Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік органдарының жүйесі және қалыптасу кезендері
2045 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік органдарының жүйесі және
қалыптасу кезендері
Мазмұны
Кіріспе 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
1 Мемлекеттік аппарат туралы жалпы ережелер ... ... ... ... ... .. 5
1.1 Мемлекеттік аппараттың түсінігі мен мазмұны ... ... ... . 5
1.2 Қазақстан Республикасы мемлекеттiк органдарының жүйесi
және олардың негiзгi 7
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Мемлекеттiк билiктiң 23
бөлiнуi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Заң шығарушы 23
билiк ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
2.2 Атқарушы 30
билiк ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Сот 41
билiгі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
2.4 Құқық қорғау 51
органдары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
2.5 Жергілікті мемлекеттік басқару органдары ... ... ... ... ... 52
3 Қазақстан Республикасында алқа билер институның
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер 62
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар 64
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектiлiгi. Қоғамды демократияландыру еліміздің
негізгі және басым міндеттерінің бірі. Қазір соған сәйкес қоғамдық
өміріміздің барлық кең көлемді реформалар жүзеге асырылып отыр. Бұл
мақсатта бізден алғашқы кезекте еліміздегі құқықтық жүйені жетілдіруді
қолға алуды талап етеді. Демек, қазір қолданылып жүрген құқықтық,
нормативтік құжаттарды еліміздегі азаматтық қоғамның босағасын бекіте түсу
үшін де оны осын заман талабына сай жетілдірудің мезгілі жеткен іспетті.
Бүкіл әлемнің прогресшіл жұртшылығы, зиялы қауым озық та өркениетті
елдер заңды құрметтеп – сыйлауға, қажетті жерінде оған сөзсіз бойсұнуға
дағдыланғандығы қашан! Міне, егеменді ел атанған Қазақстан Республикасы да
құқықтық мемлекет құру жолында маңызды іс-шараларды табандылықпен жүзеге
асыруда. Құқық тәртібін сақтау мен нормативті заң актілері талаптарының
қалтқысыз орындалуына жете көңіл бөлінуде.
Қазақстан Республикасы егемендiгін 1991 жылы алғаннан кейін,
тәуелсiз, демократиялық, құқықтық, зайырлы, әлеуметтiк мемлекет деп,
Қазақстан Республикасынның Ата Заңында танылған. 1995 жылы Қазақстан
Республикасынның Ата Заңында құқықтық мемлекеттің қалыптастырылыу
бағыттары, азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, соның ішінде жеке
адамның жан – жақты қалыптасу нормалары бекітілген.
Зерттеудің пәні. Ендігі кезекте мемлекеттік аппарат дегеніміз не
деген сауалға келетін болсақ, бұл қоғамды мемлекеттік басқару мен оның
негізгі мүдделерін қорғау танылады. Және ол арнайы органдардың,
мекемелердің жүйесі арқылы іске асырылады.
Зерттеу объектісі. Республикамыз тәуелсiздiгiн алғаннан кейiн,
құқықтық мемлекет құру негiзiнде мемлекеттiк билiктi тармақтарға бөлу
принципi қарастырылды. Соның нәтижесiнде, мемлекеттiк аппарат
механизмі үш тармаққа яғни: заң шығарушы, атқарушы, сот билiгi деп
бөлінген.
1995 жылдың 30 тамызында республикалық референдумда қабылданған
Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттік биліктің біртұтастығын
және оның тежемелік әрі тепе-теңдік жүйелерін пайдалана отырып, өзара іс-
қимыл жасайтын заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтары арқылы жүзеге
асырылатындығын бекітіп берді. Бұл биліктің заң шығарушы және атқарушы
тармақтарының құқықтық негіздерін дамытуға ерекше көңіл бөлінеді деген сөз.
Яғни, бүгінгі қалыптасқан жағдайдағы қазақстандық конституционализмнің
тағдыры негізінен биліктің үш тармағының өміршеңдігіне тікелей байланысты
болмақ. Дегенмен де, конституциялық институтты дамыту процесінде атқарушы
билік құрылымының жүйелі түрде дамытуының өте маңызды екендігі жысырын емес
[1].
Зерттеудiң мақсаты. Дипломдық жұмысты жазудағы мақсатым, Қазақстан
Республикасынадағы мемлекеттік аппарат ұғымын, мазмұнын, оның органдар
жүйесін ашу, оның ішінде сот жүйесіне яғни Қазақстан Республикасында
жаңадан қалыптасқан алқабилер институтына назар аударсам деп отырмын.
Себебі, құқықтық, демократиялық мемлекет құру мақсатында қазіргі елімізде
сот жүйесіне елеулі өзгерістер мен жаңалықтар, реформалар жүзеге асырылуда.
Зерттеу міндеттері. Осы жұмыста алға қойған мақсатқа жету үшін мына
міндеттерді шешу қажет:
1) мемлекеттік аппарат ұғымын анықтау;
2) мемлекеттік аппарат жүйесінің бөлінуін қарастыру;
3) мемлекеттік биліктің бөліктеріне толығымен сипаттама беру;
4) заң шығару, үкімет және сот органдарының бүгінгі таңдағы қалыптасып
отырған мәселелеріне көңіл бөлу;
5) Қазақстан Республикасындағы жаңадан қалыптасқан алқабилер институна
тоқталып, шолу жасау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады: тақырыптың
өзектілігі мен жұмыстың мақсаты белгіленетін кіріспеден, жұмыстың
мазмұнын ашатын үш негізгі бөлімдерден, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 Мемлекеттік аппарат туралы жалпы ережелер
1.1 Мемлекеттік аппараттың түсінігі мен мазмұны
Мемлекеттік аппарат – қоғамды басқару үшін арнаулы құрылған мемлекет
органдарының біртұтас жүйесі, оның нышандары: мемлекет қоғамды басқаратын
және тек қана кызметпен шұғылданатын адамдардан тұрады; мемлекеттік аппарат
мекеме мен органдардың байланыс жүйесі; мемлекет органдарының қызметі
ұйымдастырушылық, материалдық және әкімшілік кепілдіктерімен
қамсыздандырылады; мемлекеттік аппарат азаматтардың заңды мүдделер мен
құқықтарын қорғау үшін кұрылады. Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет
туралы заңның екінші бабында мемлекеттік қызмет - азаматтардың
мемлекеттік органдар мен олардың аппаратында конституциялық негізде жүзеге
асырылатын және мемлекеттік басқаруды жүзеге асыруға, мемлекеттің өзге де
міндеттері мен функцияларын іске асыруға бағытталған кәсіби қызмет- деп
атап көрсетілген [2].
Мемлекеттік аппараттың ерекше ішкі құрылысы бар: олардың арасындағы
қатынастар бір жүйеге біріктіріледі. Бұл жүйенің негізін экономика, саяси
қарым-қатынастар, сана-сезім құрады. Осы жүйеде әрбір органның өзінің орны,
бір-бірімен қарым-қатынастары, қызметінің негізгі принциптері көрсетіледі.
Дамудың әрбір кезінде мемлекеттік органдардың орындайтын қызмет бабы және
істері өзгеріп отырады. Шығыс мемлекеттерде бүкіл аппаратты бір орталыққа
бағындыратын — патшаның билігі орнаған Парламенттік республикада негізгі
функциялар парламенттің қолында болады. Мемлекеттік аппарат дамуының
объективтік бағыттары байқалады: бюрократизация, дифференсация,
профессионализмнің өсуі. Мемлекеттің әрбір типіне мемлекеттік аппараттың
ерекше нышандары сәйкес келеді. Мемлекеттік қызмет - конституциялық негізде
баянды етілетін азаматтардың мемлекеттік органдар мен оның аппаратындағы
мемлекеттік басқаруды, басқа да мемлекеттік міндеттер мен қызметтерді
атқаруды жүзеге асыратын кәсіптік қызметі.
Қазіргі мемлекеттік аппараттың қызметі мынадай принциптерімен
реттеледі: мемлекет аппаратының ішкі кұрылысы және құзыретінің нәтижелі,
тиімді болуы (Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығы,
1995 жылғы 26 желтоқсан, № 2730, 3 б.).
Ол үшін оның қызметі демократиялық, Конституциялық, заңдылық
принциптерге сәйкес болуға тиіс. Мемлекеттің лауазымды адамдары,
қызметкерлері нормаларды жоғары этикалық дәрежеде орындауы қажет.
Мемлекеттік аппарат халықтың мүддесін қорғап, соны іске асыруға міндетті.
Халықтың мемлекетті басқару процесіне қатысудың демократиялық жолдары,
олардың сайлауға қатысуы, халықтың өкілдері мемлекеттік аппаратты құрады,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына мемлекет кепілдік береді. Халық
мемлекеттік аппараттың ішкі қызметіне көмек беру үшін қоғамдық ұйымдарды
құрады, олар мемлекеттік аппаратпен байланысатын саяси жүйені құрады.
Конституцияның 33-бабында Азаматтардың тікелей және өз өкілдері арқылы
мемлекеттің өкілдік, атқарушы және сот органдарының құрылуы мен жұмыс
істеуі жөніндегі әрекетін жүзеге асыру мүмкіндігі. Ал қатысудың түрлерін
былай деп белгілейді: мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару
органдарына жеке және ұжымдық өтініштер жолдау: мемлекеттік органдар мен
өзін-өзі басқару органдарын сайлау және оларға сайлану, референдумға
қатысу, мемлекеттік қызметке кіру.
Мемлекеттік қызметтің принциптері:
1) зандылық;
2) мемлекеттік биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына
бөлінуіне қарамастан, мемлекеттік қызмет жүйесінің біртұтастығы;
3) азаматтардың құқықтарының, бостандықтары мен заңды мүдделерінің
мемлекет мүдделері алдында басымдығы;
4) мемлекет қызметіне кіруге, қатысуға еріктілігі;
5) өз өкілеттері шегінде жоғары тұрған мемлекеттік органдар мен
лауазымды адамдар қабылдаған шешімдердің төменгі мемлекеттік органдар
қызметшілерінің орындауы үшін міндеттілігі;
6) мемлекеттік қызметкерлердің кәсіпқойлығы мен жоғары біліктілігі.
Биліктің бөліну принциптері. Қазақстанның біртұтас мемлекеттік
билігінің тармақтарға бөліну принципі Конституцияда белгіленген негізгі
принциптердің біреуі ғана емес, ең күрделісі. Республикадағы мемлекеттік
билік біртұтас, өйткені бірден-бір бастауы - Қазақстан халқы және
мемлекеттің егемендігі бөлінбейді. Бұл билік өзінің бөліну принципіне
сәйкес заң шығарушы, атқарушы және сот жүйесіне бөлінеді және биліктер бір-
бірін шектейді.
Мемлекет аппараты өз қызметін ашық және жариялық істеуге тиісті.
Мемлекеттік органдардың кызметтерінің кәсіпшілігі, тәжірибесі және
хабардардығы өте жоғары болуға тиісті. Мемлекеттік аппарат өзінің
қызметінде бар заңдардың талабын мүлтіксіз орындауға тиісті.
Мемлекет аппаратының ішкі құрылысы - қатаң тәртіпті, субординацияны,
олардың бір-бірімен байланысын жақсарту. Мемлекеттік аппарат біртұтас
күрделі жүйе, ол бірнеше салаларға бөлінеді: заң шығару, атқару және сот
жүйелері; құқықты қорғау және қарулы күштер жүйесі. Бұл мекемелердің
алдында тұрған мақсаттары, ішкі құрылыстары, құзыреті, қолданатын әдістері
мен приициптері. Оларды біріктіріп, қызметтерін жақсы атқаруға жағдай
қалыптасады.
Сонымен мемлекеттік аппарат - алдында тұрған ерекше мақсаты бар және
соны орындау үшін құзыреті бар мемлекеттік аппараттың бір буыны.
Мемлекеттік аппараттың құрылуы мен қызметі, негізгі өкілеттілігі
Конституцияда және конституциялық актілерде көрсетіледі. Әрбір мемлекеттік
аппарат өз қызметін мемлекеттік материалдың, ұйымдық және зорлау күшімен
қорғайды. Мемлекеттік аппарат мемлекеттің атынан функцияларын атқарады,
әрқайсысының алдында тұрған мақсаттары заңда анық белгіленген. Басқа
мемлекеттік органдарымен қалай қатынасатыны, ішкі құрылысы, құзыреті
белгіленген. Мемлекеттік аппараттың негізгі нышаны оның мемлекеттік билігі.
Бұл мемлекеттік билікті былай түсінуге болады: олар мемлекеттің атынан
барлық субъектілерге міндетті нормативтік актілерді шығарады, немесе
құқықтық, нормалардың орындалуын тексереді, ал кейбір кезде жазаға тартуға
құқығы бар. Мемлекеттік заңдарға сәйкес мемлекеттің міндеттері мен
функцияларын іске асыру мақсатында мемлекеттік аппарат өкілеттікті жүзеге
асыратын толып жатқан қызметтер атқарады. Мемлекеттік қызметкерлердің
өкілеттіктері мемлекеттік органдар алдында қойған мақсаттарға және
міндеттерге сәйкес анықталады. Мысалы, прокуратура органдары, сот жүйесі,
ІІМ (МВД), МҚК (КГБ) құқықты қорғау қызметін атқарады. Бұл органдар бір-
бірімен байланысты. Бәрі бірге жалпы құқық қорғау жүйесіне жатады.
Мемлекеттік аппараттың қызметкерлерінің негізгі міндеттері Қазақстан
Республикасының Конституциясы мен заңдарын, азаматтар мен заңды түлғалардың
құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды қамтамасыз ету,
заңдарда белгіленген тәртіп пен азаматтардың өтініштерін қарауға, олар
жөнінде қажетті шаралар қолдануға; өздеріне берілген құқықтар шегінде және
заңды міндеттерге сәйкес өкілеттерді жүзеге асыруға; мемлекеттік және еңбек
тәртібін сақтауға; өздерінен жоғары басшылардың бұйрықтары мен өкімдерін,
шығарылған шешімдері мен нұсқаларын орындауға; өз өкілеттігінің шегінде
мәселелерді қарауға және солар бойынша шешімдер қабылдауға, белгіленген
тәртіппен лауазымдық міндеттерін атқару үшін қажетті ақпарат пен
материалдарды алуға құқықтары бар.
1.2 Қазақстан Республикасы мемлекеттiк органдарының
жүйесi және олардың негiзгi функциялары
ҚРсы Конституциясы еліміздің ең қымбат қазынасы адам мен оның өмірі,
оның құқықтары мен бостандықтары деп бекіткен. Осы ережеге сүйенетін болсақ
адамды, оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын қорғау, олардың жүзеге
асырылуына жағдай жасау мемлекеттің, кез келген мемлекеттік органның,
лауазымды адамның міндеті болып табылуы тиіс. Ол шындық, өйткені бүгінгі
күні қай мемлекеттік органның құзыретін қарастырсақ да, ол жерде адам
құқықтарын қорғау мәселесі орын алған. Осыдан мемлекеттік органдар
жүйесінің адам құқықтары мен бостандықтарын, оның ішінде өмір сүру
құқығын, жүзеге асыру механизмінің маңызды бөлігі болатыны түсінікті.
Жоғарыда адамның өмір сүру конституциялық құқығын жүзеге асыру
мемлекеттік-құқықтық механизмінің анықтамасын осы конституциялық құқықтың
жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін құқықтық кепілдіктер мен бұл
кепілдіктерді қолданатын (жүзеге асыратын) мемлекеттік органдар жүйесі
ретінде берген едік. Енді осы механизм түсінігін талдау керек. Мұндай
талдауды өмір сүру құқығының жүзеге асырылуына тікелей қатысы бар
мемлекеттік органдар жүйесінен бастамақпыз.
Отандық құқық ғылымында адам құқықтарын қамтамасыз ету механизмін
құрайтын мемлекеттік органдар екі топқа бөліп қарастырылады: жалпы және
арнайы құзыретті органдар. Мұндай сыныптаманы М.Б. Үсенова және т.с.с.
басқа да ғалымдар қолданады. Мысалы, А.В. Казакова ана мен бала құқықтарын
қамтамасыз ету үш бірдей механизмге сүйенеді дейді, олар:
мемлекеттікқұқықтық, халықаралық және қоғамдық механизмдер. Ал
мемлекеттікқұқықтық механизмінің өзі, ғалымның ойы бойынша, жалпы және
арнайы құзырлы органдардан тұрады [1,7]. Бұл сыныптаманың негізін құрайтын
белгі тиісті мемлекеттік органдардың құзыреті екендігі түсінікті.
Осы белгі бойынша адам құқықтарын қорғау және қамтамасыз ету (оның
ішінде адамның өмір сүру құқығын) мәселесі жалпы құзыретіне жататын
мемлекеттік органдар: 1) ҚРң Президенті; 2) ҚРң Парламенті; 3) ҚРң
Үкіметі; 4) ҚРң Конституциялық Кеңесі.
Адам құқықтарын қорғау ісі арнайы құзыретіне жататын мемлекеттік
органдардың қатарына жататындар: 1) соттар; 2) прокуратура; 3) ҚРсы
Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі Комиссия; 4) Адам
құқықтары жөніндегі ҚРң Уәкілі.
А.В. Казакова соттар мен прокуратураны жалпы құзырлы органдар қатарына
жатқызады және олардың қатарына ішкі істер органдарын да қосады [2,18].
Г.Т.Сетенова полиция органдарын адам құқықтары мен бостандықатарын
кепілдендіру саласындағы мемлекеттің ең маңызды құралы, адам құқықтарын
қорғау ішкі істер органдарының тікелей мақсаты мен міндеті және олар құқық
қорғау функцияларының көлемі бойынша адам құқықтарын қамтамасыз етудің ең
ауқымды институты деп есептейді [3, 7].
Әрине, бұл даулы мәселе бойынша пікірталасқа түсуге болады, бірақ біз
қарастырып отырған мәселеге қатысты бұл соншалықты маңызды емес. Сондықтан
мұндай пікірталастан бас тартып, жоғарыда аталған мемлекеттік органдарға,
олардың адам құқықтарын қорғауға қатысты құзыретіне қысқаша сипаттама беріп
кеткенді дұрыс көріп отырмыз.
Сонымен, мемлекеттік органдар жүйесінің басы ҚРң Президенті
екендігі түсінікті, өйткені біздің еліміз президенттік республика.
ҚРсы Президентінің құқықтық мәртебесі Конституцияда белгіленіп,
арнайы конституциялық заң арқылы бекітілген.
ҚР Конституциясында Президенттің мәртебесіне 40-48 баптар арналған.
Адам құқықтары саласындағы Президенттің құзыреті мемлекеттің ішкі және
сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтынан жарқын көрініс табады.
Адам құқықтары саласындағы еліміздің саясаты Президентпен айқындалады.
Сонымен қатар, Президент халық пен мемлекеттік билік бірлігінің
кепілі, яғни барлық мемлекеттік органдардың белгілі бір жүйені құрап, бір
бағытта қызмет етуі Президент құзыретіндегі мәселе. Бұл жөнінде 40-шы
баптың 3-ші тармағында Президент мемлекеттік биліктің барлық тармағының
келісіп жұмыс істеуін және өкімет органдарының халық алдындағы
жауапкершілігін қамтамасыз етеді деп басып айтылған.
Еліміздің Атазаңы Конституцияның мызғымастығына да кепіл болатын
Президент, яғни Конституцияның құрамындағы адам құқықтары мен бостандықтары
жөніндегі бөлімнің тұрақты болуы мен орындалуына да Президент жауап береді.
Президенттің бұл құзыры оның адам мен азамат құқықтары мен бостандықтарына
кепіл болуы арқылы күшейе түседі.
Жалғыз бапта бекітіліп (40-шы бап), келтірілген ережелер Президенттің
адам мен азамат құқықтары саласындағы басты кепіл екендігін және
Қазақстандағы адам құқықтары аясындағы саясаттың елбасшыға байланысты
екендігін байқатады.
Конституцияда белгіленген Президенттің адам құқықтары саласындағы
құзыретіне қатысты басқа нормалар жоғарыдағы іргелі ережелерді нақтылай
түседі, яғни ол: 1) Қазақстан халқына елдегі жағдай мен Республиканың ішкі
және сыртқы саясатының негізгі бағыттары туралы жыл сайын жолдау арнайды
(бұл жолдауларда Қазақстандағы адам құқықтарының кепілдіктерінің
күшейтілуі, осы салада Үкіметке берілетін тапсырмалар туралы және т.б.
мәселелер орын алып отырады); 2) Парламенттің қабылдаған заңдарына қол
қояды (Президенттің қолысыз бірдебір заң күшіне енбейтіні белгілі және көп
заңдардың адам құқықтарына қатысы болатыны да түсінікті) және мемлекеттік
бағдарламаларды бекітеді (көп бағдарламалардың адам құқықтарына тікелей
қатысы бар); 3) Парламентпен ақылдаса отырып ҚРң Үкіметін құрайды, барлық
деңгейлердегі әкімдерді, басқа да жоғары лауазым иелерін тағайындайды,
олардың алдында шешілуге тиісті міндеттер қояды; 4) азаматтарға кешірім
жасауды жүзеге асырады (өлім жазасына кесілген азаматтарға қатысты); 5)
елге қауіп төнген жағдайда төтенше не әскери жағдай енгізеді (Конституция
бойынша мұндай жағдайларда бірқатар адам құқықтарының шектелетіні белгілі,
бірақ өмір сүру құқығы ешбір жағдайда шектелмейді; Президенттің бұл
құзыретінің маңыздылығы төтенше не әскери жағдай енгізілген жерлерде адам
құқықтарына, оның ішінде өмір сүру құқығына қауіп төніп тұрады және осы
қауіпті жағдайды шешу үшін Президент аталған құзыретін қолдануы мүмкін); 6)
мемлекеттің барлық аумағында міндетті күші бар жарлықтар қабылдайды
(бірқатар жағдайларда Президенттің жарлықтары адам құқықтарына тікелей
қатысы болады).
Ерекше көңіл бөлетін жайт ҚРсы Президентінің Қазақстан халқына
жылдық жолдаулары. Осы жолдауларында адам құқықтарына, оның ішінде өмір
сүру құқығына қатысты мәселелер үнемі орын алып отырады. Мысалы,
Президенттің соңғы жолдауында Үкімет алдына ана мен бала өлімін азайту
мәселесі қойылды. Бұл болса Қазақстандағы адамның өмір сүру құқығын жүзеге
асырудың, оны қорғаудың бірденбір қыры.
ҚРсы Президентінің мәртебесіне қатысты басты ерекшелік оның үш
билік тармағына да кірмеуі, яғни олардың үстінде болуы және оларға төрелік
жасауы. Бұл конституциялық ережеден Президенттің үш билік тармағының адам
құқықтары мен бостандықтарын қорғау бойынша қызметін үйлестіріп отыруы,
мұндай үйлестіру қызметін жүзеге асыратын тиімді механизмінің болуы
туындайды. Д.О. Құсайыновтың айтуынша мұндай механизмді жетілдіру үшін үш
билік өкілдерінің де кіретін біріккен комиссияның Президент жанында
құрылғаны дұрыс болар еді.
ҚРсы Парламентінің мәртебесіне келмек болсақ, ол ҚРсы
Конституциясының 49-63 баптарымен және арнайы конституциялық заңмен
белгіленген.
Парламент ҚРң заң шығарушы қызметін жүзеге асыратын ең жоғары
өкілді орган болып табылады және: 1) ҚРң Конституциясына, конституциялық
заңдарға өзгерістер мен толықтырулар енгізеді (олар адам құқықтарына
қатысты болуы мүмкін); 2) еліміздің бюджетін бекітеді; 3) бірқатар жоғары
лауазым иелерінің Президентпен тағайындалуына келісімін береді; 4) Үкімет
бағдарламасын мақұлдайды; 5) соғыс пен бейбітшілік мәселелерін шешеді; 6)
Конституциялық Кеңестің елдегі конституциялық заңдылық ахуалы туралы жыл
сайынғы жолдауын тыңдайды; 7) азаматтарға рақымшылық жасау туралы актілерді
қабылдайды; 8) Қазақстанның халықаралық шарттарын бекітеді және
денонсациялайды; 9) заңнамаға сәйкес жергілікті өкілді органдардың
өкілеттіктерін тоқтатады; 10) жеке тұлғалардың құқық субъектілігіне,
азаматтық құқықтар мен бостандықтарға, жеке тұлғалардың міндеттемелері мен
жауапкершілігіне, мемлекеттік органдар қызметі мен ұйымдастырылуының
негіздеріне, сот құрылысы мен сотта іс жүргізу мәселелеріне, денсаулық
сақтауға және әлеуметтік қамсыздандыруға, айналадағы ортаны қорғауға,
мемлекет қорғанысы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуге және т.б. мәселелерге
қатысты заңдар қабылдайды.
Аталған өкілеттіктердің қайқайсысының да адам құқықтары саласына
қатысы бар. Б.С. Құрманғалиевтың айтуынша ҚРсы Парламентінің бақылау
өкілеттіктері күшейтілуді талап етеді, әсіресе парламенттік тыңдаулар
жүргізу, Үкімет өкілдерінің Парламенттегі сөздерін жария ету, Адам
құқықтары жөніндегі Уәкілді парламенттік институт ретінде қалыптастыру
мәселелері бойынша.
ҚРсы Үкіметінің мәртебесі Конституцияның 64-70 баптарымен және арнайы
заңмен белгіленген.
ҚРң Үкіметі еліміздің атқарушы билігін жүзеге асырады, атқарушы
органдардың жүйесін басқарады және олардың қызметіне басшылық жасайды.
Үкімет өз қызметі бойынша Президентке жауап береді және Парламентке есеп
береді.
Үкімет адам құқықтары мен бостандықтары саласына қатысты келесі
өкілеттіктерге ие: 1) мемлекеттің әлеуметтікэкономикалық саясатының, оның
қорғаныс қабілеттілігінің, қауіпсіздігінің, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз
етудің негізгі бағыттарын әзірлейді және олардың жүзеге асырылуын
ұйымдастырады; 2) бюджетті орындауға қатысты қызмет атқарады; 3) заң
жобаларын дайындап, заңдардың орындалуын қамтамасыз етеді; 4)
министрліктердің, басқа бірқатар мемлекеттік органдардың қызметіне басшылық
жасайды және олардың актілерін толығымен не ішінара тоқтата алады.
Конституциялық Кеңестің мәртебесі ҚРсы Конституциясының 71-74
баптарымен және арнайы заңмен реттеледі.
Конституциялық Кеңестің құзыреті келесі өкілеттіктерден тұрады: 1)
Парламент қабылдаған заңдардың Конституцияға сәйкес болуын Президент қол
қойғанға дейін қарайды; 2) халықаралық шарттарды бекітікенге дейін олардың
Конституцияға сәйкестігін қарайды; 3) Конституция нормаларына ресми
түсіндірме береді; 4) Конституцияда бекітілген адам құқықтары мен
бостандықтарына нұқсан келтіреді деп Конституциялық Кеңеске соттармен
жолданған заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің Конституцияға
сәйкестігін тексереді және тиісті жағдайларда олардың күшін жойып,
қолданыстан алып тастайды.
Конституциялық Кеңестің елдегі адам құқықтары мен бостандықтарына
қатысты конституциялық заңдылықтың ахуалы туралы Парламентке жыл сайын
жасалатын жолдауларын ерекше атап өту керек, өйткені осы құжат арқылы бұл
орган адам құқықтарына қатысты жағдайдың түзелуіне өз ықпалын тигізеді.
Мысалы, Конституциялық Кеңестің 2002-ші жылғы жолдауында елдегі адам
құқықтарына қатысты жағдай былайша сипатталған:
Елде қылмыстылықтың өсуі байқалады. 2001 жылы 152168 қылмыс
тіркелген. Қылмыс деңгейінің көрсеткіші 10 мың адамға шаққанда 103-ке дейін
артқан (1999 жылы бұл көрсеткіш 93-ке тең болатын). Қылмыс құрамында оның
ауыр және өте ауыр түрлерінің үлесі басым болып отыр. ...Алдыңғы төрт жыл
ішінде (1998-2001 ж.ж.) Республикада ашылмаған қылмыстың саны 93448-ге
дейін жеткен, яғни шамамен, жыл сайын осы кезең ішінде сонша қылмыс жасалып
отырған. Оның ішіндегі 70 мыңы ауыр және өте ауыр қылмыстарға жатады. Атап
айтқанда, 1258 қасақана кісі өлтіру дерегі ашылмай қалған. Бұл көрсеткіштер
көңілде қауіп оятады, өйткені қылмыстық бой көрсетулер азаматтардың
конституциялық құқықтарының және Конституциямен бекітілген қоғамдағы
тәртіптің бұзылуына тікелей әкеліп соқтырады [4, 11].
Көріп отырғанымыздай Конституциялық Кеңестің бұл жолдауында еліміздегі
адамның өмір сүру құқығының сақталу деңгейіне ерекше назар аударылған.
Кейінгі жылдардағы Жолдауларда өмір сүру құқығына қатысты мұндай мәліметтер
берілмей, азамттардың әлеуметтікэкономикалық құқықтарының сақталуына
көбірек көңіл бөлінген. Дегенменде, бұл органның осындай жолдаулары тиісті
министрліктердің, жалпы Үкіметтің жағдайды түзету бойынша арнайы шаралар
қолдануына алып келетіні сөзсіз.
Өтпелі мемлекеттердің (Қазақстан да олардың қатарына жатады)
мемлекеттікқұқықтық проблемаларының ішінде конституциялық юстиция
органдарының мемлекеттік механизм жүйесіндегі орны, азаматтардың құқтары
мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз ету мәселелері өзектеніп отыр дейді
А.И. Пильников. Жалпы алғанда конституциялық бақылау институты
Конституцияның нормалары мен қағидаларының, оның мемлекет жүйесіндегі
үстемдігінің нақты жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін ең тиімді құралдары
болып табылады және өз қызметін іске асыра отырып, Конституциялық Кеңес
құқықтық проблемаларды императивтік емес, ұйымдыққұқықтық әдістер арқылы
шешеді. Қазіргі кезде Қазақстанның әлеуметтікқұқықтық жағдайы бұл органның
адам құқықтары мен бостандықтарына қатысты конституциялық заңдылықты сақтау
бойынша қызметін күшейтуді талап етеді, дейді М.С. Бейбітов. Бұл органның
қызметін жетілдіру үшін ғалым Конституциялық Кеңеске жүгіну құқығын жеке
тұлғаларға да беру керек, ал кез келген нормативтік құқықтық актілердің
Конституцияға сәйкестігін осы органның өз қалауы бойынша тексеру құқығын
бұл органның құзыретіне қосу қажет дейді. А.И. Пильников болса
Конституциялық Кеңеске жүгіне алатын субъектілердің қатарына ҚРң Бас
Прокуроры мен Адам құқықтары жөніндегі Уәкілді қосуды дұрыс көреді, ал Б.С.
Құрманғалиев олардың арасында Жоғарғы Соттың болғанын да дұрыс деп санайды.
Біз де осы пікірлерге қосыламыз.
Адам құқықтарын қорғау ісі арнайы құзыретіне жататын мемлекеттік
органдардың сипаттамасын сот органдарынан бастаған дұрыс, өйткені соттар
аталмыш саладағы негізгі органдар екендігі белгілі.
Сот органдарының мәртебесі ҚРсы Конституциясының 75-82 баптарымен
және арнайы конституциялық заңмен бекітілген. Соттардың құқықтық мәртебесі
келесі іргелі ережелерге сүйенеді: 1) Қазақстан Республикасында сот
төрелiгiн тек сот қана жүзеге асырады. Сот билiгi сотта iс жүргiзудiң
азаматтық, қылмыстық және заңмен белгiленген өзге де нысандары арқылы
жүзеге асырылады. Заңда көзделген жағдайларда қылмыстық сот iсiн жүргiзу
алқабилердің қатысуымен жүзеге асырылады. 2) Сот билiгi Қазақстан
Республикасының атынан жүзеге асырылады және өзiне азаматтар мен ұйымдардың
құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерiн қорғауды, Республиканың
Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiнiң,
халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етудi мақсат етiп қояды. 3)
Сот билiгi ҚР Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтiк құқықтық
актiлерiнiң, халықаралық шарттарының негiзiнде туындайтын барлық iстер мен
дауларға қолданылады. 4) Соттар шешiмдерiнiң үкiмдерi мен өзге де
қаулыларының ҚРң бүкiл аумағында мiндеттi күшi болады. 5) Судья сот
төрелiгiн iске асыру кезiнде тәуелсiз және Конституция мен заңға ғана
бағынады. 6) Сот төрелiгiн iске асыру жөнiндегi соттың қызметiне қандай да
болсын араласуға жол берiлмейдi, және ол заң бойынша жауапкершiлiкке әкеп
соғады. Нақты iстер бойынша судьялар есеп бермейдi. 7) Заңды қолданған
кезде судья ҚРң барлық соттары мен судьяларына ортақ және бiрыңғай болып
табылатын Конституциямен белгiленген сот төрелігінің принциптерiн
басшылыққа алуға тиiс, олар:
- адамның кiнәлi екендiгi заңды күшiне енген сот үкiмiмен танылғанша ол
жасалған қылмысқа кiнәлi емес деп есептеледi;
- бiр құқық бұзушылық үшiн ешкiмдi де қайтадан қылмыстық немесе
әкiмшiлiк жауапқа тартуға болмайды;
- өзiне заңмен көзделген соттылығын оның келiсiмiнсiз ешкiмнiң
өзгертуiне болмайды;
- сотта әркiм өз сөзiн тыңдатуға құқылы;
- жауапкершiлiктi белгiлейтiн немесе күшейтетiн, азаматтарға жаңа
мiндеттемелер жүктейтiн немесе олардың жағдайын нашарлататын заңдардың керi
күшi болмайды. Егер құқық бұзушылық жасалғаннан кейiн ол үшiн жауапкершiлiк
заңмен алынып тасталса немесе жеңiлдетiлсе, жаңа заң қолданылады;
- айыпталушы өзiнiң кiнәсiздiгiн дәлелдеуге мiндеттi емес;
- ешкiм өзiне-өзi, жұбайына (зайыбына) және заңмен белгiленген шектегi
жақын туыстарына қарсы айғақ беруге мiндеттi емес. Дiни қызметшiлер
өздерiне сенiп сырын ашқандарға қарсы куәгер болуға мiндеттi емес;
- адамның кiнәлi екендiгi жөнiндегi кез келген күдiк айыпталушының
пайдасына қарастырылады;
- заңсыз тәсiлмен алынған айғақтардың заңды күшi болмайды. Ешкiм өзiнiң
жеке мойындауы негiзiнде ғана сотталуға тиiс емес;
- қылмыстық заңды ұқсастығына қарай қолдануға жол берiлмейдi.
8) Соттардың Конституциямен баянды етiлген адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтiретiн заңдар мен өзге де
нормативтiк құқықтық актiлердi қолдануға хақысы жоқ. Егер сот қолданылуға
тиiстi заң немесе өзге де нормативтiк құқықтық акт Конституциямен
бекітiлген адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан
келтiредi деп тапса, iс жүргiзудi тоқтата тұруға және осы актiнi
конституциялық емес деп тану туралы ұсыныспен Конституциялық Кеңеске
жүгiнуге мiндеттi. 9) ҚРң Жоғарғы Соты азаматтық, қылмыстық, жергілікті
және басқа да соттарда қаралатын өзге де iстер жөнiндегi жоғары сот органы
болып табылады, заңда көзделген iс жүргiзу нысандарында олардың қызметiн
қадағалауды жүзеге асырады, сот практикасының мәселелерi бойынша
түсiнiктемелер берiп отырады.
А.Б. Жумагулова айтатындай адам құқықтары мен бостандықтарының
қамтамасыз етілуі қазақстандық қоғамның құқықтық ұйымдастырылуының сөзсіз
негізі болуы тиіс, ал теория мен тәжірибедегі адам мен азамат құқықтары
институтының конституциялыққұқықтық механизміндегі сот билігі рөлінің
жетіспеушілігі сезіледі [5, 15]. Н.А. Нысанбаевтың жүргізген зерттеуінің
нәтижесі ұлттық сот жүйесі тиісті халықаралық стандарттарға жақындау
бағытында өзгеріп отырады және сот қорғауына сүйенетін адам құқықтарын
жүзеге асыру механизмдері мен табиғаты ішкімемлекеттік, мемлекетаралық және
әлемдік деңгейде әлеуметтік тұрғыдан қажет етіледі. К.Б.Мурзаев болса ҚР-сы
Ата-заңының адам құқықтарын соттық қорғау аясында іске асырылмаған
потенциалы әлі де көп деп есептейді.
Прокуратура мемлекет атынан ҚРң аумағында заңдардың, ҚР Президентi
жарлықтарының және өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң дәлме-дәл әрi
бiркелкi қолданылуын, жедел-iздестiру қызметiнiң, анықтау мен тергеудiң,
әкiмшiлiк және орындаушылық iс жүргiзудiң заңдылығын жоғары қадағалауды
жүзеге асырады, заңдылықтың кез келген бұзылуын анықтау мен жою жөнiнде
шаралар қолданады, сондай-ақ ҚР Конституциясы мен заңдарына қайшы келетiн
заңдар мен басқа да құқықтық актiлерге наразылық бiлдiредi. Прокуратура
сотта мемлекет мүддесiн бiлдiредi, сондай-ақ заңмен белгiленген жағдайда,
тәртiпте және шекте қылмыстық қудалауды жүзеге асырады.
ҚР Прокуратурасы төменгi прокурорларды жоғары тұрған прокурорларға
және ҚР Бас Прокурорына бағындыра отырып, орталықтандырылған бiрыңғай жүйе
құрайды. Ол өз өкiлеттiгiн басқа мемлекеттiк органдардан, лауазымды
адамдардан тәуелсiз жүзеге асырады және ҚР Президентiне ғана есеп бередi.
Прокуратураның құқықтық мәртебесі ҚРң 1995 жылдың 21 желтоқсандағы
№2709 Прокуратура туралы заңымен егжейтегжейлі реттеледі.
Заң бойынша прокурорлық қадағалаудың мақсаттары мынадай: 1) адам мен
азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, органдардың, ұйымдардың, лауазымды
адамдардың және азаматтардың құқықтық актілері мен әрекеттерінің заңдарға
сәйкестігін қамтамасыз ету; 2) кез келген заңдылықты бұзушылықты, олардың
туындауының шарттары мен себептерін анықтау және жою, бұзылған құқықтарды
қалпына келтіру.
Прокуратура басқа мемлекеттік органдардың орнына қызмет етпейді және
ұйымдардың қызметі мен азаматтардың жеке өміріне араласпауы тиіс.
Қазақстандық зерттеуші А. Қалимукашева көрсететіндей прокуратураның
адам құқықтарын қорғау бойынша қызметіне келетін болсақ, бұл органның
құзыреті құқық нормаларында бекітілген және прокуратураның жалпы қадағалау
қызметінен көрініс табады. Құқығы бұзылған адам прокуратураға шағымдануына
толық мүмкіндігі бар. Прокуратура мұндай шағым-арызды қабылдап, оны тіркеп
алуы тиіс (бұл жерде құқықтық қарым-қатынас пайда болады). Одан кейін адам
құқығы шынымен де бұзылған болса, прокуратура оны қалпына келтіруі тиіс,
мысалы, оның пайдасына өтемақы төлетеді. Келесі сатыда прокуратура адам
құқығын бұзған субъектіні тауып, оны (прокурорлық актілерді қабылдау
арқылы) жауапқа тартуы тиіс.
Қазақстандық құқық ғылымында адам мен азамат құқықтарының,
бостандықтары мен заңды мүдделерінің қорғалуын қамтамасыз ететін
мемлекеттік органдар жүйесіндегі прокуратураның орнын анықтауға бағытталған
арнайы ғылыми еңбек Е.С. Мерзадиновтың Адам және азамат құқықтары мен
бостандықтарын сақтаудағы прокурорлық қадағалаудың конституциялыққұқықтық
мәселелері бойынша диссертациясы. Бұл еңбекте автор биліктің дәстүрлі үш
тармағымен қатар бұл тармақтардың бірдебіреуіне жатпайтын Президент және
Конституциялық Кеңес сияқты органдардың қатарына прокуратураны да қосады
және прокуратура биліктің төртінші тармағын да құрамайды, дейді ол. Бұл
адам құқықтарын бұзатын соттардың қате шешімдерін жоюға мүмкіндігі бар
жалғыз орган және оның азаматтардың құқықтарын қорғау үшін араласуы басқа
бақылау органдарының мүмкіндіктері сарқылған кезде ғана орын алуы керек
және өтемдік сипатқа ие болуы тиіс деген қорытынды жасайды Е.С. Мерзадинов.
Отандық зерттеуші С.К. Шоқатаев прокурорлық қадағалауды мемлекеттік
бақылаудың негізгі де ең тиімді түрі деп бағалайды және прокуратурада
бақылау функцияларының болуын бұл орган жөнінде жоғарғы бақылау органы
ретінде айтуға болатынын, сондай-ақ бұл белгіні прокуратура мәртебесіне тән
қосаршылдық белгісімен байланыстырады. Оның айтуынша прокурорлық қадағалау
мен мемлекеттік бақылаудың прокуратура мәртебесіндегі өзара байланысы
заңдылық пен мемлекеттік тәртіпті қамтамасыз етудің сенімді құралы болып
табылады.
С.К. Жүрсімбаев болса адам құқықтарының қорғалуын күшейту үшін
прокуратураның конституциялық мәртебесін көтеруді, бұл орган туралы заңда
адам құқықтарын қорғаудағы заң бұзушылықтарға қатысты прокурордың
өкілеттіктерін айқындайтын арнайы тарау енгізуді, Бас Прокурорды адам
құқықтарын қорғауға қатысты заң шығару бастамасы субъектілерінің қатарына
қосуды жөн көреді.
Адам құқықтары мен бостандықтарының жүзеге асырылуы мен қорғалуын
қамтамасыз ететін мемлекеттік органдар жүйесіне кіретін келесі орган
ҚРсы Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі Комиссия.
Бұл орган алғашында 1996 жылы құрылған еді. 1997-ші жылы оның құқықтық
мәртебесі ҚРсы Президентінің Жарлығымен қайта белгіленген болатын.
Оның құқықтық мәртебесі бүгінгі күні ҚРсы Президентiнiң жанындағы
Адам құқықтары жөнiндегi комиссия туралы ҚРсы Президентінің 2003 жылғы 19
наурыздағы №1042 Жарлығымен орнатылған.
Адам құқықтары жөнiндегi комиссия Мемлекет басшысының ҚРң
Конституциясына сәйкес танылатын және кепілдiк берiлетiн адамның және
азаматтың құқықтары мен бостандықтарының кепiлi ретiндегi өзiнiң
конституциялық өкілеттiктерiн iске асыруына жәрдемдесетiн консультативтiк-
кеңесшi орган болып табылады. Комиссия қызметiн үйлестiрудi ҚРң
Мемлекеттiк хатшысы жүзеге асырады.
Комиссияға келесі негiзгi міндеттер жүктелген: 1) ҚРсы Президентiнiң
ҚРда адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының кепiлi
ретiндегi өзiнiң конституциялық мәртебесiн iске асыруы үшiн жағдай жасау;
2) адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету мен
қорғау тетiгiн жетілдiруге жәрдемдесу; 3) орталық және жергiлiктi
мемлекеттiк органдардың адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын
қамтамасыз ету мен қорғау саласындағы мемлекеттiк саясатты iске асыру
жөніндегi қызметiне жәрдемдесу; 4) адам құқықтары мен бостандықтарын
қамтамасыз ету мен қорғау саласындағы мемлекеттiк саясат тұжырымдамалары
мен бағдарламаларын әзiрлеуге қатысу; 5) адам құқықтары мен бостандықтарын
қамтамасыз ету мен қорғау саласындағы халықаралық ынтымақтастықты нығайтуға
жәрдемдесу.
Комиссияның құзыретi: 1) Мемлекет басшысына және тiкелей Комиссияға
жолданған ҚРсы азаматтарының, шетелдiк азаматтардың, азаматтығы жоқ
адамдардың, сондай-ақ ұйымдардың адамның және азаматтың құқықтары мен
бостандықтарының бұзылу фактiлерi туралы ақпарат бар өтiнiштерiн қарайды;
2) Мемлекет басшысының атына ҚРда адамның және азаматтың құқықтарының
сақталуы туралы жыл сайынғы және арнаулы баяндамалар әзiрлейдi; 3)
Комиссияның құзыретiне кiретiн мәселелер бойынша мемлекеттiк органдардың,
қоғамдық бiрлестiктердiң, өзге де ұйымдардың және азаматтардың ұсыныстарын
қарайды; 4) адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз
ету мен қорғау тетiгiн жетілдiру туралы ұсыныстар әзiрлейдi және оларды
ҚРсы Президентiнiң қарауына енгiзедi; 5) адамның және азаматтың құқықтары
мен бостандықтарын қамтамасыз ету мен қорғау мәселелерiн қозғайтын ҚРң
заңнамасына талдау жасайды, осы мәселелердi реттейтiн заң жобаларын
әзiрлеуге қатысады; 6) адам құқықтары саласындағы халықаралық шарттар
бойынша талдау материалдарын, сараптау-ұсынымдық қорытындылар мен ұсыныстар
дайындайды; 7) адам құқықтары жөнiндегi халықаралық ұйымдардың, басқа да
үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдарының жұмысына қатысады.
Комиссия өз өкілеттiктерін жүзеге асыру кезінде мемлекеттiк билiк
органдарымен, үкіметтiк емес құқық қорғау ұйымдарымен, сондай-ақ бұқаралық
ақпарат құралдарымен белгiленген тәртiпте өзара iс-қимыл жасайды.
Комиссия адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау
мақсатында құқық қорғау органдарымен, ҚРдағы Адам құқықтары жөнiндегi
уәкiлмен өзара iс-қимыл жасайды.
Комиссия өзiне жүктелгeн мiндеттердi iске асыру мақсатында: 1)
мемлекеттiк органдардан, сондай-ақ ұйымдар мен лауазымды адамдардан қажеттi
мәлiметтердi, құжаттар мен материалдарды сұратып алуға; 2) өз отырыстарында
адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуге және
қорғауға байланысты мәселелер жөнiнде мемлекеттiк органдардың тиiстi
лауазымды адамдарының ақпаратын тыңдауға; 3) уәкiлеттi мемлекеттiк
органдардың адамның және азаматтың құқықтарының бұзылуы туралы мәлiметтi
тексеруiне бастамашылық жасауға; 4) жекелеген жұмыстарды жүзеге асыру үшiн
белгiленген тәртiппен ғалымдар мен мамандарды тартуға; 5) адамның және
азаматтың негiзгi құқықтары мен бостандықтарын сақталуына байланысты
мәселелердi талқылау үшiн ТМДа қатысушы мемлекеттердiң, сондай-ақ өзге де
мемлекеттердiң адам құқықтары жөнiндегi комиссияларымен және басқа да
осындай құрылымдарымен ынтымақтастық жасауға құқылы.
Комиссияның құзыретiне кiретiн мәселелер бойынша оның мүшелерiнiң
заңнамада белгіленген тәртiппен мемлекеттiк билiк органдарына, сондай-ақ
мемлекеттiк ұйымдарға баруға құқығы бар. Ол ұсынымдар мен қорытындылар
қабылдайды. Олар мәселенi шешу құзыретiне кiретiн тиiстi мемлекеттiк
органға жолданады. Комиссияның ұсынымдары мен қорытындыларын алған
мемлекеттiк орган мен оның лауазымды адамдары белгіленген мерзiмде оларды
қарауға және қабылданған шешiм туралы оған хабарлауға мiндеттi.
Комиссияның отырыстарын оның төрағасы қажетiне қарай, бiрақ тоқсанына
кемiнде бiр рет шақырады. Бұл органның қызметiн ақпараттық-талдау және
ұйымдық қамтамасыз етудi ҚРсы Президентi Әкiмдiгiнiң құрамына кiретiн
хатшылығы жүзеге асырады.
Сараптама-талдау зерттеулерiн жүргiзу үшiн Комиссия жанынан ғылыми
мекемелер, бiлiм беру ұйымдары мен үкіметтiк емес ұйымдар өкілдерiнен
қоғамдық негiзде жұмыс iстейтiн сарапшылық кеңес құрылады. Сарапшылық кеңес
құрамы Комиссия отырысында бекiтiледi.
Жалпы алғанда Комиссияның жыл сайын дайындалып отыратын баяндамалары
мемлекеттік органдар үшін өте маңызды, өйткені олар елдегі адам құқықтары
мен бостандықтары саласында қалыптасқан ахуалға осы органдардың назарын
аударады. Мысалы, 2003-ші, 2004-ші және 2005-ші жылдары дайындалған
Комиссияның баяндамаларында адамның өмір сүру құқығына қатысты бір ғана
мәселе үнемі көрсетіліп отырғанын байқауға болады, ол Қазақстандағы өлім
жазасын алып тастау мәселесі және еліміздің адам құқықтары саласындағы ең
беделді халықаралық құжаттарға қосылу қажеттілігі. Сонымен қатар, Комиссия
азаматтардың арыздарымен жұмыс жасауды да тоқтатпайды және жылдан жылға
олардың саны өсуде. Комиссия қызметінің алғашқы жылдарының өзінде бұлардың
санының ұлғаюын аңғаруға болатын, мысалы, 1998 жылы – мұндай арыздардың
саны 364 болса, 1999 жылы – 481, 2000 жылы – 403ті құраған екен [6, 193].
Дегенменде, көрсетілген құзыреттеріне қарамастан Комиссия
консультативтікеңесші орган болғандықтан адам құқықтарын тікелей қорғауға
оның мүмкіндіктері жеткіліксіз, дейді М.Б. Үсенова. Осыған байланысты
2002-ші жылдың 19-шы қыркүйегінде Президенттің Жарлығымен арнайы орган
құрылды Адам құқықтары жөніндегі Уәкіл.
Осы құжат бойынша Адам құқықтары жөнiндегi уәкiл - өз құзыретi шегiнде
адамның және азаматтың бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қалпына
келтiру жөнiнде шаралар қабылдау өкiлеттiктерi берiлген, адамның және
азаматтың құқықтары мен бостандықтарының сақталуын бақылауды жүзеге
асыратын лауазымды тұлға. Уәкiл өз қызметiмен адам және азаматтың құқықтары
мен бостандықтарын қорғайтын қолданыстағы мемлекеттiк құралдарды
толықтырады. Уәкiлдiң қызметi ҚРң Конституциясы мен заңнамасына сәйкес
адамның құқықтарын қорғауды жүзеге асыратын басқа мемлекеттiк органдардың
құзыретiн шектемейдi.
Уәкiл өз қызметiн жүзеге асыру барысында тәуелсiз. Оның қызметiне
қандай да бiр заңсыз араласуға жол берiлмейдi. Уәкiлдiң саяси қызметпен
айналысуға құқығы жоқ, оның қызметi заңдылық, адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарының басымдығы, объективтiлiк, жариялылық
принциптерiне негiзделедi.
Бұл қызметке тағайындалатын адамдар ҚРң азаматтығын иеленуi, жоғары
заңгер немесе гуманитарлық бiлiмi болуы, заңгер мамандығы бойынша немесе
адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау саласында
кемiнде үш жыл жұмыс стажы болуы тиiс. Уәкiлдi ҚРң Президентi Парламенттің
тиісті палаталарының комитеттерiмен кеңескеннен кейiн қызметке тағайындайды
және босатады.
Уәкiлдiң өкiлеттiк мерзiмi оның тағайындалған күнiнен бастап - 5 жыл.
Бiр адам қатарынан екi реттен артық бұл қызметке тағайындала алмайды.
Тағайындалғаннан кейiн ол салтанатты жағдайда ант қабылдайды.
Уәкiлдiң заңда белгiленген тәртiппен жүзеге асырылатын келесі
құқықтары бар:
лауазымды тұлғалар мен ұйымдардан шағымдарды қарау үшiн қажеттi
мәліметтер сұратуға;
мемлекеттiк органдардың, өзге де ұйымдар басшыларының және басқа да
лауазымды тұлғалардың кiдiрiссiз қабылдауында болуға;
ҚРсы азаматтарының, шетел азаматтарының және азаматтығы жоқ
адамдардың шағымдарын қарау нәтижелері бойынша, сондай-ақ олардың құқықтары
мен бостандықтарының бұзылуы туралы ақпаратты өзге жолмен алған кезде осы
мәселелер бойынша парламенттік тыңдаулар өткізу ұсынысымен Парламент
палаталарына жүгінуге;
адам құқықтары жөніндегі халықаралық ұйымдардың, басқа да үкіметтік
емес құқық қорғау ұйымдарының жұмысына қатысуға;
адамның және азаматтың құқықтарының бұзылуымен байланысты анықтауға
жататын мән-жайлар бойынша қорытынды дайындау үшiн сарапшылық және
консультативтiк жұмыстарды орындауға шарт негiзiнде ұйымдар мен мамандарды
тартуға;
адамның және азаматтың бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қорғау
жөнiнде шаралар қолдануға;
қызметтiк куәлiгiн көрсетiп мемлекеттiк органдар мен ұйымдардың, соның
iшiнде әскери бөлiмдер мен құрамалардың аумағына және үй-жайларына кiруге
және ол арада болуға, сондай-ақ бас бостандығынан айыру орындарына баруға,
оларда ұсталатын адамдармен кездесiп, әңгiмелесуге;
адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын бұзған лауазымды
тұлғаға қатысты тәртіптік немесе әкімшілік іс жүргізуді не қылмыстық іс
қозғау туралы қолдаухатпен уәкілетті мемлекеттік органдарға немесе
лауазымды адамдарға жүгінуге;
жүргiзiлген тексерулер нәтижелерi бойынша бұқаралық ақпарат
құралдарында ресми хабарламалар жариялауға.
Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының бұзылу фактiсiн
анықтау мақсатында Уәкiл өз құзыретiнiң шегiнде, келiп түскен өтiнiштер
негiзiнде де, және егер оған ресми көздерден нeмece бұқаралық ақпарат
құралдарынан аталған жолсыздықтар туралы мәлiм болған жағдайда, сондай-ақ
өз бастамасы бойынша да адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын
бұзу фактiлерi туралы мәлiметтердi тексередi.
Өз қызметiн жүзеге асыру барысында ол ҚРсы азаматтарының, сондай-ақ
шетел азаматтарының, азаматтығы жоқ адамдардың, олардың ҚРң
Конституциясымен, заң актiлерiмен және халықаралық шарттарымен кепiлдiк
берiлген құқықтары мен бостандықтарын бұзатын лауазымды тұлғалардың және
ұйымдардың iс-әрекеттерi мен шешiмдерiне жасаған арыздарын қарайды.
Уәкiл ҚРсы Президентiнiң, Парламентiнiң және оның депутаттарының,
ҚРсы Үкiметiнiң, Конституциялық Кеңестiң, Бас прокурордың, Орталық сайлау
комиссиясының, ҚРы соттарының iс-әрекеттерi мен шешiмдерiне жасалған
шағымдарды қарамайды. Уәкiл өз құзыретi шегiнде ҚРң адам құқықтары мен
бостандықтарына, олардың қорғалу нысандары мен әдiстерiне қатысты заңнаманы
жетiлдiруге, оларды халықаралық құқықтың жалпыға ортақ принциптерi мен
нормаларына сәйкес келтiруге, ҚРң мемлекеттiк органдарына тиiстi ұсыныстар
енгiзу арқылы адам құқықтары саласындағы халықаралық ынтымақтастықты
дамытуға ықпал етедi.
Адам құқықтары мен бостандықтары саласында құқықтық ағартушылыққа
Уәкiл жәрдемдеседi, адам құқықтары бойынша бiлiм беру бағдарламалары мен
халықтың бiлiм деңгейiн көтеруге, ұлттық заңнамалар мен маңызды халықаралық
құжаттар әзiрлеуге қатысады. Уәкiлдiң пiкiрi бойынша қоғамдық маңызы ерекше
деген жағдайларда, ол өз үндеуiн тiкелей ҚРң Президентiне, Парламентiне
немесе Үкiметiне жолдауға хақылы.
Уәкiлдің ез қызметiн жүзеге асыру барысындағы келесі міндеттері бар:
1) ҚРң Конституциясы мен заңнамасын сақтау; 2) азаматтардың құқықтарын,
бостандықтары мен заңды мүдделерiн сақтауды және қорғауды қамтамасыз ету
жөнiнде шаралар қолдану; 3) заңнамада белгiленген тәртiппен және мерзiмде
азаматтардың лауазымды тұлғалардың iс-әрекеттерiне (әрекетсiздiгiне),
мемлекет органдарының, өзге де ұйымдар мен олардың лауазымды тұлғаларының
шешiмдерiне жасаған арыздарын қарау және олар бойынша тиiстi шаралар
қолдану; 4) мемлекеттiк құпияларды және заңмен қорғалатын өзге де құпияны
сақтау, өтiнiштi қарау нәтижесiнде мәлiм болған құпия сипаттағы ақпаратты
жария етпеу; 5) арыз берушiмен қарым-қатынаста ықылас пен әдеп таныту; 6)
өтiнiштердi қарау барысында әдiл болу және алаламау; 7) өзiн қорғауды
өтiнген адамның құқықтарын жүзеге асыруға кедергi келтiретiн қандай да бiр
iс-әрекеттер жасамау.
Уәкiл жыл сайын ҚРсы Президентiнiң қарауына өзiнiң қызметi туралы
есеп табыс етедi. Оның мәртебесінің маңызды бөлігі оның ден қою актiлерiне,
яғни ұсынымдарына байланысты.
Өтiнiштердi тексеру нәтижелерi бойынша Уәкiл iс-әрекеттерiмен
(әрекетсiздiгімен) арыз берушiнiң құқықтары мен бостандықтарын бұзған
лауазымды тұлғаға бұзылған құқықтарды қалпына келтiру үшiн қолдануға тиiс
шараларға қатысты ұсынымдар жiберуге хақылы.
Уәкiлдiң ұсынымдарын алған лауазымды тұлға олар келiп түскен күннен
бастап бiр айдың iшiнде ұсынымдарды қарауға және оларды қараудың нәтижелерi
туралы хабарлауға мiндеттi. Ұсынымды қабылдамаған жағдайда лауазымды тұлға
өз шешiмiнiң мәнiсiн дәлелдеуге мiндеттi. Ұсынымның көшiрмесi арыз берушiге
жолданады.
Арызда құқықтары мен бостандықтары бұзылған арыз берушiнiң немесе арыз
берушiнiң заңды өкiлiнiң қолы қойылып және тегі, аты-жөнi мен мекенжайы
немесе жұмыс орны туралы мәлiметтер қамтылуы, арыз берушiнiң пiкiрi бойынша
оның құқықтары мен бостандықтарын бұзған немесе бұзушы шешiмдердiң немесе
iс-әрекеттердiң (әрекетсiздiктiң) мән-жайы баяндалуға тиiс. Арыз берушiнiң
талаптарын растайтын құжаттар мен өзге де материалдар шағымға қоса
берiледi.
Уәкiл шағымды қарау үшін қабылдай отырып: 1) арыз берушiге оның өз
құқықтары мен бостандықтарын қорғауда пайдалануға құқығы бар тәсiлдер мен
құралдарды түсiндiруге; 2) шағымды мәнi бойынша шешу өз құзыретiне жататын
тиiстi органдарға арыз беруге хақылы.
Уәкiлдiң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
қалыптасу кезендері
Мазмұны
Кіріспе 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
1 Мемлекеттік аппарат туралы жалпы ережелер ... ... ... ... ... .. 5
1.1 Мемлекеттік аппараттың түсінігі мен мазмұны ... ... ... . 5
1.2 Қазақстан Республикасы мемлекеттiк органдарының жүйесi
және олардың негiзгi 7
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Мемлекеттiк билiктiң 23
бөлiнуi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Заң шығарушы 23
билiк ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
2.2 Атқарушы 30
билiк ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Сот 41
билiгі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
2.4 Құқық қорғау 51
органдары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
2.5 Жергілікті мемлекеттік басқару органдары ... ... ... ... ... 52
3 Қазақстан Республикасында алқа билер институның
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер 62
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар 64
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектiлiгi. Қоғамды демократияландыру еліміздің
негізгі және басым міндеттерінің бірі. Қазір соған сәйкес қоғамдық
өміріміздің барлық кең көлемді реформалар жүзеге асырылып отыр. Бұл
мақсатта бізден алғашқы кезекте еліміздегі құқықтық жүйені жетілдіруді
қолға алуды талап етеді. Демек, қазір қолданылып жүрген құқықтық,
нормативтік құжаттарды еліміздегі азаматтық қоғамның босағасын бекіте түсу
үшін де оны осын заман талабына сай жетілдірудің мезгілі жеткен іспетті.
Бүкіл әлемнің прогресшіл жұртшылығы, зиялы қауым озық та өркениетті
елдер заңды құрметтеп – сыйлауға, қажетті жерінде оған сөзсіз бойсұнуға
дағдыланғандығы қашан! Міне, егеменді ел атанған Қазақстан Республикасы да
құқықтық мемлекет құру жолында маңызды іс-шараларды табандылықпен жүзеге
асыруда. Құқық тәртібін сақтау мен нормативті заң актілері талаптарының
қалтқысыз орындалуына жете көңіл бөлінуде.
Қазақстан Республикасы егемендiгін 1991 жылы алғаннан кейін,
тәуелсiз, демократиялық, құқықтық, зайырлы, әлеуметтiк мемлекет деп,
Қазақстан Республикасынның Ата Заңында танылған. 1995 жылы Қазақстан
Республикасынның Ата Заңында құқықтық мемлекеттің қалыптастырылыу
бағыттары, азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, соның ішінде жеке
адамның жан – жақты қалыптасу нормалары бекітілген.
Зерттеудің пәні. Ендігі кезекте мемлекеттік аппарат дегеніміз не
деген сауалға келетін болсақ, бұл қоғамды мемлекеттік басқару мен оның
негізгі мүдделерін қорғау танылады. Және ол арнайы органдардың,
мекемелердің жүйесі арқылы іске асырылады.
Зерттеу объектісі. Республикамыз тәуелсiздiгiн алғаннан кейiн,
құқықтық мемлекет құру негiзiнде мемлекеттiк билiктi тармақтарға бөлу
принципi қарастырылды. Соның нәтижесiнде, мемлекеттiк аппарат
механизмі үш тармаққа яғни: заң шығарушы, атқарушы, сот билiгi деп
бөлінген.
1995 жылдың 30 тамызында республикалық референдумда қабылданған
Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттік биліктің біртұтастығын
және оның тежемелік әрі тепе-теңдік жүйелерін пайдалана отырып, өзара іс-
қимыл жасайтын заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтары арқылы жүзеге
асырылатындығын бекітіп берді. Бұл биліктің заң шығарушы және атқарушы
тармақтарының құқықтық негіздерін дамытуға ерекше көңіл бөлінеді деген сөз.
Яғни, бүгінгі қалыптасқан жағдайдағы қазақстандық конституционализмнің
тағдыры негізінен биліктің үш тармағының өміршеңдігіне тікелей байланысты
болмақ. Дегенмен де, конституциялық институтты дамыту процесінде атқарушы
билік құрылымының жүйелі түрде дамытуының өте маңызды екендігі жысырын емес
[1].
Зерттеудiң мақсаты. Дипломдық жұмысты жазудағы мақсатым, Қазақстан
Республикасынадағы мемлекеттік аппарат ұғымын, мазмұнын, оның органдар
жүйесін ашу, оның ішінде сот жүйесіне яғни Қазақстан Республикасында
жаңадан қалыптасқан алқабилер институтына назар аударсам деп отырмын.
Себебі, құқықтық, демократиялық мемлекет құру мақсатында қазіргі елімізде
сот жүйесіне елеулі өзгерістер мен жаңалықтар, реформалар жүзеге асырылуда.
Зерттеу міндеттері. Осы жұмыста алға қойған мақсатқа жету үшін мына
міндеттерді шешу қажет:
1) мемлекеттік аппарат ұғымын анықтау;
2) мемлекеттік аппарат жүйесінің бөлінуін қарастыру;
3) мемлекеттік биліктің бөліктеріне толығымен сипаттама беру;
4) заң шығару, үкімет және сот органдарының бүгінгі таңдағы қалыптасып
отырған мәселелеріне көңіл бөлу;
5) Қазақстан Республикасындағы жаңадан қалыптасқан алқабилер институна
тоқталып, шолу жасау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады: тақырыптың
өзектілігі мен жұмыстың мақсаты белгіленетін кіріспеден, жұмыстың
мазмұнын ашатын үш негізгі бөлімдерден, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 Мемлекеттік аппарат туралы жалпы ережелер
1.1 Мемлекеттік аппараттың түсінігі мен мазмұны
Мемлекеттік аппарат – қоғамды басқару үшін арнаулы құрылған мемлекет
органдарының біртұтас жүйесі, оның нышандары: мемлекет қоғамды басқаратын
және тек қана кызметпен шұғылданатын адамдардан тұрады; мемлекеттік аппарат
мекеме мен органдардың байланыс жүйесі; мемлекет органдарының қызметі
ұйымдастырушылық, материалдық және әкімшілік кепілдіктерімен
қамсыздандырылады; мемлекеттік аппарат азаматтардың заңды мүдделер мен
құқықтарын қорғау үшін кұрылады. Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет
туралы заңның екінші бабында мемлекеттік қызмет - азаматтардың
мемлекеттік органдар мен олардың аппаратында конституциялық негізде жүзеге
асырылатын және мемлекеттік басқаруды жүзеге асыруға, мемлекеттің өзге де
міндеттері мен функцияларын іске асыруға бағытталған кәсіби қызмет- деп
атап көрсетілген [2].
Мемлекеттік аппараттың ерекше ішкі құрылысы бар: олардың арасындағы
қатынастар бір жүйеге біріктіріледі. Бұл жүйенің негізін экономика, саяси
қарым-қатынастар, сана-сезім құрады. Осы жүйеде әрбір органның өзінің орны,
бір-бірімен қарым-қатынастары, қызметінің негізгі принциптері көрсетіледі.
Дамудың әрбір кезінде мемлекеттік органдардың орындайтын қызмет бабы және
істері өзгеріп отырады. Шығыс мемлекеттерде бүкіл аппаратты бір орталыққа
бағындыратын — патшаның билігі орнаған Парламенттік республикада негізгі
функциялар парламенттің қолында болады. Мемлекеттік аппарат дамуының
объективтік бағыттары байқалады: бюрократизация, дифференсация,
профессионализмнің өсуі. Мемлекеттің әрбір типіне мемлекеттік аппараттың
ерекше нышандары сәйкес келеді. Мемлекеттік қызмет - конституциялық негізде
баянды етілетін азаматтардың мемлекеттік органдар мен оның аппаратындағы
мемлекеттік басқаруды, басқа да мемлекеттік міндеттер мен қызметтерді
атқаруды жүзеге асыратын кәсіптік қызметі.
Қазіргі мемлекеттік аппараттың қызметі мынадай принциптерімен
реттеледі: мемлекет аппаратының ішкі кұрылысы және құзыретінің нәтижелі,
тиімді болуы (Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығы,
1995 жылғы 26 желтоқсан, № 2730, 3 б.).
Ол үшін оның қызметі демократиялық, Конституциялық, заңдылық
принциптерге сәйкес болуға тиіс. Мемлекеттің лауазымды адамдары,
қызметкерлері нормаларды жоғары этикалық дәрежеде орындауы қажет.
Мемлекеттік аппарат халықтың мүддесін қорғап, соны іске асыруға міндетті.
Халықтың мемлекетті басқару процесіне қатысудың демократиялық жолдары,
олардың сайлауға қатысуы, халықтың өкілдері мемлекеттік аппаратты құрады,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына мемлекет кепілдік береді. Халық
мемлекеттік аппараттың ішкі қызметіне көмек беру үшін қоғамдық ұйымдарды
құрады, олар мемлекеттік аппаратпен байланысатын саяси жүйені құрады.
Конституцияның 33-бабында Азаматтардың тікелей және өз өкілдері арқылы
мемлекеттің өкілдік, атқарушы және сот органдарының құрылуы мен жұмыс
істеуі жөніндегі әрекетін жүзеге асыру мүмкіндігі. Ал қатысудың түрлерін
былай деп белгілейді: мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару
органдарына жеке және ұжымдық өтініштер жолдау: мемлекеттік органдар мен
өзін-өзі басқару органдарын сайлау және оларға сайлану, референдумға
қатысу, мемлекеттік қызметке кіру.
Мемлекеттік қызметтің принциптері:
1) зандылық;
2) мемлекеттік биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына
бөлінуіне қарамастан, мемлекеттік қызмет жүйесінің біртұтастығы;
3) азаматтардың құқықтарының, бостандықтары мен заңды мүдделерінің
мемлекет мүдделері алдында басымдығы;
4) мемлекет қызметіне кіруге, қатысуға еріктілігі;
5) өз өкілеттері шегінде жоғары тұрған мемлекеттік органдар мен
лауазымды адамдар қабылдаған шешімдердің төменгі мемлекеттік органдар
қызметшілерінің орындауы үшін міндеттілігі;
6) мемлекеттік қызметкерлердің кәсіпқойлығы мен жоғары біліктілігі.
Биліктің бөліну принциптері. Қазақстанның біртұтас мемлекеттік
билігінің тармақтарға бөліну принципі Конституцияда белгіленген негізгі
принциптердің біреуі ғана емес, ең күрделісі. Республикадағы мемлекеттік
билік біртұтас, өйткені бірден-бір бастауы - Қазақстан халқы және
мемлекеттің егемендігі бөлінбейді. Бұл билік өзінің бөліну принципіне
сәйкес заң шығарушы, атқарушы және сот жүйесіне бөлінеді және биліктер бір-
бірін шектейді.
Мемлекет аппараты өз қызметін ашық және жариялық істеуге тиісті.
Мемлекеттік органдардың кызметтерінің кәсіпшілігі, тәжірибесі және
хабардардығы өте жоғары болуға тиісті. Мемлекеттік аппарат өзінің
қызметінде бар заңдардың талабын мүлтіксіз орындауға тиісті.
Мемлекет аппаратының ішкі құрылысы - қатаң тәртіпті, субординацияны,
олардың бір-бірімен байланысын жақсарту. Мемлекеттік аппарат біртұтас
күрделі жүйе, ол бірнеше салаларға бөлінеді: заң шығару, атқару және сот
жүйелері; құқықты қорғау және қарулы күштер жүйесі. Бұл мекемелердің
алдында тұрған мақсаттары, ішкі құрылыстары, құзыреті, қолданатын әдістері
мен приициптері. Оларды біріктіріп, қызметтерін жақсы атқаруға жағдай
қалыптасады.
Сонымен мемлекеттік аппарат - алдында тұрған ерекше мақсаты бар және
соны орындау үшін құзыреті бар мемлекеттік аппараттың бір буыны.
Мемлекеттік аппараттың құрылуы мен қызметі, негізгі өкілеттілігі
Конституцияда және конституциялық актілерде көрсетіледі. Әрбір мемлекеттік
аппарат өз қызметін мемлекеттік материалдың, ұйымдық және зорлау күшімен
қорғайды. Мемлекеттік аппарат мемлекеттің атынан функцияларын атқарады,
әрқайсысының алдында тұрған мақсаттары заңда анық белгіленген. Басқа
мемлекеттік органдарымен қалай қатынасатыны, ішкі құрылысы, құзыреті
белгіленген. Мемлекеттік аппараттың негізгі нышаны оның мемлекеттік билігі.
Бұл мемлекеттік билікті былай түсінуге болады: олар мемлекеттің атынан
барлық субъектілерге міндетті нормативтік актілерді шығарады, немесе
құқықтық, нормалардың орындалуын тексереді, ал кейбір кезде жазаға тартуға
құқығы бар. Мемлекеттік заңдарға сәйкес мемлекеттің міндеттері мен
функцияларын іске асыру мақсатында мемлекеттік аппарат өкілеттікті жүзеге
асыратын толып жатқан қызметтер атқарады. Мемлекеттік қызметкерлердің
өкілеттіктері мемлекеттік органдар алдында қойған мақсаттарға және
міндеттерге сәйкес анықталады. Мысалы, прокуратура органдары, сот жүйесі,
ІІМ (МВД), МҚК (КГБ) құқықты қорғау қызметін атқарады. Бұл органдар бір-
бірімен байланысты. Бәрі бірге жалпы құқық қорғау жүйесіне жатады.
Мемлекеттік аппараттың қызметкерлерінің негізгі міндеттері Қазақстан
Республикасының Конституциясы мен заңдарын, азаматтар мен заңды түлғалардың
құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды қамтамасыз ету,
заңдарда белгіленген тәртіп пен азаматтардың өтініштерін қарауға, олар
жөнінде қажетті шаралар қолдануға; өздеріне берілген құқықтар шегінде және
заңды міндеттерге сәйкес өкілеттерді жүзеге асыруға; мемлекеттік және еңбек
тәртібін сақтауға; өздерінен жоғары басшылардың бұйрықтары мен өкімдерін,
шығарылған шешімдері мен нұсқаларын орындауға; өз өкілеттігінің шегінде
мәселелерді қарауға және солар бойынша шешімдер қабылдауға, белгіленген
тәртіппен лауазымдық міндеттерін атқару үшін қажетті ақпарат пен
материалдарды алуға құқықтары бар.
1.2 Қазақстан Республикасы мемлекеттiк органдарының
жүйесi және олардың негiзгi функциялары
ҚРсы Конституциясы еліміздің ең қымбат қазынасы адам мен оның өмірі,
оның құқықтары мен бостандықтары деп бекіткен. Осы ережеге сүйенетін болсақ
адамды, оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын қорғау, олардың жүзеге
асырылуына жағдай жасау мемлекеттің, кез келген мемлекеттік органның,
лауазымды адамның міндеті болып табылуы тиіс. Ол шындық, өйткені бүгінгі
күні қай мемлекеттік органның құзыретін қарастырсақ да, ол жерде адам
құқықтарын қорғау мәселесі орын алған. Осыдан мемлекеттік органдар
жүйесінің адам құқықтары мен бостандықтарын, оның ішінде өмір сүру
құқығын, жүзеге асыру механизмінің маңызды бөлігі болатыны түсінікті.
Жоғарыда адамның өмір сүру конституциялық құқығын жүзеге асыру
мемлекеттік-құқықтық механизмінің анықтамасын осы конституциялық құқықтың
жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін құқықтық кепілдіктер мен бұл
кепілдіктерді қолданатын (жүзеге асыратын) мемлекеттік органдар жүйесі
ретінде берген едік. Енді осы механизм түсінігін талдау керек. Мұндай
талдауды өмір сүру құқығының жүзеге асырылуына тікелей қатысы бар
мемлекеттік органдар жүйесінен бастамақпыз.
Отандық құқық ғылымында адам құқықтарын қамтамасыз ету механизмін
құрайтын мемлекеттік органдар екі топқа бөліп қарастырылады: жалпы және
арнайы құзыретті органдар. Мұндай сыныптаманы М.Б. Үсенова және т.с.с.
басқа да ғалымдар қолданады. Мысалы, А.В. Казакова ана мен бала құқықтарын
қамтамасыз ету үш бірдей механизмге сүйенеді дейді, олар:
мемлекеттікқұқықтық, халықаралық және қоғамдық механизмдер. Ал
мемлекеттікқұқықтық механизмінің өзі, ғалымның ойы бойынша, жалпы және
арнайы құзырлы органдардан тұрады [1,7]. Бұл сыныптаманың негізін құрайтын
белгі тиісті мемлекеттік органдардың құзыреті екендігі түсінікті.
Осы белгі бойынша адам құқықтарын қорғау және қамтамасыз ету (оның
ішінде адамның өмір сүру құқығын) мәселесі жалпы құзыретіне жататын
мемлекеттік органдар: 1) ҚРң Президенті; 2) ҚРң Парламенті; 3) ҚРң
Үкіметі; 4) ҚРң Конституциялық Кеңесі.
Адам құқықтарын қорғау ісі арнайы құзыретіне жататын мемлекеттік
органдардың қатарына жататындар: 1) соттар; 2) прокуратура; 3) ҚРсы
Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі Комиссия; 4) Адам
құқықтары жөніндегі ҚРң Уәкілі.
А.В. Казакова соттар мен прокуратураны жалпы құзырлы органдар қатарына
жатқызады және олардың қатарына ішкі істер органдарын да қосады [2,18].
Г.Т.Сетенова полиция органдарын адам құқықтары мен бостандықатарын
кепілдендіру саласындағы мемлекеттің ең маңызды құралы, адам құқықтарын
қорғау ішкі істер органдарының тікелей мақсаты мен міндеті және олар құқық
қорғау функцияларының көлемі бойынша адам құқықтарын қамтамасыз етудің ең
ауқымды институты деп есептейді [3, 7].
Әрине, бұл даулы мәселе бойынша пікірталасқа түсуге болады, бірақ біз
қарастырып отырған мәселеге қатысты бұл соншалықты маңызды емес. Сондықтан
мұндай пікірталастан бас тартып, жоғарыда аталған мемлекеттік органдарға,
олардың адам құқықтарын қорғауға қатысты құзыретіне қысқаша сипаттама беріп
кеткенді дұрыс көріп отырмыз.
Сонымен, мемлекеттік органдар жүйесінің басы ҚРң Президенті
екендігі түсінікті, өйткені біздің еліміз президенттік республика.
ҚРсы Президентінің құқықтық мәртебесі Конституцияда белгіленіп,
арнайы конституциялық заң арқылы бекітілген.
ҚР Конституциясында Президенттің мәртебесіне 40-48 баптар арналған.
Адам құқықтары саласындағы Президенттің құзыреті мемлекеттің ішкі және
сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтынан жарқын көрініс табады.
Адам құқықтары саласындағы еліміздің саясаты Президентпен айқындалады.
Сонымен қатар, Президент халық пен мемлекеттік билік бірлігінің
кепілі, яғни барлық мемлекеттік органдардың белгілі бір жүйені құрап, бір
бағытта қызмет етуі Президент құзыретіндегі мәселе. Бұл жөнінде 40-шы
баптың 3-ші тармағында Президент мемлекеттік биліктің барлық тармағының
келісіп жұмыс істеуін және өкімет органдарының халық алдындағы
жауапкершілігін қамтамасыз етеді деп басып айтылған.
Еліміздің Атазаңы Конституцияның мызғымастығына да кепіл болатын
Президент, яғни Конституцияның құрамындағы адам құқықтары мен бостандықтары
жөніндегі бөлімнің тұрақты болуы мен орындалуына да Президент жауап береді.
Президенттің бұл құзыры оның адам мен азамат құқықтары мен бостандықтарына
кепіл болуы арқылы күшейе түседі.
Жалғыз бапта бекітіліп (40-шы бап), келтірілген ережелер Президенттің
адам мен азамат құқықтары саласындағы басты кепіл екендігін және
Қазақстандағы адам құқықтары аясындағы саясаттың елбасшыға байланысты
екендігін байқатады.
Конституцияда белгіленген Президенттің адам құқықтары саласындағы
құзыретіне қатысты басқа нормалар жоғарыдағы іргелі ережелерді нақтылай
түседі, яғни ол: 1) Қазақстан халқына елдегі жағдай мен Республиканың ішкі
және сыртқы саясатының негізгі бағыттары туралы жыл сайын жолдау арнайды
(бұл жолдауларда Қазақстандағы адам құқықтарының кепілдіктерінің
күшейтілуі, осы салада Үкіметке берілетін тапсырмалар туралы және т.б.
мәселелер орын алып отырады); 2) Парламенттің қабылдаған заңдарына қол
қояды (Президенттің қолысыз бірдебір заң күшіне енбейтіні белгілі және көп
заңдардың адам құқықтарына қатысы болатыны да түсінікті) және мемлекеттік
бағдарламаларды бекітеді (көп бағдарламалардың адам құқықтарына тікелей
қатысы бар); 3) Парламентпен ақылдаса отырып ҚРң Үкіметін құрайды, барлық
деңгейлердегі әкімдерді, басқа да жоғары лауазым иелерін тағайындайды,
олардың алдында шешілуге тиісті міндеттер қояды; 4) азаматтарға кешірім
жасауды жүзеге асырады (өлім жазасына кесілген азаматтарға қатысты); 5)
елге қауіп төнген жағдайда төтенше не әскери жағдай енгізеді (Конституция
бойынша мұндай жағдайларда бірқатар адам құқықтарының шектелетіні белгілі,
бірақ өмір сүру құқығы ешбір жағдайда шектелмейді; Президенттің бұл
құзыретінің маңыздылығы төтенше не әскери жағдай енгізілген жерлерде адам
құқықтарына, оның ішінде өмір сүру құқығына қауіп төніп тұрады және осы
қауіпті жағдайды шешу үшін Президент аталған құзыретін қолдануы мүмкін); 6)
мемлекеттің барлық аумағында міндетті күші бар жарлықтар қабылдайды
(бірқатар жағдайларда Президенттің жарлықтары адам құқықтарына тікелей
қатысы болады).
Ерекше көңіл бөлетін жайт ҚРсы Президентінің Қазақстан халқына
жылдық жолдаулары. Осы жолдауларында адам құқықтарына, оның ішінде өмір
сүру құқығына қатысты мәселелер үнемі орын алып отырады. Мысалы,
Президенттің соңғы жолдауында Үкімет алдына ана мен бала өлімін азайту
мәселесі қойылды. Бұл болса Қазақстандағы адамның өмір сүру құқығын жүзеге
асырудың, оны қорғаудың бірденбір қыры.
ҚРсы Президентінің мәртебесіне қатысты басты ерекшелік оның үш
билік тармағына да кірмеуі, яғни олардың үстінде болуы және оларға төрелік
жасауы. Бұл конституциялық ережеден Президенттің үш билік тармағының адам
құқықтары мен бостандықтарын қорғау бойынша қызметін үйлестіріп отыруы,
мұндай үйлестіру қызметін жүзеге асыратын тиімді механизмінің болуы
туындайды. Д.О. Құсайыновтың айтуынша мұндай механизмді жетілдіру үшін үш
билік өкілдерінің де кіретін біріккен комиссияның Президент жанында
құрылғаны дұрыс болар еді.
ҚРсы Парламентінің мәртебесіне келмек болсақ, ол ҚРсы
Конституциясының 49-63 баптарымен және арнайы конституциялық заңмен
белгіленген.
Парламент ҚРң заң шығарушы қызметін жүзеге асыратын ең жоғары
өкілді орган болып табылады және: 1) ҚРң Конституциясына, конституциялық
заңдарға өзгерістер мен толықтырулар енгізеді (олар адам құқықтарына
қатысты болуы мүмкін); 2) еліміздің бюджетін бекітеді; 3) бірқатар жоғары
лауазым иелерінің Президентпен тағайындалуына келісімін береді; 4) Үкімет
бағдарламасын мақұлдайды; 5) соғыс пен бейбітшілік мәселелерін шешеді; 6)
Конституциялық Кеңестің елдегі конституциялық заңдылық ахуалы туралы жыл
сайынғы жолдауын тыңдайды; 7) азаматтарға рақымшылық жасау туралы актілерді
қабылдайды; 8) Қазақстанның халықаралық шарттарын бекітеді және
денонсациялайды; 9) заңнамаға сәйкес жергілікті өкілді органдардың
өкілеттіктерін тоқтатады; 10) жеке тұлғалардың құқық субъектілігіне,
азаматтық құқықтар мен бостандықтарға, жеке тұлғалардың міндеттемелері мен
жауапкершілігіне, мемлекеттік органдар қызметі мен ұйымдастырылуының
негіздеріне, сот құрылысы мен сотта іс жүргізу мәселелеріне, денсаулық
сақтауға және әлеуметтік қамсыздандыруға, айналадағы ортаны қорғауға,
мемлекет қорғанысы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуге және т.б. мәселелерге
қатысты заңдар қабылдайды.
Аталған өкілеттіктердің қайқайсысының да адам құқықтары саласына
қатысы бар. Б.С. Құрманғалиевтың айтуынша ҚРсы Парламентінің бақылау
өкілеттіктері күшейтілуді талап етеді, әсіресе парламенттік тыңдаулар
жүргізу, Үкімет өкілдерінің Парламенттегі сөздерін жария ету, Адам
құқықтары жөніндегі Уәкілді парламенттік институт ретінде қалыптастыру
мәселелері бойынша.
ҚРсы Үкіметінің мәртебесі Конституцияның 64-70 баптарымен және арнайы
заңмен белгіленген.
ҚРң Үкіметі еліміздің атқарушы билігін жүзеге асырады, атқарушы
органдардың жүйесін басқарады және олардың қызметіне басшылық жасайды.
Үкімет өз қызметі бойынша Президентке жауап береді және Парламентке есеп
береді.
Үкімет адам құқықтары мен бостандықтары саласына қатысты келесі
өкілеттіктерге ие: 1) мемлекеттің әлеуметтікэкономикалық саясатының, оның
қорғаныс қабілеттілігінің, қауіпсіздігінің, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз
етудің негізгі бағыттарын әзірлейді және олардың жүзеге асырылуын
ұйымдастырады; 2) бюджетті орындауға қатысты қызмет атқарады; 3) заң
жобаларын дайындап, заңдардың орындалуын қамтамасыз етеді; 4)
министрліктердің, басқа бірқатар мемлекеттік органдардың қызметіне басшылық
жасайды және олардың актілерін толығымен не ішінара тоқтата алады.
Конституциялық Кеңестің мәртебесі ҚРсы Конституциясының 71-74
баптарымен және арнайы заңмен реттеледі.
Конституциялық Кеңестің құзыреті келесі өкілеттіктерден тұрады: 1)
Парламент қабылдаған заңдардың Конституцияға сәйкес болуын Президент қол
қойғанға дейін қарайды; 2) халықаралық шарттарды бекітікенге дейін олардың
Конституцияға сәйкестігін қарайды; 3) Конституция нормаларына ресми
түсіндірме береді; 4) Конституцияда бекітілген адам құқықтары мен
бостандықтарына нұқсан келтіреді деп Конституциялық Кеңеске соттармен
жолданған заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің Конституцияға
сәйкестігін тексереді және тиісті жағдайларда олардың күшін жойып,
қолданыстан алып тастайды.
Конституциялық Кеңестің елдегі адам құқықтары мен бостандықтарына
қатысты конституциялық заңдылықтың ахуалы туралы Парламентке жыл сайын
жасалатын жолдауларын ерекше атап өту керек, өйткені осы құжат арқылы бұл
орган адам құқықтарына қатысты жағдайдың түзелуіне өз ықпалын тигізеді.
Мысалы, Конституциялық Кеңестің 2002-ші жылғы жолдауында елдегі адам
құқықтарына қатысты жағдай былайша сипатталған:
Елде қылмыстылықтың өсуі байқалады. 2001 жылы 152168 қылмыс
тіркелген. Қылмыс деңгейінің көрсеткіші 10 мың адамға шаққанда 103-ке дейін
артқан (1999 жылы бұл көрсеткіш 93-ке тең болатын). Қылмыс құрамында оның
ауыр және өте ауыр түрлерінің үлесі басым болып отыр. ...Алдыңғы төрт жыл
ішінде (1998-2001 ж.ж.) Республикада ашылмаған қылмыстың саны 93448-ге
дейін жеткен, яғни шамамен, жыл сайын осы кезең ішінде сонша қылмыс жасалып
отырған. Оның ішіндегі 70 мыңы ауыр және өте ауыр қылмыстарға жатады. Атап
айтқанда, 1258 қасақана кісі өлтіру дерегі ашылмай қалған. Бұл көрсеткіштер
көңілде қауіп оятады, өйткені қылмыстық бой көрсетулер азаматтардың
конституциялық құқықтарының және Конституциямен бекітілген қоғамдағы
тәртіптің бұзылуына тікелей әкеліп соқтырады [4, 11].
Көріп отырғанымыздай Конституциялық Кеңестің бұл жолдауында еліміздегі
адамның өмір сүру құқығының сақталу деңгейіне ерекше назар аударылған.
Кейінгі жылдардағы Жолдауларда өмір сүру құқығына қатысты мұндай мәліметтер
берілмей, азамттардың әлеуметтікэкономикалық құқықтарының сақталуына
көбірек көңіл бөлінген. Дегенменде, бұл органның осындай жолдаулары тиісті
министрліктердің, жалпы Үкіметтің жағдайды түзету бойынша арнайы шаралар
қолдануына алып келетіні сөзсіз.
Өтпелі мемлекеттердің (Қазақстан да олардың қатарына жатады)
мемлекеттікқұқықтық проблемаларының ішінде конституциялық юстиция
органдарының мемлекеттік механизм жүйесіндегі орны, азаматтардың құқтары
мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз ету мәселелері өзектеніп отыр дейді
А.И. Пильников. Жалпы алғанда конституциялық бақылау институты
Конституцияның нормалары мен қағидаларының, оның мемлекет жүйесіндегі
үстемдігінің нақты жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін ең тиімді құралдары
болып табылады және өз қызметін іске асыра отырып, Конституциялық Кеңес
құқықтық проблемаларды императивтік емес, ұйымдыққұқықтық әдістер арқылы
шешеді. Қазіргі кезде Қазақстанның әлеуметтікқұқықтық жағдайы бұл органның
адам құқықтары мен бостандықтарына қатысты конституциялық заңдылықты сақтау
бойынша қызметін күшейтуді талап етеді, дейді М.С. Бейбітов. Бұл органның
қызметін жетілдіру үшін ғалым Конституциялық Кеңеске жүгіну құқығын жеке
тұлғаларға да беру керек, ал кез келген нормативтік құқықтық актілердің
Конституцияға сәйкестігін осы органның өз қалауы бойынша тексеру құқығын
бұл органның құзыретіне қосу қажет дейді. А.И. Пильников болса
Конституциялық Кеңеске жүгіне алатын субъектілердің қатарына ҚРң Бас
Прокуроры мен Адам құқықтары жөніндегі Уәкілді қосуды дұрыс көреді, ал Б.С.
Құрманғалиев олардың арасында Жоғарғы Соттың болғанын да дұрыс деп санайды.
Біз де осы пікірлерге қосыламыз.
Адам құқықтарын қорғау ісі арнайы құзыретіне жататын мемлекеттік
органдардың сипаттамасын сот органдарынан бастаған дұрыс, өйткені соттар
аталмыш саладағы негізгі органдар екендігі белгілі.
Сот органдарының мәртебесі ҚРсы Конституциясының 75-82 баптарымен
және арнайы конституциялық заңмен бекітілген. Соттардың құқықтық мәртебесі
келесі іргелі ережелерге сүйенеді: 1) Қазақстан Республикасында сот
төрелiгiн тек сот қана жүзеге асырады. Сот билiгi сотта iс жүргiзудiң
азаматтық, қылмыстық және заңмен белгiленген өзге де нысандары арқылы
жүзеге асырылады. Заңда көзделген жағдайларда қылмыстық сот iсiн жүргiзу
алқабилердің қатысуымен жүзеге асырылады. 2) Сот билiгi Қазақстан
Республикасының атынан жүзеге асырылады және өзiне азаматтар мен ұйымдардың
құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерiн қорғауды, Республиканың
Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiнiң,
халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етудi мақсат етiп қояды. 3)
Сот билiгi ҚР Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтiк құқықтық
актiлерiнiң, халықаралық шарттарының негiзiнде туындайтын барлық iстер мен
дауларға қолданылады. 4) Соттар шешiмдерiнiң үкiмдерi мен өзге де
қаулыларының ҚРң бүкiл аумағында мiндеттi күшi болады. 5) Судья сот
төрелiгiн iске асыру кезiнде тәуелсiз және Конституция мен заңға ғана
бағынады. 6) Сот төрелiгiн iске асыру жөнiндегi соттың қызметiне қандай да
болсын араласуға жол берiлмейдi, және ол заң бойынша жауапкершiлiкке әкеп
соғады. Нақты iстер бойынша судьялар есеп бермейдi. 7) Заңды қолданған
кезде судья ҚРң барлық соттары мен судьяларына ортақ және бiрыңғай болып
табылатын Конституциямен белгiленген сот төрелігінің принциптерiн
басшылыққа алуға тиiс, олар:
- адамның кiнәлi екендiгi заңды күшiне енген сот үкiмiмен танылғанша ол
жасалған қылмысқа кiнәлi емес деп есептеледi;
- бiр құқық бұзушылық үшiн ешкiмдi де қайтадан қылмыстық немесе
әкiмшiлiк жауапқа тартуға болмайды;
- өзiне заңмен көзделген соттылығын оның келiсiмiнсiз ешкiмнiң
өзгертуiне болмайды;
- сотта әркiм өз сөзiн тыңдатуға құқылы;
- жауапкершiлiктi белгiлейтiн немесе күшейтетiн, азаматтарға жаңа
мiндеттемелер жүктейтiн немесе олардың жағдайын нашарлататын заңдардың керi
күшi болмайды. Егер құқық бұзушылық жасалғаннан кейiн ол үшiн жауапкершiлiк
заңмен алынып тасталса немесе жеңiлдетiлсе, жаңа заң қолданылады;
- айыпталушы өзiнiң кiнәсiздiгiн дәлелдеуге мiндеттi емес;
- ешкiм өзiне-өзi, жұбайына (зайыбына) және заңмен белгiленген шектегi
жақын туыстарына қарсы айғақ беруге мiндеттi емес. Дiни қызметшiлер
өздерiне сенiп сырын ашқандарға қарсы куәгер болуға мiндеттi емес;
- адамның кiнәлi екендiгi жөнiндегi кез келген күдiк айыпталушының
пайдасына қарастырылады;
- заңсыз тәсiлмен алынған айғақтардың заңды күшi болмайды. Ешкiм өзiнiң
жеке мойындауы негiзiнде ғана сотталуға тиiс емес;
- қылмыстық заңды ұқсастығына қарай қолдануға жол берiлмейдi.
8) Соттардың Конституциямен баянды етiлген адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтiретiн заңдар мен өзге де
нормативтiк құқықтық актiлердi қолдануға хақысы жоқ. Егер сот қолданылуға
тиiстi заң немесе өзге де нормативтiк құқықтық акт Конституциямен
бекітiлген адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан
келтiредi деп тапса, iс жүргiзудi тоқтата тұруға және осы актiнi
конституциялық емес деп тану туралы ұсыныспен Конституциялық Кеңеске
жүгiнуге мiндеттi. 9) ҚРң Жоғарғы Соты азаматтық, қылмыстық, жергілікті
және басқа да соттарда қаралатын өзге де iстер жөнiндегi жоғары сот органы
болып табылады, заңда көзделген iс жүргiзу нысандарында олардың қызметiн
қадағалауды жүзеге асырады, сот практикасының мәселелерi бойынша
түсiнiктемелер берiп отырады.
А.Б. Жумагулова айтатындай адам құқықтары мен бостандықтарының
қамтамасыз етілуі қазақстандық қоғамның құқықтық ұйымдастырылуының сөзсіз
негізі болуы тиіс, ал теория мен тәжірибедегі адам мен азамат құқықтары
институтының конституциялыққұқықтық механизміндегі сот билігі рөлінің
жетіспеушілігі сезіледі [5, 15]. Н.А. Нысанбаевтың жүргізген зерттеуінің
нәтижесі ұлттық сот жүйесі тиісті халықаралық стандарттарға жақындау
бағытында өзгеріп отырады және сот қорғауына сүйенетін адам құқықтарын
жүзеге асыру механизмдері мен табиғаты ішкімемлекеттік, мемлекетаралық және
әлемдік деңгейде әлеуметтік тұрғыдан қажет етіледі. К.Б.Мурзаев болса ҚР-сы
Ата-заңының адам құқықтарын соттық қорғау аясында іске асырылмаған
потенциалы әлі де көп деп есептейді.
Прокуратура мемлекет атынан ҚРң аумағында заңдардың, ҚР Президентi
жарлықтарының және өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң дәлме-дәл әрi
бiркелкi қолданылуын, жедел-iздестiру қызметiнiң, анықтау мен тергеудiң,
әкiмшiлiк және орындаушылық iс жүргiзудiң заңдылығын жоғары қадағалауды
жүзеге асырады, заңдылықтың кез келген бұзылуын анықтау мен жою жөнiнде
шаралар қолданады, сондай-ақ ҚР Конституциясы мен заңдарына қайшы келетiн
заңдар мен басқа да құқықтық актiлерге наразылық бiлдiредi. Прокуратура
сотта мемлекет мүддесiн бiлдiредi, сондай-ақ заңмен белгiленген жағдайда,
тәртiпте және шекте қылмыстық қудалауды жүзеге асырады.
ҚР Прокуратурасы төменгi прокурорларды жоғары тұрған прокурорларға
және ҚР Бас Прокурорына бағындыра отырып, орталықтандырылған бiрыңғай жүйе
құрайды. Ол өз өкiлеттiгiн басқа мемлекеттiк органдардан, лауазымды
адамдардан тәуелсiз жүзеге асырады және ҚР Президентiне ғана есеп бередi.
Прокуратураның құқықтық мәртебесі ҚРң 1995 жылдың 21 желтоқсандағы
№2709 Прокуратура туралы заңымен егжейтегжейлі реттеледі.
Заң бойынша прокурорлық қадағалаудың мақсаттары мынадай: 1) адам мен
азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, органдардың, ұйымдардың, лауазымды
адамдардың және азаматтардың құқықтық актілері мен әрекеттерінің заңдарға
сәйкестігін қамтамасыз ету; 2) кез келген заңдылықты бұзушылықты, олардың
туындауының шарттары мен себептерін анықтау және жою, бұзылған құқықтарды
қалпына келтіру.
Прокуратура басқа мемлекеттік органдардың орнына қызмет етпейді және
ұйымдардың қызметі мен азаматтардың жеке өміріне араласпауы тиіс.
Қазақстандық зерттеуші А. Қалимукашева көрсететіндей прокуратураның
адам құқықтарын қорғау бойынша қызметіне келетін болсақ, бұл органның
құзыреті құқық нормаларында бекітілген және прокуратураның жалпы қадағалау
қызметінен көрініс табады. Құқығы бұзылған адам прокуратураға шағымдануына
толық мүмкіндігі бар. Прокуратура мұндай шағым-арызды қабылдап, оны тіркеп
алуы тиіс (бұл жерде құқықтық қарым-қатынас пайда болады). Одан кейін адам
құқығы шынымен де бұзылған болса, прокуратура оны қалпына келтіруі тиіс,
мысалы, оның пайдасына өтемақы төлетеді. Келесі сатыда прокуратура адам
құқығын бұзған субъектіні тауып, оны (прокурорлық актілерді қабылдау
арқылы) жауапқа тартуы тиіс.
Қазақстандық құқық ғылымында адам мен азамат құқықтарының,
бостандықтары мен заңды мүдделерінің қорғалуын қамтамасыз ететін
мемлекеттік органдар жүйесіндегі прокуратураның орнын анықтауға бағытталған
арнайы ғылыми еңбек Е.С. Мерзадиновтың Адам және азамат құқықтары мен
бостандықтарын сақтаудағы прокурорлық қадағалаудың конституциялыққұқықтық
мәселелері бойынша диссертациясы. Бұл еңбекте автор биліктің дәстүрлі үш
тармағымен қатар бұл тармақтардың бірдебіреуіне жатпайтын Президент және
Конституциялық Кеңес сияқты органдардың қатарына прокуратураны да қосады
және прокуратура биліктің төртінші тармағын да құрамайды, дейді ол. Бұл
адам құқықтарын бұзатын соттардың қате шешімдерін жоюға мүмкіндігі бар
жалғыз орган және оның азаматтардың құқықтарын қорғау үшін араласуы басқа
бақылау органдарының мүмкіндіктері сарқылған кезде ғана орын алуы керек
және өтемдік сипатқа ие болуы тиіс деген қорытынды жасайды Е.С. Мерзадинов.
Отандық зерттеуші С.К. Шоқатаев прокурорлық қадағалауды мемлекеттік
бақылаудың негізгі де ең тиімді түрі деп бағалайды және прокуратурада
бақылау функцияларының болуын бұл орган жөнінде жоғарғы бақылау органы
ретінде айтуға болатынын, сондай-ақ бұл белгіні прокуратура мәртебесіне тән
қосаршылдық белгісімен байланыстырады. Оның айтуынша прокурорлық қадағалау
мен мемлекеттік бақылаудың прокуратура мәртебесіндегі өзара байланысы
заңдылық пен мемлекеттік тәртіпті қамтамасыз етудің сенімді құралы болып
табылады.
С.К. Жүрсімбаев болса адам құқықтарының қорғалуын күшейту үшін
прокуратураның конституциялық мәртебесін көтеруді, бұл орган туралы заңда
адам құқықтарын қорғаудағы заң бұзушылықтарға қатысты прокурордың
өкілеттіктерін айқындайтын арнайы тарау енгізуді, Бас Прокурорды адам
құқықтарын қорғауға қатысты заң шығару бастамасы субъектілерінің қатарына
қосуды жөн көреді.
Адам құқықтары мен бостандықтарының жүзеге асырылуы мен қорғалуын
қамтамасыз ететін мемлекеттік органдар жүйесіне кіретін келесі орган
ҚРсы Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі Комиссия.
Бұл орган алғашында 1996 жылы құрылған еді. 1997-ші жылы оның құқықтық
мәртебесі ҚРсы Президентінің Жарлығымен қайта белгіленген болатын.
Оның құқықтық мәртебесі бүгінгі күні ҚРсы Президентiнiң жанындағы
Адам құқықтары жөнiндегi комиссия туралы ҚРсы Президентінің 2003 жылғы 19
наурыздағы №1042 Жарлығымен орнатылған.
Адам құқықтары жөнiндегi комиссия Мемлекет басшысының ҚРң
Конституциясына сәйкес танылатын және кепілдiк берiлетiн адамның және
азаматтың құқықтары мен бостандықтарының кепiлi ретiндегi өзiнiң
конституциялық өкілеттiктерiн iске асыруына жәрдемдесетiн консультативтiк-
кеңесшi орган болып табылады. Комиссия қызметiн үйлестiрудi ҚРң
Мемлекеттiк хатшысы жүзеге асырады.
Комиссияға келесі негiзгi міндеттер жүктелген: 1) ҚРсы Президентiнiң
ҚРда адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының кепiлi
ретiндегi өзiнiң конституциялық мәртебесiн iске асыруы үшiн жағдай жасау;
2) адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету мен
қорғау тетiгiн жетілдiруге жәрдемдесу; 3) орталық және жергiлiктi
мемлекеттiк органдардың адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын
қамтамасыз ету мен қорғау саласындағы мемлекеттiк саясатты iске асыру
жөніндегi қызметiне жәрдемдесу; 4) адам құқықтары мен бостандықтарын
қамтамасыз ету мен қорғау саласындағы мемлекеттiк саясат тұжырымдамалары
мен бағдарламаларын әзiрлеуге қатысу; 5) адам құқықтары мен бостандықтарын
қамтамасыз ету мен қорғау саласындағы халықаралық ынтымақтастықты нығайтуға
жәрдемдесу.
Комиссияның құзыретi: 1) Мемлекет басшысына және тiкелей Комиссияға
жолданған ҚРсы азаматтарының, шетелдiк азаматтардың, азаматтығы жоқ
адамдардың, сондай-ақ ұйымдардың адамның және азаматтың құқықтары мен
бостандықтарының бұзылу фактiлерi туралы ақпарат бар өтiнiштерiн қарайды;
2) Мемлекет басшысының атына ҚРда адамның және азаматтың құқықтарының
сақталуы туралы жыл сайынғы және арнаулы баяндамалар әзiрлейдi; 3)
Комиссияның құзыретiне кiретiн мәселелер бойынша мемлекеттiк органдардың,
қоғамдық бiрлестiктердiң, өзге де ұйымдардың және азаматтардың ұсыныстарын
қарайды; 4) адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз
ету мен қорғау тетiгiн жетілдiру туралы ұсыныстар әзiрлейдi және оларды
ҚРсы Президентiнiң қарауына енгiзедi; 5) адамның және азаматтың құқықтары
мен бостандықтарын қамтамасыз ету мен қорғау мәселелерiн қозғайтын ҚРң
заңнамасына талдау жасайды, осы мәселелердi реттейтiн заң жобаларын
әзiрлеуге қатысады; 6) адам құқықтары саласындағы халықаралық шарттар
бойынша талдау материалдарын, сараптау-ұсынымдық қорытындылар мен ұсыныстар
дайындайды; 7) адам құқықтары жөнiндегi халықаралық ұйымдардың, басқа да
үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдарының жұмысына қатысады.
Комиссия өз өкілеттiктерін жүзеге асыру кезінде мемлекеттiк билiк
органдарымен, үкіметтiк емес құқық қорғау ұйымдарымен, сондай-ақ бұқаралық
ақпарат құралдарымен белгiленген тәртiпте өзара iс-қимыл жасайды.
Комиссия адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау
мақсатында құқық қорғау органдарымен, ҚРдағы Адам құқықтары жөнiндегi
уәкiлмен өзара iс-қимыл жасайды.
Комиссия өзiне жүктелгeн мiндеттердi iске асыру мақсатында: 1)
мемлекеттiк органдардан, сондай-ақ ұйымдар мен лауазымды адамдардан қажеттi
мәлiметтердi, құжаттар мен материалдарды сұратып алуға; 2) өз отырыстарында
адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуге және
қорғауға байланысты мәселелер жөнiнде мемлекеттiк органдардың тиiстi
лауазымды адамдарының ақпаратын тыңдауға; 3) уәкiлеттi мемлекеттiк
органдардың адамның және азаматтың құқықтарының бұзылуы туралы мәлiметтi
тексеруiне бастамашылық жасауға; 4) жекелеген жұмыстарды жүзеге асыру үшiн
белгiленген тәртiппен ғалымдар мен мамандарды тартуға; 5) адамның және
азаматтың негiзгi құқықтары мен бостандықтарын сақталуына байланысты
мәселелердi талқылау үшiн ТМДа қатысушы мемлекеттердiң, сондай-ақ өзге де
мемлекеттердiң адам құқықтары жөнiндегi комиссияларымен және басқа да
осындай құрылымдарымен ынтымақтастық жасауға құқылы.
Комиссияның құзыретiне кiретiн мәселелер бойынша оның мүшелерiнiң
заңнамада белгіленген тәртiппен мемлекеттiк билiк органдарына, сондай-ақ
мемлекеттiк ұйымдарға баруға құқығы бар. Ол ұсынымдар мен қорытындылар
қабылдайды. Олар мәселенi шешу құзыретiне кiретiн тиiстi мемлекеттiк
органға жолданады. Комиссияның ұсынымдары мен қорытындыларын алған
мемлекеттiк орган мен оның лауазымды адамдары белгіленген мерзiмде оларды
қарауға және қабылданған шешiм туралы оған хабарлауға мiндеттi.
Комиссияның отырыстарын оның төрағасы қажетiне қарай, бiрақ тоқсанына
кемiнде бiр рет шақырады. Бұл органның қызметiн ақпараттық-талдау және
ұйымдық қамтамасыз етудi ҚРсы Президентi Әкiмдiгiнiң құрамына кiретiн
хатшылығы жүзеге асырады.
Сараптама-талдау зерттеулерiн жүргiзу үшiн Комиссия жанынан ғылыми
мекемелер, бiлiм беру ұйымдары мен үкіметтiк емес ұйымдар өкілдерiнен
қоғамдық негiзде жұмыс iстейтiн сарапшылық кеңес құрылады. Сарапшылық кеңес
құрамы Комиссия отырысында бекiтiледi.
Жалпы алғанда Комиссияның жыл сайын дайындалып отыратын баяндамалары
мемлекеттік органдар үшін өте маңызды, өйткені олар елдегі адам құқықтары
мен бостандықтары саласында қалыптасқан ахуалға осы органдардың назарын
аударады. Мысалы, 2003-ші, 2004-ші және 2005-ші жылдары дайындалған
Комиссияның баяндамаларында адамның өмір сүру құқығына қатысты бір ғана
мәселе үнемі көрсетіліп отырғанын байқауға болады, ол Қазақстандағы өлім
жазасын алып тастау мәселесі және еліміздің адам құқықтары саласындағы ең
беделді халықаралық құжаттарға қосылу қажеттілігі. Сонымен қатар, Комиссия
азаматтардың арыздарымен жұмыс жасауды да тоқтатпайды және жылдан жылға
олардың саны өсуде. Комиссия қызметінің алғашқы жылдарының өзінде бұлардың
санының ұлғаюын аңғаруға болатын, мысалы, 1998 жылы – мұндай арыздардың
саны 364 болса, 1999 жылы – 481, 2000 жылы – 403ті құраған екен [6, 193].
Дегенменде, көрсетілген құзыреттеріне қарамастан Комиссия
консультативтікеңесші орган болғандықтан адам құқықтарын тікелей қорғауға
оның мүмкіндіктері жеткіліксіз, дейді М.Б. Үсенова. Осыған байланысты
2002-ші жылдың 19-шы қыркүйегінде Президенттің Жарлығымен арнайы орган
құрылды Адам құқықтары жөніндегі Уәкіл.
Осы құжат бойынша Адам құқықтары жөнiндегi уәкiл - өз құзыретi шегiнде
адамның және азаматтың бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қалпына
келтiру жөнiнде шаралар қабылдау өкiлеттiктерi берiлген, адамның және
азаматтың құқықтары мен бостандықтарының сақталуын бақылауды жүзеге
асыратын лауазымды тұлға. Уәкiл өз қызметiмен адам және азаматтың құқықтары
мен бостандықтарын қорғайтын қолданыстағы мемлекеттiк құралдарды
толықтырады. Уәкiлдiң қызметi ҚРң Конституциясы мен заңнамасына сәйкес
адамның құқықтарын қорғауды жүзеге асыратын басқа мемлекеттiк органдардың
құзыретiн шектемейдi.
Уәкiл өз қызметiн жүзеге асыру барысында тәуелсiз. Оның қызметiне
қандай да бiр заңсыз араласуға жол берiлмейдi. Уәкiлдiң саяси қызметпен
айналысуға құқығы жоқ, оның қызметi заңдылық, адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарының басымдығы, объективтiлiк, жариялылық
принциптерiне негiзделедi.
Бұл қызметке тағайындалатын адамдар ҚРң азаматтығын иеленуi, жоғары
заңгер немесе гуманитарлық бiлiмi болуы, заңгер мамандығы бойынша немесе
адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау саласында
кемiнде үш жыл жұмыс стажы болуы тиiс. Уәкiлдi ҚРң Президентi Парламенттің
тиісті палаталарының комитеттерiмен кеңескеннен кейiн қызметке тағайындайды
және босатады.
Уәкiлдiң өкiлеттiк мерзiмi оның тағайындалған күнiнен бастап - 5 жыл.
Бiр адам қатарынан екi реттен артық бұл қызметке тағайындала алмайды.
Тағайындалғаннан кейiн ол салтанатты жағдайда ант қабылдайды.
Уәкiлдiң заңда белгiленген тәртiппен жүзеге асырылатын келесі
құқықтары бар:
лауазымды тұлғалар мен ұйымдардан шағымдарды қарау үшiн қажеттi
мәліметтер сұратуға;
мемлекеттiк органдардың, өзге де ұйымдар басшыларының және басқа да
лауазымды тұлғалардың кiдiрiссiз қабылдауында болуға;
ҚРсы азаматтарының, шетел азаматтарының және азаматтығы жоқ
адамдардың шағымдарын қарау нәтижелері бойынша, сондай-ақ олардың құқықтары
мен бостандықтарының бұзылуы туралы ақпаратты өзге жолмен алған кезде осы
мәселелер бойынша парламенттік тыңдаулар өткізу ұсынысымен Парламент
палаталарына жүгінуге;
адам құқықтары жөніндегі халықаралық ұйымдардың, басқа да үкіметтік
емес құқық қорғау ұйымдарының жұмысына қатысуға;
адамның және азаматтың құқықтарының бұзылуымен байланысты анықтауға
жататын мән-жайлар бойынша қорытынды дайындау үшiн сарапшылық және
консультативтiк жұмыстарды орындауға шарт негiзiнде ұйымдар мен мамандарды
тартуға;
адамның және азаматтың бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қорғау
жөнiнде шаралар қолдануға;
қызметтiк куәлiгiн көрсетiп мемлекеттiк органдар мен ұйымдардың, соның
iшiнде әскери бөлiмдер мен құрамалардың аумағына және үй-жайларына кiруге
және ол арада болуға, сондай-ақ бас бостандығынан айыру орындарына баруға,
оларда ұсталатын адамдармен кездесiп, әңгiмелесуге;
адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын бұзған лауазымды
тұлғаға қатысты тәртіптік немесе әкімшілік іс жүргізуді не қылмыстық іс
қозғау туралы қолдаухатпен уәкілетті мемлекеттік органдарға немесе
лауазымды адамдарға жүгінуге;
жүргiзiлген тексерулер нәтижелерi бойынша бұқаралық ақпарат
құралдарында ресми хабарламалар жариялауға.
Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының бұзылу фактiсiн
анықтау мақсатында Уәкiл өз құзыретiнiң шегiнде, келiп түскен өтiнiштер
негiзiнде де, және егер оған ресми көздерден нeмece бұқаралық ақпарат
құралдарынан аталған жолсыздықтар туралы мәлiм болған жағдайда, сондай-ақ
өз бастамасы бойынша да адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын
бұзу фактiлерi туралы мәлiметтердi тексередi.
Өз қызметiн жүзеге асыру барысында ол ҚРсы азаматтарының, сондай-ақ
шетел азаматтарының, азаматтығы жоқ адамдардың, олардың ҚРң
Конституциясымен, заң актiлерiмен және халықаралық шарттарымен кепiлдiк
берiлген құқықтары мен бостандықтарын бұзатын лауазымды тұлғалардың және
ұйымдардың iс-әрекеттерi мен шешiмдерiне жасаған арыздарын қарайды.
Уәкiл ҚРсы Президентiнiң, Парламентiнiң және оның депутаттарының,
ҚРсы Үкiметiнiң, Конституциялық Кеңестiң, Бас прокурордың, Орталық сайлау
комиссиясының, ҚРы соттарының iс-әрекеттерi мен шешiмдерiне жасалған
шағымдарды қарамайды. Уәкiл өз құзыретi шегiнде ҚРң адам құқықтары мен
бостандықтарына, олардың қорғалу нысандары мен әдiстерiне қатысты заңнаманы
жетiлдiруге, оларды халықаралық құқықтың жалпыға ортақ принциптерi мен
нормаларына сәйкес келтiруге, ҚРң мемлекеттiк органдарына тиiстi ұсыныстар
енгiзу арқылы адам құқықтары саласындағы халықаралық ынтымақтастықты
дамытуға ықпал етедi.
Адам құқықтары мен бостандықтары саласында құқықтық ағартушылыққа
Уәкiл жәрдемдеседi, адам құқықтары бойынша бiлiм беру бағдарламалары мен
халықтың бiлiм деңгейiн көтеруге, ұлттық заңнамалар мен маңызды халықаралық
құжаттар әзiрлеуге қатысады. Уәкiлдiң пiкiрi бойынша қоғамдық маңызы ерекше
деген жағдайларда, ол өз үндеуiн тiкелей ҚРң Президентiне, Парламентiне
немесе Үкiметiне жолдауға хақылы.
Уәкiлдің ез қызметiн жүзеге асыру барысындағы келесі міндеттері бар:
1) ҚРң Конституциясы мен заңнамасын сақтау; 2) азаматтардың құқықтарын,
бостандықтары мен заңды мүдделерiн сақтауды және қорғауды қамтамасыз ету
жөнiнде шаралар қолдану; 3) заңнамада белгiленген тәртiппен және мерзiмде
азаматтардың лауазымды тұлғалардың iс-әрекеттерiне (әрекетсiздiгiне),
мемлекет органдарының, өзге де ұйымдар мен олардың лауазымды тұлғаларының
шешiмдерiне жасаған арыздарын қарау және олар бойынша тиiстi шаралар
қолдану; 4) мемлекеттiк құпияларды және заңмен қорғалатын өзге де құпияны
сақтау, өтiнiштi қарау нәтижесiнде мәлiм болған құпия сипаттағы ақпаратты
жария етпеу; 5) арыз берушiмен қарым-қатынаста ықылас пен әдеп таныту; 6)
өтiнiштердi қарау барысында әдiл болу және алаламау; 7) өзiн қорғауды
өтiнген адамның құқықтарын жүзеге асыруға кедергi келтiретiн қандай да бiр
iс-әрекеттер жасамау.
Уәкiл жыл сайын ҚРсы Президентiнiң қарауына өзiнiң қызметi туралы
есеп табыс етедi. Оның мәртебесінің маңызды бөлігі оның ден қою актiлерiне,
яғни ұсынымдарына байланысты.
Өтiнiштердi тексеру нәтижелерi бойынша Уәкiл iс-әрекеттерiмен
(әрекетсiздiгімен) арыз берушiнiң құқықтары мен бостандықтарын бұзған
лауазымды тұлғаға бұзылған құқықтарды қалпына келтiру үшiн қолдануға тиiс
шараларға қатысты ұсынымдар жiберуге хақылы.
Уәкiлдiң ұсынымдарын алған лауазымды тұлға олар келiп түскен күннен
бастап бiр айдың iшiнде ұсынымдарды қарауға және оларды қараудың нәтижелерi
туралы хабарлауға мiндеттi. Ұсынымды қабылдамаған жағдайда лауазымды тұлға
өз шешiмiнiң мәнiсiн дәлелдеуге мiндеттi. Ұсынымның көшiрмесi арыз берушiге
жолданады.
Арызда құқықтары мен бостандықтары бұзылған арыз берушiнiң немесе арыз
берушiнiң заңды өкiлiнiң қолы қойылып және тегі, аты-жөнi мен мекенжайы
немесе жұмыс орны туралы мәлiметтер қамтылуы, арыз берушiнiң пiкiрi бойынша
оның құқықтары мен бостандықтарын бұзған немесе бұзушы шешiмдердiң немесе
iс-әрекеттердiң (әрекетсiздiктiң) мән-жайы баяндалуға тиiс. Арыз берушiнiң
талаптарын растайтын құжаттар мен өзге де материалдар шағымға қоса
берiледi.
Уәкiл шағымды қарау үшін қабылдай отырып: 1) арыз берушiге оның өз
құқықтары мен бостандықтарын қорғауда пайдалануға құқығы бар тәсiлдер мен
құралдарды түсiндiруге; 2) шағымды мәнi бойынша шешу өз құзыретiне жататын
тиiстi органдарға арыз беруге хақылы.
Уәкiлдiң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz