Қазақстан Республикасында Президенттік институтын қалыптастыру және оның тарихи-құқықтық маңызы
2035 Қазақстан Республикасында Президенттік институтын
қалыптастыру және оның тарихи-құқықтық маңызы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1 Қазақстан Республикасындағы Президент институтының қалыптасуы ... ... . 8
1.1 Президент институтының тарихи-құқықтық негіздерінің жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1.2 Қазақстан Республикасында президенттік институттың пайда болу
кезеңдері мен 16
дамуы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
2 Қазақстан Республикасы Президенттінің құқықтық жағдайы: сайлау және оны
лауазымнан кетіру 27
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
3 Қазақстан Республикасының Президенті – Ата Заңның кепілі және
рәмізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
3.1 Елбасы өкілеттілігінің жалпы 37
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық құқықтық
нормаларды жүзеге асыруды қамтамасыз етуге байланысты өкілеттіктері.. 46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 56
Пайдаланылған дерек көздер 58
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 62
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасы құқықтық мемлекет
құру идеалы мен азаматтық қоғамды орнатуға ұмтылу ынтасының іске асуы,
мемлекеттік басқару нысанының соған сәйкес түрленуімен, сомдалуымен және
басқару жүйесінің тиімділігімен Қазақстан Республикасы Президентінің
қосатын үлесі зор болғандықтан президент институтын зерттеу әлдеқайда
өзекті болуда.
Президент деген түсінік Қазақстан даму тарихында бұрын-соңды
болмағаны бізге мәлім, яғни бұрынғы кеңестік өкімет органдарының
нұқсандарына орасан зор өзгерістер енгізуіне байланысты пайда болып,
бүгінгі таңда еліміз үшін жаңа тұрғыдағы мемлекеттік институттарының бірі
болып табылады. Жалпы, мемлекеттің және атқарушы биліктің басшысы ретінде
Президент лауазымы бірінші рет Америка Құрама Штаттарында пайда болды. Ал,
қазіргі кезде көптеген елдерде ел Президенті қызметі орнықтырылды.
Президенттік қазіргі танда Еуропаның, Азияның, Африканың, Американың
көптеген елдерінің саяси жүйесінің элементі болып табылады.
Енді біздің елімізге келетін болсақ, Казакстанда Президенттің саяси-
құқықтық мәртебесі өзінің даму барысында бірнеше кезеңдерден өтті. Яғни,
аталмыш дипломдық жұмыста біз еліміздегі президенттік институтының
қалыптасу тарихы мен конституциялық-құқықтық өкілеттіктері негіздерін
ғылыми тұрғыдан зерттеуге, сонымен қатар мемлекетте билікті бөлу механизмін
реттеу жағдайында президенттік институттың пайда болуы және
өкілеттіктерінің дамуын тарихи–құқықтық тұрғыдан қарастыруға тырыстық.
Зерттеудің объектісі еліміз президенттік республика ретінде пайда
болуының тарихи-құқықтық негізі, сондай-ақ мемлекеттік басқару нысаны
дамуының тарихи-құқықтық тәжірибесі болып табылады.
Зерттеудің пәнін Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқаруда
президент өкілеттіктерінің конституциялық-құқықтық ерекшеліктері құрайды.
Қазақстан Республикасының Президенті - Қазақстан Республикасының
мемлекеттік басшысы және республиканың атқарушы өкімет билігінің біртұтас
жүйесін басқарушысы, мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі
бағыттарын айқындайтын, ел ішінде және халықаралық қатынастарда
Қазақстанның атынан өкілдік ететін ең жоғары лауазымды тұлға; сондай-ақ
республика азаматтарының құқығы мен бостандықтарының, Конституциясымен
заңдарының сақталуына кепіл болады; ҚР Қарулы Күштерінің Жоғарғы Бас
Қолбасшысы болып табылатындықтан, біз осы зерттеу жұмысында келесі мақсатты
көздеп отырмыз.
Зерттеудің мақсаты Қазақстан Республикасында Президенттік институтының
пайда болуына негіз болған тарихи-құқықтық жағдайларды, сондай-ақ оның
қалыптасу кезеңдерін қарастырумен қатар, оның тарихи-құқықтық маңызын
Конституциямен бекітілген өкілеттіктері ерекшеліктерінің қалыптасуына
әсерін тигізген себеп-салдарларды кешенді түрде зерттеу болып табылады.
Қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттер қойылып отыр:
- Қазақстан Республикасындағы Президент институтының қалыптасуын
тарихи-құқықтық негіздерге жалпы сипаттама беру, оның пайда болу кезеңдері
мен дамуын жан жақты қарастыру арқылы зерттеу;
- Қазақстан Республикасы Президенттінің құқықтық жағдайын айқындау,
сонымен бірге оны сайлау және лауазымынан кетіру тәртібін қарастыру;
- Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық құқықтық
нормаларды жүзеге асыруды қамтамасыз етуге байланысты өкілеттіктеріне
қорытынды сипаттама беру.
Зерттеудің теориялық негізін С.С.Сартаев, Ғ.С.Сапарғалиев, М.
Баймаханов, В. Малиновский, Н. Сахаров, Ж. Баишев, О.К.Қопабаев, А.В.Ким
секілді отандық және ресейлік конституциялық құқықтың тарлан ғалымдарының
ғылыми жұмыстарындағы теориялық тұжырымдары негізге алынып пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының нормативтік базасы. Дипломдық жұмысты жазу барысында
Қазақ КСР конституциялық заңдары, Қазақстан Республикасының Конституциясы,
Қазақстан Республикасынын конституциялык заңдары, Қазақстан Республикасы
Президентінің жарлықтары және өзге де материалдар қолданылды.
Зерттеудің методологиялық негізін жалпы ғылыми әдістер, оның ішінде
тарихи және қисынды зерттеу тәсілдерімен қатар, арнай және жеке құқықтық
әдістер құрайды. Бұл әдістер отандық, ресейлік және шетел ғалымдарының
еңбектерін зерттеуде, сондай-ақ конституциялық құқық бойынша оқулықтар мен
мерзімді басылымдардағы материалдарды талдауда өз көріністерін тапты.
Дипломдық жұмыстың құрылымы аталған міндеттерге сүйенеді, яғни:
кіріспеде тақырыптың өзектілігі, жұмыстың мақсаты, зерттеу объектісі, пәні
және методологиялық негізі көрсетілген. Бірінші тарауда президент
институтының қалыптасу тарихы қарастырылған. Екінші тарауда Қазақстан
Республикасы Президентінің құқықтық мәртебесі қарастырылған. Үшінші
тарауда Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық құқықтық
нормаларды жүзеге асыруды қамтамасыз етуге байланысты өкілеттіктері
ақарастырылады. Қорытындыда жасалған жұмыстың нәтижелері берілген,
негізінен Қазақстан Республикасында Президент институтының пайда болуымен
еліміз қандай жетістіктерге жетуі, яғни қандай тарихи-құқықтық із
қалдырумен қатар, маңызы сомдалған. Сонымен қатар, осы дипломдық жұмыстың
құрылымына пайдаланылған дерек көздер мен тақырып бойынша қосымшалар
енгізілген.
1 Қазақстан Республикасындағы Президент институтының қалыптасуы.
1.1 Президент институтының тарихи-құқықтық негіздерінің жалпы
сипаттамасы
Қазақстан Республикасының Президенті - Қазақстан Республикасының
мемлекеттік басшысы және республиканың атқарушы өкімет билігінің біртүтас
жүйесін басқарушысы, мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі
бағыттарын айқындайтын, ел ішінде және халықаралық қатынастарда
Қазақстанның атынан өкілдік ететін ең жоғары лауазымды тұлға; сондай-ақ
республика азаматтарының құқығы мен бостандықтарының, Конституциясымен
заңдарының сақталуына кепіл болады; ҚР Қарулы Күштерінің Жоғарғы Бас
Қолбасшысы болып табылады.
Қазақ КСР Президенті қызметін тағайындау және Қазақ КСР
Конституциясына (Негізгі Заңы) өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы
Қазақ КСР Заңы қабылданды [1]. Осыған орай Қазақ КСР Конституциясы
Президенттің мәртебесі мен өкілеттігі алғаш рет айқындалған Қазақ КСР
Президенті жаңа тарауымен толықтырылды.
Қабылданған Заңга сәйкес Қазақ КСР Президенті Қазақ КСР басшысы болып
табылды. Қазақ КСР-інің отыз бес жасқа толған және алпыс бес жастан
аспаған, Қазақ КСР аумағында кемінде он жыл түрақты түрған, казақ және орыс
тілдерін білетін азаматы Қазақ КСР Президенті болып сайлана алды. Бір адам
қатарынан екі мерзімнен артық Қазақ КСР Президенті бола алмады.
Қазақ КСР Президентін Қазақ КСР-інің азаматтары жалпыға бірдей, тең
және төте сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы бес жыл
мерзімге сайлады. Қазақ КСР Президенті бір мезгілде Қазақ КСР немесе Халық
депутаттары жергілікті кеңесінің халық депутаты бола алмады [1].
Қазақ КСР Президентінің мынадай өкілеттіктері айқындалды: республика
аумағында тұратын азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының, Қазақ КСР
Конституциясы мен зандарының сақталуына кепіл болады; республиканың
суверенитетін, қауіпсіздігін, аумақтық түтастығын қорғау жөнінде қажетті
шаралар қолданады; одақтық шарттың сақталуын қамтамасыз етеді; елдің ішінде
және халықаралық қатынастарда Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының
өкілі болып табылады; Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының КСРО
Федерациясы Кеңесіндегіөкілі болып табылады; Қазақ КСР жоғары мемлекеттік
билік пен басқару органдарын өзара іс-қимылын қамтамасыз етеді;
республикадағы жағдай туралы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне жыл сайын баяндама
жасайды және Қазақ КСР-інің ішкі саяси және сыртқы саяси қызметінің
неғұрлым маңызды мәселелері туралы дүркін-дүркін хабарлап отырады; Қазақ
КСР Жоғарғы Кеңесіне Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің Төрағасы, Қазақ КСР
Халықтық бақылау комитетінің төрағасы, Қазақ КСР Жоғарғы Сотының төрағасы,
Қазақ КСР Бас мемлекеттік арбитры қызметіне кандидатураларды ұсынады;
аталған лауазымды адамдарды, Қазақ КСР Жоғарғы Сотының төрағасынан
басқаларын міндеттерінен босату туралы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне ұсыныс
енгізеді; Қазақ КСРМинистрлер Кеңесін орнынан түсіру туралы не оның орнынан
түсуін қабылдау туралы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің алдына мәселе қояды;
Қазақ КСР Министрлер Кеңесі Төрағасының келісуі бойынша Қазақ КСР
Үкіметінің мүшелерін қызметінен босатады және оларды тағайындайды, кейіннен
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің бекітуіне ұсынады; Қазақ КСР зандарына қол
қояды; қайта талқылау және дауыс беру үшін өзінің қарсы пікірлерін жазып,
занды екі апта мерзімнен кешіктірмей Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне қайтаруға
құқылы;Қазақ КСР-інің мүдделерін қозғайтын КСРО заңдарының КСРО
Конституциясы мен Қазақ КСР Конституциясына сәйкестіғі туралы КСРО
Конституциялық қадағалау комитетіне ұсыныс енгізеді; КСРО Министрлер
Кеңесінің Қазақ КСР-інің мүдделеріне қайшы келетін қаулылары мен
жарлықтарының қолданылуын тоқтата түру туралы КСРО Президентіне өтініш
жасайды; КСРО Министрлер Кеңесіне оған қарасты басқару органдарының Қазақ
КСР-інің мүдделеріне қайшы келетін актілеріне наразылық білдіреді және
наразылық білдірілген актілердің Қазақ КСР аумағында қолданылуын тоқтатады;
Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің қаулылары мен жарлықтары, Қазақ КСР
министрліктері мен мемлекеттік комитеттерінің актілері Қазақ КСР
Конституциясына және Қазақ КСР заңдарына сәйкес келмеген ретте олардың
қолданылуын тоқтатады, келіссөздер жүргізеді және Қазақ КСР-інің
халықаралық шарттарына қол қояды; өзінде тіркелген шет мемлекеттердің
дипломатиялық өкілдерінің сенім грамоталары мен кері шақыру грамоталарын
қабылдайды; Қазақ КСР-інің шет мемлекеттердегі және халықаралық үйымдар
жанындағы дипломатиялық өкілдерін тағайындайды және кері шақырып алады;
Қазақ КСР-інің қүрметті атақтарын береді және Қазақ КСР-інің мемлекеттік
марапаттарымен марапаттсійды;Қазақ КСР-інің азаматтығына қабылдау, пана
беру мәселелерін шешеді; Қазақ КСР соттары соттаған азаматтарға кешірім
беруді жүзеге асырады; Қазақ КСР азаматтарының қауіпсіздігін қамтамасыз ету
мақсатында төтенше жағдай енгізіп, қабылданған шешімді Қазақ КСР Жоғарғы
Кеңесінің бекітуіне дереу табыс етеді.
Қазақ КСР Президенті жанында Қазақ КСР Президентінің Кеңесі жұмыс
істеді, оның міндеті Қазақ КСР-нің ішкі саяси және сыртқы саяси қызметінің
негізгі бағыттарын жүзеге асыру жөніндегі шараларды әзірлеу, республиканың
қауіпсіздігін қамтамасыз ету болып табылды. Презндент Кеңесінің мүшелерін
Қазақ КСР Президент Қазақ КСР Президенті тағайындайды. Президент Кеңесінің
құрамына Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің Төрағасы лауазымы бойынша кіреді.
Президент Кеңесінің мәжілістеріне Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Төрағасы
қатысуға құқылы. Қазақ КСР Президентінің ешкім тимеу құқығы бар. Президент
Қазақ КСР Конституциясын бұзған ретте Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Қазақ КСР
Конституциялық қадағалау комитетінің қорытындысын ескере отырып, Қазақ КСР
халық депутаттары жалпы санының кемінде үштен екі даусымен Қазақ КСР
Президентіне сенімсіздік білдіреді және оны орнынан түсіру туралы халықтық
дауыс беру (референдум) өткізу жөнінде мәселе қояды.
Осы заңмен Қазақ КСР Президентінің Орынбасары Қазақ КСР Президентінің
уәкілдік беруі бойынша оның жекелеген функцияларын орындайды және Президент
жоқ кезде немесе Президенттің міндеттерін жүзеге асыруға мүмкіндігі
болмаған ретте оның қызметін атқарады. Егер Қазақ КСР Президенті нендей бір
себептермен өзінің міндеттерін одан әрі атқара алмайтын болса, Қазақ КСР-
інің жаңа Президенті сайланғанға дейін оның өкілеттігі Қазақ КСР
Президентінің Орынбасарына, ал егер бұл мүмкін болмаса – Қазақ КСР Жоғарғы
Кеңесінің Төрағасына ауысады. Бұл орайда Қазақ КСР-інің жаңа Президентін
сайлау үш ай мерзім ішінде өткізілуге тиіс. Қазақ КСР-інің бірінші
Президенті мен оның Орынбасарын Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі алты жыл мерзімге
сайлайтындығы белгіленді.
1990 ж. 20 қарашада қабылданған Қазақ КСР-нда мемлекеттік билік пен
басқару қүрылымдарын жетілдіру және Қазақ КСР Конституциясына өзгертулер
мен толықтырулар енгізу туралы Заңға сәйкес Қазақ КСР Президенті Қазақ КСР
жоғары атқарушы және өкімші билік басшысы болып табылатындығы; Қазақ КСР
Президентінің ұсынысымен Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі сайлаған Қазақ КСР Вице-
президенті лауазымы құрылды; Қазақ КСР Министрлер Кеңесі Қазақ КСР
Министрлер Кабинеті болып қайта құрылды. Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің
Президиумы, Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің Төрағасы, Қазақ КСР Министрлер
Кеңесінің Төрағасының бірінші орынбасарлары мен орынбасарлары лауазымдары
таратылды. Заң Қазақ КСР Премьер-министрі мен Қазақ КСР мемлекеттік,
шаруашылық, әлеуметтік және мәдени құрылыстың негізгі бағыттары жөніндегі
мемлекеттік кеңесшілер қызметтері құрылды [2].
1991 жылы 25 тамызда Қазақ КСР Конституциясына (Негізгі Заңына)
өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақ КСР Заңы қабылданды.
Президентінің қүзіретіне қосымша өкілетгіктер жатқызылды: Қазақ КСР
Президенті қажет болған жағдайда Қазақ КСР аумаіында орналасқан одақтық
баіъшыстағы үйымдарды, кәсіпорындарды бірінші басшыларын тағайындайды және
оларды қызметген босатады; Қазақ КСР Қауіпсіздік кеңесін басқарады,
Қауіпсіздік кеңесінің мүшелерін тағайьшдайды; егер одақгық органдардьщ
шешімдері Қазақ КСР зандарына және жоғары атқарушы өкімет актілеріне қайшы
келетін болса, олардың орындалуын тоқтата тұрады; Қазақ КСР аумағында
орналасқан барлық ішкі әскерлерге басшылықгы жүзеге асырады. Қазақ КСР
Президентінің өкілеттігі конституциялық рәсімдер сақтала отырып, ол
отставкаға шыққан жағдайда, сондай-ақ өзге де себептермен өз өкілеттігін
жүзеге асыруы мүмкін болмаған реттерде тоқтатылады. Соңғы жағдайда Қазақ
КСР Президентінің өз міндеттерін жүзеге асыруы мүмкін еместігі Қазақ КСР
Жоғарғы Кеңесінің шешімімен белгіленеді.
Қазақ КСР Президенті сайланғанға дейін оның өкілеттігі,Қазақ КСР
Конституциясының 14-3 бабының 3-бөлігінің 8, 10 және 13- тармақтарында
көзделгендерді қоспағанда, (облыстар мен Алматы қалалық Халық депутаттары
кеңесі төрағаларын қызметтерінен мезгілінен бүрын босату; Қазақ КСР
министрліктерін, мемлекеттік комитеттері мен басқа да мемлекеттік басқару
органдарын қүру және тарату; сондай-ақ Қазақ КСР заңдарына қол қою
процедурасы) Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің қаулысымен Қазақ КСР вице-
президентіне, ал егер бүл мүмкін болмаса – Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің
Төрағасына беріледі [3].
1991 жылы 16 қазанда Қазақ КСР Президентін сайлау туралы Қазақ КСР
Заңы қабылданды. Заңның 1 бабына сәйкес Қазақ КСР Президентін Қазақ КСР
азаматтары жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы негізінде жасырын
дауыс беру арқылы бес жыл мерзімге сайлайды. Қазақ КСР Президенті болып
Қазақ КСР отыз бес жасқа толған және алпыс бес жастан аспаған, Қазақ КСР
аумағында кемінде он жыл түрақты түрған, казақ және орыс тілдерін меңгерген
азаматы сайлана алды. Бір адам қатарынан екі мерзімнен артық Қазақ КСР
Президенті бола алмады [4].
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің қаулысымен Қазақ КСР Президентін сайлау
1991 ж. 1 желтоқсанына белгіленді [5]. Сайлау қорытындысын шығарғаннан
кейін Қазақ КСР-інің тұңғыш жалпы халық сайлаған Президенті Н. Ә. Назарбаев
болды.
1991 жылы 10 желтоқсанда Қазақ Кеңестік Социалистік Республи- касының
атауын өзгерту туралы Қазақ КСР Заңымен Қазақ КСР Қазақстан Республикасы
болып қайта аталды [6]. ҚР Жоғарғы Кеңесі Қазақстан Республикасы
Президентінің қызметке кірісуі туралы қаулы [7] қабылдады, оған сәйкес
Н.Ә. Назарбаев 1991 ж. 10 желтоқсаннан бастап ҚР Президенті қызметіне
кірісті деп есептелді.
1991 жылы 16 желтоқсанда ҚР Президенті Н. Ә. Назарбаев Қазақстан
Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы ҚР Конституциялық заңына
қол қойды, заң бойынша ҚР Президентінің мәртебесіне және республиканың
мемлекеттік билік органдарының барлық жүйесіне айтарлықтай өзгертулер
енгізілді. Осы Заңға сәйкес ҚР-да мемлекеттік билік органдары оның заң
шығарушы, атқарушы және сот болып бөлінулері қағидасынан келіп қүрылды.
Республика халқының атынан сөйлеу құқығы ҚР Жоғарғы Кеңесі мен ҚР
Президентіне берілді. Заң шығару билігін ҚР Жоғарғы Кеңесі жүзеге асырды.
ҚР мен оның атқарушы билік органдарының басшысы Президент болып табылды.
Сот билігі ҚР Жо- ғарғы Соты мен Жоғары төрелік сотына берілді.
Конституцияны соттық қорғау жоғары органы ҚР Конституциялық Соты болып
табылды [8].
1993 жылы 28 қаңтарда Жоғарғы Кеңес сессиясында Қазақстан
Республикасының Конституциясы қабылданды, онда алғаш рет Президент жеке
тарауы берілді. Конституцияның 75 бабына сәйкес ҚР Президенті мемлекеттің
басшысы болып табылды және республиканың атқарушы өкімет билігінің біртүтас
жүйесін басқарды, сондай-ақ республика азаматтарының құқығы мен
бостандықтарының,Конституциясы мен заңдарының сақталуына кепіл болды.
Президент өкілеттігінің мерзімі белгіленді – 5 жыл, сондай-ақ бір адам
қатарынан екі мерзімнен астам уақыт Президент бола алмайтындығы айтылды.
Конституцияда ҚР Президентінің мынадай өкілеттіктері айқындалды:
Республиканың мемлекеттік егемендігін, конституциялық қүрылысын қорғау,
қауіпсіздігін, аумақтық түтастығын, азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қамтамасыз ету жөнінде қажетті шаралар қолданады; ҚР
заңдарына қол қояды; Жоғарғы Кеңес келісімімен ҚР Премьер-Министрін,
Премьер-Министрінің орынбасарларын, сыртқы істер, қорғаныс, қаржы, ішкі
істер министрлерін, ҚР ҮҚК төрағасы мен дипломатиялық өкілдіктерінің
басшыларын қызметке тағайындайды; Министрлер Кабинетінің қызметіне жалпы
басшылықты жүзеге асырады; Премьер-Министрдің үсынуымен Министрлер
Кабинетінің қүрамын белгілейді, министрліктерді, мемлекеттік комитеттер мен
ведомстволарды қүрады және таратады; Қауіпсіздік Кеңесін және өзге де
кеңесші-ақылдастық алқалар қүрады; мемлекеттік бағдарламаларды бекітеді;
Ұлтгық валютаның қолданылу тәртібін, мерзімі мен шарттарын белгілейді;
Жоғарғы Кеңеспен ақылдасқаннан кейін референдум өткізу туралы шешім
қабылдайды; халықаралық қатынастарда ҚР өкілі болып табылады; келіссөздер
жүргізеді және ҚР халықаралық шарттарына қол қояды, Республика жасасқан
шарттар мен ол қабылдаған міндеттемелердің сақталуын қамтамасыз етеді;
өзінің жанында тіркелген шет мемлекеттердің дипломатиялық және өзге де
өкілдерінің сенім грамоталары мен кері шақырып алу грамоталарын қабылдайды;
ҚР Жоғарғы Кеңесіне ҚРКонституциялық Соты, Жоғарғы Соты, Жоғары Төрелік
Соты Төрағасы мен судьяларының, Бас Прокурорының, Ұлттық Банкісі Төраға-
сының кандидатураларын ұсынады; Жоғарғы Кеңеске оларды міндеттерінен босату
туралы үсыныс жасайды; мемлекеттің қорғаныс қабілетін нығайту жөнінде
шаралар қолданады және ҚР Қарулы Күштерінің Жоғарғы Бас Қолбасшысы болып
табылады; ҚР мемлекеттік марапаттарымен марапаттайды, ҚР жоғары
дипломатиялық дәрежелері мен әскери атақтарын, құрметті және арнаулы
атақтарын береді; заңға сәйкес ҚР азаматтығы, саяси баспана беру
мәселелерін шешеді; азаматтарға кешірім беруді жүзеге асырады; заңға сәйкес
тек қана азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету және конституциялық
қүрылысты қорғау үшін уақытша шара ретінде төтенше жағдай енгізеді; ҚР
Конституциясы мен зандарына сәйкес басқа да өкілеттікті жүзеге асырады [9].
1993 жылы 10 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының
Президенті мен жергілікті әкімдерге уақытша қосымша өкілеттік беру туралы
ҚР Заңы қабылданды [10]. ҚР Президентіне Конституцияның негізінде және
соған сәйкес жаңадан сайланатын ҚР Жоғарғы Кеңесі бірінші сессиясының
жұмысы басталғанға дейінгі мерзімге заң күші бар қүжаттар шығару құқығы
берілді. Сонымен қатар, Президентке сол мерзімге қажет болған жағдайда
Жоғарғы Кеңестің ҚР Конституциясы 64-бабының 12-15, 18 және 20-
тармақтарында көзделген өкілеттігін жүзеге асы-у құқығы берілді, кейін оны
жаңадан сайланатын ҚР Жоғарғы Кеңестің бекітетін болды. Онан басқа, ҚР
Конституциясының 78- бабының 3, 7 және 16 тармақтарында көзделген
өкілеттікті дербес жүзеге асыруға құқық берілді [11].
1993 жылы 10 желтоқсанда Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің
өкілеттігін мерзімінен бүрын тоқтату туралы ҚР Заңы қабылданды [12].
1995 жылы 30 тамызда өткен бүкілхалықтық референдумның нәтижесінде
қабылданған жаңа Конституция Президент мәртебесіне көп өзгертулер енгізді.
Конституцияда Қазақстан Республикасының президенттік басқару нысанындағы
біртүтас мемлекет болып табылатындығы айқындалды. Мемлекеттік биліктің
бірден-бір бастауы — халық болып та- былады. Халық пен мемлекет атынан
билік жүргізуге Республика Президентіне, сондай-ақ өзінің конституциялық
өкілеттігі шегінде парламенттің құқығы бар. Республика Үкіметі мен өзге де
мемлекеттік органдар өздеріне берілген өкілеттіктер шегінде ғана мемлекет
атынан билік жүргізеді. 40-бабының 3 Президент бөлімі ҚР Президентінің
мәртебесі белгіленді, ол бойынша ҚР Президенті мемлекеттің басшысы,
мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын, ел
ішінде және халықаралық қатынастарда Қазақстан- ның атынан өкілдік ететін
ең жоғары лауазымды түлға. Республика Президенті – халық пен мемлекеттің
билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат
құқықтары мен бостандықтарының рәмізі әрі кепілі. Президент мемлекеттік
биліктің барлық тармағының келісіп жұмыс істеуін және өкімет органдарының
халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді [13].
41-бабында Президент өкілеттігінің мерзімі анықталды – 5 жыл, сондай-
ақ Республика Президенті болып тумысынан Республика азаматы болып
табылатын, отыз бес жасқа толған және алпыс бес жастан аспаған, мемлекеттік
тілді еркін меңгерген әрі Қазақстанда кемінде он бес жыл бойы тұратын
Республика азаматы сайлана алатындығы көрсетілді. Жаңа Конституцияда
республика Президенті болып бір адамның қатарынан екі реттен артық сайлана
алмайтындығы сақталды. ҚР Президентінің жаңа мәртебесіне сәйкес: Қазақстан
халқына елдегі жағдай мен Республиканың ішкі және сыртқы саясатының негізгі
бағыттары туралы жыл сайын жоддау арнайды; Республика Парламентінің кезекті
және кезектен тыс сайлауын тағайындайды; Парламенттің бірінші сессиясын
шақырады және оның депутаттарының Қазақстан халқына беретін антын
қабылдайды; Парламент Палаталарының кезектен тыс бірлескен отырыстарын
шақырады; Парламент Сенаты ұсынған заңға қол қояды, хадыққа жария етеді не
заңды немесе оның жекелеген баптарын қайтадан талқылап, дауысқа салу үшін
қайтарады; Парламенттің келісімімен республика Премьер-Министрін қызметке
тағайындайды, оны қызметтен босатады; Премьер-Министрдің үсынуымен
Республика Үкіметінің қүрылымын белгілейді, оның мүшелерін қызметке
тағайындайды және қызметтен босатады, сондай-ақ Үкімет қүрамына кірмейтін
Республиканың орталық атқарушы органдарын қүрады, таратады және қайта
қүрады; Үкімет мүшелерінің антын қабылдайды, ерекше маңызды мәселелер
бойынша Үкімет отырыстарына төрағалық етеді; Үкіметке заң жобаларын
Парламент мәжілісіне енгізуді тапсырады; Үкіметтің және облыстар,
республикалық астанасы әкімдері актілерінің күшін жояды не толық немесе
ішінара тоқтата түрады; Парламент келісімімен ҚР Ұлттық банк төрағасын
қызметке тағайындайды, оны қызметтен алады; Парламент Сенатының келісімімен
республика Бас Прокуроры мен ҮҚК төрағасын қызметке тағайындайды, оларды
қызметтен алады; республика дипломатиялық өкілдіктерінің басшыларын
тағайындайды және кері шақырып алады; Республикалық бюджеттің атқарылуын
бақылау жөніндегі есеп комитетінің төрағасын бес жыл мерзімге қызметке
тағайындайды; республиканың мемлекеттік бағдарламаларын бекітеді;
республика Премьер-Министрінің үсынуымен Республика мемлекеттік бюджеті
есебінен үсталатын барлық органдардың қызметкерлеріне арналған қаржыландыру
мен еңбекақы төлеудің бірыңғай жүйесін бекітеді; республикалық референдум
өткізу жөнінде шешім қабылдайды; келіссөздер жүргізеді және ҚР халықаралық
шарттарына қол қояды, бекіту грамоталарына қол қояды; Республика жасасқан
шарттар мен ол қабылдаған міндеттемелердің сақталуын қамтамасыз етеді;
өзінің жанында тіркелген шет мемлекеттердің дипломатиялық және өзге де
өкілдерінің сенім грамоталары мен кері шақырып алу грамоталарын қабылдайды;
ҚР Қарулы Күштерінің Жоғарғы Бас Қолбасшысы болып табылады, Қарулы
Күштердің жоғары қолбасшылығын қызметке тағайындайды және қызметтен
босатады; Республиканың мемлекеттік марапаттарымен марапаттайды, қүрметті,
жоғары әскери және өзге атақтарды, сыныптық шендерді, дипломатиялық
дәрежелерді, біліктілік сыныптарын береді; ҚР азаматтығы, саяси баспана
беру мәселелерін шешеді; азаматтарға кешірім беруді жүзеге асырады;
Республиканың демократиялық институттарьша, оның тәуелсіздігі мен аумақтық
түтастығына, саяси түрақтылығына, азаматтарының қауіпсіздігіне елеулі және
тікелей қатер төнген, мемлекеттік конституциялық органдарының қалыпты жүмыс
істеуі бұзылған жағдайда Премьер-Министрімен және Республика Парламенті
Палаталарының Төрағаларымен ресми консультациялар алысқаннан кейін бүл
туралы Республика парламентіне дереу хабарлай отырып, Қазақстанның бүкіл
аумағында және оның жекелеген жерлерінде төтенше жағдай енгізуді,
Республиканың Қарулы Күштерін қолдануды қоса алғанда, аталған жағдаяттар
талап ететін шараларды қолданады; Республикаға қарсы агрессия жасалған не
оның қауіпсіздігіне сыртган тікелей қатер төнген жағдайда Республиканың
бүкіл аумағында немесе оньщ жекелеген жерлерінде әскери жағдай енгізеді,
ішінара немесе жалпы мобилизация жариялап, бүл туралы Республика
Парламентіне дереу хабарлайды; өзіне бағынысты Республика Президентінің
Күзет қызметін және Республикалық Ұланды жасақтайды; ҚР Мемлекеттік
хатшысын қызметке тағайындайды және қызметтен босатады, оның мәртебесі мен
өкілеттігін белгілейді; Республика Президентінің Әкімшілігін құрады;
Қауіпсіздік Кеңесін, Жоғары Сот Кеңесін және өзге де консультативтік-
кеңесші органдарды құрады; Республиканың Конституциясы мен зандарына сәйкес
басқа да өкілеттіктерді жүзеге асырады [14].
1995 жылы 26 желтоқсанда ҚР жаңа Конституциясының ережелерін жүзеге
асыру мақсатында Қазақстан Республикасының Президенті туралы
Конституциялық заң күші бар ҚР Президентінің Жарлығы қабылданды. Жарлық
республика Президентінің мәртебесін, Президенттің қызметке кірісу жағдайын,
өкілетгік мерзімін, сондай-ақ Президентгің Парламентке, Үкіметке,
Конституциялық Кеңеске, соттарға және судьяларға, прокуратура органдарына,
Орталық сайлау комиссиясына, Ұлттық банкке, Республикалық бюджеттің
атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетіне, әкімдерге қатысты
өкілеттіктері және өзге өкілеттіктері айқындалды. Онан басқа, Президент
актілерінің нысандары, оларды дайындау және Президенттің қарауына енгізу
тәртібі; Президент актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу, сондай-ақ
олардың күшін жою тәртібі белгіленді. Заңда сонымен қатар ҚР Президентін
қызметінен бүрын босату, кетіру жағдайы жазылды. Президент қызметін
қамтамасыз етуге жеке тарау арналды. Бүрынғы президенттердің мәртебесі мен
оларды қамтамасыз етілуі айқындалды [14].
1996 жылы 11 наурызда ҚР Президентінің Жарлығымен ҚР Конституциясында
көзделген ҚР Жоғарғы Сот Кеңесі қүрылды [15].
ҚР Жоғарғы Сот Кеңесі туралы ҚР Заңы ҚР Жоғарғы Сот Кеңесінің
мәртебесін, қүрылу тәртібін және жүмысының үйымдастырылуын анықтады. ҚР
Жоғарғы Сот Кеңесі ҚР Президенті жанындағы консультациялық-кеңесші орган
болып табылады. Заң Кеңестің өкілетгігін анықтады. Кеңес: судьялардың
тәуелсіздігі мен оларға ешкімнің тиіспеу кепілдіктерін қамтамасыз етеді;
конкурстық негізде облыстық соттың судьясы бос орнына кандидат іріктеуді
жүзеге асырады және оны қызметке тағайындау үшін ҚР Президентіне үсынады;
Жоғарғы Сот Төрағасының үсынуы бойынша облыстық сот төрағасы мен алқа
төрағасының бос орнына кандидатураны қарайды және оларды ҚР Президентіне
үсынады; Жоғарғы Сот Төрағасының ұсынуы бойынша Жоғарғы Соттың алқа
төрағасы мен судьясы бос орнына кандидатураны қарайды; Жоғарғы Соттың
Төрағасының қызметіне кандидатураны қарайды; Жоғарғы Сот Төрағасының, алқа
төрағасы мен судьясының бос орнына кандидатты ҚРПарламентіне үсыну үшін ҚР
Президентіне үсынады; Жоғарғы Сот Төрағасын, облыстық және соған
теңестірілген соттар мен алқалары төрағаларын қызметтерінен босату
мәселелерін қарайды; ҚР Президентіне сот жүйесі мен заңдарды жетілдіру
мәселелері бойынша үсыныстар жасайды; ҚР Жоғарғы Сот Кеңесінің регламентін
бекітеді; өзге өкілеттіктерді жүзеге асырады. Кеңес Жоғарғы Сот Кеңесінің
Төрағасынан, Конституциялық Кеңестің Төрағасынан, Жоғарғы Соттың
Төрағасынан, Бас Прокурордан, Әділет министрінен, Парламент Сенатының екі
депутатынан, алты судьядан (Жоғарғы Соттың екі судьясынан, облыстық немесе
соған теңестірілген соттың екі судьясынан, аудандық немесе соған
теңестірілген соттың екі судьясынан), Кеңес Хатшысынан және ҚР Президенті
тағайындайтын басқа да адамдардан тұрады. Конституциялық Кеңестің
Төрағасына, Жоғарғы Соттың Төрағасына, Бас Прокурор мен Әділет министрі
Кеңес қүрамына лауазымы бойынша кіреді. Кеңестің қызметін қамтамасыз етуді
ҚР Президентінің Әкімшілігі жүзеге асырады [16].
1998 жылы 7 қазанда Қазақстан Республикасының Конституциясына
өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы ҚР Заңы ҚР Конституциясына
өзгертулер енгізді, ол ҚР Президентіне де қатысты болды. Мысалы,
Президенттің жаңа өкілеттік мерзімі – 7 жылға белгіленді. Жас мөлшері
шектеулері өзгертідді; төменгі шеек – қырықтан, жоғарғы шек — белгіленбеді.
Бүрынғы өкілеттіктермен қатарҚР Президентіне Республикалық бюджеттің
атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің екі мүшесін бес жыл мерзімге
қызметке тағайындау қүқығы берілді. 48 бабтың 1 тармағы мынадай редакцияда
жазылды: ҚР Президенті қызметінен мерзімінен бұрын босаған немесе
кетірілген, сондай-ақ қайтыс болған жағдайда Республика Президентінің
өкілеттігі қалған мерзімге Парламент Сенатының Төрағасына көшеді; Сенат
Төрағасының өзіне Президент өкілеттігін қабылдауы мүмкін болмаған ретте ол
ПарламентМәжілісінің Төрағасына көшеді; МәжілісініңТөрағасының өзіне
Президент өкілеттігін қабылдауы мүмкін болмаған ретте ол Республиканың
Премьер-Министріне көшеді; өзіне Президент өкілеттігін қабылдаған түлға
тиісінше Сенат Төрағасының, Мәжілісінің Төрағасының және Премьер-
Министрдің өкілеттігін тапсырады. Бүл жағдайда бос тұрған мемлекеттік
лауазымдарды иелену Конституцияда көзделген тәртіппен жүзеге асырылады
[17].
Ал, 1999 жылы 10 қаңтарда ҚР Президентін сайлауы өтті. ҚР Президенті
болып тағы Н. Ә. Назарбаев сайланды. ҚР Парламентінің депутаттар тобының ҚР
Президентін кезекті сайлауының мерзімін белгілеу мақсатымен ҚР
Конституциялық Кеңеске ҚР Конституциясының 94 баптағы 1 тармағы мен 41
бабының 1 тармағына ресми түсіндірме беруін сүрауына байланысты ҚР
Конституциялық Кеңесінің 2005 ж. 19 тамыздағы қаулысымен [18] ҚР
Президентін сайлауының мерзімі – 2005 ж. желтоқсанның алғашқы жексенбісі
болып беліленді.
Осылайша 2005 жылдың желтоқсан айының 4 жұлдызында Қазақстан
Республикасының Президентінің сайлауы өтті. Кезекті мерзімге Президент
болып Н. Ә. Назарбаев сайланды. Оған 6 млн. 147 мың 517 қазақстандықтар,
немесе сайлауға қатысқан сайлаушылардың 91,15 пайызы дауыс берді [19].
1.2 Қазақстан Республикасында президенттік институттың пайда болу
кезеңдері мен дамуы
Президент - Казакстан даму тарихында бұрын-соңды болып көрмеген,
бұрынғы кеңестік өкімет органдарынын нүксандарына орасан зор өзгерістер
енгізуіне байланысты пайда болған жаңа тұрғыдағы мемлекеттік
институттарының бірі. Бұл 1990-1991 ж. КСРО деп аталынған тоталитарлық
мемлекет өмір сүріп тұрғанда, соның іргесінен шықкан президенттік кызмет,
сонан кейін ғана бүкіл одақтас республикаларда да тарала бастады.
Осылайша Казакстан Республикасында Президенттің саяси-құқықтық
мәртебесі өзінің даму барысында бірнеше кезеңдерден өтті. Қазақстан
Республикасының әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгеруі жағдайында
негізгі мәселе болып мемлекеттік басқару жүйесін реформалау болды.
Мемлекеттік басқару механизмі экономикалық ынталандыру мен құқықтың басқару
негізінде Республиканың стратегиялық даму бағыты демократиялық, зиялы,
құқықты және әлеуметтік мемлекет болу шарты еді. КСРО тарқатылуы мен
Қазақстан өз тәуелсіздігін алуына байланысты жаңа мемлекеттік басқару
формасын ұйымдастыру қажеттілігі туды.
Егемендікті нығайта келе, алдымыздан басқа бір мәселе –
мемлекеттілігіміздің сипатын анықтау міндеті шықты. Қазіргі бар құрылымның
ғұмыры ұзақ емес екендігі белгілі еді. 1990-1991 жылдары бір жүйеден екінші
жүйеге көшер кезде кездесетін екі ұдай ахуал орын алды: президенттік билік
компартия және кеңестер билігімен қатар өмір сүрді [20].
Тарихқа көз салсақ, Конституция қабылдап, соның негізінде қызмет ету
біздің елімізде алғаш рет сонау 1920 жылы 6 қазанда Қазақ автономиялы
республикасы еңбекшілерінің құқықтары жайлы декларациядан бастау алады. Сол
декларацияға сәйкес 1926 жылы Конституция жобасы әзірленді. Одан кейін
еліміз өмірінде 1937, 1978, 1993 жылғы конституциялар болды.
Бірақ, шын мәнінде ел өмірінің басты әрі нақты реттеуші құжаты ретінде
1995 дылғы 30 тамызда бүкіл халық болып дауыс беріп қабылдаған және бүгінге
дейін ел игілігіне қызмет етіп келе жатқан Конституциямыз табылады. 1993
жылы қаңтарда қабылданған Конституцияда еліміз егемен, демократиялық ел
болып жарияланды, зайырлы, демократиялық мемлекет деп танылды. Бұл өте
дұрыс әрі дер кезінде жасалған батыл қадам болды.
Бірақ, аз уақыт өтпей-ақ оның кемшіліктері көріне бастады. Ол нарық
экономикасына бет алған еліміздің уақыт күттірмейтін мақсаттарын іс жүзіне
асыру талабына толығынан жауап бере алмады. Онда мемлекеттік басқарудың ең
басты шарты айқындалмаған еді – еліміз президенттік басқарудағы мемлекет
үлгісі ме, жоқ, әлде парламенттік пе, нақты көрініс таппаған болатын.
Президент мемлекет басшысы деп жарияланғанымен, оның қызмет етуінің
конституциялық принциптері, өкілеттіктері, қызметі мен міндеті нақты
айқындалмай қалды. Парламент қандай жағдайда таратылуы мүмкін, Президент
қандай жағдайда қызметінен кетуі тиіс – белгіленбеді. Үкімет өкілдіктерінің
жалпылама ғана белгілері болды.
Қазақстанда республикалық басқару нысаны бекітілді. Парламенттік
құрылыс, мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы халық екендігі,
мемлекеттік биліктің үш тармаққа: заң шығарушылық, атқарушылық, сот
билігіне бөлінуі; халық қабылдаған Конституцияның үстемдігі және жоғары
заңдық күші басқарудың осындай нысанын таңдаудың заңдық негізі болып
табылады. Қазақстан Республикасы саяси даму процессінде квазипарламенттік
республикадан президенттік республикаға айналды. Қазақстан
Республикасындағы президенттік басқару нысанынының нығайып дамуына қарай
бірнеше кезеңдерге алып қарастыруға болады. Сонымен қатар әр кезеңге тән
басқару нысанының өзіндік ерекшеліктері бар.
Бірінші кезеңде (1990-1993 жж.) советтік типтес квазипарламенттік
республикадан, кейіннен өтпелі парламенттік республикаға айналды. Мұнда
атап өтетін жәйт, аз ғана уақыт ішінде, Жоғарғы Кеңес 1991 жылдың
желтоқсанынан 1993 жылдың қазан айына дейін биліктің жоғарғы органы ретінде
заңдарға, ішкі және сыртқы саясатқа ықпалын жасады, Үкіметті бақылады. Осы
тұжырымдамалар негізінде кейбір қазақстанның зерттеушілері бұл кезеңде
елімізде парламенттік республика болғандығын айқындайды [21].
Бірақ, сол кезеңдегі мемлекеттің жоғарғы өкілді органында кәсіби
парламент статусы болмағандықтан, сол кезеңдегі басқару нысанын өтпелі
парламенттік республика десек дұрыссырақ болар еді. Сонымен қатар сол
кездегі күшіне енген Президент қызметін тағайындау заңы шындыққа келгенде
өкілді органның абсолютті өкілеттіктерін шектеді. Сол кезеңдегі
Қазақстанның басқару нысанының спецификасы жөнінде, қазақстанның
мемлекеттік құрылым мәселелерін зерттеушісі В.А. Ким былай жазды:
Республикамыз толық парламентік болып табылмайды, өйткені Президент
қызметін тағайындау заңында Қазақстан Республикасының келешекте толығымен
президенттік басқару нысанына өтетіндігі жөнінде басты элементтер
көрсетілген. Мұнда Президент құзыретіне мемлекеттік өмірдің көптеген басты
мәселелерін шешу болатын. Мұндай жағдайда Республикамыз таза парламенттік
болып қарастыруға болмайды [21].
Екінші кезең (1993-1995 жж.) барлық формальды белгілеріне сәйкес
аралас (жартылай президенттік) басқару нысаны болды, өйткені осы кезеңнен
бастап Қазақстанның барлық өкілді органдары өздерінің биліктік
өкілеттіліктерінен айырыла бастады. 1993 жылғы Конституция бойынша
Үкіметтің толығымен Президентке бағынуы бекітілді, сонымен қатар Қазақстан
Республикасының Президенті мемлекет басшысы болып табылады және
Республиканың атқарушы өкімет билігінің біртұтас жүйесін басқарады [22].
Алайда аталған Конституцияда президенттік басқару нысаны бекітілген жөнінде
ешнәрсе айтылмады, бірақ дегенмен президенттік басқару нысанының
бастамалары бекітілді.
Үшінші кезең (1995-2001 жж.) 1995 жылы жаңа Конституцияның қабылдануы,
Қазақстан Республикасы - президенттiк басқару нысанындағы бiртұтас мемлекет
екендігін бекітті (2 бап). Мұнда, жаңа Конституцияға сәйкес Президент
Республиканың атқарушы өкімет билігінің басшысы болмаса да, оны бақылап
отыруға мүмкіндік алды. Сонымен қатар, Президент барлық үш билік
тармақтарын келісе қызмет етуін қамтамасыз етуші ретінде конституциялық
өкілеттілігін алды. Халық пен мемлекет атынан билiк жүргiзуге Республика
Президентiнiң, сондай-ақ өзiнiң конституциялық өкiлеттiгi шегiнде
Парламенттiң құқығы бар. Республика Үкiметi мен өзге де мемлекеттiк
органдар мемлекет атынан оларға берiлген өкiлеттiктерi шегiнде ғана билiк
жүргiзедi. Республикада мемлекеттiк билiк бiртұтас, ол Конституция мен
заңдар негiзiнде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлiну,
олардың тежемелiк әрі тепе-теңдiк жүйесiн пайдалану арқылы, өзара iс-қимыл
жасау принципiне сәйкес жүзеге асырылады.
Төртінші кезең (2001 жылдан бастап) президент институтының дамуы
байқалады. Қазақстанда президенттік басқару нысанының бекітілуі шет
мемлекеттерінің саяси және мемлекеттік-құқықтық тәжірибесін алмасуы
нәтижесінде орнықты. Қазіргі таңда, БҰҰ-на кіретін 183 мемлекеттің 130
астамы өздерінің мемлекеттік құрылымында президент посты бар, бірақ әр
мемлекеттің президенттерінің атқаратын қызметтерімен құзыреттерінде өзіндік
ерекшеліктері бар. Әлемдік саяси тарих теориясында белгілі, мемлекет
басқару нысанының екі түрі бар, олар: республика – мұнда, басты мемлекеттік
органдарды халық сайлайды және монархия – мұнда, мемлекеттік билік
мұрагерлік арқылы берілетін бір адамның қолында – монархта болады.
Монарх, президент секілді мемлекетті заңды (легитимді) түрде
басқарады. Мысалы, Біріккен Араб Эмираттарында мемлекет басшысы президент
деп аталады. Бұл мемлекетте монархия бола отырып, президент институты да
пайдаланады. Ресей зерттеушісі Н.А. Сахаров жазғандай, мұндай феномен
көптеген афро-азияттық мемлекеттерде президенттік басқару нысаны байқалады
[23].
Дегенмен, А.И. Черкасов айтқандай, демократия мен монархия, кезінде
бір-біріне сәйкес келмейтін ұғымдар, XX ғасырдан бастап бірге өмір сүруде
[24]. Айтылғандар белгілі бір мемлекеттің басқару нысанының тиімділігі
емес, мәселе, А.Лейпхарттың сөзімен айтқанда, демократиялық басқарудың
конституциялық альтернативаларын таңдау қажеттілігі [25].
Аталған процесс монархтың жеке биліктік өкілеттіктерін жұмсарту және
оның жалпыхалықтық сайлауда сайланған заң шығарушы орган алдындағы
жауаптылығы, немесе монархиялық билік институтының жойылып, орнына жаңа
институт сайланбалы монарх - яғни, президент институтының орнығуы.
Бірінші жағдайда парламенттік басқару нысаны пайда болса, екінші жағдайда
президенттік басқару нысаны орнығады. Осы жағдайда, біз президенттік
басқару нысаны, монархиялық биліктің тарихи жалғастырушысы деген
тұжырымдамаға келдік [26].
Президенттік республикалардағы мемлекет басшысы, көптеген
конституциялық құзыреттермен бөлінген, ол үкімет қызметін өз бақылауына
алады және ол тікелей жалпы сайлау жолымен белгілі бір мерзімге сайланады.
Басқа сөзбен айтқанда, көптеген мемлекеттер алдында билікті
демократизациялау тиімді жолдарын іздеу мәселесі тұрды. Аталған мәселесі
бойынша қазақстан зерттеушісі Б. Майлыбаев атап өткендей, осындай іздеудің
басты мақсаты - монархияның қалыптасқан билік жүйесі ретінде құқықтық
бекітілуі[26].
Дегенмен президенттік басқару нысанының президенттік монархияға
айналып кетуіне олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану
арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылады.
Президенттік республиканың американдық моделінен басқа, қазіргі таңда Батыс
және Шығыс Европа елдеріне тән президент институтының көптеген түрлері
кездеседі. Бұл елдердегі президенттік институттардың айырмашылықтары
парламенттік және президенттік республикалардағы мемлекет басшысының сайлау
жүйесінің ерекшеліктерінде. Егерде мемлекет басшысын парламент сайлайтын
болса, парламенттің мемлекеттік билікті атқаруда маңызды роль алады [27].
Билік институтының осындай тарихи басқару нысанына бөлінуі қазіргі
таңда, парламентаризм мен президентциализмнің қайсысы қоғамдық
институттарында тиімділігі жөнінде көптеген даулар туғызады. Осы орайда, әр
басқару нысанының тиімділігі мен кемшіліктеріне тоқтап кетсек. Парламенттік
жүйеде, мемлекет басшысы президент немесе монарх болып табылады, атқарушы
билік басшысы – премьер-министр. Сонымен қатар жоғарғы билік халық сайлаған
парламентке тиесілі, ал үкімет болса, парламентке жауапты және оның
сенімсіздік вотумына тәуелді [28]. Парламенттік жүйеде президент институты
болуы мүмкін, бірақ президенттің конституциялық құзыреті шектеулі.
Іс жүзінде басқарудың парламенттік жүйелерінде өкілеттіліктің басым
көпшілігі, ресми түрде мемлекет басшысында, ал оны атқарушы билік басшысы
атқарады. Европаның барлық парламенттік республикаларында (конституциялық
монархиялардан басқа) – Президент мемлекет басшысын, Парламент сайлайды, ол
көбіне ресми өкілділік (церемониялық) қызмет атқарады. Мысалы, ФРГ
Президентінің өкілеттігі, Испания Конституциясы бойынша мемлекет басшысы
болып саналатын корольға берілген өкілеттіліктен де аз [29]. Парламенттік
басқару нысанының тағы бір кемшілігі үкіметтің тұрақсыздығы, кейбір кезде
парламенттің де тұрақсыздығымен ерекшеленеді. Парламенттік жүйеде үкімет
өкілді орган арқылы құралады, яғни парламентте қай партия өкілдерінде көп
дауыс болса, солардың басшысы премьер-министр болып сайланады. Кейбір кезде
үкімет партиялар коалициялары арқылы құралады, мысалы, Италия мен Индияда.
1970 жылдары Италияда жыл сайын парламенттік сайлау өткен, оның нәтижесі
үкіметтің жиі ауысуына әкеліп соқты [30]. Мұндай жағдай парламенттік саяси
күштердің өзгеріп тұруы, үкіметтің құрамына өзінің ықпалын тигізеді. Саяси
және заңды түрде: парламент құрған үкіметтің қызметіне толық жауаптылы.
Парламенттік басқару нысанының жоғарыда келтірген кемшіліктерін айта
отырып, президенттік басқару нысанында да өз кемшіліктері бар. Көптеген
зерттеушілердің пікірі бойынша, президенттік басқару нысанында, атқарушы
билік бір ғана адам қолында, өйткені ол ұтқан барлығын алады принципі
бойынша жасалады [31]. Президенттік республиканың классикалық түрі,
мемлекет басшысы ретінде президент қызметімен қоса, атқарушы билік басшысы
қызметін қоса атқаратын мемлекет Америка Құрама Штаттарында қалыптасқан
[32]. Яғни, АҚШ Конституциясы бойынша, Президент атқарушы билікті атқара
отырып, өзіне жауапты министрлерді тағайындайды. Осындай конституциялық
нормалар көптеген Латын Америка және кейбір Африка мемлекеттерінің негізгі
заңдарында белгіленген. Латын Америка және Африка елдерінің тәжірибесіне
жүгінсек, атқарушы биліктің осындай құрылымы, елде диктатуралық және әскери
төңкерістерді тудыруы мүмкін. Атап өту керек, мұндай жағдай елдегі халықтың
саяси мәдениеті мен саяси элитаның саясатты жүргізуіне байланысты.
Бұл жағдай мемлекет басшысының статустық маңыздылығы Парламентке
қарағанда жоғары болады. Көптеген парламенттік республикаларда мемлекет
басшысы бірнеше сатыдан тұратын сайлау жүйесі арқылы сайланады. Бірінде
Президентті тек қана Парламент депутаттары сайласа, екіншілерінде –
Парламент депутаттарымен қоса, ірі әкімшілік-аумақтық өкілді органдарымен
сайлайды, ал үшіншілерінде – одақтық Парламенттің депутаттарымен және
федерация субъектілерінің өкілдерімен сайланады. Мемлекет басшысын бірнеше
сатылы, жанама сайлануы Парламенттің рөлін асырып, Президенттің статустық
жағдайын кемітеді. Б.А. Майлыбаев атап өткендей, Президенттің парламенттік
республикадағы айырмашылығы, оның билігі Парламентке тәуелді, яғни ол
өкілді органды өз бетінше тарата алмайды. Осындай жолмен сайланған
Президент мемлекет өмірінде айтарлықтай маңызды рөл атқармайды [28].
Президенттік және парламенттік басқару нысанынан басқа әлемде,
жартылай президенттік, немесе аралас басқару нысандары қалыптасқан. Бұл
үш басқару нысанының маңыздылығын анықтау президенттің мемлекет басшысы
және үкімет басшысы ретінде шешуші рөл атқарады. Президенттік мемлекеттің
парламенттік мемлекеттен артықшылығы – мұнда билік түрлері қалыпты жұмыс
істейді. Оған ешкімнің де дауы болмас. Президенттік билік шешімдердің бір
арнаға тоғысып, ел мүддесі үшін жасалынатын еңбектің нәтижесін тезірек
көруге де жақсы. Сөзімнің жауапкершілігін сезіне отырып, мынаны айта
аламын: егер 1995 жылы президенттік басқару үрдісіне көшпегенімізде, біздің
мемлекетіміз бүгінгі жеткен жетістігінің ширегіне де жете алмаған болар
еді. Оны мен ғана емес, 1990-1995 жылдарғы Жоғарғы Кеңестердегі ешбір
нәтижеге әкелмейтін боссөзділікке көздері жеткен елімізге жаны ашитын,
мемлекеттілік іргесінің беріктігін көздейтін әрбір азамат айтады деп
ойлаймын [33].
Сонымен қатар, Н.А. Сахаров атап өткендей, кез-келген басқару
жүйесінің қалыптасуы мен дамуы: ...мемлекеттің тарихи даму
ерекшеліктеріне, оның саяси мәдениетінің ерекшелігіне, конституцияны
қабылдау кезеңдегі саяси күштердің ара қатынасына да байланысты [23].
Қазақстанда Президент институты КСРО ыдырар алдында бірер ай бұрын
құрыла бастады. Қазақ КСР-ының Жоғарғы Кеңесі 1990 жылғы 24 сәуірде
Қазақстан КСР-ы Президенті қызметі орнын белгілеу және тиісінше Қазақ КСР
Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы Заң қабылдады.
Заң Президенттің мемлекеттік биліктің ең жоғары органдары жүйесінде алатын
орнын, сондай-ақ оның өкілеттігін белгіледі. Конституциялық мәні бар осы
Заңда мемлекеттік билікті бөлу туралы сөз болған жоқ. Кеңестердің қолында
бүкіл билік сақталды. Сонымен бірге, Президентке халық депутаттары
кеңестерінің бүкіл билігін жүзеге асыруына ықпал ету (Қазақ КСР
Конституциясының 114-бабы) міндеті жүктелді. Жоғарғы Кеңес қоғам өміріндегі
барлық мәселелерді шешуге құқығы бар мемлекеттік жоғарғы орган күйінде
қалды. Қазақ КСР-ының бірінші Президентін жасырын дауыспен Қазақ КСР
Жоғарғы Кеңесі сайлады. Қазақ КСР-ының бірінші Президенті болып Н.Ә.
Назарбаев сайланды. Президент өкілеттігін талдау, оның көп жағдайда Қазақ
КСР Жоғарғы Кеңесіне тәуелді болғанын көрсетті. Оған қоса Президент
Республика басшысы деп аталғанмен егемен, тәуелсіз мемлекеттің басшысы
болған жоқ. Қазақ КСР Президентінің әрекеті мен өкілеттігі КСРО Жоғарғы
Кеңесінің және КСРО Президентінің құзыретімен шектелді [32].
Қазақ КСР Президенті мәртебесінің мұндай жағдайы КСРО ыдырағанша,
Қазақ КСР-ының егемендігі туралы Декларация қабылдағанша созылды. Осы
алғашқы кезеңде Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің толық билігі, өзіндік
парламенттік республика туралы айтуға болады. Бұл кезде Қазақ КСР
Конституциясында кейін одан әрі дамытылған ереже болды. Оған, атап
айтқанда, тыйым салу құқығы, Қазақ КСР-ының жоғары мемлекеттік билік және
басқару органдарының өзара іс-әрекетін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
қалыптастыру және оның тарихи-құқықтық маңызы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1 Қазақстан Республикасындағы Президент институтының қалыптасуы ... ... . 8
1.1 Президент институтының тарихи-құқықтық негіздерінің жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1.2 Қазақстан Республикасында президенттік институттың пайда болу
кезеңдері мен 16
дамуы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
2 Қазақстан Республикасы Президенттінің құқықтық жағдайы: сайлау және оны
лауазымнан кетіру 27
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
3 Қазақстан Республикасының Президенті – Ата Заңның кепілі және
рәмізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
3.1 Елбасы өкілеттілігінің жалпы 37
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық құқықтық
нормаларды жүзеге асыруды қамтамасыз етуге байланысты өкілеттіктері.. 46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 56
Пайдаланылған дерек көздер 58
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 62
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасы құқықтық мемлекет
құру идеалы мен азаматтық қоғамды орнатуға ұмтылу ынтасының іске асуы,
мемлекеттік басқару нысанының соған сәйкес түрленуімен, сомдалуымен және
басқару жүйесінің тиімділігімен Қазақстан Республикасы Президентінің
қосатын үлесі зор болғандықтан президент институтын зерттеу әлдеқайда
өзекті болуда.
Президент деген түсінік Қазақстан даму тарихында бұрын-соңды
болмағаны бізге мәлім, яғни бұрынғы кеңестік өкімет органдарының
нұқсандарына орасан зор өзгерістер енгізуіне байланысты пайда болып,
бүгінгі таңда еліміз үшін жаңа тұрғыдағы мемлекеттік институттарының бірі
болып табылады. Жалпы, мемлекеттің және атқарушы биліктің басшысы ретінде
Президент лауазымы бірінші рет Америка Құрама Штаттарында пайда болды. Ал,
қазіргі кезде көптеген елдерде ел Президенті қызметі орнықтырылды.
Президенттік қазіргі танда Еуропаның, Азияның, Африканың, Американың
көптеген елдерінің саяси жүйесінің элементі болып табылады.
Енді біздің елімізге келетін болсақ, Казакстанда Президенттің саяси-
құқықтық мәртебесі өзінің даму барысында бірнеше кезеңдерден өтті. Яғни,
аталмыш дипломдық жұмыста біз еліміздегі президенттік институтының
қалыптасу тарихы мен конституциялық-құқықтық өкілеттіктері негіздерін
ғылыми тұрғыдан зерттеуге, сонымен қатар мемлекетте билікті бөлу механизмін
реттеу жағдайында президенттік институттың пайда болуы және
өкілеттіктерінің дамуын тарихи–құқықтық тұрғыдан қарастыруға тырыстық.
Зерттеудің объектісі еліміз президенттік республика ретінде пайда
болуының тарихи-құқықтық негізі, сондай-ақ мемлекеттік басқару нысаны
дамуының тарихи-құқықтық тәжірибесі болып табылады.
Зерттеудің пәнін Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқаруда
президент өкілеттіктерінің конституциялық-құқықтық ерекшеліктері құрайды.
Қазақстан Республикасының Президенті - Қазақстан Республикасының
мемлекеттік басшысы және республиканың атқарушы өкімет билігінің біртұтас
жүйесін басқарушысы, мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі
бағыттарын айқындайтын, ел ішінде және халықаралық қатынастарда
Қазақстанның атынан өкілдік ететін ең жоғары лауазымды тұлға; сондай-ақ
республика азаматтарының құқығы мен бостандықтарының, Конституциясымен
заңдарының сақталуына кепіл болады; ҚР Қарулы Күштерінің Жоғарғы Бас
Қолбасшысы болып табылатындықтан, біз осы зерттеу жұмысында келесі мақсатты
көздеп отырмыз.
Зерттеудің мақсаты Қазақстан Республикасында Президенттік институтының
пайда болуына негіз болған тарихи-құқықтық жағдайларды, сондай-ақ оның
қалыптасу кезеңдерін қарастырумен қатар, оның тарихи-құқықтық маңызын
Конституциямен бекітілген өкілеттіктері ерекшеліктерінің қалыптасуына
әсерін тигізген себеп-салдарларды кешенді түрде зерттеу болып табылады.
Қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттер қойылып отыр:
- Қазақстан Республикасындағы Президент институтының қалыптасуын
тарихи-құқықтық негіздерге жалпы сипаттама беру, оның пайда болу кезеңдері
мен дамуын жан жақты қарастыру арқылы зерттеу;
- Қазақстан Республикасы Президенттінің құқықтық жағдайын айқындау,
сонымен бірге оны сайлау және лауазымынан кетіру тәртібін қарастыру;
- Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық құқықтық
нормаларды жүзеге асыруды қамтамасыз етуге байланысты өкілеттіктеріне
қорытынды сипаттама беру.
Зерттеудің теориялық негізін С.С.Сартаев, Ғ.С.Сапарғалиев, М.
Баймаханов, В. Малиновский, Н. Сахаров, Ж. Баишев, О.К.Қопабаев, А.В.Ким
секілді отандық және ресейлік конституциялық құқықтың тарлан ғалымдарының
ғылыми жұмыстарындағы теориялық тұжырымдары негізге алынып пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының нормативтік базасы. Дипломдық жұмысты жазу барысында
Қазақ КСР конституциялық заңдары, Қазақстан Республикасының Конституциясы,
Қазақстан Республикасынын конституциялык заңдары, Қазақстан Республикасы
Президентінің жарлықтары және өзге де материалдар қолданылды.
Зерттеудің методологиялық негізін жалпы ғылыми әдістер, оның ішінде
тарихи және қисынды зерттеу тәсілдерімен қатар, арнай және жеке құқықтық
әдістер құрайды. Бұл әдістер отандық, ресейлік және шетел ғалымдарының
еңбектерін зерттеуде, сондай-ақ конституциялық құқық бойынша оқулықтар мен
мерзімді басылымдардағы материалдарды талдауда өз көріністерін тапты.
Дипломдық жұмыстың құрылымы аталған міндеттерге сүйенеді, яғни:
кіріспеде тақырыптың өзектілігі, жұмыстың мақсаты, зерттеу объектісі, пәні
және методологиялық негізі көрсетілген. Бірінші тарауда президент
институтының қалыптасу тарихы қарастырылған. Екінші тарауда Қазақстан
Республикасы Президентінің құқықтық мәртебесі қарастырылған. Үшінші
тарауда Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық құқықтық
нормаларды жүзеге асыруды қамтамасыз етуге байланысты өкілеттіктері
ақарастырылады. Қорытындыда жасалған жұмыстың нәтижелері берілген,
негізінен Қазақстан Республикасында Президент институтының пайда болуымен
еліміз қандай жетістіктерге жетуі, яғни қандай тарихи-құқықтық із
қалдырумен қатар, маңызы сомдалған. Сонымен қатар, осы дипломдық жұмыстың
құрылымына пайдаланылған дерек көздер мен тақырып бойынша қосымшалар
енгізілген.
1 Қазақстан Республикасындағы Президент институтының қалыптасуы.
1.1 Президент институтының тарихи-құқықтық негіздерінің жалпы
сипаттамасы
Қазақстан Республикасының Президенті - Қазақстан Республикасының
мемлекеттік басшысы және республиканың атқарушы өкімет билігінің біртүтас
жүйесін басқарушысы, мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі
бағыттарын айқындайтын, ел ішінде және халықаралық қатынастарда
Қазақстанның атынан өкілдік ететін ең жоғары лауазымды тұлға; сондай-ақ
республика азаматтарының құқығы мен бостандықтарының, Конституциясымен
заңдарының сақталуына кепіл болады; ҚР Қарулы Күштерінің Жоғарғы Бас
Қолбасшысы болып табылады.
Қазақ КСР Президенті қызметін тағайындау және Қазақ КСР
Конституциясына (Негізгі Заңы) өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы
Қазақ КСР Заңы қабылданды [1]. Осыған орай Қазақ КСР Конституциясы
Президенттің мәртебесі мен өкілеттігі алғаш рет айқындалған Қазақ КСР
Президенті жаңа тарауымен толықтырылды.
Қабылданған Заңга сәйкес Қазақ КСР Президенті Қазақ КСР басшысы болып
табылды. Қазақ КСР-інің отыз бес жасқа толған және алпыс бес жастан
аспаған, Қазақ КСР аумағында кемінде он жыл түрақты түрған, казақ және орыс
тілдерін білетін азаматы Қазақ КСР Президенті болып сайлана алды. Бір адам
қатарынан екі мерзімнен артық Қазақ КСР Президенті бола алмады.
Қазақ КСР Президентін Қазақ КСР-інің азаматтары жалпыға бірдей, тең
және төте сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы бес жыл
мерзімге сайлады. Қазақ КСР Президенті бір мезгілде Қазақ КСР немесе Халық
депутаттары жергілікті кеңесінің халық депутаты бола алмады [1].
Қазақ КСР Президентінің мынадай өкілеттіктері айқындалды: республика
аумағында тұратын азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының, Қазақ КСР
Конституциясы мен зандарының сақталуына кепіл болады; республиканың
суверенитетін, қауіпсіздігін, аумақтық түтастығын қорғау жөнінде қажетті
шаралар қолданады; одақтық шарттың сақталуын қамтамасыз етеді; елдің ішінде
және халықаралық қатынастарда Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының
өкілі болып табылады; Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының КСРО
Федерациясы Кеңесіндегіөкілі болып табылады; Қазақ КСР жоғары мемлекеттік
билік пен басқару органдарын өзара іс-қимылын қамтамасыз етеді;
республикадағы жағдай туралы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне жыл сайын баяндама
жасайды және Қазақ КСР-інің ішкі саяси және сыртқы саяси қызметінің
неғұрлым маңызды мәселелері туралы дүркін-дүркін хабарлап отырады; Қазақ
КСР Жоғарғы Кеңесіне Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің Төрағасы, Қазақ КСР
Халықтық бақылау комитетінің төрағасы, Қазақ КСР Жоғарғы Сотының төрағасы,
Қазақ КСР Бас мемлекеттік арбитры қызметіне кандидатураларды ұсынады;
аталған лауазымды адамдарды, Қазақ КСР Жоғарғы Сотының төрағасынан
басқаларын міндеттерінен босату туралы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне ұсыныс
енгізеді; Қазақ КСРМинистрлер Кеңесін орнынан түсіру туралы не оның орнынан
түсуін қабылдау туралы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің алдына мәселе қояды;
Қазақ КСР Министрлер Кеңесі Төрағасының келісуі бойынша Қазақ КСР
Үкіметінің мүшелерін қызметінен босатады және оларды тағайындайды, кейіннен
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің бекітуіне ұсынады; Қазақ КСР зандарына қол
қояды; қайта талқылау және дауыс беру үшін өзінің қарсы пікірлерін жазып,
занды екі апта мерзімнен кешіктірмей Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне қайтаруға
құқылы;Қазақ КСР-інің мүдделерін қозғайтын КСРО заңдарының КСРО
Конституциясы мен Қазақ КСР Конституциясына сәйкестіғі туралы КСРО
Конституциялық қадағалау комитетіне ұсыныс енгізеді; КСРО Министрлер
Кеңесінің Қазақ КСР-інің мүдделеріне қайшы келетін қаулылары мен
жарлықтарының қолданылуын тоқтата түру туралы КСРО Президентіне өтініш
жасайды; КСРО Министрлер Кеңесіне оған қарасты басқару органдарының Қазақ
КСР-інің мүдделеріне қайшы келетін актілеріне наразылық білдіреді және
наразылық білдірілген актілердің Қазақ КСР аумағында қолданылуын тоқтатады;
Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің қаулылары мен жарлықтары, Қазақ КСР
министрліктері мен мемлекеттік комитеттерінің актілері Қазақ КСР
Конституциясына және Қазақ КСР заңдарына сәйкес келмеген ретте олардың
қолданылуын тоқтатады, келіссөздер жүргізеді және Қазақ КСР-інің
халықаралық шарттарына қол қояды; өзінде тіркелген шет мемлекеттердің
дипломатиялық өкілдерінің сенім грамоталары мен кері шақыру грамоталарын
қабылдайды; Қазақ КСР-інің шет мемлекеттердегі және халықаралық үйымдар
жанындағы дипломатиялық өкілдерін тағайындайды және кері шақырып алады;
Қазақ КСР-інің қүрметті атақтарын береді және Қазақ КСР-інің мемлекеттік
марапаттарымен марапаттсійды;Қазақ КСР-інің азаматтығына қабылдау, пана
беру мәселелерін шешеді; Қазақ КСР соттары соттаған азаматтарға кешірім
беруді жүзеге асырады; Қазақ КСР азаматтарының қауіпсіздігін қамтамасыз ету
мақсатында төтенше жағдай енгізіп, қабылданған шешімді Қазақ КСР Жоғарғы
Кеңесінің бекітуіне дереу табыс етеді.
Қазақ КСР Президенті жанында Қазақ КСР Президентінің Кеңесі жұмыс
істеді, оның міндеті Қазақ КСР-нің ішкі саяси және сыртқы саяси қызметінің
негізгі бағыттарын жүзеге асыру жөніндегі шараларды әзірлеу, республиканың
қауіпсіздігін қамтамасыз ету болып табылды. Презндент Кеңесінің мүшелерін
Қазақ КСР Президент Қазақ КСР Президенті тағайындайды. Президент Кеңесінің
құрамына Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің Төрағасы лауазымы бойынша кіреді.
Президент Кеңесінің мәжілістеріне Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Төрағасы
қатысуға құқылы. Қазақ КСР Президентінің ешкім тимеу құқығы бар. Президент
Қазақ КСР Конституциясын бұзған ретте Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Қазақ КСР
Конституциялық қадағалау комитетінің қорытындысын ескере отырып, Қазақ КСР
халық депутаттары жалпы санының кемінде үштен екі даусымен Қазақ КСР
Президентіне сенімсіздік білдіреді және оны орнынан түсіру туралы халықтық
дауыс беру (референдум) өткізу жөнінде мәселе қояды.
Осы заңмен Қазақ КСР Президентінің Орынбасары Қазақ КСР Президентінің
уәкілдік беруі бойынша оның жекелеген функцияларын орындайды және Президент
жоқ кезде немесе Президенттің міндеттерін жүзеге асыруға мүмкіндігі
болмаған ретте оның қызметін атқарады. Егер Қазақ КСР Президенті нендей бір
себептермен өзінің міндеттерін одан әрі атқара алмайтын болса, Қазақ КСР-
інің жаңа Президенті сайланғанға дейін оның өкілеттігі Қазақ КСР
Президентінің Орынбасарына, ал егер бұл мүмкін болмаса – Қазақ КСР Жоғарғы
Кеңесінің Төрағасына ауысады. Бұл орайда Қазақ КСР-інің жаңа Президентін
сайлау үш ай мерзім ішінде өткізілуге тиіс. Қазақ КСР-інің бірінші
Президенті мен оның Орынбасарын Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі алты жыл мерзімге
сайлайтындығы белгіленді.
1990 ж. 20 қарашада қабылданған Қазақ КСР-нда мемлекеттік билік пен
басқару қүрылымдарын жетілдіру және Қазақ КСР Конституциясына өзгертулер
мен толықтырулар енгізу туралы Заңға сәйкес Қазақ КСР Президенті Қазақ КСР
жоғары атқарушы және өкімші билік басшысы болып табылатындығы; Қазақ КСР
Президентінің ұсынысымен Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі сайлаған Қазақ КСР Вице-
президенті лауазымы құрылды; Қазақ КСР Министрлер Кеңесі Қазақ КСР
Министрлер Кабинеті болып қайта құрылды. Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің
Президиумы, Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің Төрағасы, Қазақ КСР Министрлер
Кеңесінің Төрағасының бірінші орынбасарлары мен орынбасарлары лауазымдары
таратылды. Заң Қазақ КСР Премьер-министрі мен Қазақ КСР мемлекеттік,
шаруашылық, әлеуметтік және мәдени құрылыстың негізгі бағыттары жөніндегі
мемлекеттік кеңесшілер қызметтері құрылды [2].
1991 жылы 25 тамызда Қазақ КСР Конституциясына (Негізгі Заңына)
өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақ КСР Заңы қабылданды.
Президентінің қүзіретіне қосымша өкілетгіктер жатқызылды: Қазақ КСР
Президенті қажет болған жағдайда Қазақ КСР аумаіында орналасқан одақтық
баіъшыстағы үйымдарды, кәсіпорындарды бірінші басшыларын тағайындайды және
оларды қызметген босатады; Қазақ КСР Қауіпсіздік кеңесін басқарады,
Қауіпсіздік кеңесінің мүшелерін тағайьшдайды; егер одақгық органдардьщ
шешімдері Қазақ КСР зандарына және жоғары атқарушы өкімет актілеріне қайшы
келетін болса, олардың орындалуын тоқтата тұрады; Қазақ КСР аумағында
орналасқан барлық ішкі әскерлерге басшылықгы жүзеге асырады. Қазақ КСР
Президентінің өкілеттігі конституциялық рәсімдер сақтала отырып, ол
отставкаға шыққан жағдайда, сондай-ақ өзге де себептермен өз өкілеттігін
жүзеге асыруы мүмкін болмаған реттерде тоқтатылады. Соңғы жағдайда Қазақ
КСР Президентінің өз міндеттерін жүзеге асыруы мүмкін еместігі Қазақ КСР
Жоғарғы Кеңесінің шешімімен белгіленеді.
Қазақ КСР Президенті сайланғанға дейін оның өкілеттігі,Қазақ КСР
Конституциясының 14-3 бабының 3-бөлігінің 8, 10 және 13- тармақтарында
көзделгендерді қоспағанда, (облыстар мен Алматы қалалық Халық депутаттары
кеңесі төрағаларын қызметтерінен мезгілінен бүрын босату; Қазақ КСР
министрліктерін, мемлекеттік комитеттері мен басқа да мемлекеттік басқару
органдарын қүру және тарату; сондай-ақ Қазақ КСР заңдарына қол қою
процедурасы) Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің қаулысымен Қазақ КСР вице-
президентіне, ал егер бүл мүмкін болмаса – Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің
Төрағасына беріледі [3].
1991 жылы 16 қазанда Қазақ КСР Президентін сайлау туралы Қазақ КСР
Заңы қабылданды. Заңның 1 бабына сәйкес Қазақ КСР Президентін Қазақ КСР
азаматтары жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы негізінде жасырын
дауыс беру арқылы бес жыл мерзімге сайлайды. Қазақ КСР Президенті болып
Қазақ КСР отыз бес жасқа толған және алпыс бес жастан аспаған, Қазақ КСР
аумағында кемінде он жыл түрақты түрған, казақ және орыс тілдерін меңгерген
азаматы сайлана алды. Бір адам қатарынан екі мерзімнен артық Қазақ КСР
Президенті бола алмады [4].
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің қаулысымен Қазақ КСР Президентін сайлау
1991 ж. 1 желтоқсанына белгіленді [5]. Сайлау қорытындысын шығарғаннан
кейін Қазақ КСР-інің тұңғыш жалпы халық сайлаған Президенті Н. Ә. Назарбаев
болды.
1991 жылы 10 желтоқсанда Қазақ Кеңестік Социалистік Республи- касының
атауын өзгерту туралы Қазақ КСР Заңымен Қазақ КСР Қазақстан Республикасы
болып қайта аталды [6]. ҚР Жоғарғы Кеңесі Қазақстан Республикасы
Президентінің қызметке кірісуі туралы қаулы [7] қабылдады, оған сәйкес
Н.Ә. Назарбаев 1991 ж. 10 желтоқсаннан бастап ҚР Президенті қызметіне
кірісті деп есептелді.
1991 жылы 16 желтоқсанда ҚР Президенті Н. Ә. Назарбаев Қазақстан
Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы ҚР Конституциялық заңына
қол қойды, заң бойынша ҚР Президентінің мәртебесіне және республиканың
мемлекеттік билік органдарының барлық жүйесіне айтарлықтай өзгертулер
енгізілді. Осы Заңға сәйкес ҚР-да мемлекеттік билік органдары оның заң
шығарушы, атқарушы және сот болып бөлінулері қағидасынан келіп қүрылды.
Республика халқының атынан сөйлеу құқығы ҚР Жоғарғы Кеңесі мен ҚР
Президентіне берілді. Заң шығару билігін ҚР Жоғарғы Кеңесі жүзеге асырды.
ҚР мен оның атқарушы билік органдарының басшысы Президент болып табылды.
Сот билігі ҚР Жо- ғарғы Соты мен Жоғары төрелік сотына берілді.
Конституцияны соттық қорғау жоғары органы ҚР Конституциялық Соты болып
табылды [8].
1993 жылы 28 қаңтарда Жоғарғы Кеңес сессиясында Қазақстан
Республикасының Конституциясы қабылданды, онда алғаш рет Президент жеке
тарауы берілді. Конституцияның 75 бабына сәйкес ҚР Президенті мемлекеттің
басшысы болып табылды және республиканың атқарушы өкімет билігінің біртүтас
жүйесін басқарды, сондай-ақ республика азаматтарының құқығы мен
бостандықтарының,Конституциясы мен заңдарының сақталуына кепіл болды.
Президент өкілеттігінің мерзімі белгіленді – 5 жыл, сондай-ақ бір адам
қатарынан екі мерзімнен астам уақыт Президент бола алмайтындығы айтылды.
Конституцияда ҚР Президентінің мынадай өкілеттіктері айқындалды:
Республиканың мемлекеттік егемендігін, конституциялық қүрылысын қорғау,
қауіпсіздігін, аумақтық түтастығын, азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қамтамасыз ету жөнінде қажетті шаралар қолданады; ҚР
заңдарына қол қояды; Жоғарғы Кеңес келісімімен ҚР Премьер-Министрін,
Премьер-Министрінің орынбасарларын, сыртқы істер, қорғаныс, қаржы, ішкі
істер министрлерін, ҚР ҮҚК төрағасы мен дипломатиялық өкілдіктерінің
басшыларын қызметке тағайындайды; Министрлер Кабинетінің қызметіне жалпы
басшылықты жүзеге асырады; Премьер-Министрдің үсынуымен Министрлер
Кабинетінің қүрамын белгілейді, министрліктерді, мемлекеттік комитеттер мен
ведомстволарды қүрады және таратады; Қауіпсіздік Кеңесін және өзге де
кеңесші-ақылдастық алқалар қүрады; мемлекеттік бағдарламаларды бекітеді;
Ұлтгық валютаның қолданылу тәртібін, мерзімі мен шарттарын белгілейді;
Жоғарғы Кеңеспен ақылдасқаннан кейін референдум өткізу туралы шешім
қабылдайды; халықаралық қатынастарда ҚР өкілі болып табылады; келіссөздер
жүргізеді және ҚР халықаралық шарттарына қол қояды, Республика жасасқан
шарттар мен ол қабылдаған міндеттемелердің сақталуын қамтамасыз етеді;
өзінің жанында тіркелген шет мемлекеттердің дипломатиялық және өзге де
өкілдерінің сенім грамоталары мен кері шақырып алу грамоталарын қабылдайды;
ҚР Жоғарғы Кеңесіне ҚРКонституциялық Соты, Жоғарғы Соты, Жоғары Төрелік
Соты Төрағасы мен судьяларының, Бас Прокурорының, Ұлттық Банкісі Төраға-
сының кандидатураларын ұсынады; Жоғарғы Кеңеске оларды міндеттерінен босату
туралы үсыныс жасайды; мемлекеттің қорғаныс қабілетін нығайту жөнінде
шаралар қолданады және ҚР Қарулы Күштерінің Жоғарғы Бас Қолбасшысы болып
табылады; ҚР мемлекеттік марапаттарымен марапаттайды, ҚР жоғары
дипломатиялық дәрежелері мен әскери атақтарын, құрметті және арнаулы
атақтарын береді; заңға сәйкес ҚР азаматтығы, саяси баспана беру
мәселелерін шешеді; азаматтарға кешірім беруді жүзеге асырады; заңға сәйкес
тек қана азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету және конституциялық
қүрылысты қорғау үшін уақытша шара ретінде төтенше жағдай енгізеді; ҚР
Конституциясы мен зандарына сәйкес басқа да өкілеттікті жүзеге асырады [9].
1993 жылы 10 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының
Президенті мен жергілікті әкімдерге уақытша қосымша өкілеттік беру туралы
ҚР Заңы қабылданды [10]. ҚР Президентіне Конституцияның негізінде және
соған сәйкес жаңадан сайланатын ҚР Жоғарғы Кеңесі бірінші сессиясының
жұмысы басталғанға дейінгі мерзімге заң күші бар қүжаттар шығару құқығы
берілді. Сонымен қатар, Президентке сол мерзімге қажет болған жағдайда
Жоғарғы Кеңестің ҚР Конституциясы 64-бабының 12-15, 18 және 20-
тармақтарында көзделген өкілеттігін жүзеге асы-у құқығы берілді, кейін оны
жаңадан сайланатын ҚР Жоғарғы Кеңестің бекітетін болды. Онан басқа, ҚР
Конституциясының 78- бабының 3, 7 және 16 тармақтарында көзделген
өкілеттікті дербес жүзеге асыруға құқық берілді [11].
1993 жылы 10 желтоқсанда Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің
өкілеттігін мерзімінен бүрын тоқтату туралы ҚР Заңы қабылданды [12].
1995 жылы 30 тамызда өткен бүкілхалықтық референдумның нәтижесінде
қабылданған жаңа Конституция Президент мәртебесіне көп өзгертулер енгізді.
Конституцияда Қазақстан Республикасының президенттік басқару нысанындағы
біртүтас мемлекет болып табылатындығы айқындалды. Мемлекеттік биліктің
бірден-бір бастауы — халық болып та- былады. Халық пен мемлекет атынан
билік жүргізуге Республика Президентіне, сондай-ақ өзінің конституциялық
өкілеттігі шегінде парламенттің құқығы бар. Республика Үкіметі мен өзге де
мемлекеттік органдар өздеріне берілген өкілеттіктер шегінде ғана мемлекет
атынан билік жүргізеді. 40-бабының 3 Президент бөлімі ҚР Президентінің
мәртебесі белгіленді, ол бойынша ҚР Президенті мемлекеттің басшысы,
мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын, ел
ішінде және халықаралық қатынастарда Қазақстан- ның атынан өкілдік ететін
ең жоғары лауазымды түлға. Республика Президенті – халық пен мемлекеттің
билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат
құқықтары мен бостандықтарының рәмізі әрі кепілі. Президент мемлекеттік
биліктің барлық тармағының келісіп жұмыс істеуін және өкімет органдарының
халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді [13].
41-бабында Президент өкілеттігінің мерзімі анықталды – 5 жыл, сондай-
ақ Республика Президенті болып тумысынан Республика азаматы болып
табылатын, отыз бес жасқа толған және алпыс бес жастан аспаған, мемлекеттік
тілді еркін меңгерген әрі Қазақстанда кемінде он бес жыл бойы тұратын
Республика азаматы сайлана алатындығы көрсетілді. Жаңа Конституцияда
республика Президенті болып бір адамның қатарынан екі реттен артық сайлана
алмайтындығы сақталды. ҚР Президентінің жаңа мәртебесіне сәйкес: Қазақстан
халқына елдегі жағдай мен Республиканың ішкі және сыртқы саясатының негізгі
бағыттары туралы жыл сайын жоддау арнайды; Республика Парламентінің кезекті
және кезектен тыс сайлауын тағайындайды; Парламенттің бірінші сессиясын
шақырады және оның депутаттарының Қазақстан халқына беретін антын
қабылдайды; Парламент Палаталарының кезектен тыс бірлескен отырыстарын
шақырады; Парламент Сенаты ұсынған заңға қол қояды, хадыққа жария етеді не
заңды немесе оның жекелеген баптарын қайтадан талқылап, дауысқа салу үшін
қайтарады; Парламенттің келісімімен республика Премьер-Министрін қызметке
тағайындайды, оны қызметтен босатады; Премьер-Министрдің үсынуымен
Республика Үкіметінің қүрылымын белгілейді, оның мүшелерін қызметке
тағайындайды және қызметтен босатады, сондай-ақ Үкімет қүрамына кірмейтін
Республиканың орталық атқарушы органдарын қүрады, таратады және қайта
қүрады; Үкімет мүшелерінің антын қабылдайды, ерекше маңызды мәселелер
бойынша Үкімет отырыстарына төрағалық етеді; Үкіметке заң жобаларын
Парламент мәжілісіне енгізуді тапсырады; Үкіметтің және облыстар,
республикалық астанасы әкімдері актілерінің күшін жояды не толық немесе
ішінара тоқтата түрады; Парламент келісімімен ҚР Ұлттық банк төрағасын
қызметке тағайындайды, оны қызметтен алады; Парламент Сенатының келісімімен
республика Бас Прокуроры мен ҮҚК төрағасын қызметке тағайындайды, оларды
қызметтен алады; республика дипломатиялық өкілдіктерінің басшыларын
тағайындайды және кері шақырып алады; Республикалық бюджеттің атқарылуын
бақылау жөніндегі есеп комитетінің төрағасын бес жыл мерзімге қызметке
тағайындайды; республиканың мемлекеттік бағдарламаларын бекітеді;
республика Премьер-Министрінің үсынуымен Республика мемлекеттік бюджеті
есебінен үсталатын барлық органдардың қызметкерлеріне арналған қаржыландыру
мен еңбекақы төлеудің бірыңғай жүйесін бекітеді; республикалық референдум
өткізу жөнінде шешім қабылдайды; келіссөздер жүргізеді және ҚР халықаралық
шарттарына қол қояды, бекіту грамоталарына қол қояды; Республика жасасқан
шарттар мен ол қабылдаған міндеттемелердің сақталуын қамтамасыз етеді;
өзінің жанында тіркелген шет мемлекеттердің дипломатиялық және өзге де
өкілдерінің сенім грамоталары мен кері шақырып алу грамоталарын қабылдайды;
ҚР Қарулы Күштерінің Жоғарғы Бас Қолбасшысы болып табылады, Қарулы
Күштердің жоғары қолбасшылығын қызметке тағайындайды және қызметтен
босатады; Республиканың мемлекеттік марапаттарымен марапаттайды, қүрметті,
жоғары әскери және өзге атақтарды, сыныптық шендерді, дипломатиялық
дәрежелерді, біліктілік сыныптарын береді; ҚР азаматтығы, саяси баспана
беру мәселелерін шешеді; азаматтарға кешірім беруді жүзеге асырады;
Республиканың демократиялық институттарьша, оның тәуелсіздігі мен аумақтық
түтастығына, саяси түрақтылығына, азаматтарының қауіпсіздігіне елеулі және
тікелей қатер төнген, мемлекеттік конституциялық органдарының қалыпты жүмыс
істеуі бұзылған жағдайда Премьер-Министрімен және Республика Парламенті
Палаталарының Төрағаларымен ресми консультациялар алысқаннан кейін бүл
туралы Республика парламентіне дереу хабарлай отырып, Қазақстанның бүкіл
аумағында және оның жекелеген жерлерінде төтенше жағдай енгізуді,
Республиканың Қарулы Күштерін қолдануды қоса алғанда, аталған жағдаяттар
талап ететін шараларды қолданады; Республикаға қарсы агрессия жасалған не
оның қауіпсіздігіне сыртган тікелей қатер төнген жағдайда Республиканың
бүкіл аумағында немесе оньщ жекелеген жерлерінде әскери жағдай енгізеді,
ішінара немесе жалпы мобилизация жариялап, бүл туралы Республика
Парламентіне дереу хабарлайды; өзіне бағынысты Республика Президентінің
Күзет қызметін және Республикалық Ұланды жасақтайды; ҚР Мемлекеттік
хатшысын қызметке тағайындайды және қызметтен босатады, оның мәртебесі мен
өкілеттігін белгілейді; Республика Президентінің Әкімшілігін құрады;
Қауіпсіздік Кеңесін, Жоғары Сот Кеңесін және өзге де консультативтік-
кеңесші органдарды құрады; Республиканың Конституциясы мен зандарына сәйкес
басқа да өкілеттіктерді жүзеге асырады [14].
1995 жылы 26 желтоқсанда ҚР жаңа Конституциясының ережелерін жүзеге
асыру мақсатында Қазақстан Республикасының Президенті туралы
Конституциялық заң күші бар ҚР Президентінің Жарлығы қабылданды. Жарлық
республика Президентінің мәртебесін, Президенттің қызметке кірісу жағдайын,
өкілетгік мерзімін, сондай-ақ Президентгің Парламентке, Үкіметке,
Конституциялық Кеңеске, соттарға және судьяларға, прокуратура органдарына,
Орталық сайлау комиссиясына, Ұлттық банкке, Республикалық бюджеттің
атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетіне, әкімдерге қатысты
өкілеттіктері және өзге өкілеттіктері айқындалды. Онан басқа, Президент
актілерінің нысандары, оларды дайындау және Президенттің қарауына енгізу
тәртібі; Президент актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу, сондай-ақ
олардың күшін жою тәртібі белгіленді. Заңда сонымен қатар ҚР Президентін
қызметінен бүрын босату, кетіру жағдайы жазылды. Президент қызметін
қамтамасыз етуге жеке тарау арналды. Бүрынғы президенттердің мәртебесі мен
оларды қамтамасыз етілуі айқындалды [14].
1996 жылы 11 наурызда ҚР Президентінің Жарлығымен ҚР Конституциясында
көзделген ҚР Жоғарғы Сот Кеңесі қүрылды [15].
ҚР Жоғарғы Сот Кеңесі туралы ҚР Заңы ҚР Жоғарғы Сот Кеңесінің
мәртебесін, қүрылу тәртібін және жүмысының үйымдастырылуын анықтады. ҚР
Жоғарғы Сот Кеңесі ҚР Президенті жанындағы консультациялық-кеңесші орган
болып табылады. Заң Кеңестің өкілетгігін анықтады. Кеңес: судьялардың
тәуелсіздігі мен оларға ешкімнің тиіспеу кепілдіктерін қамтамасыз етеді;
конкурстық негізде облыстық соттың судьясы бос орнына кандидат іріктеуді
жүзеге асырады және оны қызметке тағайындау үшін ҚР Президентіне үсынады;
Жоғарғы Сот Төрағасының үсынуы бойынша облыстық сот төрағасы мен алқа
төрағасының бос орнына кандидатураны қарайды және оларды ҚР Президентіне
үсынады; Жоғарғы Сот Төрағасының ұсынуы бойынша Жоғарғы Соттың алқа
төрағасы мен судьясы бос орнына кандидатураны қарайды; Жоғарғы Соттың
Төрағасының қызметіне кандидатураны қарайды; Жоғарғы Сот Төрағасының, алқа
төрағасы мен судьясының бос орнына кандидатты ҚРПарламентіне үсыну үшін ҚР
Президентіне үсынады; Жоғарғы Сот Төрағасын, облыстық және соған
теңестірілген соттар мен алқалары төрағаларын қызметтерінен босату
мәселелерін қарайды; ҚР Президентіне сот жүйесі мен заңдарды жетілдіру
мәселелері бойынша үсыныстар жасайды; ҚР Жоғарғы Сот Кеңесінің регламентін
бекітеді; өзге өкілеттіктерді жүзеге асырады. Кеңес Жоғарғы Сот Кеңесінің
Төрағасынан, Конституциялық Кеңестің Төрағасынан, Жоғарғы Соттың
Төрағасынан, Бас Прокурордан, Әділет министрінен, Парламент Сенатының екі
депутатынан, алты судьядан (Жоғарғы Соттың екі судьясынан, облыстық немесе
соған теңестірілген соттың екі судьясынан, аудандық немесе соған
теңестірілген соттың екі судьясынан), Кеңес Хатшысынан және ҚР Президенті
тағайындайтын басқа да адамдардан тұрады. Конституциялық Кеңестің
Төрағасына, Жоғарғы Соттың Төрағасына, Бас Прокурор мен Әділет министрі
Кеңес қүрамына лауазымы бойынша кіреді. Кеңестің қызметін қамтамасыз етуді
ҚР Президентінің Әкімшілігі жүзеге асырады [16].
1998 жылы 7 қазанда Қазақстан Республикасының Конституциясына
өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы ҚР Заңы ҚР Конституциясына
өзгертулер енгізді, ол ҚР Президентіне де қатысты болды. Мысалы,
Президенттің жаңа өкілеттік мерзімі – 7 жылға белгіленді. Жас мөлшері
шектеулері өзгертідді; төменгі шеек – қырықтан, жоғарғы шек — белгіленбеді.
Бүрынғы өкілеттіктермен қатарҚР Президентіне Республикалық бюджеттің
атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің екі мүшесін бес жыл мерзімге
қызметке тағайындау қүқығы берілді. 48 бабтың 1 тармағы мынадай редакцияда
жазылды: ҚР Президенті қызметінен мерзімінен бұрын босаған немесе
кетірілген, сондай-ақ қайтыс болған жағдайда Республика Президентінің
өкілеттігі қалған мерзімге Парламент Сенатының Төрағасына көшеді; Сенат
Төрағасының өзіне Президент өкілеттігін қабылдауы мүмкін болмаған ретте ол
ПарламентМәжілісінің Төрағасына көшеді; МәжілісініңТөрағасының өзіне
Президент өкілеттігін қабылдауы мүмкін болмаған ретте ол Республиканың
Премьер-Министріне көшеді; өзіне Президент өкілеттігін қабылдаған түлға
тиісінше Сенат Төрағасының, Мәжілісінің Төрағасының және Премьер-
Министрдің өкілеттігін тапсырады. Бүл жағдайда бос тұрған мемлекеттік
лауазымдарды иелену Конституцияда көзделген тәртіппен жүзеге асырылады
[17].
Ал, 1999 жылы 10 қаңтарда ҚР Президентін сайлауы өтті. ҚР Президенті
болып тағы Н. Ә. Назарбаев сайланды. ҚР Парламентінің депутаттар тобының ҚР
Президентін кезекті сайлауының мерзімін белгілеу мақсатымен ҚР
Конституциялық Кеңеске ҚР Конституциясының 94 баптағы 1 тармағы мен 41
бабының 1 тармағына ресми түсіндірме беруін сүрауына байланысты ҚР
Конституциялық Кеңесінің 2005 ж. 19 тамыздағы қаулысымен [18] ҚР
Президентін сайлауының мерзімі – 2005 ж. желтоқсанның алғашқы жексенбісі
болып беліленді.
Осылайша 2005 жылдың желтоқсан айының 4 жұлдызында Қазақстан
Республикасының Президентінің сайлауы өтті. Кезекті мерзімге Президент
болып Н. Ә. Назарбаев сайланды. Оған 6 млн. 147 мың 517 қазақстандықтар,
немесе сайлауға қатысқан сайлаушылардың 91,15 пайызы дауыс берді [19].
1.2 Қазақстан Республикасында президенттік институттың пайда болу
кезеңдері мен дамуы
Президент - Казакстан даму тарихында бұрын-соңды болып көрмеген,
бұрынғы кеңестік өкімет органдарынын нүксандарына орасан зор өзгерістер
енгізуіне байланысты пайда болған жаңа тұрғыдағы мемлекеттік
институттарының бірі. Бұл 1990-1991 ж. КСРО деп аталынған тоталитарлық
мемлекет өмір сүріп тұрғанда, соның іргесінен шықкан президенттік кызмет,
сонан кейін ғана бүкіл одақтас республикаларда да тарала бастады.
Осылайша Казакстан Республикасында Президенттің саяси-құқықтық
мәртебесі өзінің даму барысында бірнеше кезеңдерден өтті. Қазақстан
Республикасының әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгеруі жағдайында
негізгі мәселе болып мемлекеттік басқару жүйесін реформалау болды.
Мемлекеттік басқару механизмі экономикалық ынталандыру мен құқықтың басқару
негізінде Республиканың стратегиялық даму бағыты демократиялық, зиялы,
құқықты және әлеуметтік мемлекет болу шарты еді. КСРО тарқатылуы мен
Қазақстан өз тәуелсіздігін алуына байланысты жаңа мемлекеттік басқару
формасын ұйымдастыру қажеттілігі туды.
Егемендікті нығайта келе, алдымыздан басқа бір мәселе –
мемлекеттілігіміздің сипатын анықтау міндеті шықты. Қазіргі бар құрылымның
ғұмыры ұзақ емес екендігі белгілі еді. 1990-1991 жылдары бір жүйеден екінші
жүйеге көшер кезде кездесетін екі ұдай ахуал орын алды: президенттік билік
компартия және кеңестер билігімен қатар өмір сүрді [20].
Тарихқа көз салсақ, Конституция қабылдап, соның негізінде қызмет ету
біздің елімізде алғаш рет сонау 1920 жылы 6 қазанда Қазақ автономиялы
республикасы еңбекшілерінің құқықтары жайлы декларациядан бастау алады. Сол
декларацияға сәйкес 1926 жылы Конституция жобасы әзірленді. Одан кейін
еліміз өмірінде 1937, 1978, 1993 жылғы конституциялар болды.
Бірақ, шын мәнінде ел өмірінің басты әрі нақты реттеуші құжаты ретінде
1995 дылғы 30 тамызда бүкіл халық болып дауыс беріп қабылдаған және бүгінге
дейін ел игілігіне қызмет етіп келе жатқан Конституциямыз табылады. 1993
жылы қаңтарда қабылданған Конституцияда еліміз егемен, демократиялық ел
болып жарияланды, зайырлы, демократиялық мемлекет деп танылды. Бұл өте
дұрыс әрі дер кезінде жасалған батыл қадам болды.
Бірақ, аз уақыт өтпей-ақ оның кемшіліктері көріне бастады. Ол нарық
экономикасына бет алған еліміздің уақыт күттірмейтін мақсаттарын іс жүзіне
асыру талабына толығынан жауап бере алмады. Онда мемлекеттік басқарудың ең
басты шарты айқындалмаған еді – еліміз президенттік басқарудағы мемлекет
үлгісі ме, жоқ, әлде парламенттік пе, нақты көрініс таппаған болатын.
Президент мемлекет басшысы деп жарияланғанымен, оның қызмет етуінің
конституциялық принциптері, өкілеттіктері, қызметі мен міндеті нақты
айқындалмай қалды. Парламент қандай жағдайда таратылуы мүмкін, Президент
қандай жағдайда қызметінен кетуі тиіс – белгіленбеді. Үкімет өкілдіктерінің
жалпылама ғана белгілері болды.
Қазақстанда республикалық басқару нысаны бекітілді. Парламенттік
құрылыс, мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы халық екендігі,
мемлекеттік биліктің үш тармаққа: заң шығарушылық, атқарушылық, сот
билігіне бөлінуі; халық қабылдаған Конституцияның үстемдігі және жоғары
заңдық күші басқарудың осындай нысанын таңдаудың заңдық негізі болып
табылады. Қазақстан Республикасы саяси даму процессінде квазипарламенттік
республикадан президенттік республикаға айналды. Қазақстан
Республикасындағы президенттік басқару нысанынының нығайып дамуына қарай
бірнеше кезеңдерге алып қарастыруға болады. Сонымен қатар әр кезеңге тән
басқару нысанының өзіндік ерекшеліктері бар.
Бірінші кезеңде (1990-1993 жж.) советтік типтес квазипарламенттік
республикадан, кейіннен өтпелі парламенттік республикаға айналды. Мұнда
атап өтетін жәйт, аз ғана уақыт ішінде, Жоғарғы Кеңес 1991 жылдың
желтоқсанынан 1993 жылдың қазан айына дейін биліктің жоғарғы органы ретінде
заңдарға, ішкі және сыртқы саясатқа ықпалын жасады, Үкіметті бақылады. Осы
тұжырымдамалар негізінде кейбір қазақстанның зерттеушілері бұл кезеңде
елімізде парламенттік республика болғандығын айқындайды [21].
Бірақ, сол кезеңдегі мемлекеттің жоғарғы өкілді органында кәсіби
парламент статусы болмағандықтан, сол кезеңдегі басқару нысанын өтпелі
парламенттік республика десек дұрыссырақ болар еді. Сонымен қатар сол
кездегі күшіне енген Президент қызметін тағайындау заңы шындыққа келгенде
өкілді органның абсолютті өкілеттіктерін шектеді. Сол кезеңдегі
Қазақстанның басқару нысанының спецификасы жөнінде, қазақстанның
мемлекеттік құрылым мәселелерін зерттеушісі В.А. Ким былай жазды:
Республикамыз толық парламентік болып табылмайды, өйткені Президент
қызметін тағайындау заңында Қазақстан Республикасының келешекте толығымен
президенттік басқару нысанына өтетіндігі жөнінде басты элементтер
көрсетілген. Мұнда Президент құзыретіне мемлекеттік өмірдің көптеген басты
мәселелерін шешу болатын. Мұндай жағдайда Республикамыз таза парламенттік
болып қарастыруға болмайды [21].
Екінші кезең (1993-1995 жж.) барлық формальды белгілеріне сәйкес
аралас (жартылай президенттік) басқару нысаны болды, өйткені осы кезеңнен
бастап Қазақстанның барлық өкілді органдары өздерінің биліктік
өкілеттіліктерінен айырыла бастады. 1993 жылғы Конституция бойынша
Үкіметтің толығымен Президентке бағынуы бекітілді, сонымен қатар Қазақстан
Республикасының Президенті мемлекет басшысы болып табылады және
Республиканың атқарушы өкімет билігінің біртұтас жүйесін басқарады [22].
Алайда аталған Конституцияда президенттік басқару нысаны бекітілген жөнінде
ешнәрсе айтылмады, бірақ дегенмен президенттік басқару нысанының
бастамалары бекітілді.
Үшінші кезең (1995-2001 жж.) 1995 жылы жаңа Конституцияның қабылдануы,
Қазақстан Республикасы - президенттiк басқару нысанындағы бiртұтас мемлекет
екендігін бекітті (2 бап). Мұнда, жаңа Конституцияға сәйкес Президент
Республиканың атқарушы өкімет билігінің басшысы болмаса да, оны бақылап
отыруға мүмкіндік алды. Сонымен қатар, Президент барлық үш билік
тармақтарын келісе қызмет етуін қамтамасыз етуші ретінде конституциялық
өкілеттілігін алды. Халық пен мемлекет атынан билiк жүргiзуге Республика
Президентiнiң, сондай-ақ өзiнiң конституциялық өкiлеттiгi шегiнде
Парламенттiң құқығы бар. Республика Үкiметi мен өзге де мемлекеттiк
органдар мемлекет атынан оларға берiлген өкiлеттiктерi шегiнде ғана билiк
жүргiзедi. Республикада мемлекеттiк билiк бiртұтас, ол Конституция мен
заңдар негiзiнде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлiну,
олардың тежемелiк әрі тепе-теңдiк жүйесiн пайдалану арқылы, өзара iс-қимыл
жасау принципiне сәйкес жүзеге асырылады.
Төртінші кезең (2001 жылдан бастап) президент институтының дамуы
байқалады. Қазақстанда президенттік басқару нысанының бекітілуі шет
мемлекеттерінің саяси және мемлекеттік-құқықтық тәжірибесін алмасуы
нәтижесінде орнықты. Қазіргі таңда, БҰҰ-на кіретін 183 мемлекеттің 130
астамы өздерінің мемлекеттік құрылымында президент посты бар, бірақ әр
мемлекеттің президенттерінің атқаратын қызметтерімен құзыреттерінде өзіндік
ерекшеліктері бар. Әлемдік саяси тарих теориясында белгілі, мемлекет
басқару нысанының екі түрі бар, олар: республика – мұнда, басты мемлекеттік
органдарды халық сайлайды және монархия – мұнда, мемлекеттік билік
мұрагерлік арқылы берілетін бір адамның қолында – монархта болады.
Монарх, президент секілді мемлекетті заңды (легитимді) түрде
басқарады. Мысалы, Біріккен Араб Эмираттарында мемлекет басшысы президент
деп аталады. Бұл мемлекетте монархия бола отырып, президент институты да
пайдаланады. Ресей зерттеушісі Н.А. Сахаров жазғандай, мұндай феномен
көптеген афро-азияттық мемлекеттерде президенттік басқару нысаны байқалады
[23].
Дегенмен, А.И. Черкасов айтқандай, демократия мен монархия, кезінде
бір-біріне сәйкес келмейтін ұғымдар, XX ғасырдан бастап бірге өмір сүруде
[24]. Айтылғандар белгілі бір мемлекеттің басқару нысанының тиімділігі
емес, мәселе, А.Лейпхарттың сөзімен айтқанда, демократиялық басқарудың
конституциялық альтернативаларын таңдау қажеттілігі [25].
Аталған процесс монархтың жеке биліктік өкілеттіктерін жұмсарту және
оның жалпыхалықтық сайлауда сайланған заң шығарушы орган алдындағы
жауаптылығы, немесе монархиялық билік институтының жойылып, орнына жаңа
институт сайланбалы монарх - яғни, президент институтының орнығуы.
Бірінші жағдайда парламенттік басқару нысаны пайда болса, екінші жағдайда
президенттік басқару нысаны орнығады. Осы жағдайда, біз президенттік
басқару нысаны, монархиялық биліктің тарихи жалғастырушысы деген
тұжырымдамаға келдік [26].
Президенттік республикалардағы мемлекет басшысы, көптеген
конституциялық құзыреттермен бөлінген, ол үкімет қызметін өз бақылауына
алады және ол тікелей жалпы сайлау жолымен белгілі бір мерзімге сайланады.
Басқа сөзбен айтқанда, көптеген мемлекеттер алдында билікті
демократизациялау тиімді жолдарын іздеу мәселесі тұрды. Аталған мәселесі
бойынша қазақстан зерттеушісі Б. Майлыбаев атап өткендей, осындай іздеудің
басты мақсаты - монархияның қалыптасқан билік жүйесі ретінде құқықтық
бекітілуі[26].
Дегенмен президенттік басқару нысанының президенттік монархияға
айналып кетуіне олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану
арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылады.
Президенттік республиканың американдық моделінен басқа, қазіргі таңда Батыс
және Шығыс Европа елдеріне тән президент институтының көптеген түрлері
кездеседі. Бұл елдердегі президенттік институттардың айырмашылықтары
парламенттік және президенттік республикалардағы мемлекет басшысының сайлау
жүйесінің ерекшеліктерінде. Егерде мемлекет басшысын парламент сайлайтын
болса, парламенттің мемлекеттік билікті атқаруда маңызды роль алады [27].
Билік институтының осындай тарихи басқару нысанына бөлінуі қазіргі
таңда, парламентаризм мен президентциализмнің қайсысы қоғамдық
институттарында тиімділігі жөнінде көптеген даулар туғызады. Осы орайда, әр
басқару нысанының тиімділігі мен кемшіліктеріне тоқтап кетсек. Парламенттік
жүйеде, мемлекет басшысы президент немесе монарх болып табылады, атқарушы
билік басшысы – премьер-министр. Сонымен қатар жоғарғы билік халық сайлаған
парламентке тиесілі, ал үкімет болса, парламентке жауапты және оның
сенімсіздік вотумына тәуелді [28]. Парламенттік жүйеде президент институты
болуы мүмкін, бірақ президенттің конституциялық құзыреті шектеулі.
Іс жүзінде басқарудың парламенттік жүйелерінде өкілеттіліктің басым
көпшілігі, ресми түрде мемлекет басшысында, ал оны атқарушы билік басшысы
атқарады. Европаның барлық парламенттік республикаларында (конституциялық
монархиялардан басқа) – Президент мемлекет басшысын, Парламент сайлайды, ол
көбіне ресми өкілділік (церемониялық) қызмет атқарады. Мысалы, ФРГ
Президентінің өкілеттігі, Испания Конституциясы бойынша мемлекет басшысы
болып саналатын корольға берілген өкілеттіліктен де аз [29]. Парламенттік
басқару нысанының тағы бір кемшілігі үкіметтің тұрақсыздығы, кейбір кезде
парламенттің де тұрақсыздығымен ерекшеленеді. Парламенттік жүйеде үкімет
өкілді орган арқылы құралады, яғни парламентте қай партия өкілдерінде көп
дауыс болса, солардың басшысы премьер-министр болып сайланады. Кейбір кезде
үкімет партиялар коалициялары арқылы құралады, мысалы, Италия мен Индияда.
1970 жылдары Италияда жыл сайын парламенттік сайлау өткен, оның нәтижесі
үкіметтің жиі ауысуына әкеліп соқты [30]. Мұндай жағдай парламенттік саяси
күштердің өзгеріп тұруы, үкіметтің құрамына өзінің ықпалын тигізеді. Саяси
және заңды түрде: парламент құрған үкіметтің қызметіне толық жауаптылы.
Парламенттік басқару нысанының жоғарыда келтірген кемшіліктерін айта
отырып, президенттік басқару нысанында да өз кемшіліктері бар. Көптеген
зерттеушілердің пікірі бойынша, президенттік басқару нысанында, атқарушы
билік бір ғана адам қолында, өйткені ол ұтқан барлығын алады принципі
бойынша жасалады [31]. Президенттік республиканың классикалық түрі,
мемлекет басшысы ретінде президент қызметімен қоса, атқарушы билік басшысы
қызметін қоса атқаратын мемлекет Америка Құрама Штаттарында қалыптасқан
[32]. Яғни, АҚШ Конституциясы бойынша, Президент атқарушы билікті атқара
отырып, өзіне жауапты министрлерді тағайындайды. Осындай конституциялық
нормалар көптеген Латын Америка және кейбір Африка мемлекеттерінің негізгі
заңдарында белгіленген. Латын Америка және Африка елдерінің тәжірибесіне
жүгінсек, атқарушы биліктің осындай құрылымы, елде диктатуралық және әскери
төңкерістерді тудыруы мүмкін. Атап өту керек, мұндай жағдай елдегі халықтың
саяси мәдениеті мен саяси элитаның саясатты жүргізуіне байланысты.
Бұл жағдай мемлекет басшысының статустық маңыздылығы Парламентке
қарағанда жоғары болады. Көптеген парламенттік республикаларда мемлекет
басшысы бірнеше сатыдан тұратын сайлау жүйесі арқылы сайланады. Бірінде
Президентті тек қана Парламент депутаттары сайласа, екіншілерінде –
Парламент депутаттарымен қоса, ірі әкімшілік-аумақтық өкілді органдарымен
сайлайды, ал үшіншілерінде – одақтық Парламенттің депутаттарымен және
федерация субъектілерінің өкілдерімен сайланады. Мемлекет басшысын бірнеше
сатылы, жанама сайлануы Парламенттің рөлін асырып, Президенттің статустық
жағдайын кемітеді. Б.А. Майлыбаев атап өткендей, Президенттің парламенттік
республикадағы айырмашылығы, оның билігі Парламентке тәуелді, яғни ол
өкілді органды өз бетінше тарата алмайды. Осындай жолмен сайланған
Президент мемлекет өмірінде айтарлықтай маңызды рөл атқармайды [28].
Президенттік және парламенттік басқару нысанынан басқа әлемде,
жартылай президенттік, немесе аралас басқару нысандары қалыптасқан. Бұл
үш басқару нысанының маңыздылығын анықтау президенттің мемлекет басшысы
және үкімет басшысы ретінде шешуші рөл атқарады. Президенттік мемлекеттің
парламенттік мемлекеттен артықшылығы – мұнда билік түрлері қалыпты жұмыс
істейді. Оған ешкімнің де дауы болмас. Президенттік билік шешімдердің бір
арнаға тоғысып, ел мүддесі үшін жасалынатын еңбектің нәтижесін тезірек
көруге де жақсы. Сөзімнің жауапкершілігін сезіне отырып, мынаны айта
аламын: егер 1995 жылы президенттік басқару үрдісіне көшпегенімізде, біздің
мемлекетіміз бүгінгі жеткен жетістігінің ширегіне де жете алмаған болар
еді. Оны мен ғана емес, 1990-1995 жылдарғы Жоғарғы Кеңестердегі ешбір
нәтижеге әкелмейтін боссөзділікке көздері жеткен елімізге жаны ашитын,
мемлекеттілік іргесінің беріктігін көздейтін әрбір азамат айтады деп
ойлаймын [33].
Сонымен қатар, Н.А. Сахаров атап өткендей, кез-келген басқару
жүйесінің қалыптасуы мен дамуы: ...мемлекеттің тарихи даму
ерекшеліктеріне, оның саяси мәдениетінің ерекшелігіне, конституцияны
қабылдау кезеңдегі саяси күштердің ара қатынасына да байланысты [23].
Қазақстанда Президент институты КСРО ыдырар алдында бірер ай бұрын
құрыла бастады. Қазақ КСР-ының Жоғарғы Кеңесі 1990 жылғы 24 сәуірде
Қазақстан КСР-ы Президенті қызметі орнын белгілеу және тиісінше Қазақ КСР
Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы Заң қабылдады.
Заң Президенттің мемлекеттік биліктің ең жоғары органдары жүйесінде алатын
орнын, сондай-ақ оның өкілеттігін белгіледі. Конституциялық мәні бар осы
Заңда мемлекеттік билікті бөлу туралы сөз болған жоқ. Кеңестердің қолында
бүкіл билік сақталды. Сонымен бірге, Президентке халық депутаттары
кеңестерінің бүкіл билігін жүзеге асыруына ықпал ету (Қазақ КСР
Конституциясының 114-бабы) міндеті жүктелді. Жоғарғы Кеңес қоғам өміріндегі
барлық мәселелерді шешуге құқығы бар мемлекеттік жоғарғы орган күйінде
қалды. Қазақ КСР-ының бірінші Президентін жасырын дауыспен Қазақ КСР
Жоғарғы Кеңесі сайлады. Қазақ КСР-ының бірінші Президенті болып Н.Ә.
Назарбаев сайланды. Президент өкілеттігін талдау, оның көп жағдайда Қазақ
КСР Жоғарғы Кеңесіне тәуелді болғанын көрсетті. Оған қоса Президент
Республика басшысы деп аталғанмен егемен, тәуелсіз мемлекеттің басшысы
болған жоқ. Қазақ КСР Президентінің әрекеті мен өкілеттігі КСРО Жоғарғы
Кеңесінің және КСРО Президентінің құзыретімен шектелді [32].
Қазақ КСР Президенті мәртебесінің мұндай жағдайы КСРО ыдырағанша,
Қазақ КСР-ының егемендігі туралы Декларация қабылдағанша созылды. Осы
алғашқы кезеңде Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің толық билігі, өзіндік
парламенттік республика туралы айтуға болады. Бұл кезде Қазақ КСР
Конституциясында кейін одан әрі дамытылған ереже болды. Оған, атап
айтқанда, тыйым салу құқығы, Қазақ КСР-ының жоғары мемлекеттік билік және
басқару органдарының өзара іс-әрекетін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz