократиялық
реформалардың жалпы ұлттық бағдарламасына және Қазақстанның әлемдегi
бәсекеге барынша қабiлеттi елу елдiң қатарына кiру стратегиясына сәйкес
әзiрлендi [2].
Бұл Тұжырымдамада қазiргi кезеңде Қазақстанда азаматтық қоғамды
дамытудың негiзгi үрдiстерi талданады, сондай-ақ азаматтық қоғамды
дамытудың алдағы жылдарға арналған жолдары мен нақты тетiктерi баяндалған.
Тұжырымдама азаматтық қоғам институттарын дамытудың негiзгi бағыттары
мен азаматтық бастамаларды iске асыру мүмкiндiктерiн айқындайды. Ол
азаматтық институттардың жұмыс iстеуi үшiн қолайлы жағдай жасауға
бағытталған мақсатты бағдарламалар, заңнамалық және басқа нормативтiк
құқықтық актiлер әзiрлеу үшiн негiз болады.
Саяси партиялар азаматтардың саяси өмірге қатысуының негізгі себепші
әлеуметтендіру құралы болып есептеледі. Қоғамда ұйымдар, соның ішінде саяси
ұйымдардың мүшелерінің саны мен сапасының көрсеткіші жоғары болған сайын,
олардың саясатқа қатысу деңгейі де жоғары болып есептеледі. Бірақ, барлық
уақытта солай болады деуге болмайды.
Қоғамның саяси жүйесіне кіретін саяси партиялар мен ықпалды топтардың
іс-әрекеті мен әдістерінің арасында айырмашылық та жоқ емес. Мысалы,
партиялар мемлекеттік аппаратты бағындырып, оларды басқаруға ұмтылады. Ал
ықпалды топтар мемлекеттік аппараттардың шешім қабылдау ісіне ықпал
жасаумен шектеледі. Бұлар кейде саяси партиялардың құрамына да кіреді.
Партиялар азаматтардың саяси ерік-жігерін қалыптастыруға және оны
білдіруіне жәрдемдеседі (Қазақстан Республикасының Конституциясы, 56-бап).
Бірақ ол шексіз емес, олардың және басқа да қоғамдық бірлестіктердің
мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар қызметіне араласуына жол
берілмейді (54-бап). Сол сияқты мемлекет өз аумағында басқа мемлекеттердің
саяси партиялары қызметіне жол берілмейді.
Зерттеудің пәні – мемлекет өмірінде саяси институттардың құқықтық
мәртебесі танылады.
Жұмыстың ғылыми - теориялық негізін: Сапарғалиев Ғ., Амандыкова С.К.,
Сагындыкова А.Н., Баишев Ж. және т.б. еңбектері құрайды. Зерттеу жұмысының
нормативтік құқықтық базасын Қазақстан Республикасының Конституциясы,
Саяси партиялар туралы Қазақстан Республикасы Заңы; Қоғамдық
бiрлестiктер туралы Қазақстан Республикасының Заңы құрайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Қазақстан Республикасында азаматтық қоғам
мен құқықтық мемлекетті қалыптастырудағы қоғамдық саяси институттардың
рөлін айқындау.
Бұл мақсатты іс жүзінде жүзеге асыру үшін мынадай міндеттер
қойылып отыр:
- азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет ұғымдары мен ілімдерін айқындау;
- қоғамдық – саяси институттарының теориялық-құқықтық аспектілерін
қарастыру, оның ішінде саяси партиялар мен саяси қозғалыстардың,
қоғамдық бірлестіктердің ролін айқандау;
- ұлттық құқықты дамытудың негізгі бағыттарын айқындау;
- Қазақстанның азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекетті қалыптастырудағы
саяси институттардың ролін айқындау болып табылаы.
Дипломдық жұмыстың құрылымы тақырыптың өзектілігі мен жұмыстың мақсаты
белгіленетін кіріспеден, жұмыстың мазмұнын ашатын үш негізгі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 Азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекеттің конституциялық мәртебесі
1.1 Азаматтық қоғам мазмұны: ұғымы, құрылымы, функциялары
Азаматтық қоғам ғылыми тұрғыдан өте аз зерттелген, ол туралы қомақты
бірде ғылыми еңбек жоқ. Оның себебі ғалымдар азаматтық қоғам мен
мемлекеттің мазмұны ұқсас деп түсініп келді. Расында ұқсастық бар, бірақ та
айырмашылық басым. Адам қоғамының қалыптасқанына 1,5 млн. жыл өтті, ал
мемлекеттің өмірге келгеніне 6 мың жыл ғана болды.
Қоғам - саналы адамдардың бір мүддені, бір мақсатты орындау үшін
саналы түрде өзара бірігуі. Мұнда міндетті түрде екі шартты элемент бар:
мүдде-мақсаттың қалыптасуы және саналы адамдардың саналы түрде бірігуі.
Адамның объективтік тарихи даму процесіне және күнделікті қарым-
қатынасында қоғамның бірнеше түрлері болады: өндірістік қоғам, шаруашылық
қоғам, әлеуметтік қоғам, азаматтық қоғам т.б. Осылардың ішіндегі ең
күрделісі, ең түпкіліктісі — адаммен бірге дамып келе жатқан азаматтық
қоғам. Қоғамның басқа түрлері тез құрылып, тез тарап жатады. Олардың өмірі,
іс-әрекетінің шеңбері, кеңістігі көп өлкеге жайылмайды, уақыты көпке
созылмайды.
Қоғам - мемлекеттік құрылымнан тыс қалыптасатын әлеуметтік-
экономикалық және мәдени-рухани қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Оған
қатынасушылардың табиғи және азаматтық құқықтарын, бостандығы мен міндетін
автономиялық даму жолы қамтамасыз етеді. Азаматтық қоғамда үзіліс болмайды,
уақыты шектелмейді, өлкеге-аймаққа бөлінбейді, мемлекеттің барлық жерін,
барлық халқын біріктіреді.
Қоғам — мемлекетке тәуелді емес, дербес, ашық, жариялы қоғам.
Қазақстанда азаматтық қоғамның қалыптасу ерекшеліктері: кеңестік
мейлінше мемлекеттендірілген күйден шығу, қоғам мен мемлекеттің ара
қатынасын тәуелсіз - дербестікте дамыту.
Республика Конституциясы Қазақстандағы қоғамның барлық даму сатыларын
мемлекетке бағындырмастан (оның айғағы — онда Қоғам бөлімнің әдейі
болмауы) әлеуметтік бағдарлы нарық экономикасы мен жеке адамның
автономиясын тұрақты қалыптастыру үшін оған қажетті құқықтық жағдайлардың
негізін қалайды. Оған: тең дәрежеде танылатын және қорғалатын мемлекеттік
меншікпен жеке меншікті (6-баптың 1-тармағы); адам және азамат құқықтарының
кең ауқымды және біртұтас кешенін (П-бөлім); отбасын, ана мен әке және
баланы мемлекеттің қорғауын (27-бап); идеологиялық және саяси
әралуандылықты (5-бап) және тағы басқа Конституцияда бекітілген
қазақстандық азаматтық қоғамды ерікті дамытудың алғы шарттарын жатқызуға
болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында елімізде қоғамды
қалыптастырып, демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтік мемлекет құру
бағыттары көрсетілген. Бұл бағыт мемлекетіміздің ең күрделі, ең жауапты
мүдде-мақсаты [3].
Азаматтық қоғам түсінігін Цицерон, Гроций, Т. Гоббс, Дж. Локк,
Гегель, Маркс және т.б. ойшылдар қалыптастырған. Барлық ғалымдар азаматтық
қоғамдағы негізгі идея ретінде адам идеясын таниды. Азаматтық қоғам -
адамгершілік, діни, ұлттық, әлеуметтік-экономикалық, отбасы инсти-туттары
мен қатынастарының жиынтығы, солардың көмегімен жеке тұлғалар мен топтардың
мүдделері қанағаттандырылатын.
Мемлекет қоғамның санқырлы көрінісінің бір ғана нысаны. Қоғам туралы
ой-пікірлер көне дәуірде де болды, ал азаматтық қоғам толық мағынада бұл
ұғым өмірге тек XVIII ғасырда келді. Басында азаматтық қоғам деп меншік,
отбасы, рынок, мораль салаларындағы қатынастарды түсініп келді. Мемлекет
бұл қатынастарға толық бостандық берді. Гегельдің ойынша, азаматтық қоғам -
жеке меншіктің, діннің, отбасының, моральдық т.б. талаптарын іске асырудың
жүйесі. Азаматтық қоғамда әр адам өз мүддесін көздейді, басқаларды
көрмейді... Басқаларсыз ол өз мүддесін іске асыра алмайды -деген Гегель. К.
Маркстің пікірі — бір саяси жүйені алып мазмұнына қарасаң ол азаматтық
қоғамның санқырлы көрінісінің бір нысаны болып шығады.
Біз өткен ғасырдағы ірі ғалымдардың пікірін әдейі келтіріп отырған
себебіміз азаматтық қоғам мәселесі сол кездегі өмірдің объективтік даму
процесінің алдына қойған талабы дегіміз келеді. Сол себепті Гегель мен
Маркс тағы басқа ғалымдар азаматтық қоғамды біраз зерттеп құнды теориялық
ғылыми мұра қалдырып кетті. Енді осы құнды ғылыми мұраға сүйене отырып
қазіргі заманның талабына сәйкес азаматтық қоғамды ғылыми тұрғыдан
зерттеуді жалғастыру керек. Біздің пікіріміз — азаматтық қоғамның
мазмұнының санқырлы көрінісі төмендегідей болуға тиіс:
- экономикалық бостандық, әр түрлі меншік, нарықты қатынас;
- адамдардың табиғи бостандығы мен құқықтарын қалыптастырып, қорғау;
- заңды, демократиялық билік;
- ақпаратқа бостандық беру;
- заңның, соттың алдында адамдардың теңдігі болу;
- таптық, ұлттық бірлік, достық, келісім болу;
- адамдардың әлеуметтік жағдайын, денсаулығын, мәдени, рухани білімін,
санасын көтеру, жақсарту.
Азаматтық қоғамның кұрылымы - Қоғамды өзінің табиғи мүдде-мақсаттарына
сәйкес құрушы, реттеп-басқарушы - адам. Адам - қоғам кұрылымының негізгі
элементі - діңгегі. Адамдардың бірлестіктері, ұйымдары, одақтары, еңбек
ұжымдары, саяси партиялары, мемлекет, олардың ара қатынастары — азаматтық
қоғамның элементтері.
Қазіргі Қазақстанның азаматтық қоғамын бес жүйеге бөлуге болады:
әлеуметтік, саяси, экономикалық, рухани-мәдени және ақпараттық жүйелер:
Әлеуметтік жүйе - объективтік тұрғыдан қалыптасқан адамдардың
бірлестіктері, ұйымдары, одақтары т.б., олардың өзара байланысы бұл жүйеге
азаматтық қоғамның ең негізгі ұйымдастырушы жүйе, өзі үш топқа бөлінеді:
бірінші тобы — қоғамның үзіліссіз өмір сүру негізін жасаушы, дамытушы топ:
отбасы, бала тәрбиелеу, табиғи өмірді жалғастыру; екінші тобы — адамдардың
өзара, бір-бірімен байланысы, қатынасы; үшінші тобы — қоғамдық ұйымдардың,
таптардың, топтардың, ұлттардың ара қатынастары.
Экономикалық жүйе — қоғамдағы меншіктің түрлері, өндіруші күш пен
өндірістік қатынастар, материалдық кірісті әділ бөлуді қалыптастыру. Бұл
жүйенің құрылым элементтері: жеке, муниципалдық, акционерлік,
кооперативтік, мемлекеттік, фермерлік меншіктер мен шаруашылықтар және
қоғамдық кірісті, байлықты әділ бөлу.
Саяси жүйе — мемлекет, саяси партиялар, қоғамдық ұйымдар, бірлестіктер
және жеке адамдар, депутаттар, т.б., олардың ара қатынастары. Оның ішінде
ең күрделісі мемлекеттік билікті іске асырудағы қатынастар. Қатынастардың
даму процесінде субъектілерге бостандық берілуге тиіс. Күштеу тек
заңдылықты, тәртіпті бұзса ғана қолдануы қажет.
Рухани-мәдени жүйесі - осы бағыттағы мемлекеттік, қоғамдық органдар
мен ұйымдар, олардың ара қатынастары. Бұл жүйенің негізгі бағыттары: білім,
ғылым, мәдениет, рухани сана-сезім, дін, адамдардың денсаулығы.
Ақпараттық жүйе - осы ақпараттық бағыттағы барлық ұйымдар,
бірлестіктер, мемлекеттік органдар, саяси партиялар, олардың жұмыстары мен
ара қатынастары. Бұл бағытта іс-әрекеттерге толық бостандық берілуі кажет.
Осы көрсетілген азаматтық қоғамның жүйелерінің жақсы, сапалы дамуына
зор маңызды үлес қосатын мемлекет пен құқық, қоғамдық ұйымдар мен партиялар
және қоғамдағы демократияның жоғарғы дәрежеде болуы.
Азаматтық қоғамның белгі - нысандары:
- адамдардың экономикалық, әлеуметтік, саяси бостандығы мен
құқықтарының қамтамасыз етілуі;
- қоғамда бостандықтың, жариялылықтың болуы, ақпараттың жұмысына
азаматтардың қатысуы, ішкі-сыртқы байланыстарға қатысуға, жүріп-тұруға
толық кұқықтарының болуы;
- азаматтардың қоғамдық ұйымдар, бірлестіктер құрып, өз мүдде-
мақсаттарын орындауға, іске асыруға және шет елдердің сондай ұйымдарымен
байланыс жасауға кұқықтарының болуы;
- жергілікті өзін-өзі басқаруға толық бостандық болуы, оның жұмысына
мемлекеттің араласпауы, қажет болса тиісті көмегін көрсетуі; жергілікті
өзін-өзі басқаратын мекеме жергілікті мемлекеттік органмен тығыз байланыста
жұмыс жасауы;
- азаматтық қоғам - толық бостандық, демократия қалыптасқан қоғам
болуы қажет, ол болашақ құқықтық мемлекеттің талаптарын іске асырып, сол
мемлекеттің объективтік тұрғыдан негізі болуға тиісті [4].
Азаматтық қоғам - онда болып жатқан процестер мен қатынастардың басты
әрекет етушi тұлғасы мен субъектiсi ретiнде өз қажеттiлiктерiнiң, мүдделерi
мен құндылықтарының барлық жүйесiмен бiрге адам болып табылатын қоғам. Бұл
ұғым сонымен қатар мемлекет пен оның органдарына тәуелсiз өмiр сүретiн
қоғамдық: саяси, экономикалық, мәдени, ұлттық, дiни, отбасылық және басқа
қатынастардың барлық жиынтығын бiлдiредi, жеке мүдделердiң әралуандылығын
көрсетедi.
Қоғам демократиялық дамудың белгiлi бiр сатысында ғана азаматтық
болады және елдiң экономикалық, саяси дамуына, халықтың әл-ауқатының,
мәдениетi мен сана-сезiмiнiң өсу шамасына қарай қалыптасады.
Елде азаматтық қоғамды қалыптастыру және демократияны дамыту өзара
тығыз байланысты: азаматтық қоғам неғұрлым дамыған болса, мемлекет соғұрлым
демократиялырақ болады.
Азаматтық қоғамды дамытудың алғышарттары меншiктiң алуан түрлi нысаны
кезiнде азаматтарда экономикалық дербестiктiң пайда болуы мен адами жеке
тұлға мәртебесiнiң артуы болып табылады.
Құқықтық мемлекет және демократия азаматтық қоғамның саяси iргетасы
ретiнде қызмет етедi, бұлар жеке тұлғаның барлық құқықтары мен
бостандықтарын қамтамасыз ету, қоғамда тұрақтылық, қауiпсiздiк, әдiлеттiлiк
және ынтымақтастық жағдайын құру мақсатында оны дамыту үшiн қажет.
Азаматтық қоғамның экономикалық негiзiн, тең танылуы мен қорғалуының
заңнамалық кепiлдiктерiмен қамтамасыз етiлген, меншiк нысандарының
әралуандылығы мен дара меншiк иелерiнiң егемендiгi құрайды.
Азаматтық қоғам өмiр сүруiнiң басты базалық шарттарының бiрi тәуелсiз
БАҚ арқылы қамтамасыз етiлетiн жариялылық болып табылады.
Демократия жағдайында азаматтық қоғам институттары мен мемлекет ортақ
жүйеде әртүрлi, бiрақ өзара тәуелдi бөлiктер ретiнде жұмыс iстейдi.
Билiк пен азаматтық қоғам арасындағы қатынастар көпшiлiк келiсiм
негiзiнде қалыптасады, ал өзара iс-қимыл ымыраға қол жеткiзуге бағытталады.
Демократиялық мемлекеттiң азаматтары дербес бостандық құқығын
пайдаланады, бiрақ сонымен бiр уақытта олар басқа мемлекеттiк
институттармен бiрге болашақты құру жауапкершілігiн бөлiседi.
Азаматтық қоғам демократиялық саяси жүйе жағдайында ғана билiк пен
азаматтық қоғам арасындағы қатынастар көпшiлiк келiсiм негiзiнде
қалыптасатын ең жоғары даму деңгейiне жетедi. Азаматтық қоғамдағы
демократиялық рәсiмдер билiк қызметiнiң сапасын бұқаралық бағалау құқығына
және қоғам мүдделерi үшiн билiкке ықпал ету тетiктерiне негiзделедi.
Демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекеттiң мiндетi
жаратылысы жағынан әртүрлi азаматтар мен заңды тұлғалардың бiрлестiктерi
(партиялар, YЕҰ, БАҚ, одақтар, қауымдастықтар, бастамашылық топтары және
басқалары) адам мен мемлекет арасындағы байланысты жүзеге асыратын және
соңғысының билiктi бiр қолға алуына мүмкiндiк бермейтiн азаматтық қоғамды
жан-жақты дамыту үшiн қажеттi жағдай жасау болып табылады.
Азаматтық қоғамның мiндетi - жеке адам мен мемлекет арасында делдал
болу.
Азаматтық қоғамның мақсаты қоғамның әр мүшесiнiң мүдделерiн қорғау,
оның мүдделерiн билiк пен қоғам алдында бейiмдеу, билiк қызметiн қоғамдық
бақылау әрi оның iшкi және сыртқы саясатын қалыптастыру болып табылады.
Азаматтық қоғам институттарына саяси партиялар, жергiлiктi
қоғамдастықтар, кәсiптiк одақтар, дiни бiрлестiктер, шығармашылық, қоғамдық
және ғылыми одақтар мен бiрлестiктер, бұқаралық ақпарат құралдары, сондай-
ақ қоғам үшiн түрлi қызмет пен қызмет көрсетулердiң кең ауқымын iске
асыратын, қызметтiң алуан түрiн жүзеге асыратын мемлекеттiк емес қорлар,
коммерциялық емес мекемелер, заңды тұлғалар одақтары (қауымдастықтары),
қоғамдық пайдалы мiндеттердi шешетiн басқа да ұйымдар мен бастамашыл топтар
түрiнде құрылған мемлекеттiк емес ұйымдар жатады.
Саяси партия - мемлекеттiк билiктiң, жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың
өкiлеттi және атқарушы органдарында азаматтардың, түрлi әлеуметтiк
топтардың мүдделерiн бiлдiру және оларды қалыптастыруға қатысу мақсатында
олардың саяси ырқын бiлдiретiн Қазақстан Республикасы азаматтарының
ерiктi бiрлестiгi.
Кәсiптiк одақтар - азаматтардың өз кәсiптiк мүдделерiнiң ортақтығы
негiзiнде өз мүшелерiнiң еңбек ету, сондай-ақ басқа да әлеуметтiк-
экономикалық құқықтары мен мүдделерiн бiлдiру мен оларды қорғау, еңбек
жағдайларын жақсарту үшiн ерiктi түрде құратын дербес, тiркелген жеке
мүшелiгi бар қоғамдық бiрлестiктерi.
Дiни бiрлестiктер - жергiлiктi дiни бiрлестiктер (қауымдастықтар),
дiни басқармалар (орталықтар), сондай-ақ дiни оқу орындары мен
ғибадатханалар.
Бұқаралық ақпарат құралы - мерзiмдi баспасөз басылымы, радио- және
теледидар бағдарламасы, киноқұжаттама, дыбыс- бейне жазбасы және көпшiлiк
қол жеткiзе алатын телекоммуникациялық желiлердегi (интернет және
басқалары) WEB-сайттарды қоса алғанда, бұқаралық ақпаратты мерзiмдi немесе
үздiксiз жария таратудың басқа да нысаны.
Қоғамдық бiрлестiктер - саяси партиялар, кәсiптiк одақтар және
азаматтардың ортақ Мақсаттарға қол жеткiзуi үшін ерікті негізде құрылған,
заңнамаға қайшы келмейтiн басқа да бiрлестiктерi. Қоғамдық бiрлестiктер
коммерциялық емес ұйымдар болып табылады.
Yкiметтiк емес ұйым - ортақ мақсаттарға қол жеткiзу үшiн азаматтар
және (немесе) мемлекеттiк емес заңды тұлғалар Қазақстан Республикасының
заңнамасына сәйкес ерiктi негiзде құрған коммерциялық емес ұйым (саяси
партияларды, кәсiптiк одақтарды және дiни бiрлестiктердi қоспағанда).
Ұлттық-мәдени бiрлестiк - өзiн белгiлi бiр этникалық бiрлiкке
жатқызатын, өзiнiң этникалық ерекшелiгiн сақтау, тiлiн, бiлiмiн және
мәдениетiн дамыту мәселелерiн дербес шешу мақсатында азаматтардың өздерi
ерiктi өзiн-өзi ұйымдастыруы негiзiндегi бiрлестiгi.
Жергiлiктi өзiн-өзi басқару - жергiлiктi маңызы бар мәселелердi
тiкелей немесе жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың құрылатын органдары
(институттары) арқылы өздерi дербес шешу мақсатында белгiлi бiр мекендер
шегiнде тұрғылықты жерi бойынша азаматтардың өзiн-өзi ұйымдастыруының
нысаны.
Азаматтық қоғам мынадай функцияларды жүзеге асырады:
- азаматтық бастамаларды қолдау, дамыту және көтермелеу;
- мүдделердi жақындастыру және белгiлi бiр мақсаттарға қол жеткiзу
негiзiнде адамдарды одақтарға, бiрлестiктерге ерiктi түрде кiрiктiру үшiн
жағдайлар жасау жөнiндегi жұмысқа қатысу;
- Азаматтардың жалпы мемлекеттiк және жергiлiктi проблемаларды шешуге
қатысуын қамтамасыз ету;
- азаматтардың құқықтарын қорғауға жәрдем көрсету және халықтың түрлi
топтарының мүдделерiн iске асыру;
- Қоғамда жалпы адами нормаларды, құндылықтар мен адамгершiлiк
негiздерiн бекiту;
- Адамның тәуелсiз өмiр сүруiн қамтамасыз ететiн еңбек өнiмдiлігi үшiн
жағдай жасауға қатысу;
- Әлеуметтiк қызметтер көрсету;
Билiктiң, бизнестiң және қоғамдық институттардың қатынастарын
үйлестiруге жәрдемдесу, қоғамдық келiсiм және әлеуметтiк жанжалдарды азайту
үшiн жағдайлар жасау, әлеуметтiк және өзге де жанжалдарды сындарлы - үндесу
жолымен шешу;
- мемлекеттiк шешiмдер қабылдау процесiнде ашықтық пен мөлдiрлiкке
жәрдемдесу;
- әлеуметтiк еңбек қатынастарын реттеу жөнiндегi аса маңызды қоғамдық
функцияларды орындайтын кәсiподақтық ұйымдардың қызметiн қолдау;
- сөз бостандығын қолдау, БАҚ тәуелсiздiгiн нығайту және ақпараттық
кеңiстiктiң ашықтығын қамтамасыз ету.
Сонымен азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет екеуі қатар дамып,
өрескел қайшылықтарды бірлесіп реттеп, қоғамның бейбітшілік, прогрестік
жолмен дамуына толық мүмкіншілік жасаулары қажет. Қазақстан Республикасының
Конституциясында бұл мәселенің негізгі бағыттары көрсетілген. Оның бірінші
бабында азаматтық қоғамның және құқықтық мемлекеттің ең негізгі қағидалары
былай деп жарияланған: Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы,
құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбат
қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары [5].
Азаматтық қоғамның құрылымына мыналар кіреді:
1) мемлекеттік емес, әлеуметтік-экономикалық қатынастар мен
институттар (меншік, еңбек, кәсіпкерлік);
2) мемлекеттен тәуелсіз өндірушілердің жиынтығы (жеке фирмалар және
т.б.);
3) қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктер;
4) саяси партиялар мен қозғалыстар;
5) тәрбиелеу мен мемлекеттік емес білім беру саласы;
6) мемлекеттік емес бұқаралық ақпарат құралдарының жүйесі;
7) отбасы;
8) шіркеу және т.б.
Азаматтық қоғамның белгілері:
- адам мен азаматтың құқықтар мен бостандықтарының мейлінше толық
қамтамасыз етілуі;
- өзін-өзі басқару;
- оның құрылымдары мен адамдардың әртүрлі топтарының бәсекелестігі;
- еркін түрде қалыптасатын қоғамдық көзқарас пен плюрализм;
- жалпы ақпараттану мен адамның ақпаратпен танысу құқығының шын
мәнінде жүзеге асырылуы;
- өмір сүру координация қағидасына негізделеді (мемлекеттік аппарат
кезінде субординация қағидасы үстемдік құрады);
- экономиканың көпжақтылығы;
- биліктің заңды және демократиялық сипаты;
- кұқықтық мемлекет;
- адамдардың жақсы өмір сүру жағдайын қамтамасыз ететін мемлекеттің
күшті әлеуметтік саясаты және т.б.
Адам қоғамы қалай қалыптасты, оның себептері қандай -бұл туралы бір
қорытынды пікір жоқ. Бірақ бұл түсінікті ең бірінші ғылымға енгізген Адам
Смит, Давид Рикардо, оған саяси сипаттама берген Гегель. Дүниежүзілік
ғылыми, саяси қайраткерлердің, ойшылдардың айтуынша — қоғам саналы
адамдардың ерікті түрде бірігіп өмір сүруі. Бұл бірігудің негізгі себебі
адамдардың бір мүдделігі, бір тілектестігі. Мұнсыз бірігу мүмкін емес.
Мүдде екі түрлі болады: жеке адамның мүддесі және қоғамның мүддесі. Қоғам
осы екі мүдде-мақсатты біріктіріп, дамытып отырады. Осы объективтік даму
процесінде адамдардың өзара ынтымақтастығы қалыптасты. Сол арқылы жеке
адамның қолынан келмейтін, әлі жетпейтін істерді атқаруға мүмкіншілік туды.
К. Маркс қысқаша: Қоғам — адамдардың өзара еңбек жасауының одағы.- дейді.
Қоғамдық мүдде-мақсат, қоғамдық тілек уақытша емес, түпкілікті, нақты,
объективтік мағынада қалыптасуы керек. Сонда ғана қоғамның жақсы дамуға,
нығаюға мүмкіншілігі болады. Себебі қоғам - саналы адамдардың ерікті түрде
қалыптасқан одағы. Егер бұл одақ, бұл бірлік еріксіз, озбырлық түрде
ұйымдастырылса, ондай қоғам нәтижесіз тез тарқап кетер еді. Адам - қоғамның
бірінші клеткасы. Қоғам - адамдардың күрделі әлеуметтік бірлестігі. Бұл
бірлестік, бұл қоғам дұрыс, жақсы даму үшін оның ішіндегі қарым-
қатынастарды реттеп, басқару керек болды. Оны қоғамның объективтік даму
процесінің заңдарына сүйене отырып адамдар өздері әлеуметтік нормалар
арқылы реттеп, басқарып отырады. Сондықтан мемлекет пен құқық пайда болды.
Адамдар өз тарихын өздері жасайды, - деп жазды Маркс, - бірақ олар оны өз
қалауынша жасай алмайды, қолындағы барды, бұрынғыдан қалған мұраны
қолдануға мәжбүр болады.
Қоғамның тарихи объективтік қалыптасқан негізгі белгілері:
- саналы адамдардың ерікті түрде бірлесіп одақ құруы;
- қоғамдық түпкілікті, нақты, объективтік мүдде мақсаттың қалыптасуы;
- адамдардың өзара ынтымақтастығының, бірлігінің қалыптасуы;
- қоғамдық мүдде-мақсат, тілек арқылы қарым-қатынастарды реттеп -
басқару;
- қоғамды басқаратын, қоғамдық тәртіпті қорғайтын аппараттың,
мемлекеттік биліктің өмірге келуі.
1.2 Құқықтық мемлекеттің ұғымы мен негізгі сипаттамалары
Қазіргі заманда құқықтық мемлекет құру қалыптастыру мәселесі ғаламдық
проблемаға айналды. Өйткені адам қоғамының даму тарихында ешқашан, еш елде
құқықтық мемлекет болған емес. Қазіргі кезде де жоқ. Болашақта да барлық
елдерде бір мазмұнды, бір нысанды құқықтық мемлекет болуға мүмкін емес.
Себебі әр елдің экономикасы, мәдениеті, әлеуметтік жағдайы, рухани санасы,
саясаты бір деңгейде болмайды. Бұған қоса олардың географиялық, ұлттық
ерекшеліктері болады.
Сондықтан болашақта құқықтық мемлекет бірнеше дамыған елдерде
қалыптасуы мүмкін. Бірақ ол мемлекеттердің мазмұнында, әсіресе нысанында
объективтік ерекшеліктері болады.
Құқықтық мемлекеттің мазмұнының негізгі талаптары:
1) Құқықтық мемлекет азаматтық қоғамның объективтік даму процесіне
сәйкес ескіріп, жаңарып жататын көп қырлы кұбылыс. Бұл мемлекетте адамның
толық егеменді болуы қажет, олардың мемлекеттің билік жүргізетін органдарын
кұруға қатысуы заңды түрде бекітілуі керек.
2) Құқықтық мемлекеттің экономикалық негізі - өндіргіш күш пен
өндірістік қатынас және көп меншіктік шаруашылық арқылы дамуы. Құқықтық
мемлекетте меншіктің басым көпшілігі - өндіруші мен тұтынушылық билігінде
болуы қажет. Бұл билік шаруашылықтың жақсы, сапалы дамуын қамтамасыз ету
үшін оларға толық бостандық беруі керек. Сонда ғана қоғамның әлеуметтік,
экономикалық жағдайын көтеруге, нытайтуға болады.
3) Құқықтық мемлекеттің әлеуметтік негізі — өзін-өзі басқаратын
азаматтық қоғамда адамдардың бостандығын, теңдігін қамтамасыз етіп, олардың
жақсы еңбектенуіне, дұрыс жұмыс жасауына мүмкіншілік беру. Қоғамның
әлеуметтік жағдайының жақсаруы құқықтық мемлекеттің нығаюы. Бұл екі процесс
бір-бірімен тығыз байланысты. Құқықтық мемлекет сонымен бірге әлеуметтік
мемлекет.
4) Құқықтық мемлекеттің моральдық негізі - гуманизм, әділеттік,
бостандық, теңдік, адамдардың қадір-қасиетінің, ар-намысының деңгейі. Осы
жоғары дәрежедегі принциптер болса құқықтық мемлекет болады. Өйткені мұндай
қоғамда адамдардың рухани сана-сезімі де жоғары дәрежеде болады.
5) Құқықтық мемлекеттің саяси негізі — халықтың, ұлттық тәуелсіздігін
қалыптастырып қоғамдық билікті жан-жақты дамытып, адамдардың бостандығын,
теңдігін қорғап, әділеттікті, демократияны орнату, қарым-қатынастарды
реттеп басқару [6].
Міне қоғамның осы негіздеріне сүйене отырып құқықтық мемлекет орнатуға
мүмкіншілік қалыптасады.
Құқықтық мемлекеттің негізгі белгілері:
- мемлекеттік билікті үш түрге бөлу, олардың ара қатынасын қатаң
сақтау; азаматтық қоғамның калыптасуы;
- қоғамда жоғары дәрежеде құқықтық мәдениеттің қалыптасуы, адамдардың
рухани сана-сезімінің жақсы дамуы;
- мемлекеттік аппараттың, лауазымды тұлғалардың, қоғамдық ұйымдардың,
жеке адамдардың өмірдегі қарым-қатынастарда өзара жауаптылығы;
- қоғамның экономикалық, әлеуметтік бағытында әділеттікті, теңдікті
қамтамасыз ету үшін антимонополиялық органның қызметін қатаң бақылау;
- қоғамның ішкі құқық нормалары мен халықаралық құқықтың өзара
қатынасын бақылап, жақсартып отыру;
- қоғамда заңның үстемділігін орнату, азаматтық қоғамды қалыптастыру.
Адамдар заңның құлы болмайынша құқықтық тәртіпте, демократия да жақсы
дамуға тиіс емес. Бұл туралы өмір тәжірибесінен қалыптасқан мынадай өсиет
сөз бар:
Заң — мемлекеттің ақылы.
Сот — мемлекеттің жүрегі.
Мәдениет — мемлекеттің тәртібі.
Міне осы үш қағидалы өсиет өзара бірігіп қалылтасып және мемлекеттің
ішкі заңдары көпшілік таныған халықаралық құқықтық нормалар мен
принциптерге сәйкес келсе, елімізде мемлекет орнайды.
Адам қоғамының барлық дәуірінде құқықтық мемлекет кұру мәселесі
толастап көрген емес. Әсіресе елді басқаруда абсолютизм, деспотизм,
тоталитаризм орнаған кезде құқықтық мемлекет орнату — деген дауыс, талап
күшейіп отырды. Бұл тұрғыдан өте күшті концепция феодализмге қарсы,
буржуазияның күресі кезінде қалыптасты. Күрестің саяси ұрандары:
Бостандық! Тендік! Әділеттік! халыққа едәуір жақсылықтар әкелді.
Бірақ көп елде реакцияшыл буржуазияның кертартпа саясаты демократиялық
реформаны толық аяқтауға мүмкшшілік бермеді.
Ірі буржуазия саяси билікке қолы жеткеннен кейін құқықтық мемлекет
орнату бағытынан алшақтай бастады. Бұл елдерде буржуазияның үстемдігін
қорғайтын мемлекет пен құқық орнап көп уақыт өмір сүрді.
XX ғ. қоғамды басқару тәжірибесін шынықтырып капиталистік елдер жаңа
экономикалық саясатқа көшіп халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартып,
бостандықтың шеңберін кеңітіп, демократиялық мемлекетті дамытуда. Бұл
саясаттың мазмұны:
1) Қазіргі заманда халықтың рухани сана-сезімі қоғамдық басқаруға,
қоғамдық меншік орнатуға жетілген жоқ. Сондықтан меншіктің түрлерін
шектемей нарықтық экономикаға толық бостандық беру. Осы жерде Өзімдікі
дегенде өгіздей күшім бар... деген мақал дұрыс келеді.
2) Нарықтық экономика арқылы халықтың еңбекке деген ынтасын көтеріп,
шаруашылықтың, өндірістің барлық саласында бизнесмендердің бәсекесін
дамыту.
3) Халыққа өздерінің әлеуметтік экономикалық мүддесін-мақсатын
орындаудағы іс-әрекетіне толық бостандық беріп, мемлекет тек көмек
көрсетуге тиіс. Мемлекет нарықтық экономика туралы заңды, құжаттарды дер
кезінде қабылдап олардың орындалуын қатаң түрде бақылап отыруы керек.
Әсіресе жеке меншікті қорғауды, адамдардың бостандығын сақтауды бірінші
бағытқа алу керек.
Осы жаңа экономикалық саясат капталистік елдердің соңғы 40-50 жыл
ішінде экономикасын дамытып, халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартып
демократиялық қоғам құруына мүмкіншілік беріп отыр.
Қазіргі заманда дүние жүзінің барлық мемлекеттері капитализмнің жаңа
экономикалық саясатын қабылдап нарықтық экономиканы дамытып жатыр. Кеңес
Одағы ыдырағаннан кейін бұрынғы кеңестік республикадар да осы жолға бет
бұрып отыр.
Әлемдік стандарт жолына Қазақстан да бет бұрып, нарықтық экономиканы
дамытты. Кеңестік жүйенің жақсылығы да аз болған жоқ: 20-60 жж.
Экономиканың, мәдениеттің, қорғаныстың жетістіктері дүние жүзіне белгілі
болды. Бірақ Кеңес Одағының жетістіктерінен гөрі кемшіліктері басым болды.
Сондықтан Одақ ыдырады...
Енді капиталистік елдердің XX ғ. 30-50 жж. либералдық-демократияға бет
бұрып, дамуының себептеріне қысқаша түсінік берейік.
Бірінші себебі - капиталистік елдер 1929-1938 жж. дүниежүзілік
экономикалық дағдарыстан Кеңес Одағының бір орталықтан жоспарлау
тәжірибесінің жақсы жағын пайдаланып экономиканың жақсы дамуына мүмкіншілік
жасады. Жеке меншіктегі шаруашылықтарға мемлекет тиіспеді. Міне осы тәсілді
капиталистік мемлекеттер үздіксіз пайдаланып келеді.
Екінші себебі - Ресейде, Қытайда тағы басқа Европа - Азия елдерінде
социалистік мемлекеттер орнап, қалың бұқараның мүдде-мақсатын орындаймыз-
қорғаймыз деген желдірме ұрандарынан ірі буржуазия сескеніп халықтың,
саяси-әлеуметтік жағдайына көңіл бөлуге мәжбүр болды. Бұл саясатты дұрыс,
жақсы дамытуға ғылыми-техникалық революция экономикалық жағдай жасады.
Құқықтық мемлекет орнатудың негізгі бағыттары:
- мемлекеттік биліктің үш саласының жұмысын жақсарту, әсіресе заңның,
нормативтік актілердің сапасын көтеру;
- нормативтік актілердің дұрыс пайдалануын, орындалуын қамтамасыз ету,
халықтың рухани сана-сезімін, мәдениетін жақсартып, көтеру;
- қоғамдағы қатынастарды дұрыс, жақсы реттеу-басқару бағытындағы
мемлекеттік, қоғамдық ұйымдардың жұмысын жақсарту;
- бостандықты, теңдікті, әділеттікті, демократияны дамыту;
- заңдылықты, құқықтық тәртіпті қатаң сақтау. Қазақстан
Республикасының Конституциясы бойынша құқықтық мемлекет қалыптастырудың
негізгі бағыттары демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтік мемлекет
құру (1-бөлім) [5].
Демократиялық мемлекет — Қазақстанды алдымен Конституция қабылдап,
тікелей басшысын және Парламент сайлауға, өкілетті мерзімі біткен соң,
оларды ауыстыруға халықтың құрылтайшылық билігі бар республикалық
құрылыстағы мемлекет ретінде танытатын ұғым. Республиканың жоғарғы
органдары арқылы көпшілік қазақстандықтардың еркін шынайы анықтауға және
мүддесін барынша жүйелі қорғауға қажетті мүмкіндіктер береді. Демократиялық
мемлекет әлеуметтік және ұлттық нысандарына қарамастан, азшылық пен
жекелеген азаматтардың мүддесін білдіруіне, оның есепке алынуына да
мүмкіндіктер береді, мемлекеттік қызметке араласып, қатысуға тең құқықтар
беріледі. Демократиялық мемлекет қызметінің түбегейлі принциптерінің бірі —
Қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық (1-6. 2-т.).
Зайырлы мемлекет - Қазақстан Республикасында діни мекемелер мен дін
ұстау мемлекеттен бөлістігін білдіреді және бұл Қазақстандағы ислам мен
православиелік тағы басқа нанымдық ағымдарға бірдей қатысты. Діни негізде
партия құруға жол берілмейді. Наным немесе атеизм мәселесі-әркімнің жеке
басының шаруасы. Елдегі дін ұстау бостандығы мен діни бірлестіктердің
жұмысы жөніндегі заңдылықтарды мемлекет белгілеп, бақылайды.
Құқықтық мемлекет - Қазақстанның барлық органдары мен лауазымды
адамдарының қызметі құқық нормаларына байланысты, соған бағынышты және
соған сәйкес іс-әрекет жасайды. Құқықтың негізгі принцитері: азаматгар үшін
- заңға тыйым салынбағанның бәріне рұқсат етіледі, мемлекеттік органдар
мен лауазым иелері үшін — Заңда нақты не көрсетілсе, соған ғана рұксат.
Барлық заң жүйесін жақсартып, әділеттікті жоғары дәрежеге көтеру және
азамат құқығы мен бостандығын халықаралық өлшем деңгейіне жеткізу Қазақстан
мемлекетінің негізгі міндеті. Құқықтық мемлекетте Заң бір әлеуметтік топтың
емес, халықтың шынайы еркін білдіреді. Мұндай мемлекетте заңның рухы
үстемдік етеді. Барша адамдар, ең жоғары дәрежедегі лауазым иелерінен
қатардағы азаматтарға дейін заңдардың бүкіл халықтың мүддесі, игілігі үшін
жасалып, қолданылатынын, заңдар адамдарға қажет қоғамдық тәртіпті
орнататынын, адамдарға отбасын құрып, өсіп-өнуге, өзі қалаған жұмыспен
шұғылдануға, өздерін еркін сезінуге, қоғам ісіне қатысуға жағдай туғызуы
керек екенін түсінуі қажет.
Сонымен Қазақстанда реформаторлық процесс арқылы қоғамның саяси-
экономикалық құрылысында көп өзгерістер болды. Қоғамдық ғылымдарда жаңаша
ғылыми зерттеулер басталады. Мемлекет пен құқықты дүниежүзілік заң ғылымдар
туралы концепциямен бірлестіріп дамытуға мүмкіншілік туды. Отандық
кұқықтану, философиялық, экономикалық, саяси ой, сана, пікір құқықтық
демократиялық мемлекет туралы ғылымды зерттеуге, дамытуға бет бұрды.
Құқықтық мемлекеттің бастаулары мен белгілері
Билікті құқықпен, заңмен шектеу идеялары — барынша ескі идеялар, оның
негізін салушылар деп заңды түрде ежелгі грек философтары Платон,
Аристотельдер есептелінеді. Дегенмен заңсыздық және бассыздықпен күрес
проблемасы айрықша маңызға феодализм және авторитарлық және тоталитарлық
режимдегі буржуазиялық полицейлік мемлекеттер кезеңінде ие болды. Құқықтық
мемлекет идеяларын дамытуға И.Кант, В.Гегель сияқты ойшыл-философтар
барынша үлес қосты. Олар құқықтық мемлекеттің философиялық негізін қалады.
Канттың ойы бойынша, мемлекет — құқықтық заңдарға бағынатын көптеген
адамдардың бірлестігі. Жан-Жак Руссо, оның ой-толғамдары да құқықтық
мемлекет негіздеріне жатады, мемлекет қоғамдық келісім нәтижесінде пайда
болады деген идеяны негіздеп шығарды, өйткені халық ортақ істерді және
әрбір тұлғаның алдында тұрған істерді шешетін саяси (билік) күштің пайда
болуының объективті қа-жеттілігін түсінеді.
Құқықтық мемлекет теориясындағы аса маңызды мәселелердің бірі -
биліктерді бөлу қағидатын құрушылар Дж. Локк пен Ш.Монтаскье болып
табылады. Ш.Монтаскье: Белгілі бір жағдайда түрлі биліктер бір-бірін өзара
ұстап тұратын тәртіптер жүйесі қажет деп дәлелдеді [7].
Г.Едлинек құқық және заңның үстемдігі идеясын алдыға тарта оты-рып,
сонымен қоса мемлекеттің өзін-өзі шектеу теориясын ұсынды. Орыс заңгерлері
Н.М.Коркунов, П.И.Новгородцев, Г.Ф.Шершеневичтердің еңбектерінде құқықтық
мемлекет тақырыбы құқықтық мемлекетті шектеу тұрғысынан қарастырылды.
Жоғарыда айтылған идеялар негізінде кейінде төмендегідей белгілерімен
ерекшеленген құқықтық мемлекет концепциясы құрылды:
1. Өркениеттің тұрақты дамуының кепілі ретіндегі азаматтық қоғам-ның —
автономиялық, егемен, ерікті тұлғалар одағының және құқықтық мемлекеттің
өмір сүруіне қажетті жағдайдың болуы.
2. Мемлекеттің құқықпен байланыстылығы, ол:
а) мемлекеттің құқыққа қайшы келетін заңдарды шығаруға құқығы жоқ,
ә) мемлекет те, азаматтар да қабылданған заңдарды бірдей орындауға
міндетті дегенді білдіреді.
3. Мемлекеттік билікті ұйымдастырған кезде билікті бөлу қағидатын
іске асыру. Соған сәйкес мемлекеттік биліктің қалыпты өмір сүруі үшін оның
ішінде салыстырмалы түрде бір-біріне тәуелді емес мынадай биліктер болуы
тиіс: парламентке тиесілі заң шығарушы, үкіметке тиесілі атқарушы, сотқа
тиесілі соттық. Мұндай бөлудің мәні биліктің бір тұлғаның немесе адамдар
тобының қолында жинақталып қалуына жол бермеу, сөйтіп тирандық және
авторитаризмнің алдын алумен негізделеді.
4. Заңның үстемдігі қағидатын сақтау. Бұл жоғары заң күшіне ие және
мемлекеттің нормативтік құқықтық актілерін құрайтын Конституция негізгі заң
болуы тиіс дегенді білдіреді.
5. Құқықтық мемлекетте сот әділеттің және шынайы сот төрелігінің
салтанат құратын органы болуы керек. Сот— қандай да бір ықпалдан тәуелсіз
қорғау және бұзылған құқықтық жағдайды қалыпқа келтіретін орган.
6. Құқықтық мемлекеттің негізі — тұлғаның бостандығының, оның
құқықтары мен мүдделерінің, ар-ожданының бұлжымастығы, оларды қорғау және
кепілділігі.
Сөйтіп, құқықтық мемлекет — бұқаралық билікті жүзеге асыру формасы,
бұл жағдайда азаматтардың саяси ұйымы құқық және заңның үстемдігі негізінде
жүргізіледі, әрбір тұлғаның құқықтары, бостандықтары және міндеттерін
қорғау және қамтамасыз ету құралы болып табылады.
Қазақстанда құқықтық мемлекет құру
Демократиялық мемлекет құру және дамыту туралы ой-толғамдар, идеяларды
қазақ ойшылдарының шығармашылық мұраларынан да көптеп кездестіруге болады.
Солардың бірі Абай Құнанбаев болып табылады. Ол құқықтық мемлекеттің
қағидаттарын құру мәселесі бойынша бірқатар салмақты ой-пікірлер білдірді,
олардың біразы күні бүгінге дейін өз мән-маңызын жойған жоқ. Ақын
мемлекеттік егемендік позициясын жақтады, адамдарды ұйымдастыру мен
қорғаудың жоғарғы формасы заң деп таныды. Заңның рөлі туралы Абай былай деп
жазды: бізге ата-бабаларымыздан мұра боп қалған заңдардың жиынтығын -
Қасым салған қасқа жолды, Есім салған ескі жолды, Тәуке ханның Жеті
жарғысын білу қажет. Демократияның маңызды бір буыны, Абайдың пікірі
бойынша, заңның салтанат құруы болып табылады. Соттық биліктің тәуелсіздігі
туралы Абай идеялары Қазақстан Республикасы және дамыған елдер
Конституцияларының сот туралы ережелерімен астасып жатыр. Ол соттарды
шектеусіз мерзімге сайлауды жақтайды, олардың ауыстырылмауын қалайды:
білімді және білікті адамдарды, осы орында отыру мерзімін анықтамай-ақ,
сайлау қажет, тек өз істерін адал атқармағандарды ауыстыру керек.
Құқықтық мемлекеттің қалыптасуы өте созылмалы және күрделі процесс.
Қазақстанның қазіргі кезеңі мемлекетіміздің жалпыға ортақ өркениетті даму
жолына қайта түсуімен сипатталады. Тұңғыш рет 1993 жылғы Конституция
Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы — адам, оның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары деп жариялады. Бұл ережені бүгінгі күні қолданыста жүрген
1995 жылғы Конституция да, 1-баппен бекітті.
Құқықтық мемлекеттің бір белгісі мемлекеттік билікті ұйымдастыруда
биліктерді бөлу қағидаттарын жүзеге асыру болып табылады. Тұңғыш рет ол
жүйе құрушы қағидат ретінде 1990 жылдың 25 қазанында қабылданған Қазақ КСР-
інің мемлекеттік егемендігі туралы декларацияның 7-бабында айшықталды.
Соған сәйкес, мемлекеттік биліктің барлық жүйесін реформалау жүргізілді.
Қазақстан Республикасы Конституциясы 3-бабының 4-тармақшасында Республикада
мемлекеттік билік заң шығарушы, атқарушы және сот билігіне бөліну
қағидатына сәйкес жүзеге асырылады деп атап көрсетілген. Заң шығарушы
билікті Қазақстан Республикасының Парламенті, атқарушыны — Үкімет, сот
билігін — Жоғарғы сот және Қазақстан Республикасының төмен тұрған соттары
жүзеге асырады. Тежемелік және тепе-теңдік жүйесінің болуы - жаңа
Конституцияның өзіндік ерекшелік-терінің бірі. Тежемелік және тепе-теңдік
жүйесі элементтеріне парламенттік импичмент, Үкіметке сенімсіздік вотумын
білдіру, Президенттің парламентті таратып жіберу құқығы, Үкіметті және оның
мүшелерін орнынан босатуы жатады.
Қазіргі кезде конституциялық бақылау механизмі құрылуда. Республикада
конституциялық бақылаудың қалыптасуы құқықтық мемлекет құру туралы пайда
болған конституциялық бағыт-бағдарлармен тығыз байланысты. Басқа
нормативтік актілерден Конституцияның сөзсіз басым болуы құқықтық
мемлекеттің белгілерінің бірі болып табылады. Құқықтық мемлекеттің тағы бір
негізгі қағидаты мемлекеттің өзінің және оның органдарының Қазақстан
Республикасы Конституциясына міндетті түрде бағынышты болуынан көрінетін
құқықтық үстемдігі болып табылады.
Конституциялық кеңес заңдар және басқа да нормативтік актілерді, егер
олар Конституцияға қайшы келетін болса, Конституцияға сәйкес келмейді деп
тануға құқылы.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам, оның құқықтары мен
бостандықтары ең қымбат қазына деп мойындай отырып, адамның құқықтары мен
бостандықтарын, ар-ожданы мен қадір-қасиетін сақтау мен қорғау мемлекеттік
биліктің басты міндеті болып табылады деген тұжырымды алдыға тартады.
Конституция саяси, заңдық және басқа да кепілдіктердің нақтылы жүйесін құру
үшін негіз қалады. Ол өз кезегінде баршаның заң мен сот алдындағы теңдігін,
мемлекет пен түлғаның екіжақты жауапкершілігін қамтамасыз етеді.
Конституция Қазақстан Республикасында азаматтық қоғам қалып-тастыруға
ықпал жасайды. Бұл Конституцияда идеологиялық және саяси әралуандылық
танылатынынан айқын көрінеді (5-бап). Бұқаралық билікті саяси әралуандылық
негізінде жүзеге асырады. Конституция саяси партияларға, қоғамдық
бірлестіктерге, қозғалыстарға саяси және мемлекеттік өмірге қатысу үшін тең
мүмкіндік береді. Үстемдік етуші ретіндегі қандай да бір идеологияның
белгіленуіне жол берілмейді. Азаматтық қоғам мемлекет және азамат, тұтынушы
және өндірушінің әлеуметтік серіктестігі, нарық шаруашылықтары меншік
түрлерінің әралуандылығымен сипатталады [8].
1995 жылғы Конституцияның басты бір жетістігі барлық деңгейдегі
соттардың тәуелсіздігінің кепілдігі болып табылады. Сот билігінің тәуел-
сіздігі судьялардың өкілеттігін сайлаудың, тағайындаудың және тоқтатудың
ерекше тәртібімен, сонымен бірге сот құрамын құруға Жоғарғы Сот Кеңесі және
Әділет біліктілік комиссиясы сияқты тәуелсіз органдардың қатысуымен
айқындалады. Судьялардың тұрақтылығы қағидаты бекітілген (79-бап, 1-т.),
судьялар өмірлікке сайланады және тағайындалады. Қазақстан Республикасының
Конституциясына 1998 жылғы 7 қазанда Парламент енгізген қосымшалар сот ісін
жүргізуді демократизациялауға бағытталған. 75-баптың 2-тармағына сәйкес
қылмыстық сот ісін жүргізу заңмен белгіленген белгілі бір жағдайларда өзге
де нысандар арқылы жүзеге асырылады. 1995 жылғы 20-желтоқсанда қабылданған
Қазақстан Республикасындағы соттар және судьялардың мәртебесі туралы
Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы, өзгерістері және
толықтыруларымен, соттарды жеке билік ретінде бекіткен, соттар өз
қызметінде заң шығарушы және атқарушы биліктерден тәуелсіз.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 1-бабы Қазақстанды құқықтық
мемлекет деп жариялайды. Демек Қазақстан құқықтық мемлекет құру және оның
негізгі белгілерін конституциялық бекіту жолында тұр [5].
Құқықтық мемлекет дегеніміз - жеке адам және қоғам мүддесін қорғайтын,
заң үстемдігі мен құқық принциптеріне негізделген мемлекет. Құқықтық
мемлекетті қалыптастыру ісі қоғамды демократияландыруға, құқықтық тәртіптің
және заңдылық принциптерінің сақталуына негізделеді.
Құқықтық мемлекеттің негізі:
- Құқықтық мәдениет;
- Азаматтық қоғам;
- Заңдылық және құқықтық тәртіп;
Құқықтық мемлекеттің белгі-нышандары:
1. Заңның үстемдік етуі.
2. Мемлекеттік биліктің бөлінуі.
3. Тұлға мен мемлекеттің өзара жауаптылығы.
4. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының шын мәнділігі, олардың
құқықтық және әлеуметтік қорғалатындығы.
5. Саяси және идеологиялық плюрализмнің болуы.
6. Азаматтық қоғамның қалыптасуы.
7. Ішкі заңдардың көпшілік таныған халықаралық құқықтық нормалар мен
принциптерге сәйкес келуі.
1.3 Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет туралы ілімдер
Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет туралы толып жатқан ой-
пікірлер, әр түрлі теориялар бар. Бұл ой-пікірлердің, теориялардың көп
болатын себептері қоғамдағы барлық таптардың, ұлттардың топтардың мүдде-
мақсатына қатысты болуы. Тағы да бұл мәселе әр түрлі идеологиямен, саяси
партиялармен байланысты болуы.
Бұл жерде ескерте кететін бір мәселе Кеңес дәуірінде елімізде
марксистік мемлекетгік теория тұрғысынан зерттеп, түсініп келдік. Ол кезде
қоғам мен мемлекетті таптық тұрғыдан зерттеуге тырыстық, басқа теорияны,
басқа бағытты сырып тастап отырдық. Қазір ол теорияларға көзқарас түзелді,
дұрысталды. Тарих теориялардың бәрінде аздап болса да шындық және тарихи
нақты дәлелдер болады. Сондықтан ол теорияларды білу, дұрыс жағын алу,
пайдалану өте қажет. Сол деректерді ескере отырып жүргізілген зерттеудің
ғылымға, қоғамға пайдасы мол.
Тағы бір ескертетін мәселе азаматтық қоғам деген алғашқы қауымдық
қоғамда да, құлиелену формациясында да, феодалдық формацияда да болған жоқ.
Себебі ол қоғамдарда азаматтық деген ұғым болған емес. Бұл ұғым тек
буржуазиялық қоғамда өмірге келді. Сондықтан біз теорияны тек құқықтық
мемлекет туралы қарастырамыз [9].
Құқықтық мемлекет - тек парасаттылықтың, әділеттіліктің шынайы белгісі
ғана емес, сонымен бірге адамның бостандығын, қадір-қасиетін, ар-намысын,
теңдігін қорғайтын, демократияны қалыптастыратын күш. Міне қоғамның алдында
тұрған осы мүдде-мақсатты орындау мемлекеттің міндеті, ал осы бағытта
қалыптасқан құқықтық нормаларды орындау, сол арқылы заңдылықты, құқықтық
тәртіпті қатаң сақтауға үлес қосу адамдардың міндеті. Құқыктық мемлекет екі
жақты жауапты объективтік процесс.
Құқықтық мемлекетті қалыптастыру, дамыту адам қоғамының көне заманнан
негізгі мақсаты болды. Көне дәуірдің ойшылдары: Сократ, Демокрит, Платон,
Аристотель, Цицерон құқық пен мемлекеттің өзара қатынасын инабаттылық,
парасаттылық, әділеттілік жолмен дамуын армандады. Аристотель: Заң
үстемдігі болмаса демократия жоқ - деді. Феодалдық дәуірде Н. Макиавелли,
Ж. Боден т.б. саяси қайраткерлер құқықтық мемлекет орнату төңірегінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz