Қазақстан Республикасындағы адам және азаматтың конституциялық-құқықтық жағдайының конституциялық-құқықтық реттелуі
2017 Қазақстан Республикасындағы адам және азаматтың конституциялық-
құқықтық жағдайының конституциялық-құқықтық реттелуі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1 Адам және азамат
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
1.1 Қазақстан Республикасындағы адам мен азаматтың құқықтық
мәртебесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.2 Қазақстан Республикасының заңнамаларындағы азаматтық ұғымы.
Азаматтықты алу және
айырылу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Шетел азаматтарының Қазақстан Республикасындағы құқықтық
мәртебесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2 Адам мен азаматтың конституциялық құқықтары, бостандықтары мен
міндеттер
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .
2.1 Адамның жеке бостандығы мен қадір-қасиеті
туралы ... ... ... ... ...
2.2 Азаматтардың экономикалық және әлеуметтік, мәдени құқықтары мен
бостандықтары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Азаматтардың саяси құқықтары мен бостандықтарның
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
2.4 Қазақстан Республикасындағы адам және азаматтың конституциялық
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .
3 Адам және азамат құқығын қорғаудағы мемлекеттік және
мемлекеттік емес институттар
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Қазақстан Республикасының Президенті адам мен азамат құқықтары
мен бостандықтарының кепілі ретіндегі ролі ... ... ... ...
3.2 Адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз
етудегі биліктің өкілетті
органдары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
3.3 Мемлекеттік емес институттардың адам мен азаматтың құқығын
қорғаудағы
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
4 Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
5 Пайдаланылған дереккөздер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6 Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Кіріспе
Заманауи, өркениетті әлемдік қауымдастықтың дамуы адам құқығы
мәселесіне көбірек көңіл бөлуі керек екендігі мәселесін әрқашан алдыңғы
қатарға қояды. Осы тұрғыдан алып қарағанда, адам құқығы мен бостандығының
заңды тұрғыда бекітілуі, олардың қамтамасыз етілуі саяси, экономикалық,
әлеуметтік, мәдени және т.б жүйелердің қалыптасып, динамикалық дамуының
қажетті шарттары болып табылады.
Сондықтан адам мен азаматтың құқығы, оның қамтамасыз етілуі- әлемдік
тұрақты даму стратегиясының маңызды факторы болатын демократиялық, құқықтық
құндылықтарға негізделген мемлекет дамуының түпкілікті мақсаты және басты
нәтижесі.
Бүгінгі демократиялық, құқықтық сипаттағы мемлекеттің негізгі
міндеттерінің бірі өзінің кәсіби дәреже атқару, яғни заңмен құқық арқылы
қоғамдық қатынастарды реттеу. Құқықтық мемлекеттің құқықтық мемлекет
екендігін білдіретін ерекшеліктердің бірі заңның, құқықтық үстемдігі
қағидаты. Заң мен құқықтың негізделген мемлекетте адам мен азаматтың
құқықтары мен бостандықтарының мойындалуына және оны жүзеге асырылуына
кепілдік беріледі.
Басқа да демократиялық, құқықтық мемлекет тәрізді құқықтық теңдік
қағидаты нормасы Қазақстан Республикасы Конституциясының 14-бабында
көрсетілген және онда былай деп жазылған: заң алдында жұрттың бәрі тең.
Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына,
нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне
байланысты немесе кез-келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді кемсітуге
болмайды. Конституцияда құқықтың теңдігінің осылай көрсетілуі және
бекітілуі біздің мемлекетіміздің құқықтық және демократиялық мемлекетті
қалыптастыру жолындағы үлкен жетістігі деп ойлаймыз. Іс жүзінде
конституцияда бекітілген құқықтық теңдіктің орындалуында дүние жүзінің
басқа да демократиялық мемлекеттері тәрізді біздің елде де кемшіліктер мен
жетістіктер бар.
Сондықтан Конституция өзінің өміршеңдігін жойған жоқ. Ондағы
жарияланған құқықтық теңдік мәселелері әлі де болса жетілдіруді қажет
етеді. Бұндай кемшілктермен мемлекет күресу үстінде және тиімді нәтижелері
де жеткілікті. Сондай заң немесе сот алдында адамдарды іс жүзінде
теңсіздікке қоятын келеңсіз мәселелердің бірі - жемқорлық, таныстық т.б.
Соңғы уақыттарда Қазақстан мемлекеті әсіресе жемқорлықпен күресуді қолға
алды. Демократиялық, құқықтық мемлекет қоғамда орын алып отырған және
демократиялық сипаттағы реформаларды жүргізуге кедергі келтіретін келеңсіз
жағдайлармен күресу арқылы оларға өзінің бағасын берді.
Демократиялық сипаттағы құқықтық мемлекетте тұлға мен мемлекеттің ара
қатынасы халық егемендігі мұратына негізделеді. Француздың адам мен
азаматтың құқығы декларациясының 3-бабында кез-келген жоғары билік
қағидаты ұлтқа тиіс. Тікелей ұлттан өрбімейтін билікті басқа ешқандай
коллегия да, бірде-бір тұлға да жүзеге асыра алмайды. Демократиялық
сипаттағы мемлекеттердегі халықтың қайнар көзі болып табылуы оның
мемлекеттік органдар мен мемлекеттік лауазымдарды сайлау арқылы
құрастырылуы. Қазақстан Республикасыың Конституциясының 3-бабында
мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы-халық. Халық билікті тікелей
республикалық референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ
өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға береді - деп, халық –
биліктің бірден-бір қайнар көзі екендігі атап көрсетіледі.
Құқықтық, демократиялық сипаттағы мемлекетте адам мен азаматтың құқығы
мен бостандығының мызғымастығына кепілдік береді. Жеке тұлға өзі аумағында
тұрып жатқан мемлекеттің азаматы ма әлде жоқ па,одан тәуелсіз, сол
мемлекетке байланысты әртүрлі құқықтары бар. Бір жағынан ол табиғи құқықтар
және мемлекет тарапынан азаматқа көрсетілетін жағымды құқықтар. Қазақстан
Республикасының Конституциясының және басқа да заңдарының халықаралық
үлгіге, халықаралық құқықтың жалпы қағидаттарына және нормаларына сәйкес
жасалған.
Сондықтан Қазақстан Республикасының Конституциясының 12-бабында
Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен
бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі. Адам құқықтары мен
бостандықатары әркімге тумысынан жазылған,олар абсолютті деп
танылады,олардан ешкім ажырата аламайды,заңдар мен өзге нормативтік
құқықтық актілерді мазмұны мен қолданылу осыған қарай анықталады. Адамның
азаматтың өз құқықтар мен бостандықтарын бұзбауға, конституциялық құрылыс
пен қоғамдық имандылыққа нұқсан келтірмеуі тиіс деп жазылуы Қазақстанның
демократиялық, құқықтық мемлекет екендігінің бұлжытпас дәлелі екендігі
анық.
Адам мен азаматтың құқығы мен бостандығының ажырамас қағидаты ғасырлар
бойы шыңдалды. Оның классиалық үлгісін американдық ағартушы Томас
Джефферсон (1743-1826) 1776 жылы жазылған АҚШ-тың тәуелсіздік Декларациясы.
Онда Жаратушы барлық адамдарды тең жаратқан және оларға белгілі бір
ажырамас құндылықтар құқықтар берген, солардың ішінде өмір сүру, еркін болу
және бақытқа ұмтылу құқығы. Бүгінгі күні жалпыға бірдей мойындалған
қағидаға сәйкес адамның құқығы мен бостандығы адамның адамгершілік
қасиетінен бастау алады. Құқық өзінің негізін алатын адамның абыройы, ар,
намыс адамнан ажырағысыз. Қазіргі кезде қоғамдық қатынастар мен экономиканы
реттеуде мемлекеттің атқаратын рөлінің маңызы зор.
Тақырыптың өзектілігі: Жұмыста адам мен азаматтың құқығы мен
бостандығының заңды тұрғыда бекітілуі, әлеуметтік, мәдени жүйелердің
қалыптасуы, динамикалық дамуының қажетті шарттары қарастырылған. Қоғамдық
өмірдегі жаңа құбылыстар мен ағымдардың пайда болуы адам құқықтары мен
бостандықтарының үздіксіз дамуына, адам құқықтары мен бостандықтарының
мазмұнын кеңейтуге ықпал ететіні айтылады.
Зерттеуідің мақсаты: Адам тұлғасының құндылығын, оның қадір-қасиетін
тану, адамның ерікті дамуы мен еркін өмір сүруін қамтамасыз етудің
қажеттілігін сипаттау қазіргі замандағы өзекті мәселе екенін дәлелдеу.
Зерттеудің болжамы: Қазақстан Республикасы өзінің ұлттық өзгешелік
есебімен халықаралық және аймақтық стандартқа сүйене отырып, өзінің ұлттық
адам құқығының тұжырымдамысын жетілдіру.
Зерттеудің әдісі: ақпаратты жинақтау және жүйелеу.
Жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі үш бөлімнен,
қорытындыдан және қосымшалардан тұрады.
1 Адам мен азаматтың ұғымы
1.1 Қазақстан Республикасындағы адам мен азаматтың құқықтық мәртебесі
Қазақстанда идеалды азаматтық қоғамның да, сол сияқты нақты азаматтық
қоғамның да қалыптасуы мемлекет пен қоғам тарапынан адам мен азаматтың
құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін қамтамасыз етуінсіз болуы
мүмкін емес. Қазақстан қоғамының, оның тіршілік әрекетінің барлық
салаларының жаңаруы жағдайында түбегейлі қайта құру Қазақстан
Республикасының конституциялық қүрылысының (1995 жылғы Қазақстан
Республикасы Конституциясының 1-бабы) ең қымбат қазынасы (қағидаты) ретінде
адам құқығы идеясының конституциялық тұрғыдан бекіліуімен және жаппай
танылуымен қатар жүреді. Бұл идея қоғамда азаматтық қоғамның қалыптасуына
жағдай жасайтын жаңаша моральдық-этикалық, саяси, құқықтық және
идеологиялық ұстанымдарды бекітеді.
Адам құқығы - бүл жеткілікті дәрежеде кең, әмбебап және көп қырлы
түсінік (санат).
Адам құқығы - әрбір халық пен үлттың үлттық-құқықтық мәдениетінің
барлық негізгі қасиеттерін өзінің бойында қамтитын, дүниежүзілік өркениетке
(халықаралық қауымдастыққа) тиесілі, жалпы де-мократиялық қүндылық.
Жоғарыда айтып кеткеніміздей, адам құқығының халықаралық құқықтық
стандарттары 1948 жылғы 10 желтоқсандағы Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас
Ассамблеясында қабылданған Адам құқықтарының жалпыға бірдей
декларациясында, 1966 жылғы 16 желтоқсанда қабылданған (1976 жылғы 3
қаңтарда күшіне енген) Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар
туралы, Азаматтық және саяси құқықтар туралы Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас
Ассамблеясының халықаралық пактілерінде және басқа да халықаралық құқықтық
құжаттарда қамтылған.
Біздің түсінігіміз бойынша, адам құқығы қоғамның да, халықаралық
қауымдастықтың да барлық деңгейде адам құқықтары мен бостандықтары
саласындағы мемлекеттік билікті бақылауының сенімді тәсілі, сонымен қатар,
мемлекеттің жаппай билік етуінің шектеушісі болып табылады.
Бостандық университетінің (Амстердам, Нидерланд) профессоры Б. Спикер
былайша тұжырымдайды: Адам құқығы либералдық демократиялық мемлекеттің
негізін құрайды және азаматтар тарапынан оны қолдау болмайынша, ол қызмет
ете алмайды. Азаматтардың өздері басқаша өмір сүру салтына шыдамдылықпен
қарауға тиіс, басқа азаматтардың құқықтарын құрметтеуге, заңның билігіне
бағынуға, либералды-демократиялық институттарды қолдауға тиіс. 1 .
Қазақстан жағдайында азаматтық қоғамның да, сол сияқты құқықтық
мемлекеттің де қалыптасу процесі саяси, әлеуметтік-экономикалық, рухани-
мәдени салаларда адам құқықтарын қамтамасыз ету саласындағы күрделі және
көп қырлы проблемалар кешенін шешуді болжайды.
Қазақстанда адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау мен
қамтамасыз ету проблемаларын тиімді шешу, бүгінгі күнде Қазақстан
Республикасы құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам құрудың тек қана
бастапқы сатысында жүруіне байланысты күрделене түсуде. Азаматтық қоғам
қалыптасуының бастапқы сатысының ерекшелігі, қателіктер мен кемшіліктердің
көп болуы, мемлекеттің жаппай билік етуінің қалыптасқан жағымсыз
стереотиптерінің қирауы, жеке адамның құқықтары мен бостандықтарының
реттелуі болып табылады.
Сонымен қатар, адамның құқығын қамтамасыз ету барысындағы ең алғашқы
сенімсіз және ең ауыр қадамдар түсіндіруге болатындай және біршама жеңуге
болатындай құбылыс болды деп болжауға болады. Қазақ мемлекеттілігі
тарихында түңғыш рет адам, оның құқықтары мен бостандықтары ең қымбат
қазына деп жарияланды. Жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын, мемлекет
тарапынан да, сол сияқты қоғам тарапынан да қамтамасыз ету, жеке тұлғаның
соңғылары алдында жауаптылығы ұлттық идеяға айналып кетуі мүмкін, мұнда
басты назарда адам, оның құқықтары мен бостандыктары, оның қажеттіліктерін
қамтамасыз ету үшін, шығармашылық келешегі үшін барынша жағдай жасау,
сонымен қатар, отбасына қамқорлық жасау және отбасы мен бүкіл қоғам
алдындағы жеке тұлғаның жауаптылығы мәселелері болуы тиіс,
Мысалы, бүгінгі күнде біз, тұтқындауға және қамауда ұстауға санкцияны
тек қана сот береді деп конституциялық деңгейде үзілді-кесілді шештік (16-
бап-тың 2-тармағы) 2, бұл елдің ұлттык заңнамасын өзіміз бекіткен
Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралык пактіге толығымен
сәйкестендіреді және әлемдік тәжірибе талаптарына сай келеді. Соған
қарамастан, Қазақстан жағдайында бұл алдыңғы идеяны жүзеге асыру әр түрлі
әдіс-тәсілдер мен механизмдерді қолдана отырып отандық тәжірибені қолдану
жолымен, сонымен қатар, халықаралық қауымдастық пен неғүрлым дамыған және
өркениетті шетелдік мемлекеттердің тәжірибелерін пайдалану жолымен мүмкін
болады.
Негізгі халықаралық құқықтық құжаттар мен көптеген шет мемлекеттердің
Конституцияларын, соның ішінде Қазақстан Республикасының Конституциясын
зерделеу Қазақстанда құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамды қалыптастыру,
адам мен азаматтың негізгі құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету
төмендегідей негізгі құқықтық қағидаттарды жүзеге асырудан басталуы қажет
екенін көрсетеді:
1. Жеке түлғаның негізгі құқықтары мен бостан-дықтарының табиғи жолмен
пайда болуы, олардың әрбір адамға тумысынан берілуі, олардың ажырамас және
бөлінбейтін сипатта болуы. ТМД мемлекеттерін және Балтық жағалауы елдерін
қоса алғанда, көптеген шет мемлекеттерінің Конституцияларында оларды
қамтамасыз ету бойынша мемлекеттің конституциялық міндеті бекітілген немесе
ұғынылады.
2. Міндетті түрде жариялануға тиісті, адам құқықтарын реттейтін, бірден-
бір акт ретінде құқықтық заңның үстемдігі. Ешқандай заңға тәуелді емес акт
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын шектей алмайды.
Барлық азаматтардың заң алдындағы теңдігін мойындау. Бұл, сондай-ақ барлық
мемлекеттік және мемлекеттік емес құрылымдарға да тікелей қатысты болады.
Мемлекет пен жеке адам заң алдында тең құқылы болып табылады және тең
құқылы әріптестер (конституциялық құқықтық қатынастардың субъектілері)
ретінде қарастырылады, ал олардың мүдделерінің қандай да болмасын бұзылуы
сот тәртібімен шешіледі.
Мемлекеттің барлық аумағында негізгі құқықтар мен бостандықтардың бірлігі.
Адам құқықтарын қамтамасыз ету (қорғау) Негізгі заңның нысаны болып
табылады, соның негізінде және соған сәйкес Қазақстан Республикасының
нормативтік құқықтық актілері және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
актілері қабылданады.
Жеке түлғаның құқықтары мен бостандықтарының басымдығы. Азаматтардың
ұжымдық құқықтары жеке адамның құқықтары мен бостандықтарынан бастау алады
және оларға қайшы келмеуі тиіс. Мемлекет немесе адамдар тобы ұжымдық
құқықтарды қорғаймыз деген сылтауды негізге алып жеке тұлғаның қандай да
бір құқықтарын шектеуі немесе жоюы мүмкін емес.
Заңдылық қағидасы және адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
негізсіз шектеуді немесе бұзуды болдырмау. Іргелі құқықтар мен бостандықтар
кез келген жағдайда сақталуы тиіс, соның ішінде соғыс жағдайында немесе
төтенше жағдайда да. Олардың кейбіреулерінің шектелуі тек, егер төніп
түрған қауіпі нақты және қүтыла алм.айтындай болса немесе оның салдары
тұтастай мемлекет пен қоғамға қауіп төндіріп түрғанда, ал дағдарыс ерекше
сипатқа ие болғаңда ғана занды болады.
Жоғарыда көрсетілген қағидалар, бұрын айтылып кеткендей, халықаралық
құқықта, көптеген шет мемлекеттердің Конституцияларында және Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы Конституциясында заңды түрде бекітілді.
Бұл маңызды қағидаттарды жүзеге асырудың қалыптасқан мемлекеттік
құқықтық тәжірибесі, олардың декларативтік, даулы сипатта болатынын
көрсетеді, өйткені, олар мемлекетті қоса алғанда, әр түрлі құқық
субъектілері тарапынан бүзылып отырады және әзірше оларды жоғары деңгейде
жүзеге асырудың тиімді жағдайлары жасалмаған.
Мемлекет пен жеке адамның арақатынасындағы, соңғысының конституциялық
құқықтары мен бостандықтарын қорғау мен қамтамасыз ету саласында көптеген
проблемалар болуының басты себебі, құқық қорғау органдарын қоса алғанда,
соның ішінде ішкі істер органдарының, мемлекеттік билік органдарының
құқыққа бағыну жағдайының болмауынан, біз мемлекеттің қоғам алдындағы
конституциялық жауаптылығын жүзеге асырудың және Қазақстанның бүқіл
аумағында зандылық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз етудің тиімді
механизмінің болмауынан деген тұжырымға келдік.
Қазақстан Республикасы аумағында қазіргі жағдайда азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету проблемаларын тиімді шешу тек
халықаралық құқықтың қайнар көздерінде және елдің Конституциясы мен өзге де
заңдарында бекітілген қағидаттарды сақтау мен іс жүзінде жүзеге асырудың
өзге де нысандары арқылы болуы мүмкін.
Аталған проблемаларды шешу үшін барлық деңгейдегі мемлекеттік
қызметшілерді, ішкі істер органдары қызметкерлерін қоса алғанда, лауазымды
тұлғалардың құқықтық мәдениеті деңгейін түрақты түрде көтеруге бағытталған
әр түрлі конституциялық және халықаралық механизмдер мен процедураларды,
құқық қорғау қозғалыстарының қолдауын, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының мүмкіндіктері мен мемлекеттің ақылға қонымды саясатын
пайдаланған орынды.
Осылайша, өркениетті мемлекет жеке адамның құқықтарын, бостандықтары
мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету мақсатында, азаматтық қоғамды, бір
жағынан, азаматтардың мемлекет пен оның органдарының тікелей қол
сұғушылығынан өзін-өзі қорғау тәсілі немесе құралы ретінде және екінші
жағынан, мемлекет механизміне оны демократиялық бағдардағы құқыққа
негізделген, жеке түлғаның құқықтық мәртебесінің, оның өмірі мен
бостандығының лайықты әрі жеткілікті деңгейін камтамасыз етуге қызмет ету
мақсатында тиімді ықпал ету институты ретінде түсіну тұжырымдамасын ұсынуға
тиіс.
Тұлғаның құқықтық мәртебесі қоғамның мемлекеттік ұйымның толыққанда
мүшесі ретінде жеке адамның заңдар мен өзге де құқықтық актілерде
белгіленген құқықтарының, бостандықтары мен міндеттерінің жиынтығы
тұрғысынан көрінеді.Құқықтық мәртебе -жеке тұлғаның қоғамда заңды түрде
қалыптасқан бостандығы, табиғи және саяси құқықтары, әлеуметтік кемеліне
келген жағдайы, рухани, мәдени білімі. Ал, ғалым Қ.Д.Жоламан: "Мәртебенің
мазмұны - адам қоғамдағы алатын орнын заңды түрде сипаттауы" деп анықтама
береді.
"Адам" мен "азамат" ұғымдарын айқындап алатын болсақ, олардың арасында
белгілі бір айырмашылық бар болса да, бірқатар жағдайда бір мәндес сөздер
ретінде қолданылады. Адам ұғымы жеке адамның биологиялық әлеуметтік
табиғатын білдіреді. Мындаған жылдар бойы адам денесінің анатомиялық
құрылысы өзгерген жоқ. Ал әлеуметтік немесе тұлға сипатындағы тұрғыдан
алғанда адам орасан зор даму жолынан өтті. Кез келген нақтылы адам тұлға
болып саналады және ол табиғи және әлеуметтік ерекшеліктерге ие бола алады.
Азамат ұғымы адамның кез келген мемлекетпен емес, тек өз елімен ғана
құқықтық байлыныста екендігін аңғартады. Оның тығыз байланыстылығын мынадан
көруге болады: мемлекет азаматтарға толық құқықтар мен бостандықты белгілеп
береді.
Конституцияда азамат термині қолданылған кезде Қазақстан
Республикасының азаматы деп жиі айтылады. Себебі басқа мемлекеттерде
тұратындар сияқты Қазақстан аумағында тұрып жатқандардың бәрі бірдей оның
азаматы болып табылмайды. Олардың арасында шетелдік азаматтар немесе
азаматтығы жоқ адамдар болуы мүмкін. Олардың құқықтары мен бостандықтары
сол мемлекет азаматтарына қарағанда шектеулі болады, мысалы,кейбір саяси
және әлуметтік-экономиялық құқықтарының, соның ішінде сайлауға не
сайлануға, әскер қатарына алынуға, жоғары лауазымды қызметке көтерілуіне
болмайтындығы.
Адамның өмір сүру құқығын іс жүзінде асырған кезде оның туу фактісі
ғана қажет, ал оның азамат пен тұлға қасиетеріне ие болуы міндетті емес.
Бұдан басқа құқықтарды іс жүзіне асырған кезде адамның тұлға, азамат болуы
шарт.
Қазақстан Республикасы Конституциясының бір бағыты 1-бабында
бекітілген: Адам және адам өмірі, құқықтары мен бостандықтары мемлекеттің
ең қымбат қазынасы. Олар Қазақстан Республикасы Конституциясының Адам
және азамат атты 2 бөлімінде толық реттелген, ал 12-бапта былай делінген:
Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен
бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі.Осыған байланысты
мемлекет билігі үш тармағының жұмысында азаматтардың құқықтарын,
бостандықтарын және заңды мүдделерін конституциялық негізде бекітуге, нақты
іске асыруға және тиісінше айрықша мән береді.
Қымбат қазына ұғымы конституциялық мәтінге енгеннен кейін іс
жүзенде адамгершілік категория бола отырып, құқықтық категорияға да айналды
және қоғам мүшелерінің баршасы үшін мемлекет билігі қолында барларға да,
жоқтарға да міндетті ереже болып табылады.
Адам мен азаматтың құқықтарының айырмашылығы оншалықты емес болса да,
мемлекеттік билікті жүзеге асыруға тек азаматтық қана құқық береді.
Азаматтықты анықтайтын құжат төлқұжат болып табылады. Азаматтыққа қабылдану
нәтижесінде Қазақстан Республикасы азаматтығын алған адамдар үшін азаматтық
жағдайының мерзімі тиісті адамға азаматтық беру туралы Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлығына қол қойылған күннен бастап есептеледі,
ал тұрғандығы - азаматтық жағдайы туралы куәлігі бойынша анықталады.
Қазақстан Республикасы Конституциясы 10-бабының 2-тармағында
Республиканың азаматын ешқандай жағдайда азаматтығынан, өзінің азаматтығын
өзгерту құқығынан айыруға, сондай-ақ Қазақстаннан тыс жерлеге аластауға
болмайды делінген. Республиканың азаматы өзінің азаматтығына орай тең
құқықтарға ие болып,міндеттер атқарады. Қалай болса да, адамның және
азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын бұзбауға, конституциялық құрылыс
пен қоғамдық имандылыққа нұқсан келтірмеуге тиіс.
Конституциядағы тұжырымда сөз етілетін азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарының басқа зандардағы (қылмысты істер жүргізу, азаматтық істер
жүргізу, неке және отбасы, азаматтық, т.б. кодекстерінде) құқықтар мен
бостандықтарға қарағанда ең негізгісі екенін есте әрдайым ұстауымыз қажет.
Халықаралық құқықтың жалпы мойындалған қағидаттары мен қалыптарының
ұлттық заңдардан басымдылығын мойындау - Қазақстан Республикасында мемлекет
пен тұлғаның өзара қатынастарының негізгі қағидаттары болып есептелінеді.
Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар
абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де
нормативті құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай
анықталады,-деп Қазақстан Республикасының Конституциянда белгіленген. Бұл
- Республикасының Қонституциясының және өзге де нормативтік-құқықтық
құжаттардың нормаларымен белгілген адам құқықтары мен бостандықтарының
тізбегіне мемлекет кепілдік береді деген сөз.
Адамның бұл аталған құқықтары мен бостандықтарын абсолютті деп тану -
олар Қазақстан Республикасында тұратын әрбір адамға оның Республика
азаматтығында болу–болмауына қарамастан қолданды дегенді білдіреді. Бұл
құқықтар мен бостандықтардан конституцияда және соған сәйкес қабылданған
заңдарда көзделген жайлардан басқа реттерде адамды ешкім де, соның ішінде
мемлекет те айыра алмайтындығын танытады. Адам мен азаматтың құқықтары мен
бостандықтары құрылысын қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен
бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылғын сақтау мақсатына қажетті
шамада ғана және тек заңмен шектелу мүмкіндігі атап көрсетілген.
Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының теңдігі-
біріншіден,адам мен азаматтың өз құқықтыры мен бостандықтарын жүзеге асыруы
өзгелердің құқықтары мен бостандықтарына кедергі келтірмеуі тиіс. Бұл
қағидаттың бұзылуы адамдардың құқықтары теңсіздігіне алып келер еді.
Екіншіден, заң мен сот алдына жұрттың бәрі тең. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 14-бабында баяндалған бұл норманы адам мен азаматтың заң
мен сот алдында теңдігінің жалпы қағидаты деп түсіну қажет. Сот алдындағы
теңдік тұрғысындағы бұл қағида сот іс қараған кезде тараптардың құқықтық
бірегейлігін білдірмейді. Бұл норма Қазақстан Республикасы Конституциясының
Адам және азамат бөлімінде жазылғандықтан жұрт деген сөз адам және
азаматты қамтиды және Қазақстан Республикасы аумағында заң мен сот алдында
әркімнің тең екендігін танытады.
Заң ұғымы ретінде жеке тұлғаның конституциялық мәртебе құрылымына
мынадай компоненттер кіреді:
1) азаматтық;
2) негізгі кұқық, бостандықтар, занды мүдделер мен міндеттер;
3) құқықтық мәртебенің кепілдіктері.
Осы компоненттерді жеке-жеке қарастырайық. Азаматтықты әлеуметтік-саяси
құбылыс ретінде қарастырған жөн, өйткені ол қазіргі заманғы
мемлекеттіліктің құрылуы мен өмір сүруін білдіретін факторлардың бірі болып
табылады. Егер азаматтықты адам мен мемлекеттің саяси және құқықтық
байланысы ретінде түсінсек, онда құбылыстың тұтастық сипаты туралы мәселе
түсіп қалады. Азаматтық оған тән барлық сипатты белгілерімен, қырларымен
тұтас әлеуметтік-саяси құбылыс ретінде өмір сүруін тоқтатады және өзіңдік
жекелеген құбылысқа айналады. Мұндай жағдайда біз азаматтықтың мәнін,
маңызы мен рөлін, өркениетті мемлекеттің өмір сүруі жағдайында оның
объективті қажеттігін анықтау мүмкіндігінен айрыламыз. Оның үстіне,
азаматтық мемлекетке өз аумағы шегіндегі, сондай-ақ сыртқы қатынастардағы
барлық көріністерімен қатысты болады.
Азаматтық пен азамат ұғымының арасындағы айырмашылықты көз алдымызға
әкелу үшін құқық ұғымы мен құқықтық норма ұғымдарының өзара қатынасына
сілтеме жасаған жөн. Құқық пен құқықтық норманы ұқсастыру ешкімнің ойына
келмейді. Құқық ерекше құбылыс екені белгілі, сонымен бірге құқық норма
ретінде нақ сол құбылыстың бір бөлшегі. Құқықтың жеке нормасын алып, тіпті
оны жан-жақты сипаттап, талдағанның өзінде құқықты, мемлекеттің құқықтық
жүйесін түсіну мүлдем мүмкін емес. Сондай-ақ, жеке азаматтың құқын
сипаттап, азаматтың тұтас құбылыс ретіндегі мәнін, рөлін, маңызын түсіну
мүмкін емес.
Біз көрсетілген екі құбылысты (құқық және азаматтық) азаматтықты
жекелеген азамат арқылы анықтаудың нәзіктігін көрсету үшін ғана салыстырып
отырғанымыз жоқ. Мұндай салыстыру, сондай-ақ азамат мәртебесі құқықпен
емес, құқықтық нормалармен белгіленетінін көрсетуге мүмкіндік береді.
Сонымен бірге азаматтық ретінде оның мәні, ерекшелігі құқықпен, құқықтық
жүйемен белгіленген.
Азаматтықты тұтас саяси-құқықтық құбылыс ретінде қарастырған кезде
ғана, тек оның демократиялық мемлекет жағдайында объективті
қажеттілігін ғана емес, сондай-ақ оның мемлекеттің өзінің өмір сүруі мен
дамуындағы мәнін де түсінуге болады. Азаматтық қоғамның табиғи-тарихи даму
процесінің жемісі бола тұра, мемлекеттің әлеуметтік негізі болып табылады.
Іс жүзінде азаматтық мемлекеттің өз тұрғындарының саяси-құқықтық көрінісі
болып табылады. Ол мемлекет тұрғындарды Тудырады және ол оның меншігі
болып табылады деген сөз емес. Бәрінен бұрын, керісінше, тұрғындар
мемлекетті құратын факторлардың бірі болып табылады, Сондықтан азаматқа,
азаматтықтың мемлекетке ықпал ету шамасын анықтап белгілеу үшін саяси-
құқықтық маңыз беріледі. Сөз жоқ, мемлекет те азаматтыққа осылайша ықпал
етеді.
Осы салада жүріп жатқан процестер түсінікті болу үшін, азаматтықтың
кеңестік кезендегі саяси-құқықтық құбылыс ретінде қалыптасу ерекшелігін
жалпылап болса да көрсеткен жөн. Осы процестің елеулі ерекшеліктерінің бірі
азаматтық институтына таптық көзқарас болып табылады. Азаматтық институты
да барлық әлеуметтік құбылыстар сияқты идеяландырылған. Ол маркстік-
лениндік ілімге негізделген және социалистік емес мемлекеттерде танылған,
жалпы әлеуметтік көзқарастан түбірі мен өзгеше жаңа көзқарас болды. Бұл
көзқарастың мәні неде?
Азаматтық институтына таптық көзқарастың мәні мынада халық тарихи
қалыптасқан біртұтас әлеуметтік қауымдастық ретінде қай тапқа жататындығына
қарай екі бөлікке: еңбекшілерге және қанаушыларға бөлінді. Азаматтық
институтына мұндай көзқарас өзіндік қана емес, прогрессивті, демократиялық
және ізгі, тарихи болашағы мол көзқарас деп есептелді. Кеңес мемлекетінің
азаматтық туралы заңдары нақ осындай идеялар мен дамытылды. Алайда,
азаматтық институты жоғарыда аталған қасиеттердің бірде-біріне ие болған
жоқ. Біріншіден, азаматтықтың жартыкеш институты құрылды. Оның жартыкештігі
азаматтардың екі бөлікке бөлінуінде: бір бөлігіне, яғни, еңбекшілерге,
формальды түрде құқықтар мен бостандықтардың бүкіл кешені берілді. Бұл
бөлік толыққанды азаматтар деп танылды. Қайталап айтамыз, еңбекші азаматтар
құқықтар мен бостандықтарды формальды түрде иеленді. Іс жүзінде еңбекші
азаматтардың құқықтары мен бостандықтары елеулі дәрежеде бос қиял болды.
Толық азаматтығы болмаған мемлекетте, тіпті елдің, мемлекеттің қожайындары
деп жарияланғанымен, олардың толыққанды азамат болуы мүмкін емес.
Азаматтық дегеніміз жай саяси-құқықтық құбылыс емес, ол азаматтық
қоғамның өз табиғатымен белгіленуі, тұтас болуы және азаматтылық сияқты
биік ұғымда көрінуі тиіс. В.Дальдың анықтамасы бойынша, — білім ұғымы мен
деңгейі азаматтық қоғам құру үшін қажет.
Азаматтылық бір жағынан, ұлттық, сондай-ақ жалпы азаматтық мораль
нормаларын, дағды, әдет, саяси-құқықтық міндеттерді игеруден, екінші
жағынан, оларды жүзеге асыру қабілетінен көрінеді. Азаматтылық адам тек
өзінің жалаң міндетін орындаған кезде ғана емес, сондай-ақ жеке басына
келетін зардаптардан қорықпастан мемлекеттің, оның органдары мен лауазымды
адамдарының заңсыз әрекеттеріне қарсы тұрған кезде көрініс табады. Егер
тұтас мемлекет, оның жекелеген органдары мұндай қылықтарды ізгі ниетпен
қабылдай алса, онда олардың өміршең, болашағы болғаны. Егер де мемлекет,
оның органдары былғанған беделін қорғаштаса, онда оның тарихи болашағының
болмағаны. Сондықтан азаматтылықтың жүйе негіздеушілік қасиеті бар.
Азаматтылықтың мұндай қасиеті мемлекет пен азаматтардың арасында
қалыптасатын саяси және құқықтық қатынастарда, сондай-ақ азаматтардың
мемлекетке бейтарап қатынасында жүзеге асырылады.
Кеңес мемлектінің саяси және құқықтық қатынастары ішкі қарама
–қайшылықта болды, сондықтан азаматтылыққа қатыстысының бәріне әсер етпеуі
мүмкін емес еді. Кеңес үкіметі формальді түрде бассқа мемлекеттік
органдарды- үкіметтің ,орталық және жергілікті мемлекеттік органдардың
басшыларын сайлады. Сөйтіп, азаматтар мемлекеттік органдардың бүкіл жүйесін
төте немесе жанама түрде қалыптастырып, жоғары азаматтылық көрсетті.
Алайда, іс жүзінде бұл мұндайды тарих бедерінентабу қиынға соғатын
бұлжытпайтын саяси алдау-арбау болды.
Аталған азаматтылықты азаматтар емес, мемлекет, оның органдары
қалыптастырды. Құрылған мемлекеттік органдардың бірден-бір саяси факторы
Коммунистік партия, дәлірек айтқанда, партиялық номенкулатураның партия
органдарына басшылық жасаған шағын тобы болды. Бірақ, азаматтар осы
құбылыстың мәнін жеке басқа табыну кезінде-ақ (Раскольниковтың Сталинге
жазған атақты хатын еске алсақ та жетеді) түсіне бастағанымен не айтуға, не
жазуға рұқсат етілген жоқ. Бұл туралы, жеке басқа табыну нәубеті ашылғаннан
кейін тарихта болып өткен құбылыс ретінде, айтыла да, жазыла бастады.
Кеңес азаматтарының саяси санасының шынайы болмысы туралы жазуға Кеңес
мемлекеті таратылғанға дейін рұқсат етілген жоқ. Саяси өмір туралы,
Коммунистік партияның диктатурасы туралы шындықты батыл айтқан жекелеген
азаматтар өзгеше ойлайтындар диссиденттер аталып, елден қуылды,
азаматтығынан айырылды. Жоғары, шынайы азаматтылық көрсеткен мұндай
азаматтар мұндай қасиеттен жұрдай адамдар ретінде көрсетілді. Мемлекетті
нығайтуға тұрақты қамқорлық жасаған Коммунистік партия дүниені кері
айналдырып, сол мемлекетті ірітіп, ыдыратуға өзінің жағдай жасайтынын
сезіне алмады. Адамдардың шағын тобының, тіпті миллиондаған азаматтарды
саяси партияға біріктірсе де, өзі туып, өзі соған орныққан тірегі —
шіріген мемлекетті ұзақ ұстап тұра алмайтынын ол санасына сіңіре алған жоқ.
Ол тірек мемлекет пен партияның кінәсінен пісіп-жетілмеген азаматтылық еді.
Кеңес көрсеткен азаматтылығын бетке ұстап, бұған қарсылық білдіретіндердің
де кездесуі мүмкін. Алайда, мұндай қарсылық негізсіз. Аталған жағдайда
азаматтардың жаппай ерлік көрсеткендері рас. Ол шынайы азаматтылық болды,
бірақ ол мемлекетке емес, Елге, Отанға қатысты азаматтылық еді. Аталған
жағдайда мемлекет үлгісінің үлкен мәнге ие болуы екіталай. Өйткені
буржуазиялық мемлекеттердің де (Англия, Франция және т.б.) азаматтары сол
мемлекеттерден гөрі, өз Отандарын қорғады. 1812 жылы патшалық қатал езгіге
қарамастан Ресейді оның қол астындағы барлық халықтар француздардың
шапқыншылығынан қорғады.
Тиісінше, мемлекет және отан — әр түрлі ұғымда, сондықтан оларға
қатысты азаматтылық сезімі де әр түрлі көрініс табуы мүмкін. Егер
азаматтардың көпшілігі мемлекетті азаматтық қоғамның шын мәніндегі ресми
өкілі ретінде қабылдаса, онда отан ұғымында ұғынылады. Егер де мемлекет
өзін-өзінің азаматтарына қатысты күштеу ұйымы ретінде ұстаса, онда саяси
оқшаулану процесі туады және азаматтар мемлекетті отаннан дәл айырады.
Кеңес мемлекетіне, КСРО-ға қатысты, оның мемлекеттік құрылу нысаны ретінде,
азаматтар қайшылықты саяси көңіл күйлерін, сезімдерін, көзқарастарын
білдірді. Бір жағынан, олар мемлекетті қолдайтын, оның жасампаздық,
жетілдіру және басқа процестеріне белсенді қатысатын сияқты көрінеді. Ал
барлық мемлекеттік: әкімшілік, басқару, өкілді, құқық қорғау, шаруашылық,
әскери және басқа органдарда тек азаматтар ғана емес, шетелдіктер де жұмыс
істейді ғой. Тиісінше, мемлекет тек құрылып қана қойған жоқ, сонымен бірге
азаматтардың күшімен өмір сүрді де. Екінші жағынан, мынадай сұрақ
туындайды: ал азаматтар өз мемлекетінің тағдырына, оның тарихи болашағына
қалай қарайды? Бұл сұраққа Коммунистік партияның аталған идеологтерінің
теориялық жауаптары дайын болды. Социалистік мемлекет ең прогрессивті,
демократиялық, иманды мемлекет болғандықтан, ол бірте-бірте өзін-өзі
басқаратын коммунистік қоғамға айналып, ұзақ өмір сүреді. Коммуниистік
идеологтер ең басты факторды: социалистік мемлекет қоғамның табиғи-тарихи
дамуы нәтижесінде емес, саяси құрылым жаңаруының объективті зандылығынан
тыс күштеу нәтижесінде пайда болғанын ескермеді. Сондықтан ол күштеу ұйымы
ретінде құрылғандықтан, күштеу саясатын тұрақты жүргізді. Оның құрылуына,
оның күштеу кызметіндегі сияқты, азаматтардың елеулі бөлігі қатысты. Кеңес
мемлекетінің жасампаздығы мен өміршеңдігі азаматтылықтың елеулі түрдегі
ізгі және прогрессивті көрінісі емес, керісінше болды. Азаматтылық
табиғатында прогрессивті құбылыс. Алайда, толыққанды азаматтылық
болмағандықтан, оның сапасына (азаматтылыққа) нұқсан келеді. Мұндай нұқсан
тек мемлекет құрылымын жаса тауға ғана емес, сондай-ақ оның қызметі мен
қызмет нәтижесінде әсер етті. Өйткені күштеу, әділетсіздік мемлекеттің
ресми өкілдері болып табылатын азаматтардың өздерінің, сондайөақ жай
адамдардың қатысуымен жүзеге асырылды. Егер азамат мемлекет атынан сол
мемлекеттегі өз азаматтарын олардың кінәсі екендігін біле тұра, қуғын-
сүргінге ұшыратса, олардың азаматтық ар-намысы бар еді деуге бола ма?
Тіпті, олар алдау-арбаудың жетегінде кеткеннің өзінде олардың объективті
түрдегі азаматтылық сезімі болған жоқ. Егер азаматтардың көпшілігі тұтастай
халықтарға (чешендерге, ингуштарға, корейлерге, курдтарға, Қазақстанға
күштеп көшірілген тағы басқаларына) көрсетілген күштеу саясатына қарсылық
көрсете алмаған жағдайда болса, демек, олардың бойында азаматтылықтың толық
қалыптасып болмағандығы.
Күштеумен өмір сүретін мемлекет іргесінің берік болуы мүмкін емес.
Азаматтық институтын сөз жүзінде жариялай және тани отырып, Кеңес мемлекеті
тұрақты түрде іріткі салып, азаматтылық сезімнің қалыптасуына іс жүзінде
мүмкіндік бермеді. Сөйтіп, ол өз азаматтарының саяси оқшаулануына белсенді
түрде ықпал етіп қана қойған жоқ, сонымен бірге өз көрін өзі қазуға
әзірледі.
Кеңес мемлекеті қазақ халқының да елеулі бөлігінің азаматтылық сезімін
қалыптастыра алмады. Өкінішке орай, қазақ халқы толық мәніндегі біртұтас
ұлттық психологиясы бар ұлтқа айналған жоқ. Казақ халқының рулық қатынастар
белгісі ретінде, жүздерге бөлінуі қазақтардың саяси санасына елеулі түрде
әсер етті және мемлекеттік органдарды қалыптастыру және оларды жұмыс
істеттіру процесінде көрініс тапты. Әрине, бұл прогреске қарсы және
жағымсыз әсер еді, сондықтан ұлттық азаматтылыққа қызмет ете алмады. Іс
жүзінде шынайы азаматтылық көрсете отырып, Кеңес адамдары мемлекеттің
тәуелсіздігін қиян-кескі шайқаста сақтап қалды, экономиканың өркендеуі,
және басқа салаларда ерлікке тән қайрат жұмсады. Алайда, азаматтық рухы,
біріншіден, оның зардап шегуінен, екіншіден, мемлекеттің қабілетті
екендігін дәлелдеуге қабілетсіздігінен бірте-бірте сөне бастады.
Мемлекеттік билікті иеленген бірден-бір саяси партияның колындағы қуыршаққа
айналған, өзінің жеке объективті зандарымен қалыптаспаған және соған
сүйеніп қызмет істемейтін мемлекетгің қабілетті мемлекет болуы мүмкін емес.
Сондықтан Кеңес мемлекеті іс жүзінде өзінің өмір сүруін тоқтатудан көп
бұрын азаматтардың саяси санасында саяси ұйым ретінде жойыла бастады.
Коммунистік партия күйреген кезде Кеңес мемлекеті өзінен-өзі тарады, содан
соң мемлекеттік құрылым нысаны ретінде тек КСРО ғана емес, сондай-ақ саяси
ұйымның ерекше түрі ретінде социалистік мемлекеттің өзі тарап кетті.
Қазақстан мемлекеті азаматтық проблемасын идеяландырудан, оған таптық
тұрғыдан қараудан бірден бас тартты. Азаматтардың қоғамдағы жағдайларына
(мүліктік, қызметтік, таптық, партиялық және басқа) тәуелсіз бірігуіне
жұмылдыруда мұның ерекше мәні бар. Сөйтіп азаматтарды бір-біріне қарама-
қарсы әлеуметтік таптарға бөлу принципі жойылды. Мемлекеттің әлеуметтік
негізін оны өз меншігі деп есептейтін барлық аза маттары құратыны занды
түрде танылды. Бұл мемлекетке өте ауыр да күрделі жауаптылық жүктейді.
1.2 Қазақстан Республикасы заңнамаларындағы азаматтық ұғымы. Оны алу және
жою.
Қазақстан Республикасының зандары азаматтықты азаматтардың жиынтығы
арқылы емес, әр жеке адам бойынша белгілейді.
Қазақстан Республикасының азаматтығына адамның мемлекетпен арасындағы
өзара құқықтар мен бостандықтар жиынтығын білдіретін тұрақты саяси-құқықтық
байланыс Азаматтық ұғымы заң бойынша үш элементтен тұрады:
1) адамның мемлекетпен байланысы уақытша емес, тұрақты болуы тиіс. Адам өз
қалауы бойынша азаматтықты біресе қабылдап, біресе одан бас тарта алмайды;
2) адамның мемлекетпен байланысы саяси-құқықтық сипатта болады. Мемлекет
Қазақстан Республикасының азаматы болып табылмайтын кез келген адаммен
құқықтық байланысқа түсе алады. Бірақ саяси қатынас тек мемлекет пен оның
азаматы арасында ғана орнай алады;
3) мемлекет пен азаматтың арасында өзара құқық пен міндеттер белгіленеді.
Қазақстан Республикасы өзінің органдары мен лауазымды адамдары атынан
өз азаматтары алдында жауапты, ал Казақстан Республикасы азаматтары өзінің
Республикасы алдында жауапты. Ол Қазақстан Республикасының Конституциясын
және заңдарын сақтауға, оның мүдделерін, аумақтық тұтастығьн қорғауға, әдет-
ғұрып, дәстүрлерді, мемлекеттік тілді және оның аумағында тұратын басқа да
ұлт өкілдерінің тілдерін құрметтеуге, Қазақстан Республикасының қуатының,
егемендігі мен тәуелсіздігінің нығайтылуына үлес қосуға міндетті.
Қазақстан Республикасы азаматтығының негізгі мәселелері Конституциямен
және Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы Қазақстан
Республикасының Заңымен реттеледі Конститу цияға азаматтық туралы негізгі
қағидалар: барлық азаматтардың тендігі туралы, азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарының кепілдігі туралы, құқықтар мен бостандықтарының шектелуіне
жол берілмейтіндігі туралы, азаматтықтан айыруға, Республика шегінен
қуғындауға және басқаларына жол берілмейтіндігі туралы қағидалар
енгізілген. Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы Қазақстан
Республикасының Заңы: қандай адамдардың Қазақстан Республикасының азаматы
болып табылатынын, олардың құқықтық жағдайларын, азаматтықты алу және
тоқтату тәртібін, ата-аналардың азаматтығы өзгерген және бала етіп асырап
алған кездегі олардың балаларының азаматтығын, азаматтық мәселелері бойынша
мемлекеттік органдардың өкілеттігін, азаматтық мәселелері бойынша арыздар
мен ұсыныстарды қарау, шешімдерді орындау тәртібін, сондай-ақ азаматтық
мәселелері жөніндегі шешімдерге шағымдану төртібін белгілейді.
Қазақстан Республикасының азаматтары азаматтықты алу негіздеріне, шығу
тегіне, әлеуметтік және мүліктік жағдайлары на, нәсілді және ұлттық
сипатына, жынысына, біліміне, тіліне, дінге қатынасына, саяси және өзгеде
наным-сеніміне, руы мен қатынас сипатына, тұратын орнына және басқа мән-
жайларына қарамастан заң алдында тең.
а) Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы Қазақстан
Республикасы Заңы күшіне енген күнге — 1992 жылдың 1 наурызына Қазақстан
Республикасында тұрақты тұратын;
ә) Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы Қазақстан
Республикасы заңына сәйкес, Қазақстан Республикасының азаматтығын алған
адамдар Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады.
Қазақстан аумағында тұратын, Қазақстан Республикасының азаматы болып
табылмайтын және шетелдің азаматтығына жататындығына дәлелдемелері жоқ
адамдар азаматтығы жоқ адамдар деп есептеледі.
Қандай да бір болсын шет мемлекетке жататындығына дәлелдемесі бар
адамдар шетел азаматтары болып есептеледі.
Қазақстан Республикасының заңнамаларында белгіленген тәртіп бойынша
азаматтыққа ие болуыдың келесідей түрлері бар: 1) тууы бойынша; 2)
Қазақстан Республикасы азаматтығына қабылдану нәтижесінде; 3) Қазақстан
Республикасының халықаралық шарттарында көзделген негіздер бойынша; 4)
Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы Қазақстан Республикасы
Заңында көзделген өзге де негіздер бойынша алынады.
Бала өмірге келген кезде ата-аналарының екеуі де Қазақстан
Республикасының азаматтығында болса, қай жерде туғанына қарамастан бала
Қазақстан азаматы болып табылады. Егер бала өмірге келген кезде ата-
аналарының екеуі де Қазақстан Республикасынан тыс жерде тұрақты тұрса
баланың азаматтығы ата-аналарының жазбаша нысанда білдірген келісіміне орай
белгіленеді. Егер ата-аналарының бірі бала өмірге келген кезде Қазақстан
Республикасының азаматтығында болса, егер бала: 1) Қазақстан аумағында
туған; 2) Қазақстаннан тыс жерде туған, бірақ ата-аналарының немесе олардың
біреуінің осы кезде Қазақстан аумағында тұрақты тұратын орны болса, бала
Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады. Бала өмірге келген кезде
ата-аналарының біреуі Қазақстан Республикасының азаматтығында болса, ал
екіншісі азаматтығы жоқ адам болса, бала қай жерде туғанына қарамастан
Қазақстан азаматы болып табылады.
Көзделген шарттарға сәйкес олардың өтініштері бойынша Қазақстан
Республикасының азаматтығына қабылдануы мүмкін. Республика аумағында кем
дегенде бес жыл тұрақты тұратын, не оның азаматымен некелескен азаматтар
Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдануы мүмкін. Шетелдіктер мен
азаматтығы жоқ адамдардың мынадай санаттары: Кәмелеттік жасқа толмағандар
қабілетсіздер; Қазақстан Республикасына ерекше еңбек сіңіргендер; саяси
себептермен Қазақстан аумағын тастап кетуге мәжбүр болғандар және олардың
ұрпақтары; көрсетілген шарттарсыз Қазақстан азаматтығына қабылданады.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1993 жылғы 23 желтоқсандағы Жарлығымен
Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы Заңына бірқатар өзгерістер
енгізілді.
Аталмыш Жарлық бұрынғы Кеңес Одағының азаматтары арасындағы
қатынастардың кейбір ерекшеліктерін бейнелейді. Бұрынғы КСРО азаматтары бір
республикадан екіншісіне еркін қатынады. Туыс адамдардың әр түрлі
республикаларда тұруларына мүмкіндігі болды, тұрып жатты да және бір-
бірімен ешқандай қиындықсыз араласты. Алайда, КСРО-ның ыдырауының және
дербес мемлекеттердің құрылуының нәтижесінде жағдай өзгерді. Шекара
белгіленді және соған орай шектеулер қойылды. Бұл адамдардың қатынасына,
мемлекетаралық қатынастарға әсер етті. Бұрынғы КСРО республикалары
азаматтарының арасындағы тарихи қалыптасқан қатынастарды одан әрі нығайту
және Қазақстан азаматтығын алудың жеңілдетілген тәртібін белгілеу
мақсатында Жарлық Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы Заңына
өзгерістер енгізді. Отбасылық қатынастарды қалпына келтіру үшін бұрынғы
одақтас республикалардың Қазақстан Республикасы азаматтарына жақын туыстары
(балалары, жүбайы (зайыбы), ата-аналары, апа-сіңлілері, аға-інілері, атасы
мен әжесі) барлар Қазақстан азаматтығына қабылданатын болды. Жеңілдетілген
тәртіптің мәні мынада, Қазақстан Республикасының азаматтығын қабылдау
туралы тілек білдірген адамдардың өтініштері өтініш берген күннен алты
айдан кешіктірілмей қаралатын болды. Сонымен бірге осы Жарлық Қазақстан
Республикасының азаматтығы туралы Қазақстан Республикасы Заңымен
белгіленген басқа адамдардың азаматтық алуға қажетті 10 жылдық тұрақты тұру
мерзімін бес жылға дейін кемітті.
Тәртібін белгілеуге қатысты адамдар үшін қойылатын кәсіптер мен
талаптардың тізбесін бекітті. Бұл тізбеде мынадай кәсіптер: әртіс,
археолог, сәулетші, балетмейстр, биолог, микробиолог, дәрігер, геолог,
геофизик, дирижер, инженер, нұсқаушы-спортшы, ұшқыш-пилот, нұсқаушы-
сынақшы, қадағалаушы, математик, физика және астрономия саласындағы ғылыми
қызметкер, провизор, режиссер, құтқарушы, жаттықтырушы, мұғалім, химик,
суретші, штурман қәсіптері бөліп көрсетілген1.
Азаматтық туралы мәселелер Қазақстан Республикасының мемлекетаралық
шарттарымен шешіледі. Қазақстан Республикасы мен Беларусь Республикасының,
сондай-ақ Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы осы
мемлекеттердің азаматтығын алудың жеңілдетілген тәртібі туралы келісімге
осылай қол қойылды. Мұндай келісімдер аталған мемлекеттердің өздерінің
азаматтығының жалпыға бірдей нормаларын, құқықтары мен бостандықтарын
сақтауға, адамдардың тиісті тарихи және дәстүрлі достық байланыстарын
сақтау мен нығайтуға ұмтылудан туындайды. Келісімге сөйкес әр тарап басқа
елден өз аумағына тұрақты тұруға келген, бұрынғы КСРО азаматы екендігін
дәлелдеген азаматтарға азаматтық алудың жеңілдетілген (тіркелетін) тәртібін
ұсынады. Мұндай тәртіп төмендегідей шарттардың бірі орындалса: 1) егер
өтініш білдіруші азаматтығын алған тараптың аумағында туған немесе тұрақты
тұрған болса; 2) өтініш білдірушінің біреуі болса да азаматтығын алатын
тараптың аумағында тұрақты тұратын және жақын туыстары: жұбайы (зайыбы),
ата-аналарыңың (бала етіп асырап алғандардың) біреуі, баласы (оның ішіңде
асырап алған баласы), апа-сіңлісі, аға-інісі, атасы және әжесі оның
азаматтары болып табылса қолданылады. Ішкі істер органдары тараптардың
бірінің азаматтық алуын тіркеуді үш айдан асырылмайтын мерзімге
жеңілдетілген тәртіппен жүзеге асырады.
Келісімде ата-аналары азаматтығының өзгерілгеніне байланысты
балалардың азаматтығы өзгеруінің ерекше тәртібі қарастырылған. Ата-
аналарының азаматтығы өзгерген кезде, соған орай екеуі де басқа тараптың
азаматы болады не екеуі де тараптардың бірінің азаматтығынан шығады,
тиісінше олардың кәмелетке толмаған балаларының да азаматтығы өзгереді.
Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдаудың дәстүрлі де
жеңілдетілген тәртібі кейінде қабылдауға қарсылық білдіру негізі
колданылады.
Заңнамада белгіленген нормаларға сәйкес, азаматтыққа қабылдау туралы
өтініш, егер адам:
- адамзатқа қарсы халықаралық құқықпен көзделген кылмыс жасаса,
Қазақстан Республикасының егемендігі мен тәуелсіздігіне саналы түрде қарсы
шықса;
- Қазақстан Республикасы аумағының бірлігі мен тұтастығын бұзуға
шақырса;
- мемлекеттік тәуелсіздікке, халықтың денсаулығына нұқсан келтіретін,
заңға қарсы қызметті жүзеге асырса;
- мемлекетаралық, ұлтаралық және діни өшпенділікті тұтатса;
- мемлекеттік тілдің қызметіне қарсы әрекет етсе;
- террорлық әрекеті үшін сотталған болса;
- сотпен аса қауіпті қылмыскер деп танылса;
- басқа мемлекеттің азаматы болса, қабылданбайды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша басқа мемлекеттің
азаматы Республика азаматы болып танылмайды, яғни, қос азаматтық
танылмайды.
Осы ретте жалпы әлемдегі көптеген елдердің зандары қос азаматтыққа
рұқсат етпейтіндігін атап өткен жөн.
Қос азаматтық институты мемлекеттің мазмұнынын өзіне қайшы келеді.
Өйткені мемлекеттің әлеуметтік негізі, мемлекеттік биліктің кайнар көзі -
халық, ол мемлекетпен саяси байланыста болады. Қос азаматтық алған адамдар
санының көбеюі саяси себептер бойынша халықты тек бөлшектеуі мүмкін.
Егемендік, тәуелсіздік кез келген мемлекеттің бөлінбейтін қасиеті
болып табылады. Егемендік пен тәуелсіздік мемлекеттің бүкіл қуатымен, оның
осы мемлекеттің азаматтарына қызмет ететін Қарулы Күштерімен қорғалады. Қос
азаматтығы бар адамның, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
құқықтық жағдайының конституциялық-құқықтық реттелуі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1 Адам және азамат
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
1.1 Қазақстан Республикасындағы адам мен азаматтың құқықтық
мәртебесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.2 Қазақстан Республикасының заңнамаларындағы азаматтық ұғымы.
Азаматтықты алу және
айырылу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Шетел азаматтарының Қазақстан Республикасындағы құқықтық
мәртебесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2 Адам мен азаматтың конституциялық құқықтары, бостандықтары мен
міндеттер
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .
2.1 Адамның жеке бостандығы мен қадір-қасиеті
туралы ... ... ... ... ...
2.2 Азаматтардың экономикалық және әлеуметтік, мәдени құқықтары мен
бостандықтары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Азаматтардың саяси құқықтары мен бостандықтарның
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
2.4 Қазақстан Республикасындағы адам және азаматтың конституциялық
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .
3 Адам және азамат құқығын қорғаудағы мемлекеттік және
мемлекеттік емес институттар
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Қазақстан Республикасының Президенті адам мен азамат құқықтары
мен бостандықтарының кепілі ретіндегі ролі ... ... ... ...
3.2 Адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз
етудегі биліктің өкілетті
органдары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
3.3 Мемлекеттік емес институттардың адам мен азаматтың құқығын
қорғаудағы
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
4 Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
5 Пайдаланылған дереккөздер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6 Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Кіріспе
Заманауи, өркениетті әлемдік қауымдастықтың дамуы адам құқығы
мәселесіне көбірек көңіл бөлуі керек екендігі мәселесін әрқашан алдыңғы
қатарға қояды. Осы тұрғыдан алып қарағанда, адам құқығы мен бостандығының
заңды тұрғыда бекітілуі, олардың қамтамасыз етілуі саяси, экономикалық,
әлеуметтік, мәдени және т.б жүйелердің қалыптасып, динамикалық дамуының
қажетті шарттары болып табылады.
Сондықтан адам мен азаматтың құқығы, оның қамтамасыз етілуі- әлемдік
тұрақты даму стратегиясының маңызды факторы болатын демократиялық, құқықтық
құндылықтарға негізделген мемлекет дамуының түпкілікті мақсаты және басты
нәтижесі.
Бүгінгі демократиялық, құқықтық сипаттағы мемлекеттің негізгі
міндеттерінің бірі өзінің кәсіби дәреже атқару, яғни заңмен құқық арқылы
қоғамдық қатынастарды реттеу. Құқықтық мемлекеттің құқықтық мемлекет
екендігін білдіретін ерекшеліктердің бірі заңның, құқықтық үстемдігі
қағидаты. Заң мен құқықтың негізделген мемлекетте адам мен азаматтың
құқықтары мен бостандықтарының мойындалуына және оны жүзеге асырылуына
кепілдік беріледі.
Басқа да демократиялық, құқықтық мемлекет тәрізді құқықтық теңдік
қағидаты нормасы Қазақстан Республикасы Конституциясының 14-бабында
көрсетілген және онда былай деп жазылған: заң алдында жұрттың бәрі тең.
Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына,
нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне
байланысты немесе кез-келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді кемсітуге
болмайды. Конституцияда құқықтың теңдігінің осылай көрсетілуі және
бекітілуі біздің мемлекетіміздің құқықтық және демократиялық мемлекетті
қалыптастыру жолындағы үлкен жетістігі деп ойлаймыз. Іс жүзінде
конституцияда бекітілген құқықтық теңдіктің орындалуында дүние жүзінің
басқа да демократиялық мемлекеттері тәрізді біздің елде де кемшіліктер мен
жетістіктер бар.
Сондықтан Конституция өзінің өміршеңдігін жойған жоқ. Ондағы
жарияланған құқықтық теңдік мәселелері әлі де болса жетілдіруді қажет
етеді. Бұндай кемшілктермен мемлекет күресу үстінде және тиімді нәтижелері
де жеткілікті. Сондай заң немесе сот алдында адамдарды іс жүзінде
теңсіздікке қоятын келеңсіз мәселелердің бірі - жемқорлық, таныстық т.б.
Соңғы уақыттарда Қазақстан мемлекеті әсіресе жемқорлықпен күресуді қолға
алды. Демократиялық, құқықтық мемлекет қоғамда орын алып отырған және
демократиялық сипаттағы реформаларды жүргізуге кедергі келтіретін келеңсіз
жағдайлармен күресу арқылы оларға өзінің бағасын берді.
Демократиялық сипаттағы құқықтық мемлекетте тұлға мен мемлекеттің ара
қатынасы халық егемендігі мұратына негізделеді. Француздың адам мен
азаматтың құқығы декларациясының 3-бабында кез-келген жоғары билік
қағидаты ұлтқа тиіс. Тікелей ұлттан өрбімейтін билікті басқа ешқандай
коллегия да, бірде-бір тұлға да жүзеге асыра алмайды. Демократиялық
сипаттағы мемлекеттердегі халықтың қайнар көзі болып табылуы оның
мемлекеттік органдар мен мемлекеттік лауазымдарды сайлау арқылы
құрастырылуы. Қазақстан Республикасыың Конституциясының 3-бабында
мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы-халық. Халық билікті тікелей
республикалық референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ
өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға береді - деп, халық –
биліктің бірден-бір қайнар көзі екендігі атап көрсетіледі.
Құқықтық, демократиялық сипаттағы мемлекетте адам мен азаматтың құқығы
мен бостандығының мызғымастығына кепілдік береді. Жеке тұлға өзі аумағында
тұрып жатқан мемлекеттің азаматы ма әлде жоқ па,одан тәуелсіз, сол
мемлекетке байланысты әртүрлі құқықтары бар. Бір жағынан ол табиғи құқықтар
және мемлекет тарапынан азаматқа көрсетілетін жағымды құқықтар. Қазақстан
Республикасының Конституциясының және басқа да заңдарының халықаралық
үлгіге, халықаралық құқықтың жалпы қағидаттарына және нормаларына сәйкес
жасалған.
Сондықтан Қазақстан Республикасының Конституциясының 12-бабында
Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен
бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі. Адам құқықтары мен
бостандықатары әркімге тумысынан жазылған,олар абсолютті деп
танылады,олардан ешкім ажырата аламайды,заңдар мен өзге нормативтік
құқықтық актілерді мазмұны мен қолданылу осыған қарай анықталады. Адамның
азаматтың өз құқықтар мен бостандықтарын бұзбауға, конституциялық құрылыс
пен қоғамдық имандылыққа нұқсан келтірмеуі тиіс деп жазылуы Қазақстанның
демократиялық, құқықтық мемлекет екендігінің бұлжытпас дәлелі екендігі
анық.
Адам мен азаматтың құқығы мен бостандығының ажырамас қағидаты ғасырлар
бойы шыңдалды. Оның классиалық үлгісін американдық ағартушы Томас
Джефферсон (1743-1826) 1776 жылы жазылған АҚШ-тың тәуелсіздік Декларациясы.
Онда Жаратушы барлық адамдарды тең жаратқан және оларға белгілі бір
ажырамас құндылықтар құқықтар берген, солардың ішінде өмір сүру, еркін болу
және бақытқа ұмтылу құқығы. Бүгінгі күні жалпыға бірдей мойындалған
қағидаға сәйкес адамның құқығы мен бостандығы адамның адамгершілік
қасиетінен бастау алады. Құқық өзінің негізін алатын адамның абыройы, ар,
намыс адамнан ажырағысыз. Қазіргі кезде қоғамдық қатынастар мен экономиканы
реттеуде мемлекеттің атқаратын рөлінің маңызы зор.
Тақырыптың өзектілігі: Жұмыста адам мен азаматтың құқығы мен
бостандығының заңды тұрғыда бекітілуі, әлеуметтік, мәдени жүйелердің
қалыптасуы, динамикалық дамуының қажетті шарттары қарастырылған. Қоғамдық
өмірдегі жаңа құбылыстар мен ағымдардың пайда болуы адам құқықтары мен
бостандықтарының үздіксіз дамуына, адам құқықтары мен бостандықтарының
мазмұнын кеңейтуге ықпал ететіні айтылады.
Зерттеуідің мақсаты: Адам тұлғасының құндылығын, оның қадір-қасиетін
тану, адамның ерікті дамуы мен еркін өмір сүруін қамтамасыз етудің
қажеттілігін сипаттау қазіргі замандағы өзекті мәселе екенін дәлелдеу.
Зерттеудің болжамы: Қазақстан Республикасы өзінің ұлттық өзгешелік
есебімен халықаралық және аймақтық стандартқа сүйене отырып, өзінің ұлттық
адам құқығының тұжырымдамысын жетілдіру.
Зерттеудің әдісі: ақпаратты жинақтау және жүйелеу.
Жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі үш бөлімнен,
қорытындыдан және қосымшалардан тұрады.
1 Адам мен азаматтың ұғымы
1.1 Қазақстан Республикасындағы адам мен азаматтың құқықтық мәртебесі
Қазақстанда идеалды азаматтық қоғамның да, сол сияқты нақты азаматтық
қоғамның да қалыптасуы мемлекет пен қоғам тарапынан адам мен азаматтың
құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін қамтамасыз етуінсіз болуы
мүмкін емес. Қазақстан қоғамының, оның тіршілік әрекетінің барлық
салаларының жаңаруы жағдайында түбегейлі қайта құру Қазақстан
Республикасының конституциялық қүрылысының (1995 жылғы Қазақстан
Республикасы Конституциясының 1-бабы) ең қымбат қазынасы (қағидаты) ретінде
адам құқығы идеясының конституциялық тұрғыдан бекіліуімен және жаппай
танылуымен қатар жүреді. Бұл идея қоғамда азаматтық қоғамның қалыптасуына
жағдай жасайтын жаңаша моральдық-этикалық, саяси, құқықтық және
идеологиялық ұстанымдарды бекітеді.
Адам құқығы - бүл жеткілікті дәрежеде кең, әмбебап және көп қырлы
түсінік (санат).
Адам құқығы - әрбір халық пен үлттың үлттық-құқықтық мәдениетінің
барлық негізгі қасиеттерін өзінің бойында қамтитын, дүниежүзілік өркениетке
(халықаралық қауымдастыққа) тиесілі, жалпы де-мократиялық қүндылық.
Жоғарыда айтып кеткеніміздей, адам құқығының халықаралық құқықтық
стандарттары 1948 жылғы 10 желтоқсандағы Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас
Ассамблеясында қабылданған Адам құқықтарының жалпыға бірдей
декларациясында, 1966 жылғы 16 желтоқсанда қабылданған (1976 жылғы 3
қаңтарда күшіне енген) Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар
туралы, Азаматтық және саяси құқықтар туралы Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас
Ассамблеясының халықаралық пактілерінде және басқа да халықаралық құқықтық
құжаттарда қамтылған.
Біздің түсінігіміз бойынша, адам құқығы қоғамның да, халықаралық
қауымдастықтың да барлық деңгейде адам құқықтары мен бостандықтары
саласындағы мемлекеттік билікті бақылауының сенімді тәсілі, сонымен қатар,
мемлекеттің жаппай билік етуінің шектеушісі болып табылады.
Бостандық университетінің (Амстердам, Нидерланд) профессоры Б. Спикер
былайша тұжырымдайды: Адам құқығы либералдық демократиялық мемлекеттің
негізін құрайды және азаматтар тарапынан оны қолдау болмайынша, ол қызмет
ете алмайды. Азаматтардың өздері басқаша өмір сүру салтына шыдамдылықпен
қарауға тиіс, басқа азаматтардың құқықтарын құрметтеуге, заңның билігіне
бағынуға, либералды-демократиялық институттарды қолдауға тиіс. 1 .
Қазақстан жағдайында азаматтық қоғамның да, сол сияқты құқықтық
мемлекеттің де қалыптасу процесі саяси, әлеуметтік-экономикалық, рухани-
мәдени салаларда адам құқықтарын қамтамасыз ету саласындағы күрделі және
көп қырлы проблемалар кешенін шешуді болжайды.
Қазақстанда адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау мен
қамтамасыз ету проблемаларын тиімді шешу, бүгінгі күнде Қазақстан
Республикасы құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам құрудың тек қана
бастапқы сатысында жүруіне байланысты күрделене түсуде. Азаматтық қоғам
қалыптасуының бастапқы сатысының ерекшелігі, қателіктер мен кемшіліктердің
көп болуы, мемлекеттің жаппай билік етуінің қалыптасқан жағымсыз
стереотиптерінің қирауы, жеке адамның құқықтары мен бостандықтарының
реттелуі болып табылады.
Сонымен қатар, адамның құқығын қамтамасыз ету барысындағы ең алғашқы
сенімсіз және ең ауыр қадамдар түсіндіруге болатындай және біршама жеңуге
болатындай құбылыс болды деп болжауға болады. Қазақ мемлекеттілігі
тарихында түңғыш рет адам, оның құқықтары мен бостандықтары ең қымбат
қазына деп жарияланды. Жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын, мемлекет
тарапынан да, сол сияқты қоғам тарапынан да қамтамасыз ету, жеке тұлғаның
соңғылары алдында жауаптылығы ұлттық идеяға айналып кетуі мүмкін, мұнда
басты назарда адам, оның құқықтары мен бостандыктары, оның қажеттіліктерін
қамтамасыз ету үшін, шығармашылық келешегі үшін барынша жағдай жасау,
сонымен қатар, отбасына қамқорлық жасау және отбасы мен бүкіл қоғам
алдындағы жеке тұлғаның жауаптылығы мәселелері болуы тиіс,
Мысалы, бүгінгі күнде біз, тұтқындауға және қамауда ұстауға санкцияны
тек қана сот береді деп конституциялық деңгейде үзілді-кесілді шештік (16-
бап-тың 2-тармағы) 2, бұл елдің ұлттык заңнамасын өзіміз бекіткен
Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралык пактіге толығымен
сәйкестендіреді және әлемдік тәжірибе талаптарына сай келеді. Соған
қарамастан, Қазақстан жағдайында бұл алдыңғы идеяны жүзеге асыру әр түрлі
әдіс-тәсілдер мен механизмдерді қолдана отырып отандық тәжірибені қолдану
жолымен, сонымен қатар, халықаралық қауымдастық пен неғүрлым дамыған және
өркениетті шетелдік мемлекеттердің тәжірибелерін пайдалану жолымен мүмкін
болады.
Негізгі халықаралық құқықтық құжаттар мен көптеген шет мемлекеттердің
Конституцияларын, соның ішінде Қазақстан Республикасының Конституциясын
зерделеу Қазақстанда құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамды қалыптастыру,
адам мен азаматтың негізгі құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету
төмендегідей негізгі құқықтық қағидаттарды жүзеге асырудан басталуы қажет
екенін көрсетеді:
1. Жеке түлғаның негізгі құқықтары мен бостан-дықтарының табиғи жолмен
пайда болуы, олардың әрбір адамға тумысынан берілуі, олардың ажырамас және
бөлінбейтін сипатта болуы. ТМД мемлекеттерін және Балтық жағалауы елдерін
қоса алғанда, көптеген шет мемлекеттерінің Конституцияларында оларды
қамтамасыз ету бойынша мемлекеттің конституциялық міндеті бекітілген немесе
ұғынылады.
2. Міндетті түрде жариялануға тиісті, адам құқықтарын реттейтін, бірден-
бір акт ретінде құқықтық заңның үстемдігі. Ешқандай заңға тәуелді емес акт
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын шектей алмайды.
Барлық азаматтардың заң алдындағы теңдігін мойындау. Бұл, сондай-ақ барлық
мемлекеттік және мемлекеттік емес құрылымдарға да тікелей қатысты болады.
Мемлекет пен жеке адам заң алдында тең құқылы болып табылады және тең
құқылы әріптестер (конституциялық құқықтық қатынастардың субъектілері)
ретінде қарастырылады, ал олардың мүдделерінің қандай да болмасын бұзылуы
сот тәртібімен шешіледі.
Мемлекеттің барлық аумағында негізгі құқықтар мен бостандықтардың бірлігі.
Адам құқықтарын қамтамасыз ету (қорғау) Негізгі заңның нысаны болып
табылады, соның негізінде және соған сәйкес Қазақстан Республикасының
нормативтік құқықтық актілері және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
актілері қабылданады.
Жеке түлғаның құқықтары мен бостандықтарының басымдығы. Азаматтардың
ұжымдық құқықтары жеке адамның құқықтары мен бостандықтарынан бастау алады
және оларға қайшы келмеуі тиіс. Мемлекет немесе адамдар тобы ұжымдық
құқықтарды қорғаймыз деген сылтауды негізге алып жеке тұлғаның қандай да
бір құқықтарын шектеуі немесе жоюы мүмкін емес.
Заңдылық қағидасы және адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
негізсіз шектеуді немесе бұзуды болдырмау. Іргелі құқықтар мен бостандықтар
кез келген жағдайда сақталуы тиіс, соның ішінде соғыс жағдайында немесе
төтенше жағдайда да. Олардың кейбіреулерінің шектелуі тек, егер төніп
түрған қауіпі нақты және қүтыла алм.айтындай болса немесе оның салдары
тұтастай мемлекет пен қоғамға қауіп төндіріп түрғанда, ал дағдарыс ерекше
сипатқа ие болғаңда ғана занды болады.
Жоғарыда көрсетілген қағидалар, бұрын айтылып кеткендей, халықаралық
құқықта, көптеген шет мемлекеттердің Конституцияларында және Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы Конституциясында заңды түрде бекітілді.
Бұл маңызды қағидаттарды жүзеге асырудың қалыптасқан мемлекеттік
құқықтық тәжірибесі, олардың декларативтік, даулы сипатта болатынын
көрсетеді, өйткені, олар мемлекетті қоса алғанда, әр түрлі құқық
субъектілері тарапынан бүзылып отырады және әзірше оларды жоғары деңгейде
жүзеге асырудың тиімді жағдайлары жасалмаған.
Мемлекет пен жеке адамның арақатынасындағы, соңғысының конституциялық
құқықтары мен бостандықтарын қорғау мен қамтамасыз ету саласында көптеген
проблемалар болуының басты себебі, құқық қорғау органдарын қоса алғанда,
соның ішінде ішкі істер органдарының, мемлекеттік билік органдарының
құқыққа бағыну жағдайының болмауынан, біз мемлекеттің қоғам алдындағы
конституциялық жауаптылығын жүзеге асырудың және Қазақстанның бүқіл
аумағында зандылық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз етудің тиімді
механизмінің болмауынан деген тұжырымға келдік.
Қазақстан Республикасы аумағында қазіргі жағдайда азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету проблемаларын тиімді шешу тек
халықаралық құқықтың қайнар көздерінде және елдің Конституциясы мен өзге де
заңдарында бекітілген қағидаттарды сақтау мен іс жүзінде жүзеге асырудың
өзге де нысандары арқылы болуы мүмкін.
Аталған проблемаларды шешу үшін барлық деңгейдегі мемлекеттік
қызметшілерді, ішкі істер органдары қызметкерлерін қоса алғанда, лауазымды
тұлғалардың құқықтық мәдениеті деңгейін түрақты түрде көтеруге бағытталған
әр түрлі конституциялық және халықаралық механизмдер мен процедураларды,
құқық қорғау қозғалыстарының қолдауын, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының мүмкіндіктері мен мемлекеттің ақылға қонымды саясатын
пайдаланған орынды.
Осылайша, өркениетті мемлекет жеке адамның құқықтарын, бостандықтары
мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету мақсатында, азаматтық қоғамды, бір
жағынан, азаматтардың мемлекет пен оның органдарының тікелей қол
сұғушылығынан өзін-өзі қорғау тәсілі немесе құралы ретінде және екінші
жағынан, мемлекет механизміне оны демократиялық бағдардағы құқыққа
негізделген, жеке түлғаның құқықтық мәртебесінің, оның өмірі мен
бостандығының лайықты әрі жеткілікті деңгейін камтамасыз етуге қызмет ету
мақсатында тиімді ықпал ету институты ретінде түсіну тұжырымдамасын ұсынуға
тиіс.
Тұлғаның құқықтық мәртебесі қоғамның мемлекеттік ұйымның толыққанда
мүшесі ретінде жеке адамның заңдар мен өзге де құқықтық актілерде
белгіленген құқықтарының, бостандықтары мен міндеттерінің жиынтығы
тұрғысынан көрінеді.Құқықтық мәртебе -жеке тұлғаның қоғамда заңды түрде
қалыптасқан бостандығы, табиғи және саяси құқықтары, әлеуметтік кемеліне
келген жағдайы, рухани, мәдени білімі. Ал, ғалым Қ.Д.Жоламан: "Мәртебенің
мазмұны - адам қоғамдағы алатын орнын заңды түрде сипаттауы" деп анықтама
береді.
"Адам" мен "азамат" ұғымдарын айқындап алатын болсақ, олардың арасында
белгілі бір айырмашылық бар болса да, бірқатар жағдайда бір мәндес сөздер
ретінде қолданылады. Адам ұғымы жеке адамның биологиялық әлеуметтік
табиғатын білдіреді. Мындаған жылдар бойы адам денесінің анатомиялық
құрылысы өзгерген жоқ. Ал әлеуметтік немесе тұлға сипатындағы тұрғыдан
алғанда адам орасан зор даму жолынан өтті. Кез келген нақтылы адам тұлға
болып саналады және ол табиғи және әлеуметтік ерекшеліктерге ие бола алады.
Азамат ұғымы адамның кез келген мемлекетпен емес, тек өз елімен ғана
құқықтық байлыныста екендігін аңғартады. Оның тығыз байланыстылығын мынадан
көруге болады: мемлекет азаматтарға толық құқықтар мен бостандықты белгілеп
береді.
Конституцияда азамат термині қолданылған кезде Қазақстан
Республикасының азаматы деп жиі айтылады. Себебі басқа мемлекеттерде
тұратындар сияқты Қазақстан аумағында тұрып жатқандардың бәрі бірдей оның
азаматы болып табылмайды. Олардың арасында шетелдік азаматтар немесе
азаматтығы жоқ адамдар болуы мүмкін. Олардың құқықтары мен бостандықтары
сол мемлекет азаматтарына қарағанда шектеулі болады, мысалы,кейбір саяси
және әлуметтік-экономиялық құқықтарының, соның ішінде сайлауға не
сайлануға, әскер қатарына алынуға, жоғары лауазымды қызметке көтерілуіне
болмайтындығы.
Адамның өмір сүру құқығын іс жүзінде асырған кезде оның туу фактісі
ғана қажет, ал оның азамат пен тұлға қасиетеріне ие болуы міндетті емес.
Бұдан басқа құқықтарды іс жүзіне асырған кезде адамның тұлға, азамат болуы
шарт.
Қазақстан Республикасы Конституциясының бір бағыты 1-бабында
бекітілген: Адам және адам өмірі, құқықтары мен бостандықтары мемлекеттің
ең қымбат қазынасы. Олар Қазақстан Республикасы Конституциясының Адам
және азамат атты 2 бөлімінде толық реттелген, ал 12-бапта былай делінген:
Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен
бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі.Осыған байланысты
мемлекет билігі үш тармағының жұмысында азаматтардың құқықтарын,
бостандықтарын және заңды мүдделерін конституциялық негізде бекітуге, нақты
іске асыруға және тиісінше айрықша мән береді.
Қымбат қазына ұғымы конституциялық мәтінге енгеннен кейін іс
жүзенде адамгершілік категория бола отырып, құқықтық категорияға да айналды
және қоғам мүшелерінің баршасы үшін мемлекет билігі қолында барларға да,
жоқтарға да міндетті ереже болып табылады.
Адам мен азаматтың құқықтарының айырмашылығы оншалықты емес болса да,
мемлекеттік билікті жүзеге асыруға тек азаматтық қана құқық береді.
Азаматтықты анықтайтын құжат төлқұжат болып табылады. Азаматтыққа қабылдану
нәтижесінде Қазақстан Республикасы азаматтығын алған адамдар үшін азаматтық
жағдайының мерзімі тиісті адамға азаматтық беру туралы Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлығына қол қойылған күннен бастап есептеледі,
ал тұрғандығы - азаматтық жағдайы туралы куәлігі бойынша анықталады.
Қазақстан Республикасы Конституциясы 10-бабының 2-тармағында
Республиканың азаматын ешқандай жағдайда азаматтығынан, өзінің азаматтығын
өзгерту құқығынан айыруға, сондай-ақ Қазақстаннан тыс жерлеге аластауға
болмайды делінген. Республиканың азаматы өзінің азаматтығына орай тең
құқықтарға ие болып,міндеттер атқарады. Қалай болса да, адамның және
азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын бұзбауға, конституциялық құрылыс
пен қоғамдық имандылыққа нұқсан келтірмеуге тиіс.
Конституциядағы тұжырымда сөз етілетін азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарының басқа зандардағы (қылмысты істер жүргізу, азаматтық істер
жүргізу, неке және отбасы, азаматтық, т.б. кодекстерінде) құқықтар мен
бостандықтарға қарағанда ең негізгісі екенін есте әрдайым ұстауымыз қажет.
Халықаралық құқықтың жалпы мойындалған қағидаттары мен қалыптарының
ұлттық заңдардан басымдылығын мойындау - Қазақстан Республикасында мемлекет
пен тұлғаның өзара қатынастарының негізгі қағидаттары болып есептелінеді.
Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар
абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де
нормативті құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай
анықталады,-деп Қазақстан Республикасының Конституциянда белгіленген. Бұл
- Республикасының Қонституциясының және өзге де нормативтік-құқықтық
құжаттардың нормаларымен белгілген адам құқықтары мен бостандықтарының
тізбегіне мемлекет кепілдік береді деген сөз.
Адамның бұл аталған құқықтары мен бостандықтарын абсолютті деп тану -
олар Қазақстан Республикасында тұратын әрбір адамға оның Республика
азаматтығында болу–болмауына қарамастан қолданды дегенді білдіреді. Бұл
құқықтар мен бостандықтардан конституцияда және соған сәйкес қабылданған
заңдарда көзделген жайлардан басқа реттерде адамды ешкім де, соның ішінде
мемлекет те айыра алмайтындығын танытады. Адам мен азаматтың құқықтары мен
бостандықтары құрылысын қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен
бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылғын сақтау мақсатына қажетті
шамада ғана және тек заңмен шектелу мүмкіндігі атап көрсетілген.
Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының теңдігі-
біріншіден,адам мен азаматтың өз құқықтыры мен бостандықтарын жүзеге асыруы
өзгелердің құқықтары мен бостандықтарына кедергі келтірмеуі тиіс. Бұл
қағидаттың бұзылуы адамдардың құқықтары теңсіздігіне алып келер еді.
Екіншіден, заң мен сот алдына жұрттың бәрі тең. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 14-бабында баяндалған бұл норманы адам мен азаматтың заң
мен сот алдында теңдігінің жалпы қағидаты деп түсіну қажет. Сот алдындағы
теңдік тұрғысындағы бұл қағида сот іс қараған кезде тараптардың құқықтық
бірегейлігін білдірмейді. Бұл норма Қазақстан Республикасы Конституциясының
Адам және азамат бөлімінде жазылғандықтан жұрт деген сөз адам және
азаматты қамтиды және Қазақстан Республикасы аумағында заң мен сот алдында
әркімнің тең екендігін танытады.
Заң ұғымы ретінде жеке тұлғаның конституциялық мәртебе құрылымына
мынадай компоненттер кіреді:
1) азаматтық;
2) негізгі кұқық, бостандықтар, занды мүдделер мен міндеттер;
3) құқықтық мәртебенің кепілдіктері.
Осы компоненттерді жеке-жеке қарастырайық. Азаматтықты әлеуметтік-саяси
құбылыс ретінде қарастырған жөн, өйткені ол қазіргі заманғы
мемлекеттіліктің құрылуы мен өмір сүруін білдіретін факторлардың бірі болып
табылады. Егер азаматтықты адам мен мемлекеттің саяси және құқықтық
байланысы ретінде түсінсек, онда құбылыстың тұтастық сипаты туралы мәселе
түсіп қалады. Азаматтық оған тән барлық сипатты белгілерімен, қырларымен
тұтас әлеуметтік-саяси құбылыс ретінде өмір сүруін тоқтатады және өзіңдік
жекелеген құбылысқа айналады. Мұндай жағдайда біз азаматтықтың мәнін,
маңызы мен рөлін, өркениетті мемлекеттің өмір сүруі жағдайында оның
объективті қажеттігін анықтау мүмкіндігінен айрыламыз. Оның үстіне,
азаматтық мемлекетке өз аумағы шегіндегі, сондай-ақ сыртқы қатынастардағы
барлық көріністерімен қатысты болады.
Азаматтық пен азамат ұғымының арасындағы айырмашылықты көз алдымызға
әкелу үшін құқық ұғымы мен құқықтық норма ұғымдарының өзара қатынасына
сілтеме жасаған жөн. Құқық пен құқықтық норманы ұқсастыру ешкімнің ойына
келмейді. Құқық ерекше құбылыс екені белгілі, сонымен бірге құқық норма
ретінде нақ сол құбылыстың бір бөлшегі. Құқықтың жеке нормасын алып, тіпті
оны жан-жақты сипаттап, талдағанның өзінде құқықты, мемлекеттің құқықтық
жүйесін түсіну мүлдем мүмкін емес. Сондай-ақ, жеке азаматтың құқын
сипаттап, азаматтың тұтас құбылыс ретіндегі мәнін, рөлін, маңызын түсіну
мүмкін емес.
Біз көрсетілген екі құбылысты (құқық және азаматтық) азаматтықты
жекелеген азамат арқылы анықтаудың нәзіктігін көрсету үшін ғана салыстырып
отырғанымыз жоқ. Мұндай салыстыру, сондай-ақ азамат мәртебесі құқықпен
емес, құқықтық нормалармен белгіленетінін көрсетуге мүмкіндік береді.
Сонымен бірге азаматтық ретінде оның мәні, ерекшелігі құқықпен, құқықтық
жүйемен белгіленген.
Азаматтықты тұтас саяси-құқықтық құбылыс ретінде қарастырған кезде
ғана, тек оның демократиялық мемлекет жағдайында объективті
қажеттілігін ғана емес, сондай-ақ оның мемлекеттің өзінің өмір сүруі мен
дамуындағы мәнін де түсінуге болады. Азаматтық қоғамның табиғи-тарихи даму
процесінің жемісі бола тұра, мемлекеттің әлеуметтік негізі болып табылады.
Іс жүзінде азаматтық мемлекеттің өз тұрғындарының саяси-құқықтық көрінісі
болып табылады. Ол мемлекет тұрғындарды Тудырады және ол оның меншігі
болып табылады деген сөз емес. Бәрінен бұрын, керісінше, тұрғындар
мемлекетті құратын факторлардың бірі болып табылады, Сондықтан азаматқа,
азаматтықтың мемлекетке ықпал ету шамасын анықтап белгілеу үшін саяси-
құқықтық маңыз беріледі. Сөз жоқ, мемлекет те азаматтыққа осылайша ықпал
етеді.
Осы салада жүріп жатқан процестер түсінікті болу үшін, азаматтықтың
кеңестік кезендегі саяси-құқықтық құбылыс ретінде қалыптасу ерекшелігін
жалпылап болса да көрсеткен жөн. Осы процестің елеулі ерекшеліктерінің бірі
азаматтық институтына таптық көзқарас болып табылады. Азаматтық институты
да барлық әлеуметтік құбылыстар сияқты идеяландырылған. Ол маркстік-
лениндік ілімге негізделген және социалистік емес мемлекеттерде танылған,
жалпы әлеуметтік көзқарастан түбірі мен өзгеше жаңа көзқарас болды. Бұл
көзқарастың мәні неде?
Азаматтық институтына таптық көзқарастың мәні мынада халық тарихи
қалыптасқан біртұтас әлеуметтік қауымдастық ретінде қай тапқа жататындығына
қарай екі бөлікке: еңбекшілерге және қанаушыларға бөлінді. Азаматтық
институтына мұндай көзқарас өзіндік қана емес, прогрессивті, демократиялық
және ізгі, тарихи болашағы мол көзқарас деп есептелді. Кеңес мемлекетінің
азаматтық туралы заңдары нақ осындай идеялар мен дамытылды. Алайда,
азаматтық институты жоғарыда аталған қасиеттердің бірде-біріне ие болған
жоқ. Біріншіден, азаматтықтың жартыкеш институты құрылды. Оның жартыкештігі
азаматтардың екі бөлікке бөлінуінде: бір бөлігіне, яғни, еңбекшілерге,
формальды түрде құқықтар мен бостандықтардың бүкіл кешені берілді. Бұл
бөлік толыққанды азаматтар деп танылды. Қайталап айтамыз, еңбекші азаматтар
құқықтар мен бостандықтарды формальды түрде иеленді. Іс жүзінде еңбекші
азаматтардың құқықтары мен бостандықтары елеулі дәрежеде бос қиял болды.
Толық азаматтығы болмаған мемлекетте, тіпті елдің, мемлекеттің қожайындары
деп жарияланғанымен, олардың толыққанды азамат болуы мүмкін емес.
Азаматтық дегеніміз жай саяси-құқықтық құбылыс емес, ол азаматтық
қоғамның өз табиғатымен белгіленуі, тұтас болуы және азаматтылық сияқты
биік ұғымда көрінуі тиіс. В.Дальдың анықтамасы бойынша, — білім ұғымы мен
деңгейі азаматтық қоғам құру үшін қажет.
Азаматтылық бір жағынан, ұлттық, сондай-ақ жалпы азаматтық мораль
нормаларын, дағды, әдет, саяси-құқықтық міндеттерді игеруден, екінші
жағынан, оларды жүзеге асыру қабілетінен көрінеді. Азаматтылық адам тек
өзінің жалаң міндетін орындаған кезде ғана емес, сондай-ақ жеке басына
келетін зардаптардан қорықпастан мемлекеттің, оның органдары мен лауазымды
адамдарының заңсыз әрекеттеріне қарсы тұрған кезде көрініс табады. Егер
тұтас мемлекет, оның жекелеген органдары мұндай қылықтарды ізгі ниетпен
қабылдай алса, онда олардың өміршең, болашағы болғаны. Егер де мемлекет,
оның органдары былғанған беделін қорғаштаса, онда оның тарихи болашағының
болмағаны. Сондықтан азаматтылықтың жүйе негіздеушілік қасиеті бар.
Азаматтылықтың мұндай қасиеті мемлекет пен азаматтардың арасында
қалыптасатын саяси және құқықтық қатынастарда, сондай-ақ азаматтардың
мемлекетке бейтарап қатынасында жүзеге асырылады.
Кеңес мемлектінің саяси және құқықтық қатынастары ішкі қарама
–қайшылықта болды, сондықтан азаматтылыққа қатыстысының бәріне әсер етпеуі
мүмкін емес еді. Кеңес үкіметі формальді түрде бассқа мемлекеттік
органдарды- үкіметтің ,орталық және жергілікті мемлекеттік органдардың
басшыларын сайлады. Сөйтіп, азаматтар мемлекеттік органдардың бүкіл жүйесін
төте немесе жанама түрде қалыптастырып, жоғары азаматтылық көрсетті.
Алайда, іс жүзінде бұл мұндайды тарих бедерінентабу қиынға соғатын
бұлжытпайтын саяси алдау-арбау болды.
Аталған азаматтылықты азаматтар емес, мемлекет, оның органдары
қалыптастырды. Құрылған мемлекеттік органдардың бірден-бір саяси факторы
Коммунистік партия, дәлірек айтқанда, партиялық номенкулатураның партия
органдарына басшылық жасаған шағын тобы болды. Бірақ, азаматтар осы
құбылыстың мәнін жеке басқа табыну кезінде-ақ (Раскольниковтың Сталинге
жазған атақты хатын еске алсақ та жетеді) түсіне бастағанымен не айтуға, не
жазуға рұқсат етілген жоқ. Бұл туралы, жеке басқа табыну нәубеті ашылғаннан
кейін тарихта болып өткен құбылыс ретінде, айтыла да, жазыла бастады.
Кеңес азаматтарының саяси санасының шынайы болмысы туралы жазуға Кеңес
мемлекеті таратылғанға дейін рұқсат етілген жоқ. Саяси өмір туралы,
Коммунистік партияның диктатурасы туралы шындықты батыл айтқан жекелеген
азаматтар өзгеше ойлайтындар диссиденттер аталып, елден қуылды,
азаматтығынан айырылды. Жоғары, шынайы азаматтылық көрсеткен мұндай
азаматтар мұндай қасиеттен жұрдай адамдар ретінде көрсетілді. Мемлекетті
нығайтуға тұрақты қамқорлық жасаған Коммунистік партия дүниені кері
айналдырып, сол мемлекетті ірітіп, ыдыратуға өзінің жағдай жасайтынын
сезіне алмады. Адамдардың шағын тобының, тіпті миллиондаған азаматтарды
саяси партияға біріктірсе де, өзі туып, өзі соған орныққан тірегі —
шіріген мемлекетті ұзақ ұстап тұра алмайтынын ол санасына сіңіре алған жоқ.
Ол тірек мемлекет пен партияның кінәсінен пісіп-жетілмеген азаматтылық еді.
Кеңес көрсеткен азаматтылығын бетке ұстап, бұған қарсылық білдіретіндердің
де кездесуі мүмкін. Алайда, мұндай қарсылық негізсіз. Аталған жағдайда
азаматтардың жаппай ерлік көрсеткендері рас. Ол шынайы азаматтылық болды,
бірақ ол мемлекетке емес, Елге, Отанға қатысты азаматтылық еді. Аталған
жағдайда мемлекет үлгісінің үлкен мәнге ие болуы екіталай. Өйткені
буржуазиялық мемлекеттердің де (Англия, Франция және т.б.) азаматтары сол
мемлекеттерден гөрі, өз Отандарын қорғады. 1812 жылы патшалық қатал езгіге
қарамастан Ресейді оның қол астындағы барлық халықтар француздардың
шапқыншылығынан қорғады.
Тиісінше, мемлекет және отан — әр түрлі ұғымда, сондықтан оларға
қатысты азаматтылық сезімі де әр түрлі көрініс табуы мүмкін. Егер
азаматтардың көпшілігі мемлекетті азаматтық қоғамның шын мәніндегі ресми
өкілі ретінде қабылдаса, онда отан ұғымында ұғынылады. Егер де мемлекет
өзін-өзінің азаматтарына қатысты күштеу ұйымы ретінде ұстаса, онда саяси
оқшаулану процесі туады және азаматтар мемлекетті отаннан дәл айырады.
Кеңес мемлекетіне, КСРО-ға қатысты, оның мемлекеттік құрылу нысаны ретінде,
азаматтар қайшылықты саяси көңіл күйлерін, сезімдерін, көзқарастарын
білдірді. Бір жағынан, олар мемлекетті қолдайтын, оның жасампаздық,
жетілдіру және басқа процестеріне белсенді қатысатын сияқты көрінеді. Ал
барлық мемлекеттік: әкімшілік, басқару, өкілді, құқық қорғау, шаруашылық,
әскери және басқа органдарда тек азаматтар ғана емес, шетелдіктер де жұмыс
істейді ғой. Тиісінше, мемлекет тек құрылып қана қойған жоқ, сонымен бірге
азаматтардың күшімен өмір сүрді де. Екінші жағынан, мынадай сұрақ
туындайды: ал азаматтар өз мемлекетінің тағдырына, оның тарихи болашағына
қалай қарайды? Бұл сұраққа Коммунистік партияның аталған идеологтерінің
теориялық жауаптары дайын болды. Социалистік мемлекет ең прогрессивті,
демократиялық, иманды мемлекет болғандықтан, ол бірте-бірте өзін-өзі
басқаратын коммунистік қоғамға айналып, ұзақ өмір сүреді. Коммуниистік
идеологтер ең басты факторды: социалистік мемлекет қоғамның табиғи-тарихи
дамуы нәтижесінде емес, саяси құрылым жаңаруының объективті зандылығынан
тыс күштеу нәтижесінде пайда болғанын ескермеді. Сондықтан ол күштеу ұйымы
ретінде құрылғандықтан, күштеу саясатын тұрақты жүргізді. Оның құрылуына,
оның күштеу кызметіндегі сияқты, азаматтардың елеулі бөлігі қатысты. Кеңес
мемлекетінің жасампаздығы мен өміршеңдігі азаматтылықтың елеулі түрдегі
ізгі және прогрессивті көрінісі емес, керісінше болды. Азаматтылық
табиғатында прогрессивті құбылыс. Алайда, толыққанды азаматтылық
болмағандықтан, оның сапасына (азаматтылыққа) нұқсан келеді. Мұндай нұқсан
тек мемлекет құрылымын жаса тауға ғана емес, сондай-ақ оның қызметі мен
қызмет нәтижесінде әсер етті. Өйткені күштеу, әділетсіздік мемлекеттің
ресми өкілдері болып табылатын азаматтардың өздерінің, сондайөақ жай
адамдардың қатысуымен жүзеге асырылды. Егер азамат мемлекет атынан сол
мемлекеттегі өз азаматтарын олардың кінәсі екендігін біле тұра, қуғын-
сүргінге ұшыратса, олардың азаматтық ар-намысы бар еді деуге бола ма?
Тіпті, олар алдау-арбаудың жетегінде кеткеннің өзінде олардың объективті
түрдегі азаматтылық сезімі болған жоқ. Егер азаматтардың көпшілігі тұтастай
халықтарға (чешендерге, ингуштарға, корейлерге, курдтарға, Қазақстанға
күштеп көшірілген тағы басқаларына) көрсетілген күштеу саясатына қарсылық
көрсете алмаған жағдайда болса, демек, олардың бойында азаматтылықтың толық
қалыптасып болмағандығы.
Күштеумен өмір сүретін мемлекет іргесінің берік болуы мүмкін емес.
Азаматтық институтын сөз жүзінде жариялай және тани отырып, Кеңес мемлекеті
тұрақты түрде іріткі салып, азаматтылық сезімнің қалыптасуына іс жүзінде
мүмкіндік бермеді. Сөйтіп, ол өз азаматтарының саяси оқшаулануына белсенді
түрде ықпал етіп қана қойған жоқ, сонымен бірге өз көрін өзі қазуға
әзірледі.
Кеңес мемлекеті қазақ халқының да елеулі бөлігінің азаматтылық сезімін
қалыптастыра алмады. Өкінішке орай, қазақ халқы толық мәніндегі біртұтас
ұлттық психологиясы бар ұлтқа айналған жоқ. Казақ халқының рулық қатынастар
белгісі ретінде, жүздерге бөлінуі қазақтардың саяси санасына елеулі түрде
әсер етті және мемлекеттік органдарды қалыптастыру және оларды жұмыс
істеттіру процесінде көрініс тапты. Әрине, бұл прогреске қарсы және
жағымсыз әсер еді, сондықтан ұлттық азаматтылыққа қызмет ете алмады. Іс
жүзінде шынайы азаматтылық көрсете отырып, Кеңес адамдары мемлекеттің
тәуелсіздігін қиян-кескі шайқаста сақтап қалды, экономиканың өркендеуі,
және басқа салаларда ерлікке тән қайрат жұмсады. Алайда, азаматтық рухы,
біріншіден, оның зардап шегуінен, екіншіден, мемлекеттің қабілетті
екендігін дәлелдеуге қабілетсіздігінен бірте-бірте сөне бастады.
Мемлекеттік билікті иеленген бірден-бір саяси партияның колындағы қуыршаққа
айналған, өзінің жеке объективті зандарымен қалыптаспаған және соған
сүйеніп қызмет істемейтін мемлекетгің қабілетті мемлекет болуы мүмкін емес.
Сондықтан Кеңес мемлекеті іс жүзінде өзінің өмір сүруін тоқтатудан көп
бұрын азаматтардың саяси санасында саяси ұйым ретінде жойыла бастады.
Коммунистік партия күйреген кезде Кеңес мемлекеті өзінен-өзі тарады, содан
соң мемлекеттік құрылым нысаны ретінде тек КСРО ғана емес, сондай-ақ саяси
ұйымның ерекше түрі ретінде социалистік мемлекеттің өзі тарап кетті.
Қазақстан мемлекеті азаматтық проблемасын идеяландырудан, оған таптық
тұрғыдан қараудан бірден бас тартты. Азаматтардың қоғамдағы жағдайларына
(мүліктік, қызметтік, таптық, партиялық және басқа) тәуелсіз бірігуіне
жұмылдыруда мұның ерекше мәні бар. Сөйтіп азаматтарды бір-біріне қарама-
қарсы әлеуметтік таптарға бөлу принципі жойылды. Мемлекеттің әлеуметтік
негізін оны өз меншігі деп есептейтін барлық аза маттары құратыны занды
түрде танылды. Бұл мемлекетке өте ауыр да күрделі жауаптылық жүктейді.
1.2 Қазақстан Республикасы заңнамаларындағы азаматтық ұғымы. Оны алу және
жою.
Қазақстан Республикасының зандары азаматтықты азаматтардың жиынтығы
арқылы емес, әр жеке адам бойынша белгілейді.
Қазақстан Республикасының азаматтығына адамның мемлекетпен арасындағы
өзара құқықтар мен бостандықтар жиынтығын білдіретін тұрақты саяси-құқықтық
байланыс Азаматтық ұғымы заң бойынша үш элементтен тұрады:
1) адамның мемлекетпен байланысы уақытша емес, тұрақты болуы тиіс. Адам өз
қалауы бойынша азаматтықты біресе қабылдап, біресе одан бас тарта алмайды;
2) адамның мемлекетпен байланысы саяси-құқықтық сипатта болады. Мемлекет
Қазақстан Республикасының азаматы болып табылмайтын кез келген адаммен
құқықтық байланысқа түсе алады. Бірақ саяси қатынас тек мемлекет пен оның
азаматы арасында ғана орнай алады;
3) мемлекет пен азаматтың арасында өзара құқық пен міндеттер белгіленеді.
Қазақстан Республикасы өзінің органдары мен лауазымды адамдары атынан
өз азаматтары алдында жауапты, ал Казақстан Республикасы азаматтары өзінің
Республикасы алдында жауапты. Ол Қазақстан Республикасының Конституциясын
және заңдарын сақтауға, оның мүдделерін, аумақтық тұтастығьн қорғауға, әдет-
ғұрып, дәстүрлерді, мемлекеттік тілді және оның аумағында тұратын басқа да
ұлт өкілдерінің тілдерін құрметтеуге, Қазақстан Республикасының қуатының,
егемендігі мен тәуелсіздігінің нығайтылуына үлес қосуға міндетті.
Қазақстан Республикасы азаматтығының негізгі мәселелері Конституциямен
және Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы Қазақстан
Республикасының Заңымен реттеледі Конститу цияға азаматтық туралы негізгі
қағидалар: барлық азаматтардың тендігі туралы, азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарының кепілдігі туралы, құқықтар мен бостандықтарының шектелуіне
жол берілмейтіндігі туралы, азаматтықтан айыруға, Республика шегінен
қуғындауға және басқаларына жол берілмейтіндігі туралы қағидалар
енгізілген. Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы Қазақстан
Республикасының Заңы: қандай адамдардың Қазақстан Республикасының азаматы
болып табылатынын, олардың құқықтық жағдайларын, азаматтықты алу және
тоқтату тәртібін, ата-аналардың азаматтығы өзгерген және бала етіп асырап
алған кездегі олардың балаларының азаматтығын, азаматтық мәселелері бойынша
мемлекеттік органдардың өкілеттігін, азаматтық мәселелері бойынша арыздар
мен ұсыныстарды қарау, шешімдерді орындау тәртібін, сондай-ақ азаматтық
мәселелері жөніндегі шешімдерге шағымдану төртібін белгілейді.
Қазақстан Республикасының азаматтары азаматтықты алу негіздеріне, шығу
тегіне, әлеуметтік және мүліктік жағдайлары на, нәсілді және ұлттық
сипатына, жынысына, біліміне, тіліне, дінге қатынасына, саяси және өзгеде
наным-сеніміне, руы мен қатынас сипатына, тұратын орнына және басқа мән-
жайларына қарамастан заң алдында тең.
а) Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы Қазақстан
Республикасы Заңы күшіне енген күнге — 1992 жылдың 1 наурызына Қазақстан
Республикасында тұрақты тұратын;
ә) Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы Қазақстан
Республикасы заңына сәйкес, Қазақстан Республикасының азаматтығын алған
адамдар Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады.
Қазақстан аумағында тұратын, Қазақстан Республикасының азаматы болып
табылмайтын және шетелдің азаматтығына жататындығына дәлелдемелері жоқ
адамдар азаматтығы жоқ адамдар деп есептеледі.
Қандай да бір болсын шет мемлекетке жататындығына дәлелдемесі бар
адамдар шетел азаматтары болып есептеледі.
Қазақстан Республикасының заңнамаларында белгіленген тәртіп бойынша
азаматтыққа ие болуыдың келесідей түрлері бар: 1) тууы бойынша; 2)
Қазақстан Республикасы азаматтығына қабылдану нәтижесінде; 3) Қазақстан
Республикасының халықаралық шарттарында көзделген негіздер бойынша; 4)
Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы Қазақстан Республикасы
Заңында көзделген өзге де негіздер бойынша алынады.
Бала өмірге келген кезде ата-аналарының екеуі де Қазақстан
Республикасының азаматтығында болса, қай жерде туғанына қарамастан бала
Қазақстан азаматы болып табылады. Егер бала өмірге келген кезде ата-
аналарының екеуі де Қазақстан Республикасынан тыс жерде тұрақты тұрса
баланың азаматтығы ата-аналарының жазбаша нысанда білдірген келісіміне орай
белгіленеді. Егер ата-аналарының бірі бала өмірге келген кезде Қазақстан
Республикасының азаматтығында болса, егер бала: 1) Қазақстан аумағында
туған; 2) Қазақстаннан тыс жерде туған, бірақ ата-аналарының немесе олардың
біреуінің осы кезде Қазақстан аумағында тұрақты тұратын орны болса, бала
Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады. Бала өмірге келген кезде
ата-аналарының біреуі Қазақстан Республикасының азаматтығында болса, ал
екіншісі азаматтығы жоқ адам болса, бала қай жерде туғанына қарамастан
Қазақстан азаматы болып табылады.
Көзделген шарттарға сәйкес олардың өтініштері бойынша Қазақстан
Республикасының азаматтығына қабылдануы мүмкін. Республика аумағында кем
дегенде бес жыл тұрақты тұратын, не оның азаматымен некелескен азаматтар
Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдануы мүмкін. Шетелдіктер мен
азаматтығы жоқ адамдардың мынадай санаттары: Кәмелеттік жасқа толмағандар
қабілетсіздер; Қазақстан Республикасына ерекше еңбек сіңіргендер; саяси
себептермен Қазақстан аумағын тастап кетуге мәжбүр болғандар және олардың
ұрпақтары; көрсетілген шарттарсыз Қазақстан азаматтығына қабылданады.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1993 жылғы 23 желтоқсандағы Жарлығымен
Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы Заңына бірқатар өзгерістер
енгізілді.
Аталмыш Жарлық бұрынғы Кеңес Одағының азаматтары арасындағы
қатынастардың кейбір ерекшеліктерін бейнелейді. Бұрынғы КСРО азаматтары бір
республикадан екіншісіне еркін қатынады. Туыс адамдардың әр түрлі
республикаларда тұруларына мүмкіндігі болды, тұрып жатты да және бір-
бірімен ешқандай қиындықсыз араласты. Алайда, КСРО-ның ыдырауының және
дербес мемлекеттердің құрылуының нәтижесінде жағдай өзгерді. Шекара
белгіленді және соған орай шектеулер қойылды. Бұл адамдардың қатынасына,
мемлекетаралық қатынастарға әсер етті. Бұрынғы КСРО республикалары
азаматтарының арасындағы тарихи қалыптасқан қатынастарды одан әрі нығайту
және Қазақстан азаматтығын алудың жеңілдетілген тәртібін белгілеу
мақсатында Жарлық Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы Заңына
өзгерістер енгізді. Отбасылық қатынастарды қалпына келтіру үшін бұрынғы
одақтас республикалардың Қазақстан Республикасы азаматтарына жақын туыстары
(балалары, жүбайы (зайыбы), ата-аналары, апа-сіңлілері, аға-інілері, атасы
мен әжесі) барлар Қазақстан азаматтығына қабылданатын болды. Жеңілдетілген
тәртіптің мәні мынада, Қазақстан Республикасының азаматтығын қабылдау
туралы тілек білдірген адамдардың өтініштері өтініш берген күннен алты
айдан кешіктірілмей қаралатын болды. Сонымен бірге осы Жарлық Қазақстан
Республикасының азаматтығы туралы Қазақстан Республикасы Заңымен
белгіленген басқа адамдардың азаматтық алуға қажетті 10 жылдық тұрақты тұру
мерзімін бес жылға дейін кемітті.
Тәртібін белгілеуге қатысты адамдар үшін қойылатын кәсіптер мен
талаптардың тізбесін бекітті. Бұл тізбеде мынадай кәсіптер: әртіс,
археолог, сәулетші, балетмейстр, биолог, микробиолог, дәрігер, геолог,
геофизик, дирижер, инженер, нұсқаушы-спортшы, ұшқыш-пилот, нұсқаушы-
сынақшы, қадағалаушы, математик, физика және астрономия саласындағы ғылыми
қызметкер, провизор, режиссер, құтқарушы, жаттықтырушы, мұғалім, химик,
суретші, штурман қәсіптері бөліп көрсетілген1.
Азаматтық туралы мәселелер Қазақстан Республикасының мемлекетаралық
шарттарымен шешіледі. Қазақстан Республикасы мен Беларусь Республикасының,
сондай-ақ Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы осы
мемлекеттердің азаматтығын алудың жеңілдетілген тәртібі туралы келісімге
осылай қол қойылды. Мұндай келісімдер аталған мемлекеттердің өздерінің
азаматтығының жалпыға бірдей нормаларын, құқықтары мен бостандықтарын
сақтауға, адамдардың тиісті тарихи және дәстүрлі достық байланыстарын
сақтау мен нығайтуға ұмтылудан туындайды. Келісімге сөйкес әр тарап басқа
елден өз аумағына тұрақты тұруға келген, бұрынғы КСРО азаматы екендігін
дәлелдеген азаматтарға азаматтық алудың жеңілдетілген (тіркелетін) тәртібін
ұсынады. Мұндай тәртіп төмендегідей шарттардың бірі орындалса: 1) егер
өтініш білдіруші азаматтығын алған тараптың аумағында туған немесе тұрақты
тұрған болса; 2) өтініш білдірушінің біреуі болса да азаматтығын алатын
тараптың аумағында тұрақты тұратын және жақын туыстары: жұбайы (зайыбы),
ата-аналарыңың (бала етіп асырап алғандардың) біреуі, баласы (оның ішіңде
асырап алған баласы), апа-сіңлісі, аға-інісі, атасы және әжесі оның
азаматтары болып табылса қолданылады. Ішкі істер органдары тараптардың
бірінің азаматтық алуын тіркеуді үш айдан асырылмайтын мерзімге
жеңілдетілген тәртіппен жүзеге асырады.
Келісімде ата-аналары азаматтығының өзгерілгеніне байланысты
балалардың азаматтығы өзгеруінің ерекше тәртібі қарастырылған. Ата-
аналарының азаматтығы өзгерген кезде, соған орай екеуі де басқа тараптың
азаматы болады не екеуі де тараптардың бірінің азаматтығынан шығады,
тиісінше олардың кәмелетке толмаған балаларының да азаматтығы өзгереді.
Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдаудың дәстүрлі де
жеңілдетілген тәртібі кейінде қабылдауға қарсылық білдіру негізі
колданылады.
Заңнамада белгіленген нормаларға сәйкес, азаматтыққа қабылдау туралы
өтініш, егер адам:
- адамзатқа қарсы халықаралық құқықпен көзделген кылмыс жасаса,
Қазақстан Республикасының егемендігі мен тәуелсіздігіне саналы түрде қарсы
шықса;
- Қазақстан Республикасы аумағының бірлігі мен тұтастығын бұзуға
шақырса;
- мемлекеттік тәуелсіздікке, халықтың денсаулығына нұқсан келтіретін,
заңға қарсы қызметті жүзеге асырса;
- мемлекетаралық, ұлтаралық және діни өшпенділікті тұтатса;
- мемлекеттік тілдің қызметіне қарсы әрекет етсе;
- террорлық әрекеті үшін сотталған болса;
- сотпен аса қауіпті қылмыскер деп танылса;
- басқа мемлекеттің азаматы болса, қабылданбайды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша басқа мемлекеттің
азаматы Республика азаматы болып танылмайды, яғни, қос азаматтық
танылмайды.
Осы ретте жалпы әлемдегі көптеген елдердің зандары қос азаматтыққа
рұқсат етпейтіндігін атап өткен жөн.
Қос азаматтық институты мемлекеттің мазмұнынын өзіне қайшы келеді.
Өйткені мемлекеттің әлеуметтік негізі, мемлекеттік биліктің кайнар көзі -
халық, ол мемлекетпен саяси байланыста болады. Қос азаматтық алған адамдар
санының көбеюі саяси себептер бойынша халықты тек бөлшектеуі мүмкін.
Егемендік, тәуелсіздік кез келген мемлекеттің бөлінбейтін қасиеті
болып табылады. Егемендік пен тәуелсіздік мемлекеттің бүкіл қуатымен, оның
осы мемлекеттің азаматтарына қызмет ететін Қарулы Күштерімен қорғалады. Қос
азаматтығы бар адамның, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz