Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік бірлігінің конституциялық-құқықтық сипаттамасы
2050 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік бірлігінің
конституциялық-құқықтық сипаттамасы
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Мемлекеттік биліктің құқықтық сипаттамасы, табиғаты ... ... ... ... ... ... ... 10
1. 1 Билік жалпы әлеуметтік
категория ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.2 Мемлекеттік биліктің
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Мемлекеттік билікті бөлу теориясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2 Қазақстан республикасындағы мемлекеттік билік органдары
... ... ... ... ... ... ...27
2.1 Қазақстан республикасының Президенті мемлекеттік биліктің кепілі
және рәмізі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2 Қазақстандағы республикасындағы мемлекеттік биліктің заң шығарушы
органдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .33
2.2.1 Парламент
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...33
2.2.2 Жергілікті өкілді органдар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
2.3 Қазақстан республикасындағы мемлекеттік биліктің атқарушы
органы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
2.3.1 Үкімет
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..51
2.3.2 Орталық атқарушы органдар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
2.3.3 Мемлекеттік аппарат қызметінің және ұйымдастырылуының негізгі
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3 Жергілікті атқарушы органдар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..58
3.1 Қазақстан республикасындағы мемлекеттік сот билігі
... ... ... ... ... ... .59
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
Пайдаланған дерек көздер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...67
Кіріспе
Мемлекеттік билік органдарының тамыр тартқан тереңі мен даму, жалғасу
жолдары – қазіргі құқықтану ғылымының, оның ішінде мемлекет және құқық
теориясының үлкен де күрделі, маңызды да мәнді мәселелерінің бірі.
Мемлекеттік билік органдары Қазақстан құқық және мемлекет
теорияларында ғылыми тұрғыдан жан-жақты толық зерттеле қойған жоқ. Себебі
бәрімізге белгілі жас мемлекетіміз – Қазақстан Республикасының өз алдына
дербес отау тігіп, тәуелсіздік алғанына он төрт жылдың жүзі болды. Көптен
күткен тәуелсіздігіміздің арқасында қазақ топырағында мемлекеттік билік
органдары қалыптасты. Тәуелсіздік алғаннан бергі он төрт жылда еліміздегі
мемлекеттік билік органдарының тұрақты қалыптасуының өзі соңғы бес-алты жыл
болар. Олай болса, отандық мемлекет және құқық теорияларында мемлекеттік
билеу органдары туралы ғылыми зерттеулер өте аз деп реніш айтқанымыз
орынсыз болар. Ендеше, неге болашақтан үміт күтпесе, еліміз тыныш, халқымыз
аман келешекте ғалым, заңгерлеріміз Қазақстан Республикасында мемлекеттік
билік органдары туралы әлі талай еңбектер жазары сөзсіз?!
Әлеуметтік теңсіздікке негізделген билік өзінің персоналдық нысанын
жоғалта алады. Себебі біз қызметте физикалық тұрғыдан күшті, қуатты болсын
немесе бізге ұнасын, ұнамасын бастықтың өкімін орындауға мәжбүрміз. Ол
қоғамда да өзінің нақты қатысушыларынан тәулсіз және әлеуметтік кеңістікте
жеткілікті дәрежеде тұрып, жүзеге асырылады. мысалы, отағасы, діни
қауымдастықтың рухани басшысы, мекеме жетекшісі, партия қолбасшысы бұлардың
барлығы әлеуметтік кеңістікте әртүрлі орында тұрса да өзінің бағдарламасы
бойынша міндетті шешімдерді қабылдауда айрықша құқыққа ие. Мұндай биліктің
тұрақты болуының себебі оның институциализациясында, әлеуметтік теңсіздікке
негізделген билік әлеуметтік институт болып табылады. Қазақстан
Республикасының 1995 жылы 30 тамызда қабылданған жаңа Ата Заңы еліміздің
тәуелсіз, демократиялық, құқықтық, зайырлы және егеменді мемлекет
белгілерін бекітіп айқындап берді. Өз дамуын кеңейте түскен мемлекетте
ерекше орын алатын орган жүйесі болып мемлекеттік аппарат табылады.
Конституцияда мемлекеттік аппарат тармақтарының әрқайсысына кең өкілеттік
берілген.
Біздің бұл еңбегіміз Мемлекеттік билік органдары: түсінігі және
түрлері деген тақырыпта өрбіп отырғандықтан әңгіме өзегі – Қазақстан
Республикасының мемлекеттік билік органдары.
Тақырыбымыздың өзектілігі, сол еліміздің билік бірлігінің
конституциялық – құқықтық ерекше сипатта болуында. Себебі жиырма жылдық
қана тәуелсіз еліміздің өтіп келе жатқан, құрып отырған биліктің
конституциялық- құқықтық сипатыәлем мойындап , бұл жолды өздеріне үлгі
ретінде алуы.
Жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік
бірлігінің конституциялық-құқықтық сипаттамасы, нысандары, құрылымы,
қағидалары туралы нақты әрі толық мазмұнын ашып беру.
Мемлекеттік билік мемлекеттік органдардың жүйесін өзімен
байланыстырады және мемлекет алдындағы мақсаттар мен міндеттерді жүзеге
асыру арқылы өз қызметін айқын көрсетеді. Қандай да болмасын мемлекеттің ең
негізгі құрамды элементі – бұл аппарат болып табылады.
Жұмыстың тақырыбының мазмұнын толығымен ашып көрсету мақсатында
төмендегідей сұрақтар қарастырылады. Олардың қатарына мыналар жатады:
- Мемлекеттік биліктің құқықтық сипаттамасы, табиғаты, нақтырақ айтқанда
түсінігі, белгілері және нысандары;
- Қазақстан республикасындағы мемлекеттік билік органдары нақтырақ толық
мәлімет беру,
- Мемлекеттік билік органдарын тармақтары бойынша ашу: атқарушы,
заңшығарушы, сот билігі түрінде;
- Қазақстан республикасының Президенті мемлекеттік биліктің кепілі және
рәмізін талдап беру.
Мемлекеттік билік – бұл қоғамды басқару үшін арнаулы құрылған мемлекет
органдарының біртұтас жүйесі. Оның нышандары: мемлекет қоғамды басқаратын
және тек қана қызметпен шұғылданатын адамдардан тұрады; мемлекеттік билік
мекеме мен органдардың байланыс жүйесі; мемлекет органдарының қызметі
ұйымдастырушылық, материалдық және әкімшілік кепілдіктерімен
қамсыздандырылады; мемлекеттік аппарат азаматтардың заңды мүдделер мен
құқықтарын қорғау үшін құрылады [1, 48б]
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет туралы Заңының 2-
бабында: Мемлекеттік қызмет – азаматтардың мемлекеттік органдар мен
олардың аппаратында конституциялық негізде жүзеге асырылатын және
мемлекеттік басқаруды жүзеге асыруға, мемлекеттің өзге де міндеттері мен
функцияларын іске асыруға бағытталған кәсіби қызмет делінген [2, 3б]
Мемлекеттік билік ерекше ішкі құрылысы бар: олардың арасындағы
қатынастар бір жүйеге біріктіріледі. Бұл жүйенің негізін экономика, саяси
қарым-қатынастар, сана-сезім құрайды. Осы жүйеде әрбір органның өзінің
орны, бір-бірімен қарым-қатынастары, қызметінің негізгі принциптері
көрсетіледі. Дамудың әрбір кезінде мемлекеттік органдардың орындайтын
қызмет бабы және істері өзгеріп отырады. Шығыс мемлекеттерде бүкіл
аппаратты бір орталыққа бағындыратын – патшаның билігі орнаған Парламенттік
республикада негізгі функциялар парламенттің қолында болады. Мемлекеттік
биліктің дамуының объективтік бағыттары байқалады: бюрократизация,
дифференция, кәсібиліктің өсуі. Мемлекеттің әрбір типіне мемлекеттік
аппараттың ерекше нышандары сәйкес келеді. Мемлекеттік қызмет –
конституциялық негізде баянды етілетін азаматтардың мемлекеттік органдар
мен оның аппаратындағы мемлекеттік басқаруды, басқа да мемлекеттік
міндеттер мен қызметтерді атқаруды жүзеге асыратын кәсіптік қызметі
Мемлекет биліктің, оның барлық бөлімшелерінің мазмұнын қоғамдық
өмірдің барлық салаларының тиісті ұйымдасуы мен тиімді қызмет етуін
қамтамасыз етуге бағытталған басқарушылық, ұйымдастырушылық қызмет құрайды.
Бұл қызметтің нысандары көп жағдайда басқарудағы заңдар мен құқықтық
механизмдердің қолданылу шамасына байланысты. Осыған сәйкес, мемлекеттік
аппарат қызметінің келесі нысандарын бөліп қарастыруға болады:
1) тікелей басқарушылық – бұл ғылыми ұсыныстар жасаумен,
тәжірибе алмасумен байланысты, құқықтық сипатты иеленбеген
қызмет түрлері;
2) құқықтық нысандар – бұл құқықтық заңды сипаттағы қызмет
түрлері, яғни, олар барлық субъектілер үшін міндетті болып
табылады және мемлекеттік міндетті салдарды туындатады.
Мемлекет биліктің қызметінің негізгі құқықтық нысандарына
мыналар жатады:
а) құқықшығармашылық қызмет – бұл нормативтік актілер жобаларын
дайындауға, оларды қабылдау мен жариялауға байланысты қызмет;
б) құқыққолданушы қызмет – бұл құқықтық нормаларды жүзеге асырумен
байланысты қызмет;
в) құқыққорғаушы қызмет – бұл заңдардың сақталуын бақылаумен және
қадағалаумен, кінәлі тұлғаларды заңды жауапкершілікке тартумен т.б.
байланысты қызмет[3, 22б.]
Зерттелу деңгейі. Біз бұл еңбегімізде мемлекеттік билік органдарының
түсінігін, түрлерін ресейлік және қазақстандық ғалымдардың зерттеулері мен
ой-пікірлерін қолдана отырып ашық көрсетуге тырыстық. Бұл жөніндегі
еңбектерден Ғ.Сапарғалиевтың Қазақстан Республикасының конституциялық
құқығын, А.М.Барнашевтың Теория разделения властей. Становление,
развитие, применение - деп аталатын әдебиетін, А.А.Гарановтың Парламент и
законодательная власть Казахстана монографиясын, тағы басқа бір қатар
еңбектерді атар едік.
Біз осы еңбекті жазарда алдымызға еңселі мақсат қойдық. Ол халық
игілігі аталатын мемлекеттің билік органдарын жинақталған материалдар мен
өзіміздің түйген ой-пікірлерімізді жүйелеп, саралап, тереңірек зерттеу.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік органдары туралы бір
ауыз сөз айтып, мақала жазбаған ғалымдар, заңгерлер, студенттер кемде-кем.
Соған қарамастан мемлекеттік билік органдары әлі толық зерттеліп болған
жоқ.
Зерттеудің әдістері және әдістемесі. Мемлекеттік билік органы бұл –
күрделі тақырып. Ал еңбектің басты мақсаты – осындай күрделі құқықтық
құбылыстың түсінігін ашып, түрлерін айқындап, жан-жақты тану.
Зерттеу жұмысында коғамдық ғылымдарға ортақ жалпы және арнайы танымдық
әдістер жүйесі: диалектикалық, салыстырмалы, функционалды талдау, жүйелеу
әдістер басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының нормативтік базасы. Іздену жұмысының нормативтік
бастауларын Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан
Республикасының конституциялық заңы, Қазақстан Республикасы Президентінің
жарлықтары құрады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысында мемлекеттік билік
органының құрылымдық ерекшелігі, Қазақстандағы билік жүйесінің орнығуының
тарихи-құқықтық алғышарттары, мемлекеттік басқару жүйесінің қалыптасуы мен
дамуының жолдары және оны жетілдіру жолдары кешенді тұрғыда зерттеліп отыр.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Дипломдық жұмыста
қол жеткізген ғылыми нәтижелерді Қазақстан Республикасында билік,
мемлекеттік билік негіздерін айқындауда пайдалануға болады. Сонымен қатар,
зерттеу жұмысының нәтижелері елімізде жүргізіліп, жалғасын тауып жатқан
құқықтық реформаларды одан әрі дамытуда пайдалы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың нәтижелерін, сонымен катар, елімізде заң оқу
орындарында мемлекет және құқық теориясы, Қазақстан Республикасының
мемлекет және құқық тарихы, салыстырмалы құкықтану, конституциялық құқық
және т.б. пәндерден дәрістер жүргізуде семинар сабақтарын өткізуде
қолданылуға ұсынылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
сегіз бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланылған дерек көздер тізімінен тұрады
1 Мемлекеттік биліктің құқықтық сипаттамасы, табиғаты
1.1 Билік жалпы әлеуметтік категория
Мемлекеттік билік органдарын толыққанды талқылау үшін алдымен билікті
жалпы әлеуметтік категория ретінде қарастырып, мазмұнын, мағынасын ашып
алуымыз қажет.
Билік болып қоғамда белгілі бір субъектінің (жеке тұлғаның, ұжымның,
ұйымның) екінші бір субъектіге (жеке тұлғаға, ұжымға, ұйымға) бағынып, яғни
сол субъектінің мүддесіне, еркіне бағынып, мінез-құлық дәріптеуі танылады.
Адамзат баласы өмір сүріп отырған қоғамда биліктің көптеген түрлері
тараған. Атап айтар болсақ: ру, тайпа билігі, экономикалық билік, қоғамдық
ұйымдардың билігі, ата-аналық билік, діни ағымдағы билік, осылардың
арасында ерекше орын алатын, қоғамға кең тараған, қазіргі біздің
мемлекетіміздің қадасын қағып, керегесін кеңейтіп отырған, осы еңбегіміздің
басты тақырыбының іргетасы болып отырған билік - саяси (мемлекеттік) билік.
Осы аталған саяси билік негізгі заңдық мағынада мемлекеттік билік
болып түсіндіріледі және мемлекеттің тікелей қатысуымен жүзеге асырылады.
К. Маркс мемлекеттік билікті жүзеге асыратын мемлекет пен оның әр-
түрлі органдары азаматтық қоғамның саяси тірегі болып табылады деп пікір
айтқан. Бұдан шығатын қорытынды мынадай: мемлекеттік билік - тікелей
мемлекетпен жүзеге асыратын, мемлекеттік органдардың өкілеттігі мен қолдауы
бойынша жүргізілетін, мемлекетпен белгілі бір әрекеттілік берілген немесе
санкцияланған қоғамдық биліктің айрықша нысаны. Сонымен қатар Ф.Энгельс
саяси (мемлекеттік) билік ерекше жариялылыққа ие билік деп атап айтқан. [
4, 69б]
Биліктің маңызды белгісінің бірі – күш. Себебі, әр мемлекетте билік әр-
қилы жағынан көрініс табады, мысалы бір мемлекетте мемлекеттік билік
мемлекет тарапынан тікелей зорлыққа бағытталса, екіншісінде – жасырын
мәжбірлеуге ие, сондай-ақ үшіншісінде ұйымдастырушылық қызметке ие.
Билік күші физикалық күш, қару-жарық күші (дубина, қару, атом бомбасы)
немесе бедел, ақыл-ой күші болуы мүмкін. Енді осы билік жайында ежелгі
ойшыл – ақылмандардың пікірлерін, ұстанған қағидаларын, бағыт-бағдарларын
толғап өтсек. Ежелгі ақылман Никколо Макиавелли өзінің Тақсыр атты
кітабында: Билік иесі елді әр-түрлі тәсілмен басқарады. Бірі - қабылдаған
заң жолымен, екіншісі- күш қолдану арқылы. Алғашқысы адамға, кейінгісі
айуанға тән. Елде тәртіп орнатайын десе, билік иесі осы екі тәсілді де тең
ұстағаны абзал, түсінігі молдарға заңды құрметтеуді үйрет, көнбегендерге
амал жоқ, күш қолдан. [ 5]
Өз бойыңа арыстан мен түлкінің мінезін қалыптастыр. Арыстан-айбатты,
түлкі-айлакер. Мұның бірін сыртқы, екіншісін ішкі жауыңа пайдалан. Қорқыт
та алдай біл, алда да қорқыта біл. Сонда ғана елдің тізгінін нық ұстайсьң
- деген.
Иә, әр ғасырлардың, әр қоғамдық құрылыстардың өзіндік билік құпиялары
болған. Ең бастысы билік иесі-жоғары лауазым иесі қарамағындағы, адалдық,
адамгершілік, жан тазалығы және өз-өзіне сенімділік мен мұндалап, көзе ұрып
тұруы шарт.
Жоғарыда атап өткен Тақсыр атты кітапшада, бұған керісінше,
билеушіні орға жығатын бес бірдей сүйкімсіз мінез көрсетілген. Олар:
тұрақсыздық. Жеңіл ойлылық, дөрекілік, сезімсіздік және дұрыс шешім
қабылдай алмаушылық.
Шығыс филасофтарының көне жазбаларында билік иелерін үш топқа
бөледі екен.
Біріншісі – кұдайдың өзі туа бітті ақыл дарытқандар. Мұндай билік
иелері ұзақ мерзім билік құрады және еліне көп жақсылық әкеледі.
Екіншісі - өзгенің істегенін көріп, әрекет жасайтындар. Бұлар көбінесе
қу болып келеді. Қоғамға өзгеріс әкелетіндей жаңалық жасай алмайды. Тек
ескіні ғана нығымдап ұстауға бейім тұрады.
Үшіншісі - өзі білмейтін және өзгеден тәлім алмайтындар. Бұлар билік
басына кездейсоқ келеді, олар кез-келген істі айқаймен, дауды соғыспен
шешуге құмар. Мұндай билік иелері бар ел түбінде қырғынға, байлығы тонауға
ұшырайды.
Наршахи деген ақылман: Халқың, қара нан жесе, сен де қара нан же,
әйтпесе сенімнен айырыласың. Биліктен ажырайсың - деп жазыпты. Өнеге сөз.
Қырғыз жазушысы, адамзаттың Айтматовы: Мен білетін биліктің екі тармағы
бар. Бірі - халқына қызмет ететін, екіншісі -өзіне және туған-
туысқандарына, тұқым-жұрағатына ғана көлеңкесі түсетін билік. Алғашқысы –
жауапкершілікті терең сезінуден, адалдықтан, кейінгісі эгоизм
парықсыздықтан туындайды - деген.2 Десе де, қазіргі біздің билік иелеріміз
кімнің, күйін күйттеп отыр, өзінің бе, жоқ әлде халқының ба? Халқының күйін
күйттеп, жоғын жоқтар билік иелері көп болса, біздің қоғамымызда қолын
созар қайыр-садақа сұраған қайыршылар саны азаяр еді. Осыны көріп
еліміздегі билік иелері өзімшіл ме деп қаласың. [6, 62б]
Біздің пікірімізше, қоғам рахаты тек мемлекет басшысына тәуелді.
Себебі, мемлекет басшысы айналасына жинайтын билік иелерін дұрыс саралауы
тиіс. Егер, мемлекеттік билік басына өңкей жағымпаздарды жинаса, өзінің де,
елінің де күні қараң. Өйткені жағымпаздар басшыны мақтамай тұра алмайды.
Ал, мақтау сөз у тәрізді, тұла бойыңды түгел билеп алады.
Алды-артыңды болжаудан қалдырады. Осының салдарынан халқыңды
ұмытасың. Қаптап жүрген мүсәпір - қайыршыларды көрмейсің. Сондықтан
Президент Үкіметті құруда мүше болушылардың психологиясына терең үңілуі
тиіс.
Афина патшасы Амасиске ғұлама Солон: Менің пікірімше үкімет билгін
халық билігіне айналдыра алған патша ғана даңқты болады-деп кеңес берген.
Олай болса, билік тізгінін ұстаған ақылмандардың кемеңгерлігі - ел бақыты.
Конфуций – біздің дәуірімізге дейінгі 551- 479 жылдары өмір сүрген қытай
халқының атақты философы, ойшылы. Оның ұлы қағидалары мен өсиеттерінен көне
қытайдың көптеген билеушілері тәлім алған. Тіпті ең бір қаһарлы
императордың өзі: Ел басқару ісінде қателессек, ұлы ұстазымыз кешірмейді-
ау - деп қорыққан. Конфуцийдің билік туралы ұлағатты сөздері бұл күнде
әлемнің барша тіліне аударылған.
Әр адам өз ісін адалдықпен атқара білсін. Билеуші елді билесін,
жұмысшы еңбек етсін, әке-әке, бала-бала орнында болсын. Тұрақтылықтың осы
қарапайым қағидасы бұзылса, мемлекет іштен іриді. Үлкен өрт кішкене шақпақ
тастан шыққан ұшқыннан басталады. [7, 103б]
Конфуцийдің қағидаларын Қытай көсемдері әлі күнге басшылыққа алып
отырады екен. Ал біздің билеушілеріміз, кешегі алты алашты аузына қаратқан
үш жүздің үш тарланы Төле бидің, Қазыбек бидің, Әйтеке бидің тағылымы мол
сөздерін біле ме екен ?!
Жалпы, билік иесі болу бақытына алуан салалы қызметтің, саяси
қақтығыстардың қойнауына түсіп ысылып, сыналған, ақылы мен парасаты,
кемеңгерлігі мен кеңдігі келіскен өзге тұстастарынан оқ бойы озық тұлға
ғана ие болуы тиіс қой.
Алайда бұл ереже біздің мемлекеттік органда отырған азаматтарымызға
тән емес. Мысалы, елімізде бір жылдары өткен Парламент депутаттарын сайлау
кезінде небір пәлелер болмады десеңізші. Бір депутатқа талапкер
сайлаушыларына аяқ киім үлестірген. Бірақ бәріне бір-бір сыңардан ғана.
Әлгі өлермен:
- Маған дауыс беріңдер. Қарсыластарымды жеңіп шықсам, екінші сыңарын
аласыңдар деп қоңторғай болып жүрген халықтың осал жерін басады. Қалған
талапкер - бақталастары қалсын ба, ақшаны оңды-солды шашып, судай ағызған.
Нәтижесінде аяқ киім үлестіргеннің бағы жанбады. Десе де, осындайлардьң
талайы Парламентке өтіп кетті. Бір кезде рухани жағынан таяз, бір жолғы
қызығы, мансабы, үшін халық мүддесін сатып жіберетін алаяқтардың талайы
қазір көзін ашып-жұмып Парламент залында отыр. Қарапайым жұрттың тағдыры
осындай азаматтарға қарап калды. Осы жайттарды зерделесек, бұл - біздің
демократиядан тапқан бір ұтылысымыз - осындай депутат ағаларымыз бен
апаларымызға қарап отырып кешегі грек саясаткері Солон еріксіз еске түседі.
Ол Саясаткерлік деген – алдампаздық демеп пе еді.
Еліміздегі мемлекеттік билік органдарының алшың басуы-қоғамымыздағы
демократияның бір көрінісі. Осыны пайдаланып, билік иелер әй дер әжеге, қой
дер қожаға құлақ аспауда. Алайда, демократия дегеніміз - өзіне тән шектеуі
мен шекарасы бар қатаң тәртіп. [8, 109б]. Қарапайым ғана мысал. Отбасы -
мемлекеттің үлгісі. Оның да көсем басшысы, сенімді қосшысы, орнықты
орындаушылары бар. Демократия, аузыма не келсе соны көкуге еркім бар деп,
келін атаның сақалына жармасып, ұл шешесінің бетінен алып жатса не болмақ?
Ырыс емес, үй-ішіне қып-қызыл төбелес алып келетін, рухани мәдениетке тамыр
жібермеген демократиядан не қайыр?!
Бақ пен сордың арасы - бір-ақ қадам депті императорлық тақ пен
тәжден айырылып, әулие Елена аралына жер аударылып бара жатқан Наполеон
Бонапарт өкініштен бармағын шайнап. Сол сияқты - біздегі билік иелері аңдап
баспаса, абайлап ұстамаса қолындағы биліктен айырылып қалуы ғажап емес.
Жалпы тілмен айтсақ билік - айбалтаның басы да, демократия - сабы. Ал
сабын ұстайтын әулетті қолдың иесі қашан да халық екенін естен шығармаған
жөн. Сондықтан бұл екеуін бөле жара караудың қажеті жоқ. Осы екі тірліктің
бірі бұзылса, екіншісі қисаймай тұрмайды. Мысалы, Люксембургте, көшеде келе
жатқан адам жолда жатқан әмиянды тауып алса, ол оны міндетті түрде
полицияға апарып тапсырады екен. Байыппен қарасақ. Бұл - қалыптасқан мінез
бен демократияның шынайылылығы.
Ал жоғалғанды тауып бермек түгілі, қолыңдағыны жұлып алатын біздің
қоғамда, демек билік те, демократия да, дұрыс орнықпай жатқаны-ау! Ендеше,
біз демократияға қол жеткіздік, аспаннан алтын жауады екен деген ұғымнан
арылуымыз қажет. Біз үшін - идеал қоғамның ауылы алыс. Осыны жан –
тәніңмен, бүкіл болмысыңмен түсіну парыз. Қолдағы билік пен мүмкіндікті
жалаң өз басына пайдаланбай, еліне жақсылық жасауға ұмтылса ғана
демократияның бағы жанады.
Ежелгі заң реформаторы Солон өз билігі хақында былайша толғанған: мен
халыққа билікті олар қажет еткен мөлшерде бердім. Олардың абыройын
шектемедім, бірақ артық құқық берген жоқпын. [9, 57б] Солон болса бұдан
ұтылмады, керісінше үнемі ұтыста болды.
Демек, біздегі билік иелері өз дәуірінде де, болашақ алдында да
ұтылмау үшін халық мүддесін өз мүддесінен артық қоюы керек. Сонда ғана
қоғамда демократия аясындағы билік салтанат құрары сөзсіз.
1.2 Мемлекеттік биліктің түсінігі
Сонымен, мемлекеттің бірден-бір орталығын құрайтын саяси (мемлекеттік)
билік дегеніміз не? Енді осы сұраққа жауап іздеп көрсек.
Билік бұл - бір жеке тұлғаның немесе топтың шешім қабылдау құқығы мен
мүмкіндігіне көрініс табатын өзге де жеке тұлға немесе топ үшін міндетті
сипатқа ие әлеуметтік қатынас, әлеуметтік институт, басқаша айтқанда бұл
басқару- орындау қатынасы, кейде бұл бұйрық берушілік пен бағынушылықтың
қатаң нысанында көрініс береді. Бір адамның басқа адамға бағыну негізінен
теңсіздікке жатады: табиғи теңсіздік (физикалық, интеллектуалдық) және
әлеуметтік теңсіздік (мәртебелілік, экономикалық, білімділік және т.б).
Табиғи теңсіздік негізінде пайда болатын билік қашанда жеке тұлға
аралық қарым-қатынас сипатына ие. Бұл жағдайда біз бір адамға бағынамыз.
Алайда жаңадан пайда болған жағдайда ол адам өз үстемдігін, артықшылығын
көрсете бере алмайды, біз оның өкімін орындамауымыз да ғажап емес.
Өкілетті органдар Қазақстан Республикасының мемлекеттік аппаратының
құрылымына мыналар жатады:
1. өздерінің тікелей биліктік функцияларын жүзеге асыру барысында
тығыз байланыстағы және өзара бағыныстылықтағы мемлекеттік
органдар;
2. биліктік өкілеттіктерге ие емес, алайда, экономика, білім беру,
мәдениет, денсаулық қорғау, ғылым т.б. салаларда жалпы әлеуметтік
функцияларды атқаратын мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындар;
3. басқарумен арнайы айналысатын мемлекеттік қызметшілер;
4. мемлекеттік аппараттың қызметін қамтамасыз ету үшін қажетті
ұйымдастырушылық, қаржылық және күштеу құралдары.
Мемлекеттік аппараттың өздерінің қызметтерін жүзеге асыруға
бағытталған мемлекеттік органдардан тұрады.
Мемлекеттік орган дегеніміз – бұл мемлекеттік міндеттерді орындаушы
және осы мақсатта сәйкес биліктік өкілеттікерді иеленген ұйым немесе
мекеме.
Мемлекеттік органдар бірнеше топқа бөлінеді, олар атқаратын
қызметтеріне сәйкес жүйе-жүйеге, сала-салаға жіктеледі. Мемлекеттік
органдар өкілеттігінің шеңберіне қарай үш топқа бөлінеді:
- мемлекеттік билік органдары;
- мемлекеттік атқару органдары;
- сот билігі.
Республика Президенті мемлекеттік аппаратта ерекше орын алады. Бірақ
ол үш биліктің біріне де жатпайды. Ол мемлекет билігінің барлық
тармақтарының келісіп жұмыс істеуін және өкімет органдарының халық
алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді.
Жоғарғы өкілеттік органдарды халық сайлайды. Парламент – заң шығару
функциясын жүзеге асыратын Республиканың ең жоғарғы өкілді органы.
Парламент тұрақты негізде жұмыс істейтін екі палатадан: Сенат және
Мәжілістен тұрады. Сенат облыстардан, республикалық маңызы бар қаладан және
астанасынан екі адамнан тиісінше барлық өкілді органдары депутаттарының
бірлескен отырысында сайланатын депутаттардан тұрады. Жеті депутатты
Президент тағайындайды. Мәжіліс Республиканың әкімшілік-аумақтық бөлінісі
ескеріле отырып, құрылатын және сайлаушылар саны шамамен тең бір мандатты
аумақтық сайлау округтері бойынша сайланатын алпыс жеті депутаттардан
тұрады. Негізінде заң шығару тек парламенттің құзыреті, бірақ кейде басқа
жоғарғы органдар осы жұмысқа кіріседі. Парламент кейбір заңдарды қабылдау
құқығын Президентке береді, оны делегаттық заңдылық деп атайды. Қазақстан
тарихында екі палаталық парламент 1995 жылғы Конституциясында жарияланған.
Бұл Парламенттің қабылдаған заңдарының сапасын көтеруге, парламентті
біршама тұрақты және орнықты органға айналдыру үшін қолданған шара.
Қазақстанның сайлау жүйесі мажоритарлық типке жатады, сайлауға депутаттар
жиырма бес жасқа толуы керек. Қазақстан парламентінің ерекшелігін жоғарғы
палатасының құрылуы және оның қызмет бабы көрсетеді. Депутаттардың бір
жартысы екі жылға, ал екінші жартысы төрт жылға сайланады. Сенатқа отыз
жасқа толған адамдар депутат болып сайланады. Парламент негізгі заң
шығарушы орган. Парламенттің сессиясы оның палаталарының бірлескен және
бөлек отырыстары түрінде өткізіледі. Парламенттің үйлестіруші органдары –
бюро, жұмыс органдары –тұрақты комитеттері, бірлескен комиссиялары болып
табылады. Президент мемлекеттің жоғарғы қызметкерлерін тағайындағанда
парламент келісімін береді, олардан есеп алады, соғыс және бітім
мәселелерін шешеді, халық референдум тағайындау туралы бастама көтереді,
конституциялық заңдылық туралы жыл сайын жолдауын тыңдайды, өзінің ішкі
сұрақтарын шешеді, және басқа да Конституция жүктеген өзге де
өкілеттіктерді жүзеге асырады [10, 3б ]
Қазақстан Республикасының Конституциясының 54-бабына сәйкес, Парламент
палаталарының бөлек отырысында мәселелерді әуелі Мәжілісте, ал содан кейін
Сенатта өз кезегімен қарау арқылы:
1) заңдар қабылдайды;
2) республикалық бюджетті және оның атқарылуы туралы есептерді,
бюджетке енгізілетін өзгертулер мен толықтыруларды талқылайды,
мемлекеттік салықтар мен алымдарды белгілейді және оларды алып
тастайды;
3) Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысының
мәселелерін шешу тәртібін белгілейді;
4) мемлекеттік наградаларды тағайындайды, Республиканың құрметті,
әскери және өзге де атақтарын, сыныптық шендерін, дипломатиялық
дәрежелерін белгілейді, Республиканың мемлекеттік рәміздерін
белгілейді;
5) мемлекеттік заемдар мен Республиканың экономикалық және өзге де
көмек көрсетуі туралы мәселелерді шешеді;
6) азаматтарға рақымшылық жасау туралы актілер шығарады;
Республиканың халықаралық шарттарын бекітеді және олардың күшін жояды
[11, 24б]
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының Парламенті және
оның депутаттарының мәртебесі туралы Конституциялық Заңының 9-бабына
сәйкес, Палаталарды мемлекеттік тілді еркін меңгерген өз депутаттарының
арасынан Палаталар депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен жасырын
дауыс беру арқылы Сенат пен Мәжіліс сайлаған төрағалар басқарады. Сенат
Төрағасының қызметіне кандидатураны Қазақстан Республикасының Президенті
ұсынады. Мәжіліс Төрағасының қызметіне кандидатураларды Палатаның
депутаттары ұсынады [12]
Палаталар әр Палатада саны жетіден аспайтын тұрақты комитеттер құрады.
Палаталардың бірлескен қызметіне қатысты мәселелерді шешу үшін Сенат пен
мәжіліс тепе-тең негізде бірлескен комиссиялар құруға хақылы.
Комитеттер мен комиссиялар өз құзырындағы мәселелер бойынша қаулылар
шығарады.
Комитеттер мен комиссияларды құру, олардың өкілеттігі және қызметін
ұйымдастыру тәртібі заңмен белгіленеді.
Парламент Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші бар Қазақстан
Республикасының заңдары, Парламенттің қаулылары, Сенат пен Мәжілістің
қаулылары түрінде заң актілерін қабылдайды.
Республиканың заңдары Республика Президенті қол қойғаннан кейін күшіне
енеді [13]
Атқару билігі өкіметтің қолында болады. Президенттік республикаларда
өкімет саяси және ұйымдық тұрғыдан президент қамтитын атқарушы билік
тармағына жатады. Парламенттің қатысуымен Президент басқарады әрі құрады,
оның дербес құзыретті алқалы шешуші органы. Кабинет мүшелері бүкіл халық
сайлаған Президент алдында дербес жауап береді. Үкіметтің нақты
егеменділігі нақты мемлекет басшысының субъективтік пікіріне тікелей
тәуелді. Қазақстан Республикасының үкіметі – атқарушы билікті жүзеге
асыратын, атқарушы органдардың жүйесін басқаратын және олардың қызметіне
басшылық ететін мемлекеттік орган. Оның заңдық ауқымы тұрғысынан –
Конституцияда және қолданылып жүрген заңдарда белгіленген
Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы Конституциялық Заңның 1-
бабына сәйкес, Үкімет Қазақстан Республикасының атқарушы билігін жүзеге
асырады, атқарушы органдардың жүйесін басқарады және олардың қызметіне
басшылық жасайды.
Үкіметті Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі, орынбасарлары,
Республика Үкіметінің аппаратының басшысы, Республика министрлері,
мемлекеттік комитеттердің төрағалары құрамында Республика Президенті
құрады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы Конституциялық Заңның 4-
бабына сәйкес, Республика Үкіметінің өкілеттік мерзімі төмендегідей:
Республика Үкіметі Президенттің өкілеттік мерзімі біткенше іс-қимыл
жасайды және жаңадан сайланған Республика Президенті алдында өзінің
өкілеттіктерін доғарады. Республика Үкіметінің жаңа құрамы бекітілгенге
дейін Республика үкіметі өз міндеттерін атқара береді [14]
Қазақстан Республикасының Конституциясының 60-бабында Үкіметтің
келесідей құзыреті берілген. Оларға қысқаша сипаттама беріп өтелік:
1) мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының, оның
қорғаныс қабілетінің, қауіпсіздігінің, қоғамдық тәртіпті
қамтамасыз етудің негізгі бағыттарын әзірлейді және олардың
жүзеге асырылуын ұйымдастырады;
2) Парламентке республикалық бюджетті және оның атқарылуы
туралы есепті әзірлеп ұсынады, бюджеттің атқарылуын
қамтамасыз етеді;
3) Мәжіліске заң жобаларын енгізеді және заңдардың орындалуын
қамтамасыз етеді;
4) Мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастырады;
5) Республиканың сыртқы саясатын жүргізу жөнінде шаралар
әзірлейді;
6) Министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің, өзге де
орталық және жергілікті атқарушы органдардың қызметіне
басшылық жасайды;
7) Республиканың министрліктері, мемлекеттік комитеттері, өзге
де орталық және жергілікті атқарушы органдары актілерінің
қолданылуын толық не бір бөлігінде жояды немесе тоқтата
тұрады;
8) Үкімет құрамына кірмейтін орталық атқарушы органдардың
басшыларын қызметке тағайындайды және қызметтен босатады;
Конституциямен, заңдармен және Президент актілерімен өзіне жүктелген
өзге де қызметтерді орындайды [13]
Үкімет құрылымы төмендегідей: Премьер-Министр, оның орынбасарлары,
Үкімет аппаратының басшысы, 17 министрлік және 11 мемлекеттік комитет, 9
агенттік бар. Олар өздерінің құзыреті бойынша бұйрық және инструкция
қабылдайды. Үкімет өзінің бүкіл қызметіне Конституцияда және Республика
Президентінің алдында жауапты. Премъер – Министр және оның орынбасарлары,
Үкімет аппаратының басшысы Төралқаның құрамына кіреді. Премьер-Министр
өзінің өкімімен Төралқа құрамына Үкіметтің басқа да мүшелерін кіргізуге
хақылы. Министрлік тиісті мемлекеттік басқару саласына басшылықты, сондай-
ақ заңдармен көзделген шекті-салааралық үйлестіруді жүзеге асыратын
Республика орталық атқарушы органы болып табылады.
Мемлекеттік комитет тиісті мемлекеттік басқару салаларында мемлекеттік
саясатты жүргізетін және осы мақсатта заңдарға салааралық үйлестіруді
жүзеге асыратын Республика комитеті, бас басқармасы, комиссиясы, агенттігі
және Үкімет құрамына кірмейтін өзге де республикалық мемлекеттік басқару
органы. Үкімет құрамында орталық атқарушы орган болып табылады.
Министрліктің, мемлекеттік комитеттің жанындағы департамент, агенттік,
сондай-ақ Республика министрлігінің, мемлекеттік комитеттің жанындағы өзге
де мемлекеттік басқару органы юолып табылады. Ол министрлігінің, министрлік
комитетінің құзыреті шегінде арнайы атқарушы және бақылау-қадағалау
функцияларының, сондай-ақ салааралық үйлестіруді не мемлекеттік басқару
саласында дербес басшылықты жүзеге асырады [15]
Енді, Республика Үкіметінің қызметін ұйымдастыру сұрақтарына тоқталып
өтетін болсақ.
Үкіметтің отырыстары айына кем дегенде бір рет өткізіліп отырады.
Үкіметтің отырыстарын Премьер-Министр не Республика Президенті шақырады
Үкіметтің отырыстарында Премьер-Министр төрағалық етеді, ол болмаған кезде
міндеттердің бөлінуіне сәйкес Премьер-Министрдің міндетін атқаратын Премьер-
Министрдің орынбасарлары төрағалық етеді. Үкімет ерекше маңызды мәселелерді
қарағанда оның отырыстарында Республика Президенті төрағалық етеді.
Үкімет мүшелерінің кемінде үштен екісі Үкімет отырысына қатысса,
отырыс құқылы болып саналады. Үкімет мүшелері оның отырыстарына алмастыру
құқығынсыз қатысады.
Үкімет отырыстары ашық нысанда өткізіледі. Президенттің не Премьер-
Министрдің бастамасымен Үкіметтің жабық отырыстары өткізілуі мүмкін. Үкімет
отырыстарын әзірлеу мен өткізу тәртібі Үкімет Регламентімен белгіленеді.
Республика Премьер- Министрі Үкіметтің жұмысын ұйымдастырады және
Үкімет мүшелерінің арасындағы қызметтік міндеттерді бөледі; Республика
Президентімен, Парламентпен, Конституциялық Кеңеспен, Жоғарғы Сотпен, Бас
прокуратурамен, басқа мемлекеттік органдармен қарым-қатынаста Үкіметтің
атынан өкілдік етеді немесе Үкімет атынан өкілдік етуді тапсырады;
халықаралық қатынастарда Үкімет атынан өкілдік етуді тапсырады; Үкімет
мүшелерінің орталық және жергілікті атқарушы органдар басшыларының есебін
тыңдап отырады; заңмен қарастырылған өзге де өкілеттіктерді атқарады [14]
Қазақстан Республикасының Конституциясының 75-бабына сәйкес, Қазақстан
Республикасында сот төрелігін тек қана сот жүзеге асырады. Сот билігі
азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғайды. Сот
ісін жүргізудің азаматтық, қылмыстық және заңмен белгіленген өзге де
нысандары арқылы жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасында сот жүйесін
Республиканың Жоғарғы Соты мен Республиканың жергілікті соттары (облыстық
және оларға теңестірілген соттары, аудандық (қалалық) құрайды. Республика
аумағында Қазақстан Республикасының Әскери соттары болады [13]
Республиканың тәуелсіздік алуына байланысты 1993 жылы қабылданған
Республикалық Конституцияда сот билігі Конституциялық Сотқа, Жоғарғы Сотқа
және Жоғарғы Төрелік Сотқа, сондай-ақ заң бойынша құрылатын төменгі
соттарға тиесілі екені көрсетіліп, сот билігінің өзге мемлекеттік
биліктердің қатарында екендігіне кепілдік берілді. Аталған Конституция
судьялардың сайлануы мерзімін 10 жылға дейін ұзартты.
1995 жылы 30 тамызда референдумда қабылданған мемлекетіміздің жаңа
Конституциясының дүниеге келуінен басталды. Жаңа кезең бойынша сот
құрылымына тек Республика Жоғары Соты және жергілікті соттар жататындығы
белгіленіп, бұл соттар тұрақты судьялардан тұратын болды. Сөйтіп, бұрынғы
Конституциялық Сот және Жоғарғы Төрелік Сот таратылды.
2000 жылдың 1 қыркүйегіндегі Қазақстан Республикасының Президентінің
Қазақстан Республикасындағы сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту жөніндегі
шаралар туралы Жарлығымен байланысты. Жарлықпен Республикадағы соттар
қызметін материалдық-техникалық және өзгедей қамтамасыз етуді жүзеге
асыратын уәкілетті орган ретінде Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты
жанындағы сот әкімшілігі жөніндегі комитет құрылып, сот билігі атқарушы
биліктің ықпалынан толығымен шығарылды.
Республикадағы сот билігінің тәуелсіздігін бекітудегі тарихи маңызы
бар келесі тағы бір оқиға – 2000 жылдың 25 желтоқсанында Қазақстан
Республикасындағы сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы
Конституциялық Заңның қабылдануы. Бұл Заң судьялардың құқықтық мәртебесін
және жаңа сот жүйесін бекітіп, Жоғарғы Сот Төрағасының және жергілікті
соттар төрағаларының өкілдіктерін кеңейтті [16]
Республиканың сот жүйесі Конституциямен және Республиканың
конституциялық заңымен белгіленеді. Республиканың Конституциясында
белгіленгендей, кез келген басқа органдардың, лауазымды тұлғалардың немесе
басқа тұлғаның сот функцияларын өзіне алуға хақысы жоқ. Сонымен қатар
Конституция қандай да бір атаумен арнаулы және төтенше соттар құруға жол
бермейді.
Сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және оның
мақсат-міндеті азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін қорғауды, Республика Конституциясының, заңдардың, өзге де
нормативтік-құқықтық актілерінің, халықаралық шарттардың орындалуын
қамтамасыз ету.
Соттар шешімдердің, үкімдері мен өзге де қаулылардың Республиканың
бүкіл аумағында міндетті күш болады, оларды орындамау, сол сияқты сотты
сыйламаудың өзге де көріністері заң бойынша жауапкершілікке әкеліп соғады .
Судья сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және Конституция мен
заңға ғана бағынады.
Сот төрелігін іске асыру жөніндегі соттың қызметіне қандай да болсын
араласуға жол берілмейді және ол заң бойынша жауапкершілікке әкеп соғады.
Нақты істер бойынша судьялар есеп бермейді.
Заңды қолданған кезде судья төмендегі принциптерді басшылыққа алуға
тиіс:
- адамның кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот үкімімен
танылғанша ол жасалған қылмысқа кінәлі емес деп есептеледі;
- бір құқық бұзушылық үшін ешкімді де қайтадан қылмыстық
немесе әкімшілік жауапқа тартуға болмайды;
- сотта әркім өз сөзін тыңдатуға құқылы;
- жауапкершілікті белгілейтін немесе күшейтетін, азаматтарға
жаңа міндеттемелер жүктейтін немесе олардың жағдайын
нашарлататын заңдардың кері күші болмайды. Егер құқық
бұзушылық жасалғаннан кейін ол үшін жауапкершілік заңмен
алынып тасталса немесе жеңілдетілсе, жаңа заң қолданылады;
- айыпталушы өзінің кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті емес;
- ешкім өзіне-өзі, жұбайына (зайыбына) және заңмен белгіленген
шектегі жақын туыстарына қарсы айғақ беруге міндетті емес.
Діни қызметшілер өздеріне сеніп сырын ашқандарға қарсы
куәгер болуға міндетті емес;
- заңсыз тәсілмен алынған айғақтардың заңды күші болмайды.
Ешкім өзінің жеке мойындауы негізінде ғана сотталуға тиіс
емес;
- адамның кінәлі екендігі жөніндегі кез келген күдік
айыпталушының пайдасына қарастырылады;
- қылмыстық заңды ұқсастығына қарай қолдануға жол берілмейді.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2000 жылдың 1 қыркүйегіндегі
Қазақстан Республикасының сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту жөніндегі
шаралар туралы Жарлығымен республикадағы сот тәуелсіздігінің жаңа бір
кезеңі басталды. Жарлықпен репсубликадағы сот тар қызметін материалдық-
техникалық және өзгедей қамтамасыз етуді жүзеге асыратын уәкілетті орган
ретінде Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты жанындағы Сот әкімшілігі
жөніндегі Комитет құрылып, сот билігі атқарушы биліктің ықпалынан толығымен
шығарылды.
Республикадағы сот билігінің тәуелсіздігін бекітудегі тарихи маңызы
бар келесі тағы бір оқиға 2000 жылғы 25 желтоқсандағы Қазақстан
Республикасындағы сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы
Конституциялық Заңның қабылдануы [16]
Мемлекеттік аппарат қызметінің және ұйымдастырылуының негізгі
қағидаларына келсек, ол мына негізде болады.
Қазіргі мемлекеттік аппараттың қызметі мынадай қағидалармен реттеледі:
мемлекет аппаратының ішкі құрылысы және құзыретінің нәтижелі, тиімді болуы.
Ол үшін оның қызметі демократиялық, Конституциялық, заңдылық принциптерге
сәйкес болуға тиіс. Мемлекеттің лауазымды адамдары, қызметкерлері
нормаларды жоғары этикалық дәрежеде орындауы қжет. Мемлекеттік аппарат
халықтың мүддесін қорғап, соны іске асыруға міндетті. Халықтың мемлекетті
басқару процесіне қатысуының демократиялық жолдары – оларды сайлауға
қатысуы, халықтың өкілдері мемлекеттік аппаратты құрады, азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарына мемлекет кепілдік береді. Халық мемлекеттік
аппараттың қызметіне көмек беру үшін қоғамдық ұйымдарды құрады, олар
мемлекеттік аппаратпен байланысатын саяси жүйені құрады. Конституцияның 33-
бабында Азаматтардың тікелей және өз өкілдері арқылы мемлекеттің өкілдік,
атқарушы және сот органдарының құрылуы мен жұмыс істеуі жөніндегі әрекетін
жүзеге асыру мүмкіндігі делінген. Қатысудың түрлері былай деп белгіленеді:
мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарына жеке және
ұжымдық өтініштер жолдау; мемлекеттік органдар мен өзін -өзі басқару
органдары сайлау және оларға сайлану, референдумға қатысу, мемлекеттік
қызметке кіру[17]
Мемлекеттік аппаратты ұйымдастырудың және оның қызметінің қағидалары –
бұл мемлекеттік органдарды құру мен олардың қызмет етуінің негізгі
бағыттарын анықтайтын бастамашылық ережелер. Оларға мыналар жатады:
1) адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының
артықшылығы қағидасы, бұл қағидаға сәйкес, мемлекеттік
қызметшілер аталған құқықтар мен бостандықтарды мойындауы
және қорғауы тиіс;
2) демократиялық қағидасы, бұл қағида мемлекеттік органдар
қызметін қалыптастыру мен ұйымдастыруға азаматтардың кең
көлемде қатысуын білдірді;
3) биліктің тармақтарға бөліну қағидасы, бұл қағида билік
органдары мен лауазымды тұлғалар тарапынан заңсыз
әрекеттерді болдырмауға негізделген;
4) заңдылық қағидасы, бұл барлық мемлекеттік қызметшілердің
Конституцияны, заңдар мен заңға сәйкес актілерді сақтау
міндеттілігін білдіреді;
5) жариялылық қағидасы, бұл қағида нақты бір мемлекеттік
органдардың тәжірибелік қызметіне қатысты құқық
субъектілерінің ақпараттармен танысуын білдіреді;
6) кәсібилік қағидасы, бұл қағида мемлекеттік аппарат
қызметінде мейлінше кәсіби қызметкерлерді пайдалануға
қолайлы жағдайлар жасайды;
7) алқалық пен жалғызіліктіліктің үйлесу қағидасы, бұл
қағида мемлекеттік аппараттың демократиялық және
бюрократиялық бастамаларының саналы сәйкестігін
қамтамасыз етеді;
8) сайлаушылық пен тағайындаушылықтың үйлесіру қағидасы, бұл
қағида мемлекеттік басқарудағы орталықтандыру мен
орталықсыздандырудың тиімді байланысын білдіреді;
9) бағыныстылық қағидасы, бұл қағида мемлекеттік органдардың
мемлекеттік аппараттағы әртүрлі деңгейде орналасқанын
білдіреді [18]
Яғни, билік әлеуметтік теңсіздік негізінде пайда болады, бірақ бұл
теңсіздік автоматты түрде билік қатынастарына ықпал етеді деген сөз емес.
Мысалы, мекеме директоры көрші заводтың жұмыскерлеріне өкім бере алмайды.
Билік беруге басқару, екіншісіне бағынуды мазмұндайтын нормалар мен
ережелер бекітілгенде ғана және осы ережені бұзғандар бойынша санкция
шыққанда ғана пайда болады. Міне, біз осы ережелерден кейін ғана билікті
әлеуметтік институтқа, әлеуметтік теңсіздікке негіздеген деп айта аламыз.
Қоғамда биліктің айрықша түрі бар. Оның басты белгісі болып билік
субъектілерімен қабылданған, қоғамның барлық мүшелері үшін міндетті болатын
шешім табылады. Бұл салықты өндіріп алу жөніндегі, меншік құқығын реттеуші
тәртіп жөніндегі, даулар мен келіспеушіліктерді шешу мен қарау тәртібі
жөніндегі шешімдер болуы мүмкін. Биліктің бұл түрі осы еңбегіміздің
мазмұнынан және бір бөліміне арқау болып отырған – мемлекеттік билік.
Мемлекеттік биліктің негізінен әлеуметтік теңсіздіктің ерекше түрі
енеді – ол саяси теңсіздік. Саяси теңсіздік бұл – саяси мәртебелердің
теңсіздігі. Адам жауапкершілігі мол шешім қабылдау құқығын Үкімет мүшесі
бола отырып, Парламент депутаты бола отырып, қоғамның иерархиялық
құрылуында өзінің ерекше мәртебесіне байланысты ала алады. Адамның осындай
дәрежеге жетуіне ықпал етуші факторлардың қатарына жеке тұлғаның ерекше
өзгешеліктерін атап айтуға болады: білім деңгейі, саяси ұйымдар қолдауы,
жаппай ақпарат құралдарына қол жеткізу және т.б.
Әлеуметтік теңсіздік қоғамды басқару үшін мүмкіндік туғызады. Себебі
социумның өмірлік координациясы үшін басқару орталығы ми штабы, сонымен
бірге жекелеген және топтық мүдделердің өзімшілдігін жеңу қажет.
Демек, қоғам тарихы – саяси теңсіздікті жою тарихы емес, бұл – қоғамды
ұйымдастырудың тиімді әдістерін құру және іздеу. Саяси билік қашанда
қоғамның дамуына үлес қосқан.
Саяси (мемлекеттік) билік қатынастарын реттейтін нормаларды сақтау
саяси социализация үрдісімен қамтамасыз етіледі: адам бала шағынан өзінен
орындауды талап ететін бұл нормалармен танысады. Жеке тұлға норманы сақтауы
өзіндік әдет, қарапайым іс болып кетеді.
Мемлекеттік биліктің пайда болуы және институализациялану үрдісі
мемлекеттің пайда болу және даму үрдісімен қатар жүреді. Себебі, саяси
шешімдерді қабылдаудың айрықша құқығы мемлекеттік органдарға тиесілі,
сондықтан мемлекеттік заң шығарудың соңғы нүктесі болып табылады.
Мемлекеттік билік органдары – мемлекеттік биліктік өкілеттерге ие және
өз құзыреті шегінде мемлекеттің белгілі бір міндеттері мен қызметтерін
жүзеге асыру үшін қажетті материалдық құралдарды иеленетін мемлекеттік
қызметкерлерден тұратын мемлекеттік механизмнің ұйымдасқан, рәсімделген
шаруашылықты бөлігі органдарының санын негіздейді.
Мемлекеттік билік органдары оның лигитимдігінің заңды қайнар көзі
ретіндегі критерий бойынша төмендегідей болып сараланады:
1. Конституциямен, республикалық заңдармен мемлекет қызметін және
міндетін тікелей орындау үшін республика субъектілерінің жарғысымен
бекітілетін органдар. (Республика Үкіметі, Парламенті, сот
органдары).
2. Жоғарыда аталған мемлекеттік органдардың түрлерінің өкілеттіктерін
орындауды қамтамасыз ету үшін құрылатын органдар (Президент
әкімшілігі және тағы басқалары).
Мемлекеттік билік органдары мемлекет механизмін қамтиды.
Мемлекеттік механизмі түсінігі мемлекеттік аппарат категориясымен
тығыз байланысты. Соңғысын екі мағынада: тар және кең мағынада түсінуіміз
қажет. Кең мағынада мемлекеттік аппарат түсінігі барлық мемлекеттік
органдардың жиынтығы ретінде мемлекеттік механизм анықтамасына сәйкес
келеді. Неғұрлым тар (арнайы) мағынада мемлекеттік аппарат ретінде
мемлекеттік басқару аппараты түсіндіріледі.
Ендеше, мемлекет билік бұл – Қазақстан Республикасының
Конституциясында, өзге де республикалық заңдарда бекітілген, тепе-теңдік
және тежемелік қағидасына негізделген мемлекеттік органдар жүйесі. Яғни,
мемлекеттік билік органдары мемлекеттік механизмге тоғысады. Біз қай
тұрғыдан болмасын, мемлекеттік билік органдарын қарастырғанда мемлекеттік
механизмді де қарастыруымыз қажет.
1.3 Мемлекеттік билікті бөлу теориясы
Билікті бөлу теориясы осыдан үш жүз жылдар бұрын пайда болған. Оның
негізін қалаушылар болып ағылшындық философ - материалист, материализмнің
идеялық - саяси доктринасын құрушы Джон Локк (1632 –1704) пен француздық
философ және құқықтанушы Шарль Луй Монтескье (1689-1755) шықты.
Мемлекеттік билік бөлудің маңыздылығы мен қажеттіліктері жөніндегі
Джон Локктың идеялары 1690 жылғы жарық көрген Мемлекеттік басқару туралы
екі трактат деген басты еңбегінде көрініс тапса, Монтескьенің идеялары
Персиялық хат романында мазмұндалады. Бұл еңбегінде Джон Локк билікті
бөліске салу керек, себебі абсолютті монархия-тирандық режимнің
қалыптасуына ықпал етсе, заңсыздық - адамзат болмыс - бітіміне қарама-
қайшы келеді, ал билікті бөлу қағидасы негізінде пайда болған жария саяси
(мемлекеттік) билік адамдардың табиғи болмыс-бітімін сақтап, мүдделерін
көздейді десе, Шарль Луи Монтескье. Әрбір мемлекеттік биліктің үш тегі
болуы керек: заң шығарушы билік, халықаралық құқық сұрақтарын жүргізетін
атқарушы билік және азаматтық құқық мәселелерімен айналысатын атқарушы
билік. [19, 68б]. Осы аталғандардың біріншісінде мемлекет басшысы немесе
мекеме уақытша немесе тұрақты заңдар шығарады және әрекет етіп жатқан
заңдардың күшін тоқтатады немесе оларға өзгертулер енгізеді. Ал екінші
биліктің құзыретіне соғыс жариялау, бейбітшілік орнату, өкілдерді қабылдау,
қауіпсіздікті қамтамасыз ету сияқты күрделі мәселелер енеді. Сондай-ақ,
үшінші билік қылмысты жазалауды, жеке тұлғалардың қақтығыстарын реттеуді
жүзеге асырады. Сонымен қатар ең соңғы билікті соттық билік деп
қарастыруымыз керек деп салиқалы пікір айтқан.
Мемлекеттік биліктің кеңестік концепциясының негізін қалаушылар
К.Маркс, Ф.Энгельс жене В.И.Ленин мемлекеттік билікті жұмысшы корпорация
ретінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
конституциялық-құқықтық сипаттамасы
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Мемлекеттік биліктің құқықтық сипаттамасы, табиғаты ... ... ... ... ... ... ... 10
1. 1 Билік жалпы әлеуметтік
категория ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.2 Мемлекеттік биліктің
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Мемлекеттік билікті бөлу теориясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2 Қазақстан республикасындағы мемлекеттік билік органдары
... ... ... ... ... ... ...27
2.1 Қазақстан республикасының Президенті мемлекеттік биліктің кепілі
және рәмізі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2 Қазақстандағы республикасындағы мемлекеттік биліктің заң шығарушы
органдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .33
2.2.1 Парламент
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...33
2.2.2 Жергілікті өкілді органдар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
2.3 Қазақстан республикасындағы мемлекеттік биліктің атқарушы
органы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
2.3.1 Үкімет
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..51
2.3.2 Орталық атқарушы органдар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
2.3.3 Мемлекеттік аппарат қызметінің және ұйымдастырылуының негізгі
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3 Жергілікті атқарушы органдар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..58
3.1 Қазақстан республикасындағы мемлекеттік сот билігі
... ... ... ... ... ... .59
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
Пайдаланған дерек көздер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...67
Кіріспе
Мемлекеттік билік органдарының тамыр тартқан тереңі мен даму, жалғасу
жолдары – қазіргі құқықтану ғылымының, оның ішінде мемлекет және құқық
теориясының үлкен де күрделі, маңызды да мәнді мәселелерінің бірі.
Мемлекеттік билік органдары Қазақстан құқық және мемлекет
теорияларында ғылыми тұрғыдан жан-жақты толық зерттеле қойған жоқ. Себебі
бәрімізге белгілі жас мемлекетіміз – Қазақстан Республикасының өз алдына
дербес отау тігіп, тәуелсіздік алғанына он төрт жылдың жүзі болды. Көптен
күткен тәуелсіздігіміздің арқасында қазақ топырағында мемлекеттік билік
органдары қалыптасты. Тәуелсіздік алғаннан бергі он төрт жылда еліміздегі
мемлекеттік билік органдарының тұрақты қалыптасуының өзі соңғы бес-алты жыл
болар. Олай болса, отандық мемлекет және құқық теорияларында мемлекеттік
билеу органдары туралы ғылыми зерттеулер өте аз деп реніш айтқанымыз
орынсыз болар. Ендеше, неге болашақтан үміт күтпесе, еліміз тыныш, халқымыз
аман келешекте ғалым, заңгерлеріміз Қазақстан Республикасында мемлекеттік
билік органдары туралы әлі талай еңбектер жазары сөзсіз?!
Әлеуметтік теңсіздікке негізделген билік өзінің персоналдық нысанын
жоғалта алады. Себебі біз қызметте физикалық тұрғыдан күшті, қуатты болсын
немесе бізге ұнасын, ұнамасын бастықтың өкімін орындауға мәжбүрміз. Ол
қоғамда да өзінің нақты қатысушыларынан тәулсіз және әлеуметтік кеңістікте
жеткілікті дәрежеде тұрып, жүзеге асырылады. мысалы, отағасы, діни
қауымдастықтың рухани басшысы, мекеме жетекшісі, партия қолбасшысы бұлардың
барлығы әлеуметтік кеңістікте әртүрлі орында тұрса да өзінің бағдарламасы
бойынша міндетті шешімдерді қабылдауда айрықша құқыққа ие. Мұндай биліктің
тұрақты болуының себебі оның институциализациясында, әлеуметтік теңсіздікке
негізделген билік әлеуметтік институт болып табылады. Қазақстан
Республикасының 1995 жылы 30 тамызда қабылданған жаңа Ата Заңы еліміздің
тәуелсіз, демократиялық, құқықтық, зайырлы және егеменді мемлекет
белгілерін бекітіп айқындап берді. Өз дамуын кеңейте түскен мемлекетте
ерекше орын алатын орган жүйесі болып мемлекеттік аппарат табылады.
Конституцияда мемлекеттік аппарат тармақтарының әрқайсысына кең өкілеттік
берілген.
Біздің бұл еңбегіміз Мемлекеттік билік органдары: түсінігі және
түрлері деген тақырыпта өрбіп отырғандықтан әңгіме өзегі – Қазақстан
Республикасының мемлекеттік билік органдары.
Тақырыбымыздың өзектілігі, сол еліміздің билік бірлігінің
конституциялық – құқықтық ерекше сипатта болуында. Себебі жиырма жылдық
қана тәуелсіз еліміздің өтіп келе жатқан, құрып отырған биліктің
конституциялық- құқықтық сипатыәлем мойындап , бұл жолды өздеріне үлгі
ретінде алуы.
Жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік
бірлігінің конституциялық-құқықтық сипаттамасы, нысандары, құрылымы,
қағидалары туралы нақты әрі толық мазмұнын ашып беру.
Мемлекеттік билік мемлекеттік органдардың жүйесін өзімен
байланыстырады және мемлекет алдындағы мақсаттар мен міндеттерді жүзеге
асыру арқылы өз қызметін айқын көрсетеді. Қандай да болмасын мемлекеттің ең
негізгі құрамды элементі – бұл аппарат болып табылады.
Жұмыстың тақырыбының мазмұнын толығымен ашып көрсету мақсатында
төмендегідей сұрақтар қарастырылады. Олардың қатарына мыналар жатады:
- Мемлекеттік биліктің құқықтық сипаттамасы, табиғаты, нақтырақ айтқанда
түсінігі, белгілері және нысандары;
- Қазақстан республикасындағы мемлекеттік билік органдары нақтырақ толық
мәлімет беру,
- Мемлекеттік билік органдарын тармақтары бойынша ашу: атқарушы,
заңшығарушы, сот билігі түрінде;
- Қазақстан республикасының Президенті мемлекеттік биліктің кепілі және
рәмізін талдап беру.
Мемлекеттік билік – бұл қоғамды басқару үшін арнаулы құрылған мемлекет
органдарының біртұтас жүйесі. Оның нышандары: мемлекет қоғамды басқаратын
және тек қана қызметпен шұғылданатын адамдардан тұрады; мемлекеттік билік
мекеме мен органдардың байланыс жүйесі; мемлекет органдарының қызметі
ұйымдастырушылық, материалдық және әкімшілік кепілдіктерімен
қамсыздандырылады; мемлекеттік аппарат азаматтардың заңды мүдделер мен
құқықтарын қорғау үшін құрылады [1, 48б]
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет туралы Заңының 2-
бабында: Мемлекеттік қызмет – азаматтардың мемлекеттік органдар мен
олардың аппаратында конституциялық негізде жүзеге асырылатын және
мемлекеттік басқаруды жүзеге асыруға, мемлекеттің өзге де міндеттері мен
функцияларын іске асыруға бағытталған кәсіби қызмет делінген [2, 3б]
Мемлекеттік билік ерекше ішкі құрылысы бар: олардың арасындағы
қатынастар бір жүйеге біріктіріледі. Бұл жүйенің негізін экономика, саяси
қарым-қатынастар, сана-сезім құрайды. Осы жүйеде әрбір органның өзінің
орны, бір-бірімен қарым-қатынастары, қызметінің негізгі принциптері
көрсетіледі. Дамудың әрбір кезінде мемлекеттік органдардың орындайтын
қызмет бабы және істері өзгеріп отырады. Шығыс мемлекеттерде бүкіл
аппаратты бір орталыққа бағындыратын – патшаның билігі орнаған Парламенттік
республикада негізгі функциялар парламенттің қолында болады. Мемлекеттік
биліктің дамуының объективтік бағыттары байқалады: бюрократизация,
дифференция, кәсібиліктің өсуі. Мемлекеттің әрбір типіне мемлекеттік
аппараттың ерекше нышандары сәйкес келеді. Мемлекеттік қызмет –
конституциялық негізде баянды етілетін азаматтардың мемлекеттік органдар
мен оның аппаратындағы мемлекеттік басқаруды, басқа да мемлекеттік
міндеттер мен қызметтерді атқаруды жүзеге асыратын кәсіптік қызметі
Мемлекет биліктің, оның барлық бөлімшелерінің мазмұнын қоғамдық
өмірдің барлық салаларының тиісті ұйымдасуы мен тиімді қызмет етуін
қамтамасыз етуге бағытталған басқарушылық, ұйымдастырушылық қызмет құрайды.
Бұл қызметтің нысандары көп жағдайда басқарудағы заңдар мен құқықтық
механизмдердің қолданылу шамасына байланысты. Осыған сәйкес, мемлекеттік
аппарат қызметінің келесі нысандарын бөліп қарастыруға болады:
1) тікелей басқарушылық – бұл ғылыми ұсыныстар жасаумен,
тәжірибе алмасумен байланысты, құқықтық сипатты иеленбеген
қызмет түрлері;
2) құқықтық нысандар – бұл құқықтық заңды сипаттағы қызмет
түрлері, яғни, олар барлық субъектілер үшін міндетті болып
табылады және мемлекеттік міндетті салдарды туындатады.
Мемлекет биліктің қызметінің негізгі құқықтық нысандарына
мыналар жатады:
а) құқықшығармашылық қызмет – бұл нормативтік актілер жобаларын
дайындауға, оларды қабылдау мен жариялауға байланысты қызмет;
б) құқыққолданушы қызмет – бұл құқықтық нормаларды жүзеге асырумен
байланысты қызмет;
в) құқыққорғаушы қызмет – бұл заңдардың сақталуын бақылаумен және
қадағалаумен, кінәлі тұлғаларды заңды жауапкершілікке тартумен т.б.
байланысты қызмет[3, 22б.]
Зерттелу деңгейі. Біз бұл еңбегімізде мемлекеттік билік органдарының
түсінігін, түрлерін ресейлік және қазақстандық ғалымдардың зерттеулері мен
ой-пікірлерін қолдана отырып ашық көрсетуге тырыстық. Бұл жөніндегі
еңбектерден Ғ.Сапарғалиевтың Қазақстан Республикасының конституциялық
құқығын, А.М.Барнашевтың Теория разделения властей. Становление,
развитие, применение - деп аталатын әдебиетін, А.А.Гарановтың Парламент и
законодательная власть Казахстана монографиясын, тағы басқа бір қатар
еңбектерді атар едік.
Біз осы еңбекті жазарда алдымызға еңселі мақсат қойдық. Ол халық
игілігі аталатын мемлекеттің билік органдарын жинақталған материалдар мен
өзіміздің түйген ой-пікірлерімізді жүйелеп, саралап, тереңірек зерттеу.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік органдары туралы бір
ауыз сөз айтып, мақала жазбаған ғалымдар, заңгерлер, студенттер кемде-кем.
Соған қарамастан мемлекеттік билік органдары әлі толық зерттеліп болған
жоқ.
Зерттеудің әдістері және әдістемесі. Мемлекеттік билік органы бұл –
күрделі тақырып. Ал еңбектің басты мақсаты – осындай күрделі құқықтық
құбылыстың түсінігін ашып, түрлерін айқындап, жан-жақты тану.
Зерттеу жұмысында коғамдық ғылымдарға ортақ жалпы және арнайы танымдық
әдістер жүйесі: диалектикалық, салыстырмалы, функционалды талдау, жүйелеу
әдістер басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының нормативтік базасы. Іздену жұмысының нормативтік
бастауларын Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан
Республикасының конституциялық заңы, Қазақстан Республикасы Президентінің
жарлықтары құрады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысында мемлекеттік билік
органының құрылымдық ерекшелігі, Қазақстандағы билік жүйесінің орнығуының
тарихи-құқықтық алғышарттары, мемлекеттік басқару жүйесінің қалыптасуы мен
дамуының жолдары және оны жетілдіру жолдары кешенді тұрғыда зерттеліп отыр.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Дипломдық жұмыста
қол жеткізген ғылыми нәтижелерді Қазақстан Республикасында билік,
мемлекеттік билік негіздерін айқындауда пайдалануға болады. Сонымен қатар,
зерттеу жұмысының нәтижелері елімізде жүргізіліп, жалғасын тауып жатқан
құқықтық реформаларды одан әрі дамытуда пайдалы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың нәтижелерін, сонымен катар, елімізде заң оқу
орындарында мемлекет және құқық теориясы, Қазақстан Республикасының
мемлекет және құқық тарихы, салыстырмалы құкықтану, конституциялық құқық
және т.б. пәндерден дәрістер жүргізуде семинар сабақтарын өткізуде
қолданылуға ұсынылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
сегіз бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланылған дерек көздер тізімінен тұрады
1 Мемлекеттік биліктің құқықтық сипаттамасы, табиғаты
1.1 Билік жалпы әлеуметтік категория
Мемлекеттік билік органдарын толыққанды талқылау үшін алдымен билікті
жалпы әлеуметтік категория ретінде қарастырып, мазмұнын, мағынасын ашып
алуымыз қажет.
Билік болып қоғамда белгілі бір субъектінің (жеке тұлғаның, ұжымның,
ұйымның) екінші бір субъектіге (жеке тұлғаға, ұжымға, ұйымға) бағынып, яғни
сол субъектінің мүддесіне, еркіне бағынып, мінез-құлық дәріптеуі танылады.
Адамзат баласы өмір сүріп отырған қоғамда биліктің көптеген түрлері
тараған. Атап айтар болсақ: ру, тайпа билігі, экономикалық билік, қоғамдық
ұйымдардың билігі, ата-аналық билік, діни ағымдағы билік, осылардың
арасында ерекше орын алатын, қоғамға кең тараған, қазіргі біздің
мемлекетіміздің қадасын қағып, керегесін кеңейтіп отырған, осы еңбегіміздің
басты тақырыбының іргетасы болып отырған билік - саяси (мемлекеттік) билік.
Осы аталған саяси билік негізгі заңдық мағынада мемлекеттік билік
болып түсіндіріледі және мемлекеттің тікелей қатысуымен жүзеге асырылады.
К. Маркс мемлекеттік билікті жүзеге асыратын мемлекет пен оның әр-
түрлі органдары азаматтық қоғамның саяси тірегі болып табылады деп пікір
айтқан. Бұдан шығатын қорытынды мынадай: мемлекеттік билік - тікелей
мемлекетпен жүзеге асыратын, мемлекеттік органдардың өкілеттігі мен қолдауы
бойынша жүргізілетін, мемлекетпен белгілі бір әрекеттілік берілген немесе
санкцияланған қоғамдық биліктің айрықша нысаны. Сонымен қатар Ф.Энгельс
саяси (мемлекеттік) билік ерекше жариялылыққа ие билік деп атап айтқан. [
4, 69б]
Биліктің маңызды белгісінің бірі – күш. Себебі, әр мемлекетте билік әр-
қилы жағынан көрініс табады, мысалы бір мемлекетте мемлекеттік билік
мемлекет тарапынан тікелей зорлыққа бағытталса, екіншісінде – жасырын
мәжбірлеуге ие, сондай-ақ үшіншісінде ұйымдастырушылық қызметке ие.
Билік күші физикалық күш, қару-жарық күші (дубина, қару, атом бомбасы)
немесе бедел, ақыл-ой күші болуы мүмкін. Енді осы билік жайында ежелгі
ойшыл – ақылмандардың пікірлерін, ұстанған қағидаларын, бағыт-бағдарларын
толғап өтсек. Ежелгі ақылман Никколо Макиавелли өзінің Тақсыр атты
кітабында: Билік иесі елді әр-түрлі тәсілмен басқарады. Бірі - қабылдаған
заң жолымен, екіншісі- күш қолдану арқылы. Алғашқысы адамға, кейінгісі
айуанға тән. Елде тәртіп орнатайын десе, билік иесі осы екі тәсілді де тең
ұстағаны абзал, түсінігі молдарға заңды құрметтеуді үйрет, көнбегендерге
амал жоқ, күш қолдан. [ 5]
Өз бойыңа арыстан мен түлкінің мінезін қалыптастыр. Арыстан-айбатты,
түлкі-айлакер. Мұның бірін сыртқы, екіншісін ішкі жауыңа пайдалан. Қорқыт
та алдай біл, алда да қорқыта біл. Сонда ғана елдің тізгінін нық ұстайсьң
- деген.
Иә, әр ғасырлардың, әр қоғамдық құрылыстардың өзіндік билік құпиялары
болған. Ең бастысы билік иесі-жоғары лауазым иесі қарамағындағы, адалдық,
адамгершілік, жан тазалығы және өз-өзіне сенімділік мен мұндалап, көзе ұрып
тұруы шарт.
Жоғарыда атап өткен Тақсыр атты кітапшада, бұған керісінше,
билеушіні орға жығатын бес бірдей сүйкімсіз мінез көрсетілген. Олар:
тұрақсыздық. Жеңіл ойлылық, дөрекілік, сезімсіздік және дұрыс шешім
қабылдай алмаушылық.
Шығыс филасофтарының көне жазбаларында билік иелерін үш топқа
бөледі екен.
Біріншісі – кұдайдың өзі туа бітті ақыл дарытқандар. Мұндай билік
иелері ұзақ мерзім билік құрады және еліне көп жақсылық әкеледі.
Екіншісі - өзгенің істегенін көріп, әрекет жасайтындар. Бұлар көбінесе
қу болып келеді. Қоғамға өзгеріс әкелетіндей жаңалық жасай алмайды. Тек
ескіні ғана нығымдап ұстауға бейім тұрады.
Үшіншісі - өзі білмейтін және өзгеден тәлім алмайтындар. Бұлар билік
басына кездейсоқ келеді, олар кез-келген істі айқаймен, дауды соғыспен
шешуге құмар. Мұндай билік иелері бар ел түбінде қырғынға, байлығы тонауға
ұшырайды.
Наршахи деген ақылман: Халқың, қара нан жесе, сен де қара нан же,
әйтпесе сенімнен айырыласың. Биліктен ажырайсың - деп жазыпты. Өнеге сөз.
Қырғыз жазушысы, адамзаттың Айтматовы: Мен білетін биліктің екі тармағы
бар. Бірі - халқына қызмет ететін, екіншісі -өзіне және туған-
туысқандарына, тұқым-жұрағатына ғана көлеңкесі түсетін билік. Алғашқысы –
жауапкершілікті терең сезінуден, адалдықтан, кейінгісі эгоизм
парықсыздықтан туындайды - деген.2 Десе де, қазіргі біздің билік иелеріміз
кімнің, күйін күйттеп отыр, өзінің бе, жоқ әлде халқының ба? Халқының күйін
күйттеп, жоғын жоқтар билік иелері көп болса, біздің қоғамымызда қолын
созар қайыр-садақа сұраған қайыршылар саны азаяр еді. Осыны көріп
еліміздегі билік иелері өзімшіл ме деп қаласың. [6, 62б]
Біздің пікірімізше, қоғам рахаты тек мемлекет басшысына тәуелді.
Себебі, мемлекет басшысы айналасына жинайтын билік иелерін дұрыс саралауы
тиіс. Егер, мемлекеттік билік басына өңкей жағымпаздарды жинаса, өзінің де,
елінің де күні қараң. Өйткені жағымпаздар басшыны мақтамай тұра алмайды.
Ал, мақтау сөз у тәрізді, тұла бойыңды түгел билеп алады.
Алды-артыңды болжаудан қалдырады. Осының салдарынан халқыңды
ұмытасың. Қаптап жүрген мүсәпір - қайыршыларды көрмейсің. Сондықтан
Президент Үкіметті құруда мүше болушылардың психологиясына терең үңілуі
тиіс.
Афина патшасы Амасиске ғұлама Солон: Менің пікірімше үкімет билгін
халық билігіне айналдыра алған патша ғана даңқты болады-деп кеңес берген.
Олай болса, билік тізгінін ұстаған ақылмандардың кемеңгерлігі - ел бақыты.
Конфуций – біздің дәуірімізге дейінгі 551- 479 жылдары өмір сүрген қытай
халқының атақты философы, ойшылы. Оның ұлы қағидалары мен өсиеттерінен көне
қытайдың көптеген билеушілері тәлім алған. Тіпті ең бір қаһарлы
императордың өзі: Ел басқару ісінде қателессек, ұлы ұстазымыз кешірмейді-
ау - деп қорыққан. Конфуцийдің билік туралы ұлағатты сөздері бұл күнде
әлемнің барша тіліне аударылған.
Әр адам өз ісін адалдықпен атқара білсін. Билеуші елді билесін,
жұмысшы еңбек етсін, әке-әке, бала-бала орнында болсын. Тұрақтылықтың осы
қарапайым қағидасы бұзылса, мемлекет іштен іриді. Үлкен өрт кішкене шақпақ
тастан шыққан ұшқыннан басталады. [7, 103б]
Конфуцийдің қағидаларын Қытай көсемдері әлі күнге басшылыққа алып
отырады екен. Ал біздің билеушілеріміз, кешегі алты алашты аузына қаратқан
үш жүздің үш тарланы Төле бидің, Қазыбек бидің, Әйтеке бидің тағылымы мол
сөздерін біле ме екен ?!
Жалпы, билік иесі болу бақытына алуан салалы қызметтің, саяси
қақтығыстардың қойнауына түсіп ысылып, сыналған, ақылы мен парасаты,
кемеңгерлігі мен кеңдігі келіскен өзге тұстастарынан оқ бойы озық тұлға
ғана ие болуы тиіс қой.
Алайда бұл ереже біздің мемлекеттік органда отырған азаматтарымызға
тән емес. Мысалы, елімізде бір жылдары өткен Парламент депутаттарын сайлау
кезінде небір пәлелер болмады десеңізші. Бір депутатқа талапкер
сайлаушыларына аяқ киім үлестірген. Бірақ бәріне бір-бір сыңардан ғана.
Әлгі өлермен:
- Маған дауыс беріңдер. Қарсыластарымды жеңіп шықсам, екінші сыңарын
аласыңдар деп қоңторғай болып жүрген халықтың осал жерін басады. Қалған
талапкер - бақталастары қалсын ба, ақшаны оңды-солды шашып, судай ағызған.
Нәтижесінде аяқ киім үлестіргеннің бағы жанбады. Десе де, осындайлардьң
талайы Парламентке өтіп кетті. Бір кезде рухани жағынан таяз, бір жолғы
қызығы, мансабы, үшін халық мүддесін сатып жіберетін алаяқтардың талайы
қазір көзін ашып-жұмып Парламент залында отыр. Қарапайым жұрттың тағдыры
осындай азаматтарға қарап калды. Осы жайттарды зерделесек, бұл - біздің
демократиядан тапқан бір ұтылысымыз - осындай депутат ағаларымыз бен
апаларымызға қарап отырып кешегі грек саясаткері Солон еріксіз еске түседі.
Ол Саясаткерлік деген – алдампаздық демеп пе еді.
Еліміздегі мемлекеттік билік органдарының алшың басуы-қоғамымыздағы
демократияның бір көрінісі. Осыны пайдаланып, билік иелер әй дер әжеге, қой
дер қожаға құлақ аспауда. Алайда, демократия дегеніміз - өзіне тән шектеуі
мен шекарасы бар қатаң тәртіп. [8, 109б]. Қарапайым ғана мысал. Отбасы -
мемлекеттің үлгісі. Оның да көсем басшысы, сенімді қосшысы, орнықты
орындаушылары бар. Демократия, аузыма не келсе соны көкуге еркім бар деп,
келін атаның сақалына жармасып, ұл шешесінің бетінен алып жатса не болмақ?
Ырыс емес, үй-ішіне қып-қызыл төбелес алып келетін, рухани мәдениетке тамыр
жібермеген демократиядан не қайыр?!
Бақ пен сордың арасы - бір-ақ қадам депті императорлық тақ пен
тәжден айырылып, әулие Елена аралына жер аударылып бара жатқан Наполеон
Бонапарт өкініштен бармағын шайнап. Сол сияқты - біздегі билік иелері аңдап
баспаса, абайлап ұстамаса қолындағы биліктен айырылып қалуы ғажап емес.
Жалпы тілмен айтсақ билік - айбалтаның басы да, демократия - сабы. Ал
сабын ұстайтын әулетті қолдың иесі қашан да халық екенін естен шығармаған
жөн. Сондықтан бұл екеуін бөле жара караудың қажеті жоқ. Осы екі тірліктің
бірі бұзылса, екіншісі қисаймай тұрмайды. Мысалы, Люксембургте, көшеде келе
жатқан адам жолда жатқан әмиянды тауып алса, ол оны міндетті түрде
полицияға апарып тапсырады екен. Байыппен қарасақ. Бұл - қалыптасқан мінез
бен демократияның шынайылылығы.
Ал жоғалғанды тауып бермек түгілі, қолыңдағыны жұлып алатын біздің
қоғамда, демек билік те, демократия да, дұрыс орнықпай жатқаны-ау! Ендеше,
біз демократияға қол жеткіздік, аспаннан алтын жауады екен деген ұғымнан
арылуымыз қажет. Біз үшін - идеал қоғамның ауылы алыс. Осыны жан –
тәніңмен, бүкіл болмысыңмен түсіну парыз. Қолдағы билік пен мүмкіндікті
жалаң өз басына пайдаланбай, еліне жақсылық жасауға ұмтылса ғана
демократияның бағы жанады.
Ежелгі заң реформаторы Солон өз билігі хақында былайша толғанған: мен
халыққа билікті олар қажет еткен мөлшерде бердім. Олардың абыройын
шектемедім, бірақ артық құқық берген жоқпын. [9, 57б] Солон болса бұдан
ұтылмады, керісінше үнемі ұтыста болды.
Демек, біздегі билік иелері өз дәуірінде де, болашақ алдында да
ұтылмау үшін халық мүддесін өз мүддесінен артық қоюы керек. Сонда ғана
қоғамда демократия аясындағы билік салтанат құрары сөзсіз.
1.2 Мемлекеттік биліктің түсінігі
Сонымен, мемлекеттің бірден-бір орталығын құрайтын саяси (мемлекеттік)
билік дегеніміз не? Енді осы сұраққа жауап іздеп көрсек.
Билік бұл - бір жеке тұлғаның немесе топтың шешім қабылдау құқығы мен
мүмкіндігіне көрініс табатын өзге де жеке тұлға немесе топ үшін міндетті
сипатқа ие әлеуметтік қатынас, әлеуметтік институт, басқаша айтқанда бұл
басқару- орындау қатынасы, кейде бұл бұйрық берушілік пен бағынушылықтың
қатаң нысанында көрініс береді. Бір адамның басқа адамға бағыну негізінен
теңсіздікке жатады: табиғи теңсіздік (физикалық, интеллектуалдық) және
әлеуметтік теңсіздік (мәртебелілік, экономикалық, білімділік және т.б).
Табиғи теңсіздік негізінде пайда болатын билік қашанда жеке тұлға
аралық қарым-қатынас сипатына ие. Бұл жағдайда біз бір адамға бағынамыз.
Алайда жаңадан пайда болған жағдайда ол адам өз үстемдігін, артықшылығын
көрсете бере алмайды, біз оның өкімін орындамауымыз да ғажап емес.
Өкілетті органдар Қазақстан Республикасының мемлекеттік аппаратының
құрылымына мыналар жатады:
1. өздерінің тікелей биліктік функцияларын жүзеге асыру барысында
тығыз байланыстағы және өзара бағыныстылықтағы мемлекеттік
органдар;
2. биліктік өкілеттіктерге ие емес, алайда, экономика, білім беру,
мәдениет, денсаулық қорғау, ғылым т.б. салаларда жалпы әлеуметтік
функцияларды атқаратын мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындар;
3. басқарумен арнайы айналысатын мемлекеттік қызметшілер;
4. мемлекеттік аппараттың қызметін қамтамасыз ету үшін қажетті
ұйымдастырушылық, қаржылық және күштеу құралдары.
Мемлекеттік аппараттың өздерінің қызметтерін жүзеге асыруға
бағытталған мемлекеттік органдардан тұрады.
Мемлекеттік орган дегеніміз – бұл мемлекеттік міндеттерді орындаушы
және осы мақсатта сәйкес биліктік өкілеттікерді иеленген ұйым немесе
мекеме.
Мемлекеттік органдар бірнеше топқа бөлінеді, олар атқаратын
қызметтеріне сәйкес жүйе-жүйеге, сала-салаға жіктеледі. Мемлекеттік
органдар өкілеттігінің шеңберіне қарай үш топқа бөлінеді:
- мемлекеттік билік органдары;
- мемлекеттік атқару органдары;
- сот билігі.
Республика Президенті мемлекеттік аппаратта ерекше орын алады. Бірақ
ол үш биліктің біріне де жатпайды. Ол мемлекет билігінің барлық
тармақтарының келісіп жұмыс істеуін және өкімет органдарының халық
алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді.
Жоғарғы өкілеттік органдарды халық сайлайды. Парламент – заң шығару
функциясын жүзеге асыратын Республиканың ең жоғарғы өкілді органы.
Парламент тұрақты негізде жұмыс істейтін екі палатадан: Сенат және
Мәжілістен тұрады. Сенат облыстардан, республикалық маңызы бар қаладан және
астанасынан екі адамнан тиісінше барлық өкілді органдары депутаттарының
бірлескен отырысында сайланатын депутаттардан тұрады. Жеті депутатты
Президент тағайындайды. Мәжіліс Республиканың әкімшілік-аумақтық бөлінісі
ескеріле отырып, құрылатын және сайлаушылар саны шамамен тең бір мандатты
аумақтық сайлау округтері бойынша сайланатын алпыс жеті депутаттардан
тұрады. Негізінде заң шығару тек парламенттің құзыреті, бірақ кейде басқа
жоғарғы органдар осы жұмысқа кіріседі. Парламент кейбір заңдарды қабылдау
құқығын Президентке береді, оны делегаттық заңдылық деп атайды. Қазақстан
тарихында екі палаталық парламент 1995 жылғы Конституциясында жарияланған.
Бұл Парламенттің қабылдаған заңдарының сапасын көтеруге, парламентті
біршама тұрақты және орнықты органға айналдыру үшін қолданған шара.
Қазақстанның сайлау жүйесі мажоритарлық типке жатады, сайлауға депутаттар
жиырма бес жасқа толуы керек. Қазақстан парламентінің ерекшелігін жоғарғы
палатасының құрылуы және оның қызмет бабы көрсетеді. Депутаттардың бір
жартысы екі жылға, ал екінші жартысы төрт жылға сайланады. Сенатқа отыз
жасқа толған адамдар депутат болып сайланады. Парламент негізгі заң
шығарушы орган. Парламенттің сессиясы оның палаталарының бірлескен және
бөлек отырыстары түрінде өткізіледі. Парламенттің үйлестіруші органдары –
бюро, жұмыс органдары –тұрақты комитеттері, бірлескен комиссиялары болып
табылады. Президент мемлекеттің жоғарғы қызметкерлерін тағайындағанда
парламент келісімін береді, олардан есеп алады, соғыс және бітім
мәселелерін шешеді, халық референдум тағайындау туралы бастама көтереді,
конституциялық заңдылық туралы жыл сайын жолдауын тыңдайды, өзінің ішкі
сұрақтарын шешеді, және басқа да Конституция жүктеген өзге де
өкілеттіктерді жүзеге асырады [10, 3б ]
Қазақстан Республикасының Конституциясының 54-бабына сәйкес, Парламент
палаталарының бөлек отырысында мәселелерді әуелі Мәжілісте, ал содан кейін
Сенатта өз кезегімен қарау арқылы:
1) заңдар қабылдайды;
2) республикалық бюджетті және оның атқарылуы туралы есептерді,
бюджетке енгізілетін өзгертулер мен толықтыруларды талқылайды,
мемлекеттік салықтар мен алымдарды белгілейді және оларды алып
тастайды;
3) Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысының
мәселелерін шешу тәртібін белгілейді;
4) мемлекеттік наградаларды тағайындайды, Республиканың құрметті,
әскери және өзге де атақтарын, сыныптық шендерін, дипломатиялық
дәрежелерін белгілейді, Республиканың мемлекеттік рәміздерін
белгілейді;
5) мемлекеттік заемдар мен Республиканың экономикалық және өзге де
көмек көрсетуі туралы мәселелерді шешеді;
6) азаматтарға рақымшылық жасау туралы актілер шығарады;
Республиканың халықаралық шарттарын бекітеді және олардың күшін жояды
[11, 24б]
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының Парламенті және
оның депутаттарының мәртебесі туралы Конституциялық Заңының 9-бабына
сәйкес, Палаталарды мемлекеттік тілді еркін меңгерген өз депутаттарының
арасынан Палаталар депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен жасырын
дауыс беру арқылы Сенат пен Мәжіліс сайлаған төрағалар басқарады. Сенат
Төрағасының қызметіне кандидатураны Қазақстан Республикасының Президенті
ұсынады. Мәжіліс Төрағасының қызметіне кандидатураларды Палатаның
депутаттары ұсынады [12]
Палаталар әр Палатада саны жетіден аспайтын тұрақты комитеттер құрады.
Палаталардың бірлескен қызметіне қатысты мәселелерді шешу үшін Сенат пен
мәжіліс тепе-тең негізде бірлескен комиссиялар құруға хақылы.
Комитеттер мен комиссиялар өз құзырындағы мәселелер бойынша қаулылар
шығарады.
Комитеттер мен комиссияларды құру, олардың өкілеттігі және қызметін
ұйымдастыру тәртібі заңмен белгіленеді.
Парламент Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші бар Қазақстан
Республикасының заңдары, Парламенттің қаулылары, Сенат пен Мәжілістің
қаулылары түрінде заң актілерін қабылдайды.
Республиканың заңдары Республика Президенті қол қойғаннан кейін күшіне
енеді [13]
Атқару билігі өкіметтің қолында болады. Президенттік республикаларда
өкімет саяси және ұйымдық тұрғыдан президент қамтитын атқарушы билік
тармағына жатады. Парламенттің қатысуымен Президент басқарады әрі құрады,
оның дербес құзыретті алқалы шешуші органы. Кабинет мүшелері бүкіл халық
сайлаған Президент алдында дербес жауап береді. Үкіметтің нақты
егеменділігі нақты мемлекет басшысының субъективтік пікіріне тікелей
тәуелді. Қазақстан Республикасының үкіметі – атқарушы билікті жүзеге
асыратын, атқарушы органдардың жүйесін басқаратын және олардың қызметіне
басшылық ететін мемлекеттік орган. Оның заңдық ауқымы тұрғысынан –
Конституцияда және қолданылып жүрген заңдарда белгіленген
Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы Конституциялық Заңның 1-
бабына сәйкес, Үкімет Қазақстан Республикасының атқарушы билігін жүзеге
асырады, атқарушы органдардың жүйесін басқарады және олардың қызметіне
басшылық жасайды.
Үкіметті Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі, орынбасарлары,
Республика Үкіметінің аппаратының басшысы, Республика министрлері,
мемлекеттік комитеттердің төрағалары құрамында Республика Президенті
құрады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы Конституциялық Заңның 4-
бабына сәйкес, Республика Үкіметінің өкілеттік мерзімі төмендегідей:
Республика Үкіметі Президенттің өкілеттік мерзімі біткенше іс-қимыл
жасайды және жаңадан сайланған Республика Президенті алдында өзінің
өкілеттіктерін доғарады. Республика Үкіметінің жаңа құрамы бекітілгенге
дейін Республика үкіметі өз міндеттерін атқара береді [14]
Қазақстан Республикасының Конституциясының 60-бабында Үкіметтің
келесідей құзыреті берілген. Оларға қысқаша сипаттама беріп өтелік:
1) мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының, оның
қорғаныс қабілетінің, қауіпсіздігінің, қоғамдық тәртіпті
қамтамасыз етудің негізгі бағыттарын әзірлейді және олардың
жүзеге асырылуын ұйымдастырады;
2) Парламентке республикалық бюджетті және оның атқарылуы
туралы есепті әзірлеп ұсынады, бюджеттің атқарылуын
қамтамасыз етеді;
3) Мәжіліске заң жобаларын енгізеді және заңдардың орындалуын
қамтамасыз етеді;
4) Мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастырады;
5) Республиканың сыртқы саясатын жүргізу жөнінде шаралар
әзірлейді;
6) Министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің, өзге де
орталық және жергілікті атқарушы органдардың қызметіне
басшылық жасайды;
7) Республиканың министрліктері, мемлекеттік комитеттері, өзге
де орталық және жергілікті атқарушы органдары актілерінің
қолданылуын толық не бір бөлігінде жояды немесе тоқтата
тұрады;
8) Үкімет құрамына кірмейтін орталық атқарушы органдардың
басшыларын қызметке тағайындайды және қызметтен босатады;
Конституциямен, заңдармен және Президент актілерімен өзіне жүктелген
өзге де қызметтерді орындайды [13]
Үкімет құрылымы төмендегідей: Премьер-Министр, оның орынбасарлары,
Үкімет аппаратының басшысы, 17 министрлік және 11 мемлекеттік комитет, 9
агенттік бар. Олар өздерінің құзыреті бойынша бұйрық және инструкция
қабылдайды. Үкімет өзінің бүкіл қызметіне Конституцияда және Республика
Президентінің алдында жауапты. Премъер – Министр және оның орынбасарлары,
Үкімет аппаратының басшысы Төралқаның құрамына кіреді. Премьер-Министр
өзінің өкімімен Төралқа құрамына Үкіметтің басқа да мүшелерін кіргізуге
хақылы. Министрлік тиісті мемлекеттік басқару саласына басшылықты, сондай-
ақ заңдармен көзделген шекті-салааралық үйлестіруді жүзеге асыратын
Республика орталық атқарушы органы болып табылады.
Мемлекеттік комитет тиісті мемлекеттік басқару салаларында мемлекеттік
саясатты жүргізетін және осы мақсатта заңдарға салааралық үйлестіруді
жүзеге асыратын Республика комитеті, бас басқармасы, комиссиясы, агенттігі
және Үкімет құрамына кірмейтін өзге де республикалық мемлекеттік басқару
органы. Үкімет құрамында орталық атқарушы орган болып табылады.
Министрліктің, мемлекеттік комитеттің жанындағы департамент, агенттік,
сондай-ақ Республика министрлігінің, мемлекеттік комитеттің жанындағы өзге
де мемлекеттік басқару органы юолып табылады. Ол министрлігінің, министрлік
комитетінің құзыреті шегінде арнайы атқарушы және бақылау-қадағалау
функцияларының, сондай-ақ салааралық үйлестіруді не мемлекеттік басқару
саласында дербес басшылықты жүзеге асырады [15]
Енді, Республика Үкіметінің қызметін ұйымдастыру сұрақтарына тоқталып
өтетін болсақ.
Үкіметтің отырыстары айына кем дегенде бір рет өткізіліп отырады.
Үкіметтің отырыстарын Премьер-Министр не Республика Президенті шақырады
Үкіметтің отырыстарында Премьер-Министр төрағалық етеді, ол болмаған кезде
міндеттердің бөлінуіне сәйкес Премьер-Министрдің міндетін атқаратын Премьер-
Министрдің орынбасарлары төрағалық етеді. Үкімет ерекше маңызды мәселелерді
қарағанда оның отырыстарында Республика Президенті төрағалық етеді.
Үкімет мүшелерінің кемінде үштен екісі Үкімет отырысына қатысса,
отырыс құқылы болып саналады. Үкімет мүшелері оның отырыстарына алмастыру
құқығынсыз қатысады.
Үкімет отырыстары ашық нысанда өткізіледі. Президенттің не Премьер-
Министрдің бастамасымен Үкіметтің жабық отырыстары өткізілуі мүмкін. Үкімет
отырыстарын әзірлеу мен өткізу тәртібі Үкімет Регламентімен белгіленеді.
Республика Премьер- Министрі Үкіметтің жұмысын ұйымдастырады және
Үкімет мүшелерінің арасындағы қызметтік міндеттерді бөледі; Республика
Президентімен, Парламентпен, Конституциялық Кеңеспен, Жоғарғы Сотпен, Бас
прокуратурамен, басқа мемлекеттік органдармен қарым-қатынаста Үкіметтің
атынан өкілдік етеді немесе Үкімет атынан өкілдік етуді тапсырады;
халықаралық қатынастарда Үкімет атынан өкілдік етуді тапсырады; Үкімет
мүшелерінің орталық және жергілікті атқарушы органдар басшыларының есебін
тыңдап отырады; заңмен қарастырылған өзге де өкілеттіктерді атқарады [14]
Қазақстан Республикасының Конституциясының 75-бабына сәйкес, Қазақстан
Республикасында сот төрелігін тек қана сот жүзеге асырады. Сот билігі
азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғайды. Сот
ісін жүргізудің азаматтық, қылмыстық және заңмен белгіленген өзге де
нысандары арқылы жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасында сот жүйесін
Республиканың Жоғарғы Соты мен Республиканың жергілікті соттары (облыстық
және оларға теңестірілген соттары, аудандық (қалалық) құрайды. Республика
аумағында Қазақстан Республикасының Әскери соттары болады [13]
Республиканың тәуелсіздік алуына байланысты 1993 жылы қабылданған
Республикалық Конституцияда сот билігі Конституциялық Сотқа, Жоғарғы Сотқа
және Жоғарғы Төрелік Сотқа, сондай-ақ заң бойынша құрылатын төменгі
соттарға тиесілі екені көрсетіліп, сот билігінің өзге мемлекеттік
биліктердің қатарында екендігіне кепілдік берілді. Аталған Конституция
судьялардың сайлануы мерзімін 10 жылға дейін ұзартты.
1995 жылы 30 тамызда референдумда қабылданған мемлекетіміздің жаңа
Конституциясының дүниеге келуінен басталды. Жаңа кезең бойынша сот
құрылымына тек Республика Жоғары Соты және жергілікті соттар жататындығы
белгіленіп, бұл соттар тұрақты судьялардан тұратын болды. Сөйтіп, бұрынғы
Конституциялық Сот және Жоғарғы Төрелік Сот таратылды.
2000 жылдың 1 қыркүйегіндегі Қазақстан Республикасының Президентінің
Қазақстан Республикасындағы сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту жөніндегі
шаралар туралы Жарлығымен байланысты. Жарлықпен Республикадағы соттар
қызметін материалдық-техникалық және өзгедей қамтамасыз етуді жүзеге
асыратын уәкілетті орган ретінде Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты
жанындағы сот әкімшілігі жөніндегі комитет құрылып, сот билігі атқарушы
биліктің ықпалынан толығымен шығарылды.
Республикадағы сот билігінің тәуелсіздігін бекітудегі тарихи маңызы
бар келесі тағы бір оқиға – 2000 жылдың 25 желтоқсанында Қазақстан
Республикасындағы сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы
Конституциялық Заңның қабылдануы. Бұл Заң судьялардың құқықтық мәртебесін
және жаңа сот жүйесін бекітіп, Жоғарғы Сот Төрағасының және жергілікті
соттар төрағаларының өкілдіктерін кеңейтті [16]
Республиканың сот жүйесі Конституциямен және Республиканың
конституциялық заңымен белгіленеді. Республиканың Конституциясында
белгіленгендей, кез келген басқа органдардың, лауазымды тұлғалардың немесе
басқа тұлғаның сот функцияларын өзіне алуға хақысы жоқ. Сонымен қатар
Конституция қандай да бір атаумен арнаулы және төтенше соттар құруға жол
бермейді.
Сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және оның
мақсат-міндеті азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін қорғауды, Республика Конституциясының, заңдардың, өзге де
нормативтік-құқықтық актілерінің, халықаралық шарттардың орындалуын
қамтамасыз ету.
Соттар шешімдердің, үкімдері мен өзге де қаулылардың Республиканың
бүкіл аумағында міндетті күш болады, оларды орындамау, сол сияқты сотты
сыйламаудың өзге де көріністері заң бойынша жауапкершілікке әкеліп соғады .
Судья сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және Конституция мен
заңға ғана бағынады.
Сот төрелігін іске асыру жөніндегі соттың қызметіне қандай да болсын
араласуға жол берілмейді және ол заң бойынша жауапкершілікке әкеп соғады.
Нақты істер бойынша судьялар есеп бермейді.
Заңды қолданған кезде судья төмендегі принциптерді басшылыққа алуға
тиіс:
- адамның кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот үкімімен
танылғанша ол жасалған қылмысқа кінәлі емес деп есептеледі;
- бір құқық бұзушылық үшін ешкімді де қайтадан қылмыстық
немесе әкімшілік жауапқа тартуға болмайды;
- сотта әркім өз сөзін тыңдатуға құқылы;
- жауапкершілікті белгілейтін немесе күшейтетін, азаматтарға
жаңа міндеттемелер жүктейтін немесе олардың жағдайын
нашарлататын заңдардың кері күші болмайды. Егер құқық
бұзушылық жасалғаннан кейін ол үшін жауапкершілік заңмен
алынып тасталса немесе жеңілдетілсе, жаңа заң қолданылады;
- айыпталушы өзінің кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті емес;
- ешкім өзіне-өзі, жұбайына (зайыбына) және заңмен белгіленген
шектегі жақын туыстарына қарсы айғақ беруге міндетті емес.
Діни қызметшілер өздеріне сеніп сырын ашқандарға қарсы
куәгер болуға міндетті емес;
- заңсыз тәсілмен алынған айғақтардың заңды күші болмайды.
Ешкім өзінің жеке мойындауы негізінде ғана сотталуға тиіс
емес;
- адамның кінәлі екендігі жөніндегі кез келген күдік
айыпталушының пайдасына қарастырылады;
- қылмыстық заңды ұқсастығына қарай қолдануға жол берілмейді.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2000 жылдың 1 қыркүйегіндегі
Қазақстан Республикасының сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту жөніндегі
шаралар туралы Жарлығымен республикадағы сот тәуелсіздігінің жаңа бір
кезеңі басталды. Жарлықпен репсубликадағы сот тар қызметін материалдық-
техникалық және өзгедей қамтамасыз етуді жүзеге асыратын уәкілетті орган
ретінде Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты жанындағы Сот әкімшілігі
жөніндегі Комитет құрылып, сот билігі атқарушы биліктің ықпалынан толығымен
шығарылды.
Республикадағы сот билігінің тәуелсіздігін бекітудегі тарихи маңызы
бар келесі тағы бір оқиға 2000 жылғы 25 желтоқсандағы Қазақстан
Республикасындағы сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы
Конституциялық Заңның қабылдануы [16]
Мемлекеттік аппарат қызметінің және ұйымдастырылуының негізгі
қағидаларына келсек, ол мына негізде болады.
Қазіргі мемлекеттік аппараттың қызметі мынадай қағидалармен реттеледі:
мемлекет аппаратының ішкі құрылысы және құзыретінің нәтижелі, тиімді болуы.
Ол үшін оның қызметі демократиялық, Конституциялық, заңдылық принциптерге
сәйкес болуға тиіс. Мемлекеттің лауазымды адамдары, қызметкерлері
нормаларды жоғары этикалық дәрежеде орындауы қжет. Мемлекеттік аппарат
халықтың мүддесін қорғап, соны іске асыруға міндетті. Халықтың мемлекетті
басқару процесіне қатысуының демократиялық жолдары – оларды сайлауға
қатысуы, халықтың өкілдері мемлекеттік аппаратты құрады, азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарына мемлекет кепілдік береді. Халық мемлекеттік
аппараттың қызметіне көмек беру үшін қоғамдық ұйымдарды құрады, олар
мемлекеттік аппаратпен байланысатын саяси жүйені құрады. Конституцияның 33-
бабында Азаматтардың тікелей және өз өкілдері арқылы мемлекеттің өкілдік,
атқарушы және сот органдарының құрылуы мен жұмыс істеуі жөніндегі әрекетін
жүзеге асыру мүмкіндігі делінген. Қатысудың түрлері былай деп белгіленеді:
мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарына жеке және
ұжымдық өтініштер жолдау; мемлекеттік органдар мен өзін -өзі басқару
органдары сайлау және оларға сайлану, референдумға қатысу, мемлекеттік
қызметке кіру[17]
Мемлекеттік аппаратты ұйымдастырудың және оның қызметінің қағидалары –
бұл мемлекеттік органдарды құру мен олардың қызмет етуінің негізгі
бағыттарын анықтайтын бастамашылық ережелер. Оларға мыналар жатады:
1) адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының
артықшылығы қағидасы, бұл қағидаға сәйкес, мемлекеттік
қызметшілер аталған құқықтар мен бостандықтарды мойындауы
және қорғауы тиіс;
2) демократиялық қағидасы, бұл қағида мемлекеттік органдар
қызметін қалыптастыру мен ұйымдастыруға азаматтардың кең
көлемде қатысуын білдірді;
3) биліктің тармақтарға бөліну қағидасы, бұл қағида билік
органдары мен лауазымды тұлғалар тарапынан заңсыз
әрекеттерді болдырмауға негізделген;
4) заңдылық қағидасы, бұл барлық мемлекеттік қызметшілердің
Конституцияны, заңдар мен заңға сәйкес актілерді сақтау
міндеттілігін білдіреді;
5) жариялылық қағидасы, бұл қағида нақты бір мемлекеттік
органдардың тәжірибелік қызметіне қатысты құқық
субъектілерінің ақпараттармен танысуын білдіреді;
6) кәсібилік қағидасы, бұл қағида мемлекеттік аппарат
қызметінде мейлінше кәсіби қызметкерлерді пайдалануға
қолайлы жағдайлар жасайды;
7) алқалық пен жалғызіліктіліктің үйлесу қағидасы, бұл
қағида мемлекеттік аппараттың демократиялық және
бюрократиялық бастамаларының саналы сәйкестігін
қамтамасыз етеді;
8) сайлаушылық пен тағайындаушылықтың үйлесіру қағидасы, бұл
қағида мемлекеттік басқарудағы орталықтандыру мен
орталықсыздандырудың тиімді байланысын білдіреді;
9) бағыныстылық қағидасы, бұл қағида мемлекеттік органдардың
мемлекеттік аппараттағы әртүрлі деңгейде орналасқанын
білдіреді [18]
Яғни, билік әлеуметтік теңсіздік негізінде пайда болады, бірақ бұл
теңсіздік автоматты түрде билік қатынастарына ықпал етеді деген сөз емес.
Мысалы, мекеме директоры көрші заводтың жұмыскерлеріне өкім бере алмайды.
Билік беруге басқару, екіншісіне бағынуды мазмұндайтын нормалар мен
ережелер бекітілгенде ғана және осы ережені бұзғандар бойынша санкция
шыққанда ғана пайда болады. Міне, біз осы ережелерден кейін ғана билікті
әлеуметтік институтқа, әлеуметтік теңсіздікке негіздеген деп айта аламыз.
Қоғамда биліктің айрықша түрі бар. Оның басты белгісі болып билік
субъектілерімен қабылданған, қоғамның барлық мүшелері үшін міндетті болатын
шешім табылады. Бұл салықты өндіріп алу жөніндегі, меншік құқығын реттеуші
тәртіп жөніндегі, даулар мен келіспеушіліктерді шешу мен қарау тәртібі
жөніндегі шешімдер болуы мүмкін. Биліктің бұл түрі осы еңбегіміздің
мазмұнынан және бір бөліміне арқау болып отырған – мемлекеттік билік.
Мемлекеттік биліктің негізінен әлеуметтік теңсіздіктің ерекше түрі
енеді – ол саяси теңсіздік. Саяси теңсіздік бұл – саяси мәртебелердің
теңсіздігі. Адам жауапкершілігі мол шешім қабылдау құқығын Үкімет мүшесі
бола отырып, Парламент депутаты бола отырып, қоғамның иерархиялық
құрылуында өзінің ерекше мәртебесіне байланысты ала алады. Адамның осындай
дәрежеге жетуіне ықпал етуші факторлардың қатарына жеке тұлғаның ерекше
өзгешеліктерін атап айтуға болады: білім деңгейі, саяси ұйымдар қолдауы,
жаппай ақпарат құралдарына қол жеткізу және т.б.
Әлеуметтік теңсіздік қоғамды басқару үшін мүмкіндік туғызады. Себебі
социумның өмірлік координациясы үшін басқару орталығы ми штабы, сонымен
бірге жекелеген және топтық мүдделердің өзімшілдігін жеңу қажет.
Демек, қоғам тарихы – саяси теңсіздікті жою тарихы емес, бұл – қоғамды
ұйымдастырудың тиімді әдістерін құру және іздеу. Саяси билік қашанда
қоғамның дамуына үлес қосқан.
Саяси (мемлекеттік) билік қатынастарын реттейтін нормаларды сақтау
саяси социализация үрдісімен қамтамасыз етіледі: адам бала шағынан өзінен
орындауды талап ететін бұл нормалармен танысады. Жеке тұлға норманы сақтауы
өзіндік әдет, қарапайым іс болып кетеді.
Мемлекеттік биліктің пайда болуы және институализациялану үрдісі
мемлекеттің пайда болу және даму үрдісімен қатар жүреді. Себебі, саяси
шешімдерді қабылдаудың айрықша құқығы мемлекеттік органдарға тиесілі,
сондықтан мемлекеттік заң шығарудың соңғы нүктесі болып табылады.
Мемлекеттік билік органдары – мемлекеттік биліктік өкілеттерге ие және
өз құзыреті шегінде мемлекеттің белгілі бір міндеттері мен қызметтерін
жүзеге асыру үшін қажетті материалдық құралдарды иеленетін мемлекеттік
қызметкерлерден тұратын мемлекеттік механизмнің ұйымдасқан, рәсімделген
шаруашылықты бөлігі органдарының санын негіздейді.
Мемлекеттік билік органдары оның лигитимдігінің заңды қайнар көзі
ретіндегі критерий бойынша төмендегідей болып сараланады:
1. Конституциямен, республикалық заңдармен мемлекет қызметін және
міндетін тікелей орындау үшін республика субъектілерінің жарғысымен
бекітілетін органдар. (Республика Үкіметі, Парламенті, сот
органдары).
2. Жоғарыда аталған мемлекеттік органдардың түрлерінің өкілеттіктерін
орындауды қамтамасыз ету үшін құрылатын органдар (Президент
әкімшілігі және тағы басқалары).
Мемлекеттік билік органдары мемлекет механизмін қамтиды.
Мемлекеттік механизмі түсінігі мемлекеттік аппарат категориясымен
тығыз байланысты. Соңғысын екі мағынада: тар және кең мағынада түсінуіміз
қажет. Кең мағынада мемлекеттік аппарат түсінігі барлық мемлекеттік
органдардың жиынтығы ретінде мемлекеттік механизм анықтамасына сәйкес
келеді. Неғұрлым тар (арнайы) мағынада мемлекеттік аппарат ретінде
мемлекеттік басқару аппараты түсіндіріледі.
Ендеше, мемлекет билік бұл – Қазақстан Республикасының
Конституциясында, өзге де республикалық заңдарда бекітілген, тепе-теңдік
және тежемелік қағидасына негізделген мемлекеттік органдар жүйесі. Яғни,
мемлекеттік билік органдары мемлекеттік механизмге тоғысады. Біз қай
тұрғыдан болмасын, мемлекеттік билік органдарын қарастырғанда мемлекеттік
механизмді де қарастыруымыз қажет.
1.3 Мемлекеттік билікті бөлу теориясы
Билікті бөлу теориясы осыдан үш жүз жылдар бұрын пайда болған. Оның
негізін қалаушылар болып ағылшындық философ - материалист, материализмнің
идеялық - саяси доктринасын құрушы Джон Локк (1632 –1704) пен француздық
философ және құқықтанушы Шарль Луй Монтескье (1689-1755) шықты.
Мемлекеттік билік бөлудің маңыздылығы мен қажеттіліктері жөніндегі
Джон Локктың идеялары 1690 жылғы жарық көрген Мемлекеттік басқару туралы
екі трактат деген басты еңбегінде көрініс тапса, Монтескьенің идеялары
Персиялық хат романында мазмұндалады. Бұл еңбегінде Джон Локк билікті
бөліске салу керек, себебі абсолютті монархия-тирандық режимнің
қалыптасуына ықпал етсе, заңсыздық - адамзат болмыс - бітіміне қарама-
қайшы келеді, ал билікті бөлу қағидасы негізінде пайда болған жария саяси
(мемлекеттік) билік адамдардың табиғи болмыс-бітімін сақтап, мүдделерін
көздейді десе, Шарль Луи Монтескье. Әрбір мемлекеттік биліктің үш тегі
болуы керек: заң шығарушы билік, халықаралық құқық сұрақтарын жүргізетін
атқарушы билік және азаматтық құқық мәселелерімен айналысатын атқарушы
билік. [19, 68б]. Осы аталғандардың біріншісінде мемлекет басшысы немесе
мекеме уақытша немесе тұрақты заңдар шығарады және әрекет етіп жатқан
заңдардың күшін тоқтатады немесе оларға өзгертулер енгізеді. Ал екінші
биліктің құзыретіне соғыс жариялау, бейбітшілік орнату, өкілдерді қабылдау,
қауіпсіздікті қамтамасыз ету сияқты күрделі мәселелер енеді. Сондай-ақ,
үшінші билік қылмысты жазалауды, жеке тұлғалардың қақтығыстарын реттеуді
жүзеге асырады. Сонымен қатар ең соңғы билікті соттық билік деп
қарастыруымыз керек деп салиқалы пікір айтқан.
Мемлекеттік биліктің кеңестік концепциясының негізін қалаушылар
К.Маркс, Ф.Энгельс жене В.И.Ленин мемлекеттік билікті жұмысшы корпорация
ретінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz