Қазақстан республикасындағы Президенттік биліктің қалыптасуы мен даму жолдары
2025 Қазақстан республикасындағы Президенттік биліктің қалыптасуы мен
даму жолдары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Президенттік басқару жүйесінің саяси және құқықтық ой тарихында бағалану
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2 Қазақстанда президенттік басқару жүйесінің қалыптасуы және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.1 Қазақстанда президенттік басқару жүйесінің орнығуының тарихи-
құқықтық
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..13
2.2 Президенттік қалыптасуы мен дамуының
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ...14
2.3 Президент саяси тұрақтылық пен мемлекеттік тұтастық
кепілі ... ... ...20
3 Қазақстан Республикасы Президентінің билікті бөлу жүйесіндегі орны мен
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
3.1 Қазақстанда билікті бөлу жүйесінің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 23
3.2 Президент және заң шығару
билігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .31
3.3 Президент және атқарушы биліктің ара қатынасы
... ... ... ... ... ... ... ... 38
3.4 Президент және сот
билігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..52
3.5 Президенттік басқару жүйесін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Пайдаланылған дерек көздер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...62
Кіріспе
Мемлекет басшысы лауазымы басқару формаларының барлығына тән құбылыс.
Монархиялық мемлекеттерде бұл-монарх, республикада-президент. Мемлекет
конституциялық тәртіпті, билік механизмінің тұрақтылығын халықаралық
қатынастардағы жоғары деңгейдегі өкілдікті қамтамасыз ететін лауазымды
тұлғаның болуын талап етеді.
Мемлекет басшысы, әдетте, заң шығарушылық, атқарушылық және сот
биліктері қатынастары аясындағы кең құзіреттерге ие болып, халықтың ресми
өкілі мен мемлекет символы болып табылады. Сонымен бірге мемлекет басшысы
мемлекеттік билікті нығайтып, конституциялық жолмен мемлекеттік билік
органдары арасындағы даулар мен дағдарыстарды шешуді қамтамасыз етеді.
Түрлі басқару формалары тұсында мемлекет басшысы құзіреттері де әр
түрлі. Бірінші елдерде мемлекет басшысының қызметі тән қағаз жүзінде болса,
екіншілерінде іс жүзінде қызметтерін іске асырады. Дегенмен, мемлекет
басшысы өзінің тікелей құзіреттерін сақтайды, яғни жоғары өкілдік функциясы
ешкімнің бақылауына алынбайды. Өкілдік функция белгілі билікке тән
құзіреттерге әкеп соғады – мысалы, халықаралық шарттарға қол қою, ел
аймақтарындағы құзіретті өкілдерін тағайындау.
Жалпы Президент түсінігі антикалық дәуірде пайда болып, әуеліде
жиналыстарда төрағалық етуші деген мағынаны білдіреді. Ол кезден бері бұл
ұғым маңызды эволюциядан өтті.
Президенттік республика-бұл республикалық басқару формасы,
Конституцияға сәйкес жоғары билікке президент ие. Президент жалпыхалықтық
сайлау арқылы немесе, парламент немесе басқа ерекше институтпен сайлана
алды, мысалы, құрылтай жиналысымен, халық депутаттарының съезімен [1, С.
17].
Президенттік билік-мемлекеттің Конституциясымен қарастырылған, белгілі
бір аймақтық әкімшілік құрылымдардың өзін өзі басқару институттарының
қызметін тоқтату және өзін-өзі басқаруды мемлекет басы тағайындайтын
құзырлы тұлғалар арқылы жүзеге асырады.
Әдетте, президенттік басқару мемлекет территориясында немесе аймақ
немесе облыстағы саяси жағдайды тұрақтандыру үшін енгізіледі. Кейде осы
жағдай арқылы президенттік басқару бір саяси топтарды күшейту, не керісінше
әлсірету үшін енгізіледі. [2, с. 25].
Зерттеу такырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының мемлекеттік
билік жүйесінде Президенттің атқаратын ролі ерекше болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті өзінің мәртебесі бойынша ең жоғарғы
лауазымды тұлға екендігі белгілі. Президент институтын сондыктан да,
толыққанды зерделеп, айқындау, отандык ғылымда әлі де болса, өзінің жүйелі
тұтастай бағасын ала қойған жоқ.
Елімізде Президент институтының қалыптасуы мен дамуын, оның әр кезеңін
тарихи өлшем тұрғысынан айқындап, терең тану керек. Сонда ғана, елімізде
жүргізіліп жатқан мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру шарасын тиімді
атқара аламыз.
Қазақстан Республикасындағы Президенттік басқару жүйесі аз жылдардың
ішінде үлкен даму кезеңдерін, қалыптасу уақытын бастан өткерді. Тарихи
тұрғыдан алғанда бұл аз уақыттың көрінісіндей. Ал, шын мәніне терең
үңілетін болсак, қатпарлы қалтарыстардың шешімін таппаған мәселелердің
көптеп кездесетінін көреміз.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев халықка
жолдауында, елімізде жүргізілетін "әкімшілік реформаның басты мақсаты
басқарушы аппарат жұмысының тиімділігі мен нәтижелігін арттыру болуға тиіс.
Яғни, халыққа қызмет етуі шарт" [3, 9 б.], - деп мемлекеттік органдардың
басты мақсатын нақты айқындап көрсеткен болатын. Қазақстанда жүзеге асатын
мемлекеттік құқықтық реформалар барысында осы бағытты ұстануымыз қажет.
Сонда ғана, елімізде жүргізіліп жатқан мемлекеттік реформалар өзінің
жемісті нәтижесін береді. Қазақстан Республикасының құқыктық саясат
түжырымдамасында мемлекеттік органдардың жүйесін жетілдіру туралы
заңнаманың бағыты былай айқындалған: "Қазақстан Республикасының
Конституциясында жария етілген, адам мен азаматтың құқықтары мен
бостандықтарының басымдығы, құқықтың үстемдігі, біртұтас мемлекеттік
биліктің тармақтарға бөлінуі және олардың тежемемелік әрі тепе-теңдік
жүйесін пайдалану арқылы келісе қызмет істеуі принциптеріне негізделген
демократиялық, құқықтық, зайырлы және әлеуметтік мемлекет құру бағытының
заңнамада дәйекті түрде іске асырылуын қамтамасыз ету керек" [4, 10 6.].
"Қазақстан Республикасының Президенті - мемлекеттің басшысы,
мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айкындайтын, ел
ішінде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілдік ететін ең
жоғары лауазымды тұлға" [5, 17 б.], - деп Конституцияда белгіленген. Бұл
Қазақстан Республикасының Президентіне үлкен міндет жүктелетіндігі, халық
алдында жауап беретін басты тұлға екендігін көрсететін бап больш табьшады.
Мемлекеттік билік жүйесінің үйлесімді қызмет атқаруын қамтамасыз ету,
ұлттық татулық пен саяси тұрақтылықты сақтауға ықпал ету. Қазақстан
Республикасы Президентінің басты міндеттерінің бірін құрайды.
Республика Президентінің алдына қойылған мұңдай үлкен міндеттерді
тиімді жүзеге асыру Президенттік билік жүйесінің әрқашанда дамып, жетіліп
отыруын талап етеді.
Қазіргі кезеңде президентгік басқару жүйесінің конституциялық құқықтық
негіздері айқындалғанмен, оның мемлекет теориясындағы және Қазақстанның
саяси кұқықтық тарихындағы орны мен аткарған тарихи міндеттері әлі де
болса, шынайы бағасын ала қойған жоқ.
Соңғы кезеңде елімізде жүргізіліп жатқан конституциялық құқықтық
рефомалар, Президенттік басқару жүйесін әлі де болса, жетілдіре түсудің
кажет екендігін көрсетті. Президенттік басқару жүйесін дамыту үшін оның
тарихи өткен жолын, даму кезеңдерін тарихи-құқықтық тұрғыда саралап,
бағалауымыз қажет. Сонда ғана, Президенттік басқару жүйесін өзіндік болмысы
бар, мемлекеттік тетік деңгейіне көтере аламыз.
Айтылған жағдайлардың барлығы тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан Республикасындағы Президенттік
басқару жүйесінің қалыптасуы мен дамуы отандык заң ғылымында, оның ішінде
конституциялық құқық өкілдері тарапынан егемендігімізді жариялап,
тәуелсіздік алған жылдардан бастап, жүйелі түрде зерттеле бастады.
Осы кезең аралығында Президенттік басқару жүйесінің әр түрлі қырлары
белгілі ғалымдар Б.А. Майлыбпев [8], С. Өзбекұлы [10], С.З. Зимановтың
[11], Ғ.С. Сапарғалиевтің[13], С.С. Сартаевтың [14] және т.б. тарапынан
кеңінен сөз етіліп үлкен талқылауға түскен болатын.
Қазақстан жағдайындағы Президент институтын жүйелі түрде зерттеген
еңбектер де баршылық. Олардың қатарына: В.А. Малиновскийдің 'Тлава
государства суверенного Казахстана" [6] атты ғылымии еңбегін жатқызамыз.
Бұл еңбекте Қазақстан Республикасында Президенттік басқару жүйесінің
қалыптасуы, оның билікті бөлу жүйесіндегі орны, Президенттің қызметтері мен
мәртебесі конституциялық-кұкықтық негізде талданады. Еңбекте автор
негізінен Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаевтың
саяси бейнесіне көп көңіл бөлген.
Президент институтын зерттеудегі отандық тағы бір ерекше еңбектердің
қатарына Б.А. Майлыбаевтың "Становление и эволюция института Президента
Республики Казахстан: проблемы, тенденции, перспективы (опыт политико-
правового исследования)" [7] атты монографиясын жатқызамыз. Бұл жұмыста
автор, Президент институтының мемлекеггік кұқықтық ой тарихыңдағы орнын,
оның генезисі мен қалыптасуын, XX ғасырдағы Президенттік жүйенің дамуын,
жаңа кезеңдегі халықаралық тәжірибедегі Президент институтының орнын
айқындауға ұмтылады. Президенттік басқару жүйесінің ТМД елдеріндегі
қалыптасу ерекшеліктері, Президент институтының Қазақстандық моделін, оның
билік бөлу жүйесіндегі орнын зерделеп көрсетеді. Негізінен бұл еңбекте
Президенттік басқару жүйесінің конституциялық құқықтық негіздері
айқыңдалып, талданған.
Президент институтының зерттелуінде заңгер ғалымдармен қатар,
саясаттанушылар да, ерекше еңбек сіңіруде. Сондай еңбектердің қатарына Ж.Х.
Жүнісованың "Республика Казахстан: Президент. Институты демократии" (1996
г.) атты еңбегінің де өзіндік орны бар. Негізінен бұл еңбекте, Президент
институтының өтпелі кезеңдегі бейнесі сомдалып, басқа да саяси институттар:
Парламент, сот билігі, қалыптасуы туралы авторлық тұжырымдар жасалады [8].
Жоғарыдағы Президент институтына байланысты ізденістердің барлығы
негізінен конституциялық - құқықтық аяда жүргізіліп, басты көңілді қазіргі
кезеңдегі Президенттің мәртебесіне бөлген болатын. Сондыктан да, бұл
еңбектерде негізінен Президент институтының қалыптасуы мен дамуының
алғышарттары терең қарастырылмай, жалпы сипатта беріліп өтті.
Біздің жұмыста негізінен Қазақстанда Президенттік басқару жүйесінің
қалыптасуын тарихи құкықтық алғышарттарын ашу, оның отандық заң ғылымнамада
бағалануын айқындау. Президент институтының дамуына теориялық-тарихи
құқыктық тұрғыда баға беру болып табылады.
Зерттеу жұмысынын объектісі. Дипломдық жұмыстың негізгі объектісін
мемлекеттік билік қатынастарының қалыптасуы мен дамуы, билік тармақтарының
өзара ықпалдаса қызмет жасауы құрайды.
Зерттеу жұмысының пәні. Қазақстан Республикасында Президенттік басқару
жүйесінің қалыптасуы, оның жүзеге асуы және мемлекеттік билік жүйесіндегі
алатын орны. Дипломдық жұмыстың нақты пәні болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық зерттеу жұмысының басты
мақсаты - Қазақстан Республикасында Президенттік биліктің қалыптасуы мен
дамуының тұтастай болмысын жасау және оның бет-бейнесін айқындау болып
табылады.
Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу көзделеді:
Президенттік басқару жүйесінің саяси және құқықтық ой тарихында бағалану
ерекшелігін айқындау;
Қазақстанда Президенттік басқару жүйесінің орнығуының тарихи-құқықтық
алғышарттарын ашып көрсету;
Президенттік басқару жүйесінің қалыптасуы мен дамуының кезеңдерін айқындау;
Билік бөлу жүйесіндегі Қазақстан Президентінің атқаратын ролін көрсету
- Қазіргі кезеңде Қазақстанда Президенттік басқару жүйесін жетілдіру
жолдары туралы ұсыныстар жасау;
Зерттеудің әдістері және әдістемесі. Іздену жұмысын әзірлеу барысында
Қазақстанда Президенттік басқару жүйесінің қалыптасуының зерделеген барлық
ғылыми еңбектерді ой сүзгісінен өткізіп, толық пайдалануга ұмтылды.
Зерттеу жұмысында коғамдық ғылымдарға ортақ жалпы және арнайы танымдық
әдістер жүйесі: диалектикалық, салыстырмалы, функционалды талдау, жүйелеу
әдістер басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының нормативтік базасы. Іздену жұмысының нормативтік
бастауларын Қазақстан Республикасының Конституциясы [5], Қазақстан
Республикасының конституциялық заңы [16], Қазақстан Республикасы
Президентінің жарлықтары құрады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысында Президенттік
басқару жүйесінің саяси және құқықтық ой тарихында бағалану ерекшелігі,
Қазақстанда Президенттік басқару жүйесінің орнығуының тарихи-құқықтық
алғышарттары, Президенттік басқару жүйесінің қалыптасуы мен дамуының
кезеңдері, билік бөлу жүйесіндегі Қазақстан Президентінің атқаратын ролі,
қазіргі кезенде Қазақстанда Президенттік басқару жүйесін жетілдіру жолдары
кешенді тұрғыда зерттеліп отыр.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Дипломдық жұмыста
қол жеткізген ғылыми нәтижелерді Қазақстан Республикасында Президенттік
билік жүйесін жетілдіру бағытында, оның тарихи-құқықтық негіздерін
айқьндауда пайдалануға болады. Сонымен қатар, зерттеу жұмысының нәтижелері
елімізде жүргізіліп, жалғасын тауып жатқан құқықтық реформаларды одан әрі
дамытуда пайдалы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың нәтижелерін, сонымен катар, Қазақстандағы жоғарғы
заң оқу орындарында мемлекет және құқық теориясы, Қазақстан Республикасының
мемлекет және құқық тарихы, салыстырмалы құкықтану, конституциялық құқық
және т.б. пәндерден дәрістер жүргізуде семинар сабақтарын өткізуде
қолданылуға ұсынылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
сегіз бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланылған дерек көздер тізімінен тұрады
1 Президенттік басқару жүйесінің саяси және құқықтық ой тарихында
бағалану ерекшелігі
Президенттік басқару жүйесінің саяси және құқықтық ой тарихында
бағалану ерекшелігі" атты бірінші бөлім екі бөлімшеден түрады. Бірінші
бөлімше "Президенттік басқару туралы саяси және құқықтық ойлардың пайда
болуы мен дамуы" деп аталады. Президенттік басқару жүйесі туралы саяси-
құқықтық ойлар АҚШ-та тәуелсіздік үшін күрес кезеңдерінде өмірге келіп,
қалыптасты. Бұл кезеңдегі Президенттік басқару туралы көзқарастар қазіргі
кезеңдегі біздің түсінігіміздегі, оның классикалық ұғьмын өмірге әкелген
болатын. Президенттік жүйе американдық саяси-құқықтық ойда негізінен
тәуелсіз жаңа мемекеттің нысанын іздеудің нәтижесі ретінде туындады.
Президенттік басқару жүйесінің теориялық негіздеріне американдық
ойшылдардың ішінде Т. Джеферсон, А. Гамильтон, Т. Пейн және т.б. ерекше ат
салысқан болатын. Президентті сайлау туралы өзінің ойын Дж. Медисон былай
білдіреді: "Президентті тікелей сайлауды саяси құрылымдар ретінде тікелей
штаттар жүзеге асырады. Олар беретін дауыс күрделі арақатынаста болады да,
бұл олардың ішінен дербес және бір-бірімен тең қоғамдастықтар ретінде,
ішінара біртұтас қоғамдастықтың маңызы әрқилы мүшелері ретінде
қарастырылатындығынан шығады. Ерекше ескертілген жағдайларда сайлауды заң
шығарушы биліктің өкілдерінен түратын тармағы өткізеді, бірақ бұл актінің
өзінде олар толып жатқан дербес те өзара тең саяси құрылымдар атынан
штаттар делегациялары ретінде қимылдайды. Демек, бұлжағынан алып қарағанда
үкімет, тегінде, федералдык белгілері қанша болса, сонша ұлттық та
белгілері бар аралас сипатта бойлады" [15, 255-256 бб.]. Президенттік
басқару жүйесі американдық ұлттарды біріктірудің негізі ретінде қалыптасты
деп санаймыз. Америқандық жүйеде Президент институтының орнығуының
ерекшеліктерін осы мәселемен тікелей айналысқан ғалымдардың бірі, Б.А.
Майлыбаев төмендегідей дұрыс атап өтеді: "Біріншіден Президент термині
латынның "praesident" деген мағынасын білдіреді. Президент деп антикалық
жиналыстарда төрағалық ететін адамдарды атады. Тіпті Сенат Президенті деген
лауазым болғаны белгілі.
Екіншіден, Конституциялық конвентке дейіннің өзінде америка
мемлекетінің номиналды басшысы – америка штаттары конфедерациясының
конгрессі төрағасы Конгресс президенті деп аталды.
Үшіншіден, Филадельфиялық Конституциялық конвентте төрағалық еткен Дж.
Вашингтон да Президент деп аталды. Ескерте кететін бар жайт конвент
делегаттарының барлығы Дж.Вашингтон тұлғасында мемлекеттің болашағын
көріп, оны Президент деп атады.
Төртіншіден, Президент деп кейбір колониялардың губернаторлары аталған
[7, 24 б.]. Президенттік басқару жүйесінің қалыптасуында Еуропалық
ойшылдардың саяси көзқарастары ерекше ықпал етті. Осындай бағыттағы
пікірлермен қаруланған американдық саяси-құқықтық ой өкілдері, Президенттік
басқару жүйесін американдық шындық ретінде орнықтырып, оның өзіндік моделін
жасауға ат салысты. Әлемдік тәжірибедегі Президенттік басқару жүйесі туралы
теориялық бастаулар өзінің қайнар көзін американдық саяси-құқықтық ойдан
тартады. Американдық ойшылдардың басты еңбегі де Президенттік басқару
жүйесінің эталондық негізін жасауында деп санаймыз.
Қарастырылып жатқан Президенттік басқарудың отандық заң ғылымында
бағалануы" деп аталады. Қазақстан өзінің егемендігін жариялағаннан бастап,
әлемдік қауымдастықтың бір мүшесіне айналуға ұмыталы бастады. Бұл
мемлекеттік басқару жүйесіндегі озық үлгілерді де еліміздің тәжірибесінде
қолдануға жол ашты. 1990 жылдардан бастап, яғни Президент институты
елімізде енгізілумен отандық қазіргі кезеңдегі мемлекеттанушы ғалымдар
тарапынан Президенттік жүйенің елімізге еніп, тиімді жүзеге асуына
байланысты көптеген ой-пікірлер талқыға түсті. Отандық саяси-құқықтық ойда
негізінен өтпелі кезеңде күшті Президенттік басқару жүйесінің қажеттілігі
мойындалды. Оның себебі, "Қазақстанда мемлекеттік тетіктер өркениетті
елдердің озық тәжірибелерін пайдалана отырып, өтпелі кезеңнің ерекшеліктері
мен саяси, ұлттық жағдайларға байланысты қалыптасып, құрылды. Осыған
байланысты мемлекеттік тетіктің құрамында президент ерекше орын алады" [6,
42 б.]. Қазақстан жағдайында Президент мемлекеттің ұйытқысы, негізгі тұлға
ретінде бірте-бірте көтеріле берді. Бұл туралы академик С.З. Зиманов былай
дейді: "Сегодня Президент олицетворяет нечто большее, чем просто высокую
власть. В условиях республики - это в то же время мудрое искусство общения
с людьми разных национальностей и социальных ориентаций" [7, с.86].
Айтылған оймен толық келісуге болады. Президенттік жүйенің қалыптасуының
алғашқы жыддарының өзінен бастап, елімізге тән модельдің айқындала
түскендігін байқауға болады. Президентгік басқару жүйесінің Қазақстан
жағдайында ерекшеленуін ғалымдар былай түсіндіреді: "Как видим,
казахстанская модель президентской республики не допускается возникновения
двоевластие, поскольку Президент проводит свою политику в рамках своих
полномочий, а Парламент осуществляет свою конституционную компетенцию.
Более того, в казахстанской модели президентского правления отсутствует
присущий ряду других стран дуализм исполнительной власти" [8, с. 98]. Шын
мәнінде, Президенттік басқару жүйесінің бағыты осылай өрбіді.
Қазіргі кезеңдегі еліміздің заңгер ғалымдары Президенттік басқару
жүйесінің қалыптасуын демократиялық қоғамды құру бағытындағы
қажеттіліктердің бірі есебінде қабылдады. Президенттік басқару жүйесін
еліміздің өтпелі кезеңінде бір қолда топтастырылған күшті түрін қолдап, оны
негіздеуге ұмтылды. Соңғы кезеңдерде билік тетіктерінің барлығын
Президенттің қолына шоғырландыру, өзін болашақта ақтамайтындығын аңғарып,
бірте-біоте билік тетіктерін Президент пен Парламент ортасында бөлуді
жүзеге асыруды қолдап отыр. Президенттік басқару жүйесі, қай қоғамда
болмасын, динамикалық өзгеруді талап ететін институт екендігін өмір талабы
дәлелдегендіктен, Қазақстан жағдайында әлі талай өзгерістерді бастан
кешіруі мүмкін. Сондықтан да, отандық заң ғылымының өкілдері бұл
институттың әлі де болса, ішіне бүккен өзіндік ерекшеліктерін іздестіре
береді.
2 Қазақстанда президенттік басқару жүйесінің қалыптасуы және дамуы
2.1 Қазақстанда президенттік басқару жүйесінің орнығуының тарихи-
құқықтық алғышарттары
Президент институтын Қазақстанда енгізудің елімізде тарихи-құқықтық
алғышарттары қалыптасқн болатын. Оған қазақстандық XX ғасырдың басындағы
ұлттық зиялы қауымның саяси-құқықтық қызметі ерекше ықпал етті. 1916-1917
жылдары Ресейлік дағдарыс кезінде тұңғышрет қазақ интеллигенциясы ұлттық
ұйым, партия, мемлекеттік құруға әрекет жасады. Бұл Алаш қозғалысынан
және осы аттас партияның құрылуынан айқын көрінді. Ұлттық либералдық
инстеллигенцияны біріктірудің бастамашылары Ә. Бөкейханов, А.Байтұрсынов,
М.Дулатов, Жанша және Халел Досмұхамедовтер, Х. Ғаббасов, М. Тынышпаев, Ә.
Ермеков тағы басқалар болды.
1917 жылдың қарашасында қабылданған Қазақстанның Алаш партиясының
бағдарламасында үкімет басында құрылтай жиналысы мен мемлекеттік Дума
сайлаған Президентбасқару қажет деп жазылған. Көріп отырғанымыздай
Қазақстанды сол кездің өзінде мемлекеттік құрылымды демокртияландыру
идеяларымен қатар президенттік институтта ұсынылған. Алайда, жеңген
Кеңестердің жаппай озбырлығы және мемлекет пен қоғам өмірінің барлық
салаларында партиялық басшылықтың монополизмі демократиялық институттардың
орнығуына мүмкіндік бермеді.
Тұңғыш рет КСРО Президент лауазымы институтын ұру туралы мәселе 1936
жылғы конституциялық жобасын дайындау барысында қойылған еді.
1962 жылы КСРО-ның жаңа Конституциясы дауйындалу комиссиясы құрылған
кезде Президент қызметін енгізу мәселесі қайта көтерілді. Алайда
конституциялық комиссия жұмысы тоқтатылды. 70 жылдардыңортасында Л.И.
Брежнев басқарған жаңартылған конституциялық комиссия құрылды.
Конституциялық комиссияның осы құрамы жұмысының барысында Прзиденттік
қызметті енгізу туралы мәселе талқыланды. Бірақ 1977 жылы дайындалған
конституция жобасында бұл лауазым көрсетілмеді. Президенттік функцияны
бұрынғысынша КСРО жоғарғы кеңесі президиумы атқарады деп саналды.
Президенттік басқару – қазіргі таңда ең тиімді басқару формасы болып
табылады. Посткеңестік кеңістіктегі елдердің негізгі міндеті президент
билігін белгілі бір дәрежеде шектей отырып, күшті президенттік билікті құру
болып табылады. Біздің зерттеуіміздің нәтижелері - өтпелі кезең
жағдайындағы басқарудың неғұрлым қолайлысы басқарудың президенттік формасы
екендігін көрсетеді. Түбірлі реформалар жүргізудің қажеттігі, әлеуметтік
және экономикалық тұрақсыздық жағдайындағы шындықтар – атқарушы билік
жүйесін, мемлекет басшысының билігін орталықтандыруды және күшейтуді қажет
етеді. Өтпелі кезең жағдайында елдегі істің жайына коллегиалды
жауаптылықтан гөрі, жеке дара жауаптылық тиімді болады.
2.2 Президенттік басқару жүйесінің қалыптасуы мен дамуының кезеңдері
Барлық елдер үшін ортақ, үлгілі конституция жасауға болмайтыны сияқты,
президенттікң институттың да барлығына ортақ жалпы нысан болмайды. Әрбір
мемлекет басшысының іс-әрекеті оның конституциялық-құқықтық мәртебесімен
ғана емес, сондай-ақ жеке басының қасиеттерімен айқындалады. Мысалы,
Франциядағы Президенттік Республиканың дамуында Президент Миттеранның
Президент де Гольден ерекшелігі болды, француз мемлекетін басқару ісіне Жак
Ширак та өзіндік үлес қосып отыр. АҚШ-тың қырық үш президенті басқарған
жылдарында президенттік басқаруда елеулі айырмашылықтар болды. Басқарудың
президенттік нысанының қалыптасуы және дамуында біздің елімізде Қазақстан
Республикасының бірінші президенті Н. Ә. Назарбаев айрықша рөл атқарады.
Мемлекеттің және атқарушы биліктің басшысы ретінде Президент лауазымы
бірінші рет Америка Құрама Штаттарында пайда болды. Қазіргі кезде көптеген
елдерде ел Президенті қызметі орнықтырылды. Президенттік қазіргі таңда
Еуропаның, Азияның, Африканың, Американың көптеген елдерінің саяси
жүйесінің элементі болып табылады [12, 101 б.].
Әлемдік қауымдастықтың дамуының объективтік заңдылықтары, бірпартиялық
жүйені жою, нарықтық экономикалық қатынастардың қалыптасуы, билікті
тармақтарға бөлу, Қазақстанда президент институтын орнатуды және нығайтуды
талап етті. 1990 жылдың 24 сәуірінде Қазақ ССР-і Жоғарғы Кеңесі Қазақ ССР-
нің президенті лауазымын бекіту және Конституцияға өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы заң қабылдады. Саяси экономикалық өзгерістер
жүргізу, конституциялық құрылысты, азаматтардың құқығы мен бостандығын
нығайту, мемлекеттік биліктің жоғарғы органдарының өзара қызметін
үйлестіру көзделді.
1990 жылдың 20 қарашасында Қазақ ССР-дегі мемлекеттік билік
құрылымдарын жетілдіру мен басқару және Қазақ ССР-і Конституциясына
өзгерістер мен қосымшалар енгізу туралы заң қабылдады. Президенттің
конституциялық-құқықтық мәртебесі мемлекет басшысы ретінде ғана емес,
атқарушы және өкімші биліктің басшысы ретінде анықталды. Оған Қазақ ССР-і
Министрлер Кабинетінің ызметіне жетекшілік жасау және оның мәжілістерінде
төрағалық ету құқығы берілді [16, 215 б.].
Президенттік басқару нысанын онан әрі нығайту үшін президенттік
билікті бүкіл халықтың атынан заңдастыруға объективті қажеттілік пайда
болды. Сонымен, елімізде Президент институтының қалыптасуына 1991 жылдың 1
желтоқсанындағы бүкіл халықтың сайлаудың маңызы зор болды. Сайлауға 9961242
азамат қатысуға жазылды, оның 8788726-сы, яғни 88,23 пайызы қатысты. Сайлау
бюллетенінде Қазақ ССР-і Президенттігіне кандидат Н.Ә. Назарбаев және Вице
президенттікке кандидат Е.М. Асанбаев енгізілді. Сайлау нәтижесінде Н.Ә.
Назарбаевқа сайлаушылардьң 98,78 пайызы дауыс берді. Осылайша Н.Ә.
Назарбаев халықтың атынан сайланған бірінші Қазақстан президенті мандатын
алды. Президент басқарудың президенттік нысанын нығайтуда және осы бағытта
жұмыс жүргізуде халықтың қолдауына ие болды [16, 216 б.].
1993 жылдың 28 қаңтарында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі
қабылдаған Конституция президенттік билікгі күшейту тенденциясын дәйекті
түрде жалғастырды. Қазақстан Республикасының президенті атқарушы биліктің
біртұтас жүйесін басқаратындығын бекітті.
Ал 1995 жылғы Конституция басқарудың президенттік нысанының
Қазақстандық айрықша моделі туралы айтуға мүмкіндік береді. Президенттің
билік тармақтарынан оқшау тұруы, оның атқарушы билік жүйесінен шығарылуы
және билік тармақтары арасында жанжал бола қалған жағдайда мемлекет басшысы
ретінде оларға арбитр болуға мүмкіндік береді. Мүндай жағдайда президенттік
жүйенің күшейгенін байқау қиын емес, бірақ ол президенттің конституциялық
өкілеттігімен шектелген.
Қазақстан Республикасында президенттік басқару жүйесі тәуелсіздікпен
тұстас қалыптасып дами бастады. Еліміздің тәуелсіздігін нығайту жолында
күшті президенттік билік жүйесінің қажеттілігі айқын көрініп тұрған
болатын. Бұл мемлекеттік тұтастануға үлкен ықпал етті. Қазақстан
Республикасының Конституциясына сэйкес Президентке үлкен өкілеттіктер
берілген. Бұл уақыт талабы. Қазіргі кезеңде еліміз тұрақты даму сатысына
өту бағытында күшті президенттік билік жүйесінен гөрі өкілді билік шынайы
өмірге араласатын үйлесімділік қажет.
Қазақстан даму тарихында Президент бұрын-соңды болмаған, бұрынғы
кеңестік өкімет органдарының нұқсандарына орасан зор өзгерістер енгізуіне
байланысты пайда болған жаңа тұрғыдағы мемлекеттік институттардың бірі. Бұл
1990-1990 ж. КСРО деп аталынған тоталитарлық мемлекет өмір сүріп тұрғанда,
соның іргесінен шыққан президенттік қызмет, сонан кейін ғана бүкіл одақтас
республикаларда да тарала бастады.
Қазақстан Республикасында Президенттің саяси-құқықтық мәртебесі өзінің
даму барысында бірнеше сатыдан өтті. Бірінші сатысы 1990 жылғы 24 сәуірдегі
Қазақ КСР Президенті қызметін тағайындау және Қазақ КСР-нің
Конституциясына (Негізгі заңына) өзгерістер мен толықтырулырды енгізу
туралы Заңынан басталады. Онда Қазақ КСР-нің Президентінің қызметі
тағайындалсы және оған сайланғағ адам ант берген кезден бастап қызметіне
кіріседі, - делінген.
Сол кездегі бірінші сатыға (1990 ж. 24 сәуір – 20 қараша) тән қасиет –
кеңестік республика жағдайында президенттік институттың қалыптасуы еді.
Оған дәлел – Халық депутаттар Кеңестің толық билігі, мемлекеттік басшылық
қызметтерінің Республика Президенті және Үкіметінің (Министрлер Кеңесінің
Төрағасы) бөлінуі, президентті сайлау тәртібі, үкіметтің мәртебесі –
Министрлер Кеңесі, Республика Жоғарғы Кеңесі мен Президентінің арасындағы
қарым-қатынасы.
Қазақ КСР-інің Жоғарғы Кеңесі өзінің заңды өкілеттілігі шеңберінде
басқа мемлекеттік органдарының шешетін кез келген мәселелер өз қарамағына
алып, сессиядан тікелей шеше алатын құқығына иелі орган болатын.
Ал Президенттің өкілеттілігіне мынадай мәселелерді қалдырған: Жоғарғы
Кеңеске, Министрлер Кеңесінің Төағасы кандидатурасын ұсыну, оны жұмыстан
босату туралы мәселені енгізу, Министрлер Кеңесінің қаулылары мен
жарлықтарының, министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің актілерін
Конституцияға және өзге де заңдрға қайшы келетін жағдайда олардың күшін
тоқтата тұруға Президенттің хақысы. Ұйымдастырушылық шеңберінде Республика
Президентінің Министрлер кеңесіің отырысы басқаруға, Үкіметке сенбеушілігін
Жоғары Кеңеске ұсынуға құқылы еді.
Қазақстан тарихында ең алғашқы Республика Президенті болып Н.Ә.
Назарбаев Жоғарғы Кеңестің кезекті сессиясында 1990 жылғы 24 сәуірде алты
жылға сайланады. Осындай мемлекеттік ұйымдастырудағы елеулі жаңалықтардың
бекітілуі атқарушы билікті нығайтудың қажеттілігінен туындаған шара деп
түсінуіміз керек.
Сөйтіп, жоғарғы атқарушы оргшанның құрылымы екі жақты болды, өткені,
оның құрамы жаңа орган – республика Президенті және коллегиалды үкімет
органдары еді. Мұндай жағдайдың өзі еліміздің экономикалық және саяси
тұрақтылығын нығайтпайтындығына әкеп сотыратындығын көзімізбен көрдік.
Екінші кезең 1990 жылғы 20 қарашдағы Қазақ КСР-індегі мемлекеттік
өкімет пен басқарудың құрылымын жетілдіру және Қазақ КСР Коснтитуциясына
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Заңын қабылдаудан басталды. Бұл
заңда Қазақ КСР Президент Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы
жоғары атқарушы және өкімші өкіметінің басшысы болып табылады. Деп
белгіленсін,-делінген [17, 121 б.]. Сөйтіп, Презиеднттің мәртебесі бірте-
бірте беки бастады. Бірақ, әлде болса да Қазақ КСР-інің Жоғарғы Кеңесінің
кез келген мәселені тікелей өзі шешу құқығының күші ол кезде сақталынып
қалға болатын. Солай бола тұрса да 1990 жылғы 20 қарашадағы Заң бойынша
жоғары атқарушы өкімет билігінің жүйесі конституциялық деңгейде
біріктіріліп, бір арнаға келтіріле бастады. Президент – ел басшысы, әрі
өкімші өкіметінің басшысы болып заңды түрде жарияланды. Оған министрлер
Кабинетінің қызметін басқару өкілеттілігі табыс етілді. Осының салдарынан
Үкімет өзінің мәнін жойды. Оған заңда көрсетілген жағдайлар куә.
Біріншіден, Қазақ КСР Министрлер Кабинеті болып қайта құрылды. Екіншіден,
Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің Президиумы, Қазақ КСР Министрлер Кеңесі
Төрағасының бірінші орынбасарлары мен орынбасарларының қызметі
қысқартылады. Үшіншіден, енді Қазақ КСР Министрлер Кабинетін Қазақ КСР
Президент құратын болды. Төртіншіден, Қазақ КСР Президенті республика
Министрлер Кабинетінің құрамына Қазақ КСР мемлекеттік кеңесшілерін, басқа
да органдары мен ұйымдарының басшыларын енгізуге құқылы болды. Бесіншіден,
Президенттің ұсынысы бойынша Премьер-Министрді және Қазақ КСР Министрлер
Кабинетінің құрамын Жоғарғы Кеңес бекітеді.
Сөйтіп, Қазақ КСР Президенті мен Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің
аппараттары Президентінің біртұтас аппараты болып біріктірілді.
Конституцияға елеулі өзгерістер мен толықтырулар енгізілумен қатар, ол
кезде ірі-ірі заң актілері қабылданағн болатын. 1991 жылғы 25 маусымда
Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинеті туралы Заң қабылданды. Бұл
Заңда Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинеті – Қзақстан
Республикасының Үкіметі - өз қызметін Қазақстан Республикасының
Президентінің басшылығымен жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының
атқарушы және өкімші мемлекеттік басқару органдары болып табылады,-
делінген [17, 124 б.].
Қазақстан Республикасының Президенті Қазақстан Республикасы Министрлер
Кабинетінің қарауынан мемлекеттік басқарудың жекелеген салаларын алып,
оларды арайы құрылған мемлекеттік басқарудың жекелеген салаларын алып,
оларды арнайы құрылған мемлекеттік және өзге де органдарға беруге, сондай-
ақ атқарушы өкімет басшысы ретінде Қазақстан Республикасының Президентіне
берілген құзірет шеңберінде жекелеген өкілеттіктерді атқаруды Үкіметке
беруге құқылы.
Демек, бұл Заңда Министрлер Кабинеті қызметінің негізгі бағыттары,
оның құзіреті, және т.б. өзекті мәселелері жан-жақты тұжырымдалған.
1991 жылғы 25 тамыздағы КСРО Президентінің қызметінен конституциялық
жолмен емес күштеп тайдыруға бағытталған жағымсыз іс-әрекеттерге байланысты
Қазақстан Президентіне еліміздің бүкіл аумағында орналасқан барлық ішкі
әскерлерге басшылықты, қажет болға жағдайда Қазақ КСР аумағында
орналасқан одақтық бағыныстағы ұйымдардың, кәсіпорындардың бірінші
басшыларын тағайындауды және олардың қызметтен босатылуын; одақтық
органдардың шешімдері Қазақ КСР заңдарына және жоғары атқарушы өкімет
актілеріне қайшы келген жағдайда, олардың орындауларын тоқтата тұруды
жүзеге асыру жүктелген болатын.
1991 жылғы 1 желтоқсанда алғашқы Республика Президентін бүкілхалықтық
тікелей сайлауы өткізілді. Сайлауға қатысқан 8788726 адамның 98,78 %-ы
дауыс беріп, еліміздің басшысы сайланды [18, 97 б.] .
1991 жылғы 16 желтоқсндағы қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы Конституциялық заңда мемлекеттік өкімет билігінің
заңдық, атқарушы және сот билігі принципіне сәйкес тармақтарына бөліну
нақтыланады және Президенттің мәртебесінің деңгейі тағы да көтеріледі:
Қазақстан Республикасының басшысы және оның атқарушы өкіметі Президент
болып табылады, - делінген.
Осы ортада Министрлер Кабинеті туралы Қазақстан Республикасының
Заңына өтпелі кезең кезінде өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы
1992 жылғы 13 қаңтардағы Заңын айтпай кетуге болмайды [18, 98 б.]. Мұнда ҚР-
ның Президентіне Министрлер Кабинетінің қарауына жататын тиісті мемлекеттік
басқару жөніндегі мәселелерді алып, оны арнайы құрылған мемлекеттік немесе
өзге де органдарға және Президенттің өкілеттілігін кейбір мәселелерді
Министрлер Кабинетіне беру құқығы көзделген. Сөйтіп, Республика Президенті
мен Министрлер Кабинетінің өкілеттілігінің арасындағы қарама-қайшылық
жойылады. Мұның өзі төменгі буындарға да таралды. Жергілікті өзін-өзі
басқару және Қазақстан Республикасы халық депутаттарының жергілікті
Кеңестері туралы Қазақстан Республикасы Заңына өтпелі кезең кезінде
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы 1992 жылғы 13 қаңтардағы Заңда
ҚР-ның Президентіне есеп беріп отыратын және кеңестің қарауындағы мәселелер
бойынша халық депутаттарының тиісті Кеңесінің бақылауында болатын
тағайындалатын жергілікті өкім өз аумағында атқарушы әрі өкілші мемлекеттік
орган болып табылады,-делінген.
Мемлекеттік басшысының басқаруымен өткізіліп жатқан атқарушы билікті
бір арнаға келтіруде 1992 жылғы 7 ақпандағы Экономикалық реформа
жағдайында мемлекеттік басқару органдарының қызметі мен ұйымдастырылуын
жетілдіру туралы ҚР Президентінің Жарлығы өз үлесін қосқан. Онда алғаш рет
атқарушы - өкімші органдардың біріңғай жүйесі бекітіліп, органдар мен
лауазымды адамдардың өкілеттілігі мен міндеттері нақтыланды
Үшінші кезең - 1993 жылғы 28 қыңтардан 1995 жылғы 30 тамыз аралығында
өтті. Яғни, көрсетілген мерзімдер ішінде еліміздің екі дүркін та Заңының
қабылданғанын білеміз. Президент – мемлекеттің басшысы әрі республикада
атқарушы биліктің біріңғй жүйесінің басқарушысы ретінде жарияланды.
Президент Жоғарғы Кеңестің келісімімен Республиканың Премьер-Министрін,
ішкі істер министрліктерін, Ұлттық қауіпсіздік кмитетінің Төрағасын
қызметке тағайындады. Премьер-Министрдің ұсынысы бойынш Республика
Үкіметінің құрылымын белгілейді және т.б. [18, 99 б.].
Елеулі өзгерістер Министрліктер Кабинетінің мәртебесі жөніде болды.
Ендігі жерде Үкімет Президенттің алдында жауапты болып, өз өкілеттілігінің
доғарылуы жөніндегі мәселелрді жаңдана сайланған мемлекет басшысының
алдында шешетін болды. Заңдарды орындау туралы жауапкершілікті коллегиалды
түрде емес, енді Үкімет мүшелерінің әрқайсысының жауапкершілігі бойынша
шешілетін болады. Конституцияны және өзге де заңдарды Министрлер
Кабинетінің мүшелері бұзатын болса, онды Жоғары Кеңес ол туралы мәселені
Президент алдына қоюға құқылы. 1993 жылғы Конституция Президент, Министрлер
Кабинеті және Жоғарғы Кеңестің өзара жаңа қарым-қатынастарын айқындап
берді. Үкіметтің мәртебесі анықтала бастады, әсіресе оның Жоғарғы Кеңестің
Президенттің алдында жауапкершілігі мен есеп беруі бұрынғысынан қарағанда
айқындала түскен сияқты. 1990 жылғы сәуір айынан бастап Жоғарғы Кеңестің
Үкіметтен Президенттік Президенттік Үкіметке ұласуы, сөйтіп енді ел
басшысына есеп беруші, әрі Парламентке бағынышты орган ретінде қаралуына
әкеп соқтырды.
Президент атқарушы биліктің біріңғай жүйесін басқарады деген тұжырымды
жазудың пайда болуына 1992 жылғы қаңтар айынан бастап өз қалпына келген
атқарушы органның тікелей құрамы себеп болды. 1993 жылғы ҚР-ның
Конституциясына сәйкес жергілікті атқарушы органның басшысы Республика
Президентінің тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністердегі тікелей өкілі болып
саналады және ол өз аумағының шеңберінде мемлекеттік басқару функциясын
жүргізеді. Сондықтан да болар жергілікті атқарушы органның басшысын
қызметке тағайындап, жұмыстан босата алатындығы. Республика Президенті не
тиісті әр облыстық әкімшіліктің басшысын қызметке тағайындап, жұмыстн
босата алатындығы. Республика Президенті жергілікті атқарушы органдардың
шешімдерін жоя алатын болды. Сонымен бірге Конституция (1993) Президентке
барлық атқарушы биліктің тармақтарының қызмет атқаруларына саяси
жауапкершілігін жүктеді.
Сол кездегі еліміздегі болған өзгерістерді көзге елестетсек, 1993
жылғы желтоқсан мен 1994 жылғы сәуір айының аралығындағы парламенттік
дағдарысты еске түсіреміз. Жоғары Кеңестік қызметінің мерзімінен бұрын
доғарылуының кесірінен Қазақстан Республикасының Президентіне, 1993 жылғы
10 желтоқсанындағы Заң бойынша, парламенттік функциясы берілген болатын.
Мұндай парламенттік дағдарыс екінші рет 1995 жылғы наурызынн 1996 жылғы
желтоқсан айының аралығында қабылданған болатын. Оның басты себебі – 1994
жылғы Жоғарғы Кеңес сайлауында кездескен келеңсіз жәйттер еліміздің
Конституциясын өрескел бұзуға әкеліп соқтырған болатын. Осылардың
салдарынан Үкіметтің жұмысы оншалықты болмады, кейбір жағдайларда ол өз
өкілеттілік шеңберінен шығып кеткен жәйттер де болды. Бертін келе ҚР-ның
Президенті Министрлер Кабинетінің қызметінен өзін алшақтау қойды. Ендігі
жерде өзін Үкіметпен, Ұлттық Банкпен, Жоғарғы Сот, Бас Прокурормен қарым-
қатынастарын нарықтық экономикамен және әлеуметтік-экономикалық дамумен
байланыстырып, қайта құруға жол ашты. 1994 жылғы 9 маусымда Жоғарғы
Кеңестің сессиясында сөйлеген сөзінде Н.Ә. Назарбаев Республика
Президентінің конституциялық мәртебесінің мазмұнын одан әрі толықтыра түсу
жолдары жөнінде өз көзқарастарын ашық мәлімдеген болатын. Ол өз сөзінде:
мен жалпыхалықтық сайлаған мемлекет басшысымын, елде болып жатқан
жағдайлардың бәріне жауаптымын. Конституцияның мызғымастығының, адам және
азамат құқықтары мен бостандықтарыныңрәмізі әрі кепілі бола отырып,
мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының үйлесімді келісіп, жұмыс істеуіне
және өкімет оргадарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етуге
өзімнің күш-жігерімді салып жүрмін және одан әрі саламын да. Биліктің әр
тармақтарының өз жұмыстары үшін халықтың алдында толық жауаптылығын
сезінетіндей етіп қоюға алдағы уақытта да уәде етемін,-деген болатын.
Өзінің жыл сайынғы Жоғарғы Кеңеске Экономикалық дағдарыстан шығу
шаралары мен нарықтық қайта құруды жеделдету туралы Жолдауында заң шығару,
сот және атқарушы биліктің тармақтарының жұмыстарын жетілдіру жөнінде
нақтылы ұсыныс жасаған болатын. Қазақстанда сасяст тұрақтылықты сақтау үшін
қоғамның бүкіл күштерін арнаға келтіріп, жұмылдыруға өз күш-жігерімді аямай
бағыттаймын, -деп аяқтаған. Шындығындағы 1993 жылғы Конституцияда тиісті
нақтылы нормалардың болмуынан ҚР-ның Президентінің тұжыымдалған міндеттерін
іске асыру оңайға соқпады.
Сөйтіп, 1995 жылғы 30 тамызда елімізде жаңа Конституцияның келуіне жол
ашылды.
Төртінші кезең-еліміздегі жаңа Ата заңымыздың жаңашыл тұжырымдарын
іске асырудан басталды. Әсіресе, ҚР-сы Президентінің мәртебесі
конституциялық тұрғыдан марапаттауға бағытталған [18, 100 б.].
Сонымен, Қазақстан Республикасының Президенттік басқару жүйесінің
қалыптасуы мен әрі қарай дамуы жоғарыда аталып кеткен кезеңдер арқылы
қазіргі саяси, экономикалық жағынан тұрақты мемлекет ретінде орнығуы нәтиже
болып отыр. Осыған орай Қазақстан Республикасы Президентінің құқықтық
жағдайы мен оны мемлекет тұрақтығының кепілі ретінде қарастыруымыз шарт.
2.3 Президент – саяси тұрақтылық пен мемлекеттік тұтастық кепілі
Қазақстанда және басқа да ТМД еддерінде Президенттік институттың
енгізілуі өтпелі кезеңнің ішкі және сыртқы жағдаяттарынан туындаған.
Әлемдік тәжірибе көрсеткеніңдей, бұл институт көптеген елдерде дағдарысты
жағдайлардан сенімді түрде шығу үшін пайдаланылды, ал ТМД елдерінде бүған
қоса егемендікті нығайту, кеңестік жүйені, партиялық өктемдікті жою үшін
таңдап алынды.
1995 жылдың 30 тамызында жалпы халықтық дауыс беру арқылы қабылданған,
Қазақстан Республикасының Конституциясы Президенттік баскару формасын және
соған сәйкес келетін мемлекеттік қүрылысты түбегейлі бекітті. Басқарудың
осы формасының тандалып алуы кездейсоқ емес. Ол еткен тарихқа және бүгінгі
шындыққа, қоғам менталитетіне, күшті және жинақы билік жүйесінің
қажеттігінен туындаған.
Басқарудың президенттік формасы шеңберінде ел басының статусы барлық
билік тармақтарынан жоғары тұр, бұл Қазақстан жағдайында тұрақты, әрі
серпімді дамытуға кепілдік бере алады. Полиэтникалық және
поликонфессианалдық қоғамда, оның үстіне әлеуметтік жіктелу жүріп жатқан
жағдайда азаматтық бітімге, қоғамдық тұрақтылыққа және ұлтаралық келісімге
Президенттік кепілдіктің болғанының өмірлік маңызы бар.
"Республиканың Президенті - халық пен мемлекеттің билік бірлігінің,
Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мен
бостандықтарының рәмізі әрі кепілі, сондай-ақ мемлекеттік биліктің барлық
тармағының келісіп жұмыс істеуін және өкімет органдарының халық алдындағы
жауапкершілігін қамтамасыз етеді" [19,39-40 бб.].
Қазақстан Республикасында Президенттің негізгі тарихи атқаратын ролі,
еліміздегі саяси-тұрақгылық пен мемлекеттік биліктің тұтастығын сақтау
болып табылады. Қолданыстағы Конституция Президентті мұндай өкілеттіктермен
толық қамтамасыз еткен.
Парламенттің Конституциялық Кеңесті, Орталық сайлау комиссиясын, Есеп
комитетін калыптастырудағы, сондай-ақ, тұтастай алғанда, бюджетті бекіту
мен атқарылуын бақылау мәселелеріндегі өкілеттіктері ұлғайтылады.
Парламенттің Үкіметті жасақтаудағы рөлі күшейтіледі.
Екіншіден, саяси партиялардың рөлін арттыруға бағытталған шаралар
қабылданатын болады. Партиялық фракциялардың өкілеттіктерін кеңейту, саяси
партияларды республикалық бюджеттен қаржыландыру ұсынылады.
Біз мәжілісті сайлау кезіндегі партиялық тізімді кеңейту туралы
мәселені де қараудамыз [20, 82 б.]. Бұл біздің ойымызша, Президенттін
көреген саясатының нәтижесі болып табылады.
Ал, енді Президенттің жалпы Парламентке байланысты өкілеттігіне
келетін болсақ, "Республика Парламетіне және оның Палатасына кезекті және
кезектен тыс сайлау тағайындайды; Парламенттің кезектен тыс сессиясын
шақырады; Парламент Сенаты ұсынған заңға бір ай ішінде қол қояды, занды
халыққа жария етеді не заңды немесе оның жекелеген бағыттарын қайтадан;
Парламент мәжілісінде өкілдігі бар саяси партиялар фракцияларымен
консультациялардан кейін келісім беру үшін мәжілістің қарауына Республика
Премьер-Министрінің кандидатурасын енгізеді; Парламент мәжілісінің
келісімімен Республиканың Премьер - Министрін қызметке тағайындайды; оны
қызметтен босатады; Премьер - Министрдің ұсынуымен Республика үкіметінің
кұрылымын айқындайды; Республиканың Үкімет құрамына кірмейтін орталық
атқарушы органдарын құрады, таратады және қайта құрады, Республика
Үкіметінің мүшелерін қызметке тағайындайды; сыртқы істер, қорғаныс, ішкі
істер, әділет министрлерін қызметке тағайындайды; Үкімет мүшелерін
қызметтен босатады Үкімет мүшелерінің антын қабылдайды; ерекше маңызды
мәселелер бойынша Үкімет отырыстарына төрағалық етеді; Үкіметке заң жобасын
парламент мәжілісіне енгізуді тапсырады, Республика Үкіметі мен премьер-
министрінің, облыстар, республикалық маңызы бар қалалар мен астана әкімдері
актілерінің күшін жояды не қолданылуын толық немесе ішінара тоқтата тұрады;
Парламент Сенатының келісімімен Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің
Төрағасын, Бас Прокурорын және Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Төрағасын
қызметке тағайындайды, оларды қызметтен босатады; Республика Президентіне
тікелей бағынатын және есеп беретін мемлекеттік органдарды құрады, таратады
және қайта құрады, олардың басшыларын қызметке тағайындайды және қызметтен
босатады; Орталық сайлау комиссиясының Төрағасын және екі мүшесін,
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің
Төрағасын және екі мүшесін бес жыл мерзімге қызметке тағайындайды;
Қауіпсіздік Кеңесін және өзге де консультативтік-кеңесші органдарды, сондай-
ақ Қазақстан халқы ассамблеясы мен Жоғарғы Сот Кеңесін құрады" [21, 135-137
бб.].
Қазақстанда Президент пен Парламент ортасында елімізде колданылған
1993 жылғы Конституцияда белгілі бір келіспеушілік, бір-біріне қарсы тұру
қалыптасып, соның негізінде елімізде саяси дағдарыстар орын алған болатын.
Ал, қазіргі 1995 жылғы Конституция бойынша, Президент пен Парламенттің
арасындағы өзара қарым-қатынас мүлдем басқаша өрбуде. Екі органның
арасындағы негізгі мақсаты мемлекеттік биліктің тұтастығын және саяси
тұрақтылықты қамтамасыз етуге ұмтылу болып табылады. Осы бағытга үйлесімді
жұмыс атқаруда.
Сонымен аталған жағдайларға байланысты президент мемлекетіміздің саяси
және экономикалық тұрақтылығының кепілі ретінде барлық билік тармақтарының
қызметтерін атқаратын билік органдарымен тығыз қарым-қатынас жасау арқылы
лауазымына сай қызметтерді атқарудағы маңызы зор деген пікірді нәтиже
қылдық.
3. Қазақстан Республикасы Президентінің билікті бөлу жүйесіндегі
орны мен ролі
3.1 Қазақстанда билікті бөлу жүйесінің дамуы
Биліктің абсолютті бөлінуі мүмкін емес. Егер мемлекеттік билік қатаң
бөліну жолымен жүрер болса, онда оның билік тармақтарының арасында қажетті
өзара байланыс болмайды да біртұтас ағза ретінде мемлекеттік биліктің
қызмет етуі процессі бұзылады. Осыған байланысты посткеңестік мемлекеттер
жағдайында биліктің тармақтарын жақындастыру механизмдерін жасау айрықша
көкейтесті. Бұл бағытта мемлекет басшысына үлкен жауапкершілік жүктеледі.
Егер шетелдік тәжірибеге сүйенер болсақ, заң шығарушы және атқарушы билік
тармақтарының іс-әрекетінің үйлесімдігі, биліктің икемді бөлінуі –
басқарудың парламенттік нысанын таңдаған елдерде тиімді жүзеге асырылып
отыратынын көреміз.
Қазақстан Республикасының Президент институтының қалыптасуының
негізінде, оның жоғарғы тұрақтылығының өлшемі алынды және әлеуметтік-
экономикалық процесстерге тиімді ықпал етуі негізделеді, билік
тармақтарының бөлінуінің әмбебаптық сипаты мойындалды, сонымен қатар
шетелдердегі конституциялық тәжірибелерінің озық үлгілері көрініс тапты.
Мемлекеттік билікті заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлу
– бұл Қазақстан Республикасының құқықтық мемлекет ретіндегі қызметінің ең
басты принципі. Ол Қазақстан Республикасының Конституциясында былай
анықталынған: Республикада мемлекеттік билік біртұтас, Конституция мен
заңдар негізінде заң шығарушы, тқарушы және сот тармақтарына бөліну
принципіне сәйкес жүзеге асырылады. Билікті тармақтарға бөліну принципіне
бөлу мынаған негізделінген: мемлекетте заңдарды қабылдауға (барлығына
міндетті мінез-құлық ережесін бекіту), оларды орындауға және төоелігін
жүргізуге. Былайша билікті бөлу табиғи туынды. Бірқ, мұның басқа да
жақтарының бар екендігінің ұмытпауымыз қажет, мысалы, оның саяси тұрғысы.
Демократияны сақтап, қамтамасыз ету үшін мемлекет қызметінің үш бағытының
әр түрлі үш мемлекеттік органның арасында бірдей бөліп, билікті бір
адамның, органның қолыда шоғырландырылмайтындай етіп ұстап тұратындай ету.
Өйткені, билік жүргізуші субъект оны өз пайдасына теріс қолдануы мүмкін,
оның өзі озбырлыққа, адам тағдырына аяққа басып менмендікке салынуына
апаратыны сөзсіз. Ең бастысы-бір-біріне тәуелді емес үш тармақтар билігі
өздерін-өздері бақылап тұруы, бір органның заңды бұзғанына орасан зор
көңіл бөлулері қажет. Осы биліктің үш тармаққа бөлінуінің өзі бірін-бірі
ұстап тұруға жәрдемдесетіні сөзсіз.
Демек, билікті бөлу принципін шынайы іс жүзінде асырған кезде ғана
биліктің әр түрлі үш тармағына қатысты мемлекеттік органдардың өз өкілдігі
шеңберінде еркін қызмет етіп етіп, ұдайы өзара байланыста болуына тежемелік
әрі тепе-теңдік әдістері көп пайдасын тигізетіндігіне кәміл сенеміз.
Мемлекеттік билік – бұл мемлекеттік құралдар, әдістер, тәсілдер
жүйесі. Осылардың ерік-жігері іске асырылады немесе қоғам өмірінің
экономикалық, әлеуметтік және рухани салаларын басқару жүзеге асырылады.
Билік мемлекеттік буындар жүйесі арқылы көрінеді. Олар әр алуан. Солай бола
тұрса да бірде-бір мемлекеттік органдар Конституцияды және басқа да
заңдарда белгіленген өз өкілеттік шеңберінен тыс шығып кетулеріне құқығы
жоқ. Билікті бөлу принципінің өзі заңдарды қабылдауға байланысты заң
шығарушылық қызметін тек өкілді, заңды органдар жүзеге асырса, ал заңдарды
орындау, атқарушы-ұйымдастырушылық қызметі атқарушы биліктік органдарға
жүктелінген; сот билігінің қисынын тәуелсіз сот органдары табады. Сөтіп,
заң шығарушы атқарушы және сот органдары бір-біріне бағынбайды, өз
өкілеттілігін еркін жүргізе алады және олар заң жүзінде тәуелсіз. Ал, шын
мәнінде қалай болатындығын уақыфт көрсетеді. Бірақ бұлардың барлығы да
өзара тиімді іс-қимыл жасауға тиіс. Оңтайлы іс-әрекеттер биліктің үш
тармаққа сәйкестендірілген органдардың өкілеттілігін бөлгенде нақты
көрінеді,Қалай болса да олардың іс-қимылдары Конституцияға сәкес болып, Ата-
заңымызды бұлжытпай орындауларына бағытталуы тиіс. Олардың қызметі тек
құқықпен реттелініп, оның өзі Конституцияның жоғарылығына, мемлекеттің
құқықтық мәнін кепілдендіріліуіне әкеп соқтыратыны ақиқат. Кез келген елде
билікті бөлудің бір өзіндік ерекшеліктері бар. Мұның өзі Қазақстан өміріне
де қатысы бар. Мысалы, мемлекет органдарының жүйесінде Қазақстан
Республикасы Президентінің қызмет жағдайы оқшау тұрады. Бұл қасиет біртұтас
мемлекетке тән. Сондықтан, мемлекеттік органдардың құқықтық күйі, олардың
жүйелік қызметі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
даму жолдары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Президенттік басқару жүйесінің саяси және құқықтық ой тарихында бағалану
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2 Қазақстанда президенттік басқару жүйесінің қалыптасуы және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.1 Қазақстанда президенттік басқару жүйесінің орнығуының тарихи-
құқықтық
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..13
2.2 Президенттік қалыптасуы мен дамуының
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ...14
2.3 Президент саяси тұрақтылық пен мемлекеттік тұтастық
кепілі ... ... ...20
3 Қазақстан Республикасы Президентінің билікті бөлу жүйесіндегі орны мен
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
3.1 Қазақстанда билікті бөлу жүйесінің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 23
3.2 Президент және заң шығару
билігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .31
3.3 Президент және атқарушы биліктің ара қатынасы
... ... ... ... ... ... ... ... 38
3.4 Президент және сот
билігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..52
3.5 Президенттік басқару жүйесін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Пайдаланылған дерек көздер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...62
Кіріспе
Мемлекет басшысы лауазымы басқару формаларының барлығына тән құбылыс.
Монархиялық мемлекеттерде бұл-монарх, республикада-президент. Мемлекет
конституциялық тәртіпті, билік механизмінің тұрақтылығын халықаралық
қатынастардағы жоғары деңгейдегі өкілдікті қамтамасыз ететін лауазымды
тұлғаның болуын талап етеді.
Мемлекет басшысы, әдетте, заң шығарушылық, атқарушылық және сот
биліктері қатынастары аясындағы кең құзіреттерге ие болып, халықтың ресми
өкілі мен мемлекет символы болып табылады. Сонымен бірге мемлекет басшысы
мемлекеттік билікті нығайтып, конституциялық жолмен мемлекеттік билік
органдары арасындағы даулар мен дағдарыстарды шешуді қамтамасыз етеді.
Түрлі басқару формалары тұсында мемлекет басшысы құзіреттері де әр
түрлі. Бірінші елдерде мемлекет басшысының қызметі тән қағаз жүзінде болса,
екіншілерінде іс жүзінде қызметтерін іске асырады. Дегенмен, мемлекет
басшысы өзінің тікелей құзіреттерін сақтайды, яғни жоғары өкілдік функциясы
ешкімнің бақылауына алынбайды. Өкілдік функция белгілі билікке тән
құзіреттерге әкеп соғады – мысалы, халықаралық шарттарға қол қою, ел
аймақтарындағы құзіретті өкілдерін тағайындау.
Жалпы Президент түсінігі антикалық дәуірде пайда болып, әуеліде
жиналыстарда төрағалық етуші деген мағынаны білдіреді. Ол кезден бері бұл
ұғым маңызды эволюциядан өтті.
Президенттік республика-бұл республикалық басқару формасы,
Конституцияға сәйкес жоғары билікке президент ие. Президент жалпыхалықтық
сайлау арқылы немесе, парламент немесе басқа ерекше институтпен сайлана
алды, мысалы, құрылтай жиналысымен, халық депутаттарының съезімен [1, С.
17].
Президенттік билік-мемлекеттің Конституциясымен қарастырылған, белгілі
бір аймақтық әкімшілік құрылымдардың өзін өзі басқару институттарының
қызметін тоқтату және өзін-өзі басқаруды мемлекет басы тағайындайтын
құзырлы тұлғалар арқылы жүзеге асырады.
Әдетте, президенттік басқару мемлекет территориясында немесе аймақ
немесе облыстағы саяси жағдайды тұрақтандыру үшін енгізіледі. Кейде осы
жағдай арқылы президенттік басқару бір саяси топтарды күшейту, не керісінше
әлсірету үшін енгізіледі. [2, с. 25].
Зерттеу такырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының мемлекеттік
билік жүйесінде Президенттің атқаратын ролі ерекше болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті өзінің мәртебесі бойынша ең жоғарғы
лауазымды тұлға екендігі белгілі. Президент институтын сондыктан да,
толыққанды зерделеп, айқындау, отандык ғылымда әлі де болса, өзінің жүйелі
тұтастай бағасын ала қойған жоқ.
Елімізде Президент институтының қалыптасуы мен дамуын, оның әр кезеңін
тарихи өлшем тұрғысынан айқындап, терең тану керек. Сонда ғана, елімізде
жүргізіліп жатқан мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру шарасын тиімді
атқара аламыз.
Қазақстан Республикасындағы Президенттік басқару жүйесі аз жылдардың
ішінде үлкен даму кезеңдерін, қалыптасу уақытын бастан өткерді. Тарихи
тұрғыдан алғанда бұл аз уақыттың көрінісіндей. Ал, шын мәніне терең
үңілетін болсак, қатпарлы қалтарыстардың шешімін таппаған мәселелердің
көптеп кездесетінін көреміз.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев халықка
жолдауында, елімізде жүргізілетін "әкімшілік реформаның басты мақсаты
басқарушы аппарат жұмысының тиімділігі мен нәтижелігін арттыру болуға тиіс.
Яғни, халыққа қызмет етуі шарт" [3, 9 б.], - деп мемлекеттік органдардың
басты мақсатын нақты айқындап көрсеткен болатын. Қазақстанда жүзеге асатын
мемлекеттік құқықтық реформалар барысында осы бағытты ұстануымыз қажет.
Сонда ғана, елімізде жүргізіліп жатқан мемлекеттік реформалар өзінің
жемісті нәтижесін береді. Қазақстан Республикасының құқыктық саясат
түжырымдамасында мемлекеттік органдардың жүйесін жетілдіру туралы
заңнаманың бағыты былай айқындалған: "Қазақстан Республикасының
Конституциясында жария етілген, адам мен азаматтың құқықтары мен
бостандықтарының басымдығы, құқықтың үстемдігі, біртұтас мемлекеттік
биліктің тармақтарға бөлінуі және олардың тежемемелік әрі тепе-теңдік
жүйесін пайдалану арқылы келісе қызмет істеуі принциптеріне негізделген
демократиялық, құқықтық, зайырлы және әлеуметтік мемлекет құру бағытының
заңнамада дәйекті түрде іске асырылуын қамтамасыз ету керек" [4, 10 6.].
"Қазақстан Республикасының Президенті - мемлекеттің басшысы,
мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айкындайтын, ел
ішінде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілдік ететін ең
жоғары лауазымды тұлға" [5, 17 б.], - деп Конституцияда белгіленген. Бұл
Қазақстан Республикасының Президентіне үлкен міндет жүктелетіндігі, халық
алдында жауап беретін басты тұлға екендігін көрсететін бап больш табьшады.
Мемлекеттік билік жүйесінің үйлесімді қызмет атқаруын қамтамасыз ету,
ұлттық татулық пен саяси тұрақтылықты сақтауға ықпал ету. Қазақстан
Республикасы Президентінің басты міндеттерінің бірін құрайды.
Республика Президентінің алдына қойылған мұңдай үлкен міндеттерді
тиімді жүзеге асыру Президенттік билік жүйесінің әрқашанда дамып, жетіліп
отыруын талап етеді.
Қазіргі кезеңде президентгік басқару жүйесінің конституциялық құқықтық
негіздері айқындалғанмен, оның мемлекет теориясындағы және Қазақстанның
саяси кұқықтық тарихындағы орны мен аткарған тарихи міндеттері әлі де
болса, шынайы бағасын ала қойған жоқ.
Соңғы кезеңде елімізде жүргізіліп жатқан конституциялық құқықтық
рефомалар, Президенттік басқару жүйесін әлі де болса, жетілдіре түсудің
кажет екендігін көрсетті. Президенттік басқару жүйесін дамыту үшін оның
тарихи өткен жолын, даму кезеңдерін тарихи-құқықтық тұрғыда саралап,
бағалауымыз қажет. Сонда ғана, Президенттік басқару жүйесін өзіндік болмысы
бар, мемлекеттік тетік деңгейіне көтере аламыз.
Айтылған жағдайлардың барлығы тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан Республикасындағы Президенттік
басқару жүйесінің қалыптасуы мен дамуы отандык заң ғылымында, оның ішінде
конституциялық құқық өкілдері тарапынан егемендігімізді жариялап,
тәуелсіздік алған жылдардан бастап, жүйелі түрде зерттеле бастады.
Осы кезең аралығында Президенттік басқару жүйесінің әр түрлі қырлары
белгілі ғалымдар Б.А. Майлыбпев [8], С. Өзбекұлы [10], С.З. Зимановтың
[11], Ғ.С. Сапарғалиевтің[13], С.С. Сартаевтың [14] және т.б. тарапынан
кеңінен сөз етіліп үлкен талқылауға түскен болатын.
Қазақстан жағдайындағы Президент институтын жүйелі түрде зерттеген
еңбектер де баршылық. Олардың қатарына: В.А. Малиновскийдің 'Тлава
государства суверенного Казахстана" [6] атты ғылымии еңбегін жатқызамыз.
Бұл еңбекте Қазақстан Республикасында Президенттік басқару жүйесінің
қалыптасуы, оның билікті бөлу жүйесіндегі орны, Президенттің қызметтері мен
мәртебесі конституциялық-кұкықтық негізде талданады. Еңбекте автор
негізінен Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаевтың
саяси бейнесіне көп көңіл бөлген.
Президент институтын зерттеудегі отандық тағы бір ерекше еңбектердің
қатарына Б.А. Майлыбаевтың "Становление и эволюция института Президента
Республики Казахстан: проблемы, тенденции, перспективы (опыт политико-
правового исследования)" [7] атты монографиясын жатқызамыз. Бұл жұмыста
автор, Президент институтының мемлекеггік кұқықтық ой тарихыңдағы орнын,
оның генезисі мен қалыптасуын, XX ғасырдағы Президенттік жүйенің дамуын,
жаңа кезеңдегі халықаралық тәжірибедегі Президент институтының орнын
айқындауға ұмтылады. Президенттік басқару жүйесінің ТМД елдеріндегі
қалыптасу ерекшеліктері, Президент институтының Қазақстандық моделін, оның
билік бөлу жүйесіндегі орнын зерделеп көрсетеді. Негізінен бұл еңбекте
Президенттік басқару жүйесінің конституциялық құқықтық негіздері
айқыңдалып, талданған.
Президент институтының зерттелуінде заңгер ғалымдармен қатар,
саясаттанушылар да, ерекше еңбек сіңіруде. Сондай еңбектердің қатарына Ж.Х.
Жүнісованың "Республика Казахстан: Президент. Институты демократии" (1996
г.) атты еңбегінің де өзіндік орны бар. Негізінен бұл еңбекте, Президент
институтының өтпелі кезеңдегі бейнесі сомдалып, басқа да саяси институттар:
Парламент, сот билігі, қалыптасуы туралы авторлық тұжырымдар жасалады [8].
Жоғарыдағы Президент институтына байланысты ізденістердің барлығы
негізінен конституциялық - құқықтық аяда жүргізіліп, басты көңілді қазіргі
кезеңдегі Президенттің мәртебесіне бөлген болатын. Сондыктан да, бұл
еңбектерде негізінен Президент институтының қалыптасуы мен дамуының
алғышарттары терең қарастырылмай, жалпы сипатта беріліп өтті.
Біздің жұмыста негізінен Қазақстанда Президенттік басқару жүйесінің
қалыптасуын тарихи құкықтық алғышарттарын ашу, оның отандық заң ғылымнамада
бағалануын айқындау. Президент институтының дамуына теориялық-тарихи
құқыктық тұрғыда баға беру болып табылады.
Зерттеу жұмысынын объектісі. Дипломдық жұмыстың негізгі объектісін
мемлекеттік билік қатынастарының қалыптасуы мен дамуы, билік тармақтарының
өзара ықпалдаса қызмет жасауы құрайды.
Зерттеу жұмысының пәні. Қазақстан Республикасында Президенттік басқару
жүйесінің қалыптасуы, оның жүзеге асуы және мемлекеттік билік жүйесіндегі
алатын орны. Дипломдық жұмыстың нақты пәні болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық зерттеу жұмысының басты
мақсаты - Қазақстан Республикасында Президенттік биліктің қалыптасуы мен
дамуының тұтастай болмысын жасау және оның бет-бейнесін айқындау болып
табылады.
Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу көзделеді:
Президенттік басқару жүйесінің саяси және құқықтық ой тарихында бағалану
ерекшелігін айқындау;
Қазақстанда Президенттік басқару жүйесінің орнығуының тарихи-құқықтық
алғышарттарын ашып көрсету;
Президенттік басқару жүйесінің қалыптасуы мен дамуының кезеңдерін айқындау;
Билік бөлу жүйесіндегі Қазақстан Президентінің атқаратын ролін көрсету
- Қазіргі кезеңде Қазақстанда Президенттік басқару жүйесін жетілдіру
жолдары туралы ұсыныстар жасау;
Зерттеудің әдістері және әдістемесі. Іздену жұмысын әзірлеу барысында
Қазақстанда Президенттік басқару жүйесінің қалыптасуының зерделеген барлық
ғылыми еңбектерді ой сүзгісінен өткізіп, толық пайдалануга ұмтылды.
Зерттеу жұмысында коғамдық ғылымдарға ортақ жалпы және арнайы танымдық
әдістер жүйесі: диалектикалық, салыстырмалы, функционалды талдау, жүйелеу
әдістер басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының нормативтік базасы. Іздену жұмысының нормативтік
бастауларын Қазақстан Республикасының Конституциясы [5], Қазақстан
Республикасының конституциялық заңы [16], Қазақстан Республикасы
Президентінің жарлықтары құрады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысында Президенттік
басқару жүйесінің саяси және құқықтық ой тарихында бағалану ерекшелігі,
Қазақстанда Президенттік басқару жүйесінің орнығуының тарихи-құқықтық
алғышарттары, Президенттік басқару жүйесінің қалыптасуы мен дамуының
кезеңдері, билік бөлу жүйесіндегі Қазақстан Президентінің атқаратын ролі,
қазіргі кезенде Қазақстанда Президенттік басқару жүйесін жетілдіру жолдары
кешенді тұрғыда зерттеліп отыр.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Дипломдық жұмыста
қол жеткізген ғылыми нәтижелерді Қазақстан Республикасында Президенттік
билік жүйесін жетілдіру бағытында, оның тарихи-құқықтық негіздерін
айқьндауда пайдалануға болады. Сонымен қатар, зерттеу жұмысының нәтижелері
елімізде жүргізіліп, жалғасын тауып жатқан құқықтық реформаларды одан әрі
дамытуда пайдалы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың нәтижелерін, сонымен катар, Қазақстандағы жоғарғы
заң оқу орындарында мемлекет және құқық теориясы, Қазақстан Республикасының
мемлекет және құқық тарихы, салыстырмалы құкықтану, конституциялық құқық
және т.б. пәндерден дәрістер жүргізуде семинар сабақтарын өткізуде
қолданылуға ұсынылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
сегіз бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланылған дерек көздер тізімінен тұрады
1 Президенттік басқару жүйесінің саяси және құқықтық ой тарихында
бағалану ерекшелігі
Президенттік басқару жүйесінің саяси және құқықтық ой тарихында
бағалану ерекшелігі" атты бірінші бөлім екі бөлімшеден түрады. Бірінші
бөлімше "Президенттік басқару туралы саяси және құқықтық ойлардың пайда
болуы мен дамуы" деп аталады. Президенттік басқару жүйесі туралы саяси-
құқықтық ойлар АҚШ-та тәуелсіздік үшін күрес кезеңдерінде өмірге келіп,
қалыптасты. Бұл кезеңдегі Президенттік басқару туралы көзқарастар қазіргі
кезеңдегі біздің түсінігіміздегі, оның классикалық ұғьмын өмірге әкелген
болатын. Президенттік жүйе американдық саяси-құқықтық ойда негізінен
тәуелсіз жаңа мемекеттің нысанын іздеудің нәтижесі ретінде туындады.
Президенттік басқару жүйесінің теориялық негіздеріне американдық
ойшылдардың ішінде Т. Джеферсон, А. Гамильтон, Т. Пейн және т.б. ерекше ат
салысқан болатын. Президентті сайлау туралы өзінің ойын Дж. Медисон былай
білдіреді: "Президентті тікелей сайлауды саяси құрылымдар ретінде тікелей
штаттар жүзеге асырады. Олар беретін дауыс күрделі арақатынаста болады да,
бұл олардың ішінен дербес және бір-бірімен тең қоғамдастықтар ретінде,
ішінара біртұтас қоғамдастықтың маңызы әрқилы мүшелері ретінде
қарастырылатындығынан шығады. Ерекше ескертілген жағдайларда сайлауды заң
шығарушы биліктің өкілдерінен түратын тармағы өткізеді, бірақ бұл актінің
өзінде олар толып жатқан дербес те өзара тең саяси құрылымдар атынан
штаттар делегациялары ретінде қимылдайды. Демек, бұлжағынан алып қарағанда
үкімет, тегінде, федералдык белгілері қанша болса, сонша ұлттық та
белгілері бар аралас сипатта бойлады" [15, 255-256 бб.]. Президенттік
басқару жүйесі американдық ұлттарды біріктірудің негізі ретінде қалыптасты
деп санаймыз. Америқандық жүйеде Президент институтының орнығуының
ерекшеліктерін осы мәселемен тікелей айналысқан ғалымдардың бірі, Б.А.
Майлыбаев төмендегідей дұрыс атап өтеді: "Біріншіден Президент термині
латынның "praesident" деген мағынасын білдіреді. Президент деп антикалық
жиналыстарда төрағалық ететін адамдарды атады. Тіпті Сенат Президенті деген
лауазым болғаны белгілі.
Екіншіден, Конституциялық конвентке дейіннің өзінде америка
мемлекетінің номиналды басшысы – америка штаттары конфедерациясының
конгрессі төрағасы Конгресс президенті деп аталды.
Үшіншіден, Филадельфиялық Конституциялық конвентте төрағалық еткен Дж.
Вашингтон да Президент деп аталды. Ескерте кететін бар жайт конвент
делегаттарының барлығы Дж.Вашингтон тұлғасында мемлекеттің болашағын
көріп, оны Президент деп атады.
Төртіншіден, Президент деп кейбір колониялардың губернаторлары аталған
[7, 24 б.]. Президенттік басқару жүйесінің қалыптасуында Еуропалық
ойшылдардың саяси көзқарастары ерекше ықпал етті. Осындай бағыттағы
пікірлермен қаруланған американдық саяси-құқықтық ой өкілдері, Президенттік
басқару жүйесін американдық шындық ретінде орнықтырып, оның өзіндік моделін
жасауға ат салысты. Әлемдік тәжірибедегі Президенттік басқару жүйесі туралы
теориялық бастаулар өзінің қайнар көзін американдық саяси-құқықтық ойдан
тартады. Американдық ойшылдардың басты еңбегі де Президенттік басқару
жүйесінің эталондық негізін жасауында деп санаймыз.
Қарастырылып жатқан Президенттік басқарудың отандық заң ғылымында
бағалануы" деп аталады. Қазақстан өзінің егемендігін жариялағаннан бастап,
әлемдік қауымдастықтың бір мүшесіне айналуға ұмыталы бастады. Бұл
мемлекеттік басқару жүйесіндегі озық үлгілерді де еліміздің тәжірибесінде
қолдануға жол ашты. 1990 жылдардан бастап, яғни Президент институты
елімізде енгізілумен отандық қазіргі кезеңдегі мемлекеттанушы ғалымдар
тарапынан Президенттік жүйенің елімізге еніп, тиімді жүзеге асуына
байланысты көптеген ой-пікірлер талқыға түсті. Отандық саяси-құқықтық ойда
негізінен өтпелі кезеңде күшті Президенттік басқару жүйесінің қажеттілігі
мойындалды. Оның себебі, "Қазақстанда мемлекеттік тетіктер өркениетті
елдердің озық тәжірибелерін пайдалана отырып, өтпелі кезеңнің ерекшеліктері
мен саяси, ұлттық жағдайларға байланысты қалыптасып, құрылды. Осыған
байланысты мемлекеттік тетіктің құрамында президент ерекше орын алады" [6,
42 б.]. Қазақстан жағдайында Президент мемлекеттің ұйытқысы, негізгі тұлға
ретінде бірте-бірте көтеріле берді. Бұл туралы академик С.З. Зиманов былай
дейді: "Сегодня Президент олицетворяет нечто большее, чем просто высокую
власть. В условиях республики - это в то же время мудрое искусство общения
с людьми разных национальностей и социальных ориентаций" [7, с.86].
Айтылған оймен толық келісуге болады. Президенттік жүйенің қалыптасуының
алғашқы жыддарының өзінен бастап, елімізге тән модельдің айқындала
түскендігін байқауға болады. Президентгік басқару жүйесінің Қазақстан
жағдайында ерекшеленуін ғалымдар былай түсіндіреді: "Как видим,
казахстанская модель президентской республики не допускается возникновения
двоевластие, поскольку Президент проводит свою политику в рамках своих
полномочий, а Парламент осуществляет свою конституционную компетенцию.
Более того, в казахстанской модели президентского правления отсутствует
присущий ряду других стран дуализм исполнительной власти" [8, с. 98]. Шын
мәнінде, Президенттік басқару жүйесінің бағыты осылай өрбіді.
Қазіргі кезеңдегі еліміздің заңгер ғалымдары Президенттік басқару
жүйесінің қалыптасуын демократиялық қоғамды құру бағытындағы
қажеттіліктердің бірі есебінде қабылдады. Президенттік басқару жүйесін
еліміздің өтпелі кезеңінде бір қолда топтастырылған күшті түрін қолдап, оны
негіздеуге ұмтылды. Соңғы кезеңдерде билік тетіктерінің барлығын
Президенттің қолына шоғырландыру, өзін болашақта ақтамайтындығын аңғарып,
бірте-біоте билік тетіктерін Президент пен Парламент ортасында бөлуді
жүзеге асыруды қолдап отыр. Президенттік басқару жүйесі, қай қоғамда
болмасын, динамикалық өзгеруді талап ететін институт екендігін өмір талабы
дәлелдегендіктен, Қазақстан жағдайында әлі талай өзгерістерді бастан
кешіруі мүмкін. Сондықтан да, отандық заң ғылымының өкілдері бұл
институттың әлі де болса, ішіне бүккен өзіндік ерекшеліктерін іздестіре
береді.
2 Қазақстанда президенттік басқару жүйесінің қалыптасуы және дамуы
2.1 Қазақстанда президенттік басқару жүйесінің орнығуының тарихи-
құқықтық алғышарттары
Президент институтын Қазақстанда енгізудің елімізде тарихи-құқықтық
алғышарттары қалыптасқн болатын. Оған қазақстандық XX ғасырдың басындағы
ұлттық зиялы қауымның саяси-құқықтық қызметі ерекше ықпал етті. 1916-1917
жылдары Ресейлік дағдарыс кезінде тұңғышрет қазақ интеллигенциясы ұлттық
ұйым, партия, мемлекеттік құруға әрекет жасады. Бұл Алаш қозғалысынан
және осы аттас партияның құрылуынан айқын көрінді. Ұлттық либералдық
инстеллигенцияны біріктірудің бастамашылары Ә. Бөкейханов, А.Байтұрсынов,
М.Дулатов, Жанша және Халел Досмұхамедовтер, Х. Ғаббасов, М. Тынышпаев, Ә.
Ермеков тағы басқалар болды.
1917 жылдың қарашасында қабылданған Қазақстанның Алаш партиясының
бағдарламасында үкімет басында құрылтай жиналысы мен мемлекеттік Дума
сайлаған Президентбасқару қажет деп жазылған. Көріп отырғанымыздай
Қазақстанды сол кездің өзінде мемлекеттік құрылымды демокртияландыру
идеяларымен қатар президенттік институтта ұсынылған. Алайда, жеңген
Кеңестердің жаппай озбырлығы және мемлекет пен қоғам өмірінің барлық
салаларында партиялық басшылықтың монополизмі демократиялық институттардың
орнығуына мүмкіндік бермеді.
Тұңғыш рет КСРО Президент лауазымы институтын ұру туралы мәселе 1936
жылғы конституциялық жобасын дайындау барысында қойылған еді.
1962 жылы КСРО-ның жаңа Конституциясы дауйындалу комиссиясы құрылған
кезде Президент қызметін енгізу мәселесі қайта көтерілді. Алайда
конституциялық комиссия жұмысы тоқтатылды. 70 жылдардыңортасында Л.И.
Брежнев басқарған жаңартылған конституциялық комиссия құрылды.
Конституциялық комиссияның осы құрамы жұмысының барысында Прзиденттік
қызметті енгізу туралы мәселе талқыланды. Бірақ 1977 жылы дайындалған
конституция жобасында бұл лауазым көрсетілмеді. Президенттік функцияны
бұрынғысынша КСРО жоғарғы кеңесі президиумы атқарады деп саналды.
Президенттік басқару – қазіргі таңда ең тиімді басқару формасы болып
табылады. Посткеңестік кеңістіктегі елдердің негізгі міндеті президент
билігін белгілі бір дәрежеде шектей отырып, күшті президенттік билікті құру
болып табылады. Біздің зерттеуіміздің нәтижелері - өтпелі кезең
жағдайындағы басқарудың неғұрлым қолайлысы басқарудың президенттік формасы
екендігін көрсетеді. Түбірлі реформалар жүргізудің қажеттігі, әлеуметтік
және экономикалық тұрақсыздық жағдайындағы шындықтар – атқарушы билік
жүйесін, мемлекет басшысының билігін орталықтандыруды және күшейтуді қажет
етеді. Өтпелі кезең жағдайында елдегі істің жайына коллегиалды
жауаптылықтан гөрі, жеке дара жауаптылық тиімді болады.
2.2 Президенттік басқару жүйесінің қалыптасуы мен дамуының кезеңдері
Барлық елдер үшін ортақ, үлгілі конституция жасауға болмайтыны сияқты,
президенттікң институттың да барлығына ортақ жалпы нысан болмайды. Әрбір
мемлекет басшысының іс-әрекеті оның конституциялық-құқықтық мәртебесімен
ғана емес, сондай-ақ жеке басының қасиеттерімен айқындалады. Мысалы,
Франциядағы Президенттік Республиканың дамуында Президент Миттеранның
Президент де Гольден ерекшелігі болды, француз мемлекетін басқару ісіне Жак
Ширак та өзіндік үлес қосып отыр. АҚШ-тың қырық үш президенті басқарған
жылдарында президенттік басқаруда елеулі айырмашылықтар болды. Басқарудың
президенттік нысанының қалыптасуы және дамуында біздің елімізде Қазақстан
Республикасының бірінші президенті Н. Ә. Назарбаев айрықша рөл атқарады.
Мемлекеттің және атқарушы биліктің басшысы ретінде Президент лауазымы
бірінші рет Америка Құрама Штаттарында пайда болды. Қазіргі кезде көптеген
елдерде ел Президенті қызметі орнықтырылды. Президенттік қазіргі таңда
Еуропаның, Азияның, Африканың, Американың көптеген елдерінің саяси
жүйесінің элементі болып табылады [12, 101 б.].
Әлемдік қауымдастықтың дамуының объективтік заңдылықтары, бірпартиялық
жүйені жою, нарықтық экономикалық қатынастардың қалыптасуы, билікті
тармақтарға бөлу, Қазақстанда президент институтын орнатуды және нығайтуды
талап етті. 1990 жылдың 24 сәуірінде Қазақ ССР-і Жоғарғы Кеңесі Қазақ ССР-
нің президенті лауазымын бекіту және Конституцияға өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы заң қабылдады. Саяси экономикалық өзгерістер
жүргізу, конституциялық құрылысты, азаматтардың құқығы мен бостандығын
нығайту, мемлекеттік биліктің жоғарғы органдарының өзара қызметін
үйлестіру көзделді.
1990 жылдың 20 қарашасында Қазақ ССР-дегі мемлекеттік билік
құрылымдарын жетілдіру мен басқару және Қазақ ССР-і Конституциясына
өзгерістер мен қосымшалар енгізу туралы заң қабылдады. Президенттің
конституциялық-құқықтық мәртебесі мемлекет басшысы ретінде ғана емес,
атқарушы және өкімші биліктің басшысы ретінде анықталды. Оған Қазақ ССР-і
Министрлер Кабинетінің ызметіне жетекшілік жасау және оның мәжілістерінде
төрағалық ету құқығы берілді [16, 215 б.].
Президенттік басқару нысанын онан әрі нығайту үшін президенттік
билікті бүкіл халықтың атынан заңдастыруға объективті қажеттілік пайда
болды. Сонымен, елімізде Президент институтының қалыптасуына 1991 жылдың 1
желтоқсанындағы бүкіл халықтың сайлаудың маңызы зор болды. Сайлауға 9961242
азамат қатысуға жазылды, оның 8788726-сы, яғни 88,23 пайызы қатысты. Сайлау
бюллетенінде Қазақ ССР-і Президенттігіне кандидат Н.Ә. Назарбаев және Вице
президенттікке кандидат Е.М. Асанбаев енгізілді. Сайлау нәтижесінде Н.Ә.
Назарбаевқа сайлаушылардьң 98,78 пайызы дауыс берді. Осылайша Н.Ә.
Назарбаев халықтың атынан сайланған бірінші Қазақстан президенті мандатын
алды. Президент басқарудың президенттік нысанын нығайтуда және осы бағытта
жұмыс жүргізуде халықтың қолдауына ие болды [16, 216 б.].
1993 жылдың 28 қаңтарында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі
қабылдаған Конституция президенттік билікгі күшейту тенденциясын дәйекті
түрде жалғастырды. Қазақстан Республикасының президенті атқарушы биліктің
біртұтас жүйесін басқаратындығын бекітті.
Ал 1995 жылғы Конституция басқарудың президенттік нысанының
Қазақстандық айрықша моделі туралы айтуға мүмкіндік береді. Президенттің
билік тармақтарынан оқшау тұруы, оның атқарушы билік жүйесінен шығарылуы
және билік тармақтары арасында жанжал бола қалған жағдайда мемлекет басшысы
ретінде оларға арбитр болуға мүмкіндік береді. Мүндай жағдайда президенттік
жүйенің күшейгенін байқау қиын емес, бірақ ол президенттің конституциялық
өкілеттігімен шектелген.
Қазақстан Республикасында президенттік басқару жүйесі тәуелсіздікпен
тұстас қалыптасып дами бастады. Еліміздің тәуелсіздігін нығайту жолында
күшті президенттік билік жүйесінің қажеттілігі айқын көрініп тұрған
болатын. Бұл мемлекеттік тұтастануға үлкен ықпал етті. Қазақстан
Республикасының Конституциясына сэйкес Президентке үлкен өкілеттіктер
берілген. Бұл уақыт талабы. Қазіргі кезеңде еліміз тұрақты даму сатысына
өту бағытында күшті президенттік билік жүйесінен гөрі өкілді билік шынайы
өмірге араласатын үйлесімділік қажет.
Қазақстан даму тарихында Президент бұрын-соңды болмаған, бұрынғы
кеңестік өкімет органдарының нұқсандарына орасан зор өзгерістер енгізуіне
байланысты пайда болған жаңа тұрғыдағы мемлекеттік институттардың бірі. Бұл
1990-1990 ж. КСРО деп аталынған тоталитарлық мемлекет өмір сүріп тұрғанда,
соның іргесінен шыққан президенттік қызмет, сонан кейін ғана бүкіл одақтас
республикаларда да тарала бастады.
Қазақстан Республикасында Президенттің саяси-құқықтық мәртебесі өзінің
даму барысында бірнеше сатыдан өтті. Бірінші сатысы 1990 жылғы 24 сәуірдегі
Қазақ КСР Президенті қызметін тағайындау және Қазақ КСР-нің
Конституциясына (Негізгі заңына) өзгерістер мен толықтырулырды енгізу
туралы Заңынан басталады. Онда Қазақ КСР-нің Президентінің қызметі
тағайындалсы және оған сайланғағ адам ант берген кезден бастап қызметіне
кіріседі, - делінген.
Сол кездегі бірінші сатыға (1990 ж. 24 сәуір – 20 қараша) тән қасиет –
кеңестік республика жағдайында президенттік институттың қалыптасуы еді.
Оған дәлел – Халық депутаттар Кеңестің толық билігі, мемлекеттік басшылық
қызметтерінің Республика Президенті және Үкіметінің (Министрлер Кеңесінің
Төрағасы) бөлінуі, президентті сайлау тәртібі, үкіметтің мәртебесі –
Министрлер Кеңесі, Республика Жоғарғы Кеңесі мен Президентінің арасындағы
қарым-қатынасы.
Қазақ КСР-інің Жоғарғы Кеңесі өзінің заңды өкілеттілігі шеңберінде
басқа мемлекеттік органдарының шешетін кез келген мәселелер өз қарамағына
алып, сессиядан тікелей шеше алатын құқығына иелі орган болатын.
Ал Президенттің өкілеттілігіне мынадай мәселелерді қалдырған: Жоғарғы
Кеңеске, Министрлер Кеңесінің Төағасы кандидатурасын ұсыну, оны жұмыстан
босату туралы мәселені енгізу, Министрлер Кеңесінің қаулылары мен
жарлықтарының, министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің актілерін
Конституцияға және өзге де заңдрға қайшы келетін жағдайда олардың күшін
тоқтата тұруға Президенттің хақысы. Ұйымдастырушылық шеңберінде Республика
Президентінің Министрлер кеңесіің отырысы басқаруға, Үкіметке сенбеушілігін
Жоғары Кеңеске ұсынуға құқылы еді.
Қазақстан тарихында ең алғашқы Республика Президенті болып Н.Ә.
Назарбаев Жоғарғы Кеңестің кезекті сессиясында 1990 жылғы 24 сәуірде алты
жылға сайланады. Осындай мемлекеттік ұйымдастырудағы елеулі жаңалықтардың
бекітілуі атқарушы билікті нығайтудың қажеттілігінен туындаған шара деп
түсінуіміз керек.
Сөйтіп, жоғарғы атқарушы оргшанның құрылымы екі жақты болды, өткені,
оның құрамы жаңа орган – республика Президенті және коллегиалды үкімет
органдары еді. Мұндай жағдайдың өзі еліміздің экономикалық және саяси
тұрақтылығын нығайтпайтындығына әкеп сотыратындығын көзімізбен көрдік.
Екінші кезең 1990 жылғы 20 қарашдағы Қазақ КСР-індегі мемлекеттік
өкімет пен басқарудың құрылымын жетілдіру және Қазақ КСР Коснтитуциясына
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Заңын қабылдаудан басталды. Бұл
заңда Қазақ КСР Президент Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы
жоғары атқарушы және өкімші өкіметінің басшысы болып табылады. Деп
белгіленсін,-делінген [17, 121 б.]. Сөйтіп, Презиеднттің мәртебесі бірте-
бірте беки бастады. Бірақ, әлде болса да Қазақ КСР-інің Жоғарғы Кеңесінің
кез келген мәселені тікелей өзі шешу құқығының күші ол кезде сақталынып
қалға болатын. Солай бола тұрса да 1990 жылғы 20 қарашадағы Заң бойынша
жоғары атқарушы өкімет билігінің жүйесі конституциялық деңгейде
біріктіріліп, бір арнаға келтіріле бастады. Президент – ел басшысы, әрі
өкімші өкіметінің басшысы болып заңды түрде жарияланды. Оған министрлер
Кабинетінің қызметін басқару өкілеттілігі табыс етілді. Осының салдарынан
Үкімет өзінің мәнін жойды. Оған заңда көрсетілген жағдайлар куә.
Біріншіден, Қазақ КСР Министрлер Кабинеті болып қайта құрылды. Екіншіден,
Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің Президиумы, Қазақ КСР Министрлер Кеңесі
Төрағасының бірінші орынбасарлары мен орынбасарларының қызметі
қысқартылады. Үшіншіден, енді Қазақ КСР Министрлер Кабинетін Қазақ КСР
Президент құратын болды. Төртіншіден, Қазақ КСР Президенті республика
Министрлер Кабинетінің құрамына Қазақ КСР мемлекеттік кеңесшілерін, басқа
да органдары мен ұйымдарының басшыларын енгізуге құқылы болды. Бесіншіден,
Президенттің ұсынысы бойынша Премьер-Министрді және Қазақ КСР Министрлер
Кабинетінің құрамын Жоғарғы Кеңес бекітеді.
Сөйтіп, Қазақ КСР Президенті мен Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің
аппараттары Президентінің біртұтас аппараты болып біріктірілді.
Конституцияға елеулі өзгерістер мен толықтырулар енгізілумен қатар, ол
кезде ірі-ірі заң актілері қабылданағн болатын. 1991 жылғы 25 маусымда
Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинеті туралы Заң қабылданды. Бұл
Заңда Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинеті – Қзақстан
Республикасының Үкіметі - өз қызметін Қазақстан Республикасының
Президентінің басшылығымен жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының
атқарушы және өкімші мемлекеттік басқару органдары болып табылады,-
делінген [17, 124 б.].
Қазақстан Республикасының Президенті Қазақстан Республикасы Министрлер
Кабинетінің қарауынан мемлекеттік басқарудың жекелеген салаларын алып,
оларды арайы құрылған мемлекеттік басқарудың жекелеген салаларын алып,
оларды арнайы құрылған мемлекеттік және өзге де органдарға беруге, сондай-
ақ атқарушы өкімет басшысы ретінде Қазақстан Республикасының Президентіне
берілген құзірет шеңберінде жекелеген өкілеттіктерді атқаруды Үкіметке
беруге құқылы.
Демек, бұл Заңда Министрлер Кабинеті қызметінің негізгі бағыттары,
оның құзіреті, және т.б. өзекті мәселелері жан-жақты тұжырымдалған.
1991 жылғы 25 тамыздағы КСРО Президентінің қызметінен конституциялық
жолмен емес күштеп тайдыруға бағытталған жағымсыз іс-әрекеттерге байланысты
Қазақстан Президентіне еліміздің бүкіл аумағында орналасқан барлық ішкі
әскерлерге басшылықты, қажет болға жағдайда Қазақ КСР аумағында
орналасқан одақтық бағыныстағы ұйымдардың, кәсіпорындардың бірінші
басшыларын тағайындауды және олардың қызметтен босатылуын; одақтық
органдардың шешімдері Қазақ КСР заңдарына және жоғары атқарушы өкімет
актілеріне қайшы келген жағдайда, олардың орындауларын тоқтата тұруды
жүзеге асыру жүктелген болатын.
1991 жылғы 1 желтоқсанда алғашқы Республика Президентін бүкілхалықтық
тікелей сайлауы өткізілді. Сайлауға қатысқан 8788726 адамның 98,78 %-ы
дауыс беріп, еліміздің басшысы сайланды [18, 97 б.] .
1991 жылғы 16 желтоқсндағы қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы Конституциялық заңда мемлекеттік өкімет билігінің
заңдық, атқарушы және сот билігі принципіне сәйкес тармақтарына бөліну
нақтыланады және Президенттің мәртебесінің деңгейі тағы да көтеріледі:
Қазақстан Республикасының басшысы және оның атқарушы өкіметі Президент
болып табылады, - делінген.
Осы ортада Министрлер Кабинеті туралы Қазақстан Республикасының
Заңына өтпелі кезең кезінде өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы
1992 жылғы 13 қаңтардағы Заңын айтпай кетуге болмайды [18, 98 б.]. Мұнда ҚР-
ның Президентіне Министрлер Кабинетінің қарауына жататын тиісті мемлекеттік
басқару жөніндегі мәселелерді алып, оны арнайы құрылған мемлекеттік немесе
өзге де органдарға және Президенттің өкілеттілігін кейбір мәселелерді
Министрлер Кабинетіне беру құқығы көзделген. Сөйтіп, Республика Президенті
мен Министрлер Кабинетінің өкілеттілігінің арасындағы қарама-қайшылық
жойылады. Мұның өзі төменгі буындарға да таралды. Жергілікті өзін-өзі
басқару және Қазақстан Республикасы халық депутаттарының жергілікті
Кеңестері туралы Қазақстан Республикасы Заңына өтпелі кезең кезінде
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы 1992 жылғы 13 қаңтардағы Заңда
ҚР-ның Президентіне есеп беріп отыратын және кеңестің қарауындағы мәселелер
бойынша халық депутаттарының тиісті Кеңесінің бақылауында болатын
тағайындалатын жергілікті өкім өз аумағында атқарушы әрі өкілші мемлекеттік
орган болып табылады,-делінген.
Мемлекеттік басшысының басқаруымен өткізіліп жатқан атқарушы билікті
бір арнаға келтіруде 1992 жылғы 7 ақпандағы Экономикалық реформа
жағдайында мемлекеттік басқару органдарының қызметі мен ұйымдастырылуын
жетілдіру туралы ҚР Президентінің Жарлығы өз үлесін қосқан. Онда алғаш рет
атқарушы - өкімші органдардың біріңғай жүйесі бекітіліп, органдар мен
лауазымды адамдардың өкілеттілігі мен міндеттері нақтыланды
Үшінші кезең - 1993 жылғы 28 қыңтардан 1995 жылғы 30 тамыз аралығында
өтті. Яғни, көрсетілген мерзімдер ішінде еліміздің екі дүркін та Заңының
қабылданғанын білеміз. Президент – мемлекеттің басшысы әрі республикада
атқарушы биліктің біріңғй жүйесінің басқарушысы ретінде жарияланды.
Президент Жоғарғы Кеңестің келісімімен Республиканың Премьер-Министрін,
ішкі істер министрліктерін, Ұлттық қауіпсіздік кмитетінің Төрағасын
қызметке тағайындады. Премьер-Министрдің ұсынысы бойынш Республика
Үкіметінің құрылымын белгілейді және т.б. [18, 99 б.].
Елеулі өзгерістер Министрліктер Кабинетінің мәртебесі жөніде болды.
Ендігі жерде Үкімет Президенттің алдында жауапты болып, өз өкілеттілігінің
доғарылуы жөніндегі мәселелрді жаңдана сайланған мемлекет басшысының
алдында шешетін болды. Заңдарды орындау туралы жауапкершілікті коллегиалды
түрде емес, енді Үкімет мүшелерінің әрқайсысының жауапкершілігі бойынша
шешілетін болады. Конституцияны және өзге де заңдарды Министрлер
Кабинетінің мүшелері бұзатын болса, онды Жоғары Кеңес ол туралы мәселені
Президент алдына қоюға құқылы. 1993 жылғы Конституция Президент, Министрлер
Кабинеті және Жоғарғы Кеңестің өзара жаңа қарым-қатынастарын айқындап
берді. Үкіметтің мәртебесі анықтала бастады, әсіресе оның Жоғарғы Кеңестің
Президенттің алдында жауапкершілігі мен есеп беруі бұрынғысынан қарағанда
айқындала түскен сияқты. 1990 жылғы сәуір айынан бастап Жоғарғы Кеңестің
Үкіметтен Президенттік Президенттік Үкіметке ұласуы, сөйтіп енді ел
басшысына есеп беруші, әрі Парламентке бағынышты орган ретінде қаралуына
әкеп соқтырды.
Президент атқарушы биліктің біріңғай жүйесін басқарады деген тұжырымды
жазудың пайда болуына 1992 жылғы қаңтар айынан бастап өз қалпына келген
атқарушы органның тікелей құрамы себеп болды. 1993 жылғы ҚР-ның
Конституциясына сәйкес жергілікті атқарушы органның басшысы Республика
Президентінің тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністердегі тікелей өкілі болып
саналады және ол өз аумағының шеңберінде мемлекеттік басқару функциясын
жүргізеді. Сондықтан да болар жергілікті атқарушы органның басшысын
қызметке тағайындап, жұмыстан босата алатындығы. Республика Президенті не
тиісті әр облыстық әкімшіліктің басшысын қызметке тағайындап, жұмыстн
босата алатындығы. Республика Президенті жергілікті атқарушы органдардың
шешімдерін жоя алатын болды. Сонымен бірге Конституция (1993) Президентке
барлық атқарушы биліктің тармақтарының қызмет атқаруларына саяси
жауапкершілігін жүктеді.
Сол кездегі еліміздегі болған өзгерістерді көзге елестетсек, 1993
жылғы желтоқсан мен 1994 жылғы сәуір айының аралығындағы парламенттік
дағдарысты еске түсіреміз. Жоғары Кеңестік қызметінің мерзімінен бұрын
доғарылуының кесірінен Қазақстан Республикасының Президентіне, 1993 жылғы
10 желтоқсанындағы Заң бойынша, парламенттік функциясы берілген болатын.
Мұндай парламенттік дағдарыс екінші рет 1995 жылғы наурызынн 1996 жылғы
желтоқсан айының аралығында қабылданған болатын. Оның басты себебі – 1994
жылғы Жоғарғы Кеңес сайлауында кездескен келеңсіз жәйттер еліміздің
Конституциясын өрескел бұзуға әкеліп соқтырған болатын. Осылардың
салдарынан Үкіметтің жұмысы оншалықты болмады, кейбір жағдайларда ол өз
өкілеттілік шеңберінен шығып кеткен жәйттер де болды. Бертін келе ҚР-ның
Президенті Министрлер Кабинетінің қызметінен өзін алшақтау қойды. Ендігі
жерде өзін Үкіметпен, Ұлттық Банкпен, Жоғарғы Сот, Бас Прокурормен қарым-
қатынастарын нарықтық экономикамен және әлеуметтік-экономикалық дамумен
байланыстырып, қайта құруға жол ашты. 1994 жылғы 9 маусымда Жоғарғы
Кеңестің сессиясында сөйлеген сөзінде Н.Ә. Назарбаев Республика
Президентінің конституциялық мәртебесінің мазмұнын одан әрі толықтыра түсу
жолдары жөнінде өз көзқарастарын ашық мәлімдеген болатын. Ол өз сөзінде:
мен жалпыхалықтық сайлаған мемлекет басшысымын, елде болып жатқан
жағдайлардың бәріне жауаптымын. Конституцияның мызғымастығының, адам және
азамат құқықтары мен бостандықтарыныңрәмізі әрі кепілі бола отырып,
мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының үйлесімді келісіп, жұмыс істеуіне
және өкімет оргадарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етуге
өзімнің күш-жігерімді салып жүрмін және одан әрі саламын да. Биліктің әр
тармақтарының өз жұмыстары үшін халықтың алдында толық жауаптылығын
сезінетіндей етіп қоюға алдағы уақытта да уәде етемін,-деген болатын.
Өзінің жыл сайынғы Жоғарғы Кеңеске Экономикалық дағдарыстан шығу
шаралары мен нарықтық қайта құруды жеделдету туралы Жолдауында заң шығару,
сот және атқарушы биліктің тармақтарының жұмыстарын жетілдіру жөнінде
нақтылы ұсыныс жасаған болатын. Қазақстанда сасяст тұрақтылықты сақтау үшін
қоғамның бүкіл күштерін арнаға келтіріп, жұмылдыруға өз күш-жігерімді аямай
бағыттаймын, -деп аяқтаған. Шындығындағы 1993 жылғы Конституцияда тиісті
нақтылы нормалардың болмуынан ҚР-ның Президентінің тұжыымдалған міндеттерін
іске асыру оңайға соқпады.
Сөйтіп, 1995 жылғы 30 тамызда елімізде жаңа Конституцияның келуіне жол
ашылды.
Төртінші кезең-еліміздегі жаңа Ата заңымыздың жаңашыл тұжырымдарын
іске асырудан басталды. Әсіресе, ҚР-сы Президентінің мәртебесі
конституциялық тұрғыдан марапаттауға бағытталған [18, 100 б.].
Сонымен, Қазақстан Республикасының Президенттік басқару жүйесінің
қалыптасуы мен әрі қарай дамуы жоғарыда аталып кеткен кезеңдер арқылы
қазіргі саяси, экономикалық жағынан тұрақты мемлекет ретінде орнығуы нәтиже
болып отыр. Осыған орай Қазақстан Республикасы Президентінің құқықтық
жағдайы мен оны мемлекет тұрақтығының кепілі ретінде қарастыруымыз шарт.
2.3 Президент – саяси тұрақтылық пен мемлекеттік тұтастық кепілі
Қазақстанда және басқа да ТМД еддерінде Президенттік институттың
енгізілуі өтпелі кезеңнің ішкі және сыртқы жағдаяттарынан туындаған.
Әлемдік тәжірибе көрсеткеніңдей, бұл институт көптеген елдерде дағдарысты
жағдайлардан сенімді түрде шығу үшін пайдаланылды, ал ТМД елдерінде бүған
қоса егемендікті нығайту, кеңестік жүйені, партиялық өктемдікті жою үшін
таңдап алынды.
1995 жылдың 30 тамызында жалпы халықтық дауыс беру арқылы қабылданған,
Қазақстан Республикасының Конституциясы Президенттік баскару формасын және
соған сәйкес келетін мемлекеттік қүрылысты түбегейлі бекітті. Басқарудың
осы формасының тандалып алуы кездейсоқ емес. Ол еткен тарихқа және бүгінгі
шындыққа, қоғам менталитетіне, күшті және жинақы билік жүйесінің
қажеттігінен туындаған.
Басқарудың президенттік формасы шеңберінде ел басының статусы барлық
билік тармақтарынан жоғары тұр, бұл Қазақстан жағдайында тұрақты, әрі
серпімді дамытуға кепілдік бере алады. Полиэтникалық және
поликонфессианалдық қоғамда, оның үстіне әлеуметтік жіктелу жүріп жатқан
жағдайда азаматтық бітімге, қоғамдық тұрақтылыққа және ұлтаралық келісімге
Президенттік кепілдіктің болғанының өмірлік маңызы бар.
"Республиканың Президенті - халық пен мемлекеттің билік бірлігінің,
Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мен
бостандықтарының рәмізі әрі кепілі, сондай-ақ мемлекеттік биліктің барлық
тармағының келісіп жұмыс істеуін және өкімет органдарының халық алдындағы
жауапкершілігін қамтамасыз етеді" [19,39-40 бб.].
Қазақстан Республикасында Президенттің негізгі тарихи атқаратын ролі,
еліміздегі саяси-тұрақгылық пен мемлекеттік биліктің тұтастығын сақтау
болып табылады. Қолданыстағы Конституция Президентті мұндай өкілеттіктермен
толық қамтамасыз еткен.
Парламенттің Конституциялық Кеңесті, Орталық сайлау комиссиясын, Есеп
комитетін калыптастырудағы, сондай-ақ, тұтастай алғанда, бюджетті бекіту
мен атқарылуын бақылау мәселелеріндегі өкілеттіктері ұлғайтылады.
Парламенттің Үкіметті жасақтаудағы рөлі күшейтіледі.
Екіншіден, саяси партиялардың рөлін арттыруға бағытталған шаралар
қабылданатын болады. Партиялық фракциялардың өкілеттіктерін кеңейту, саяси
партияларды республикалық бюджеттен қаржыландыру ұсынылады.
Біз мәжілісті сайлау кезіндегі партиялық тізімді кеңейту туралы
мәселені де қараудамыз [20, 82 б.]. Бұл біздің ойымызша, Президенттін
көреген саясатының нәтижесі болып табылады.
Ал, енді Президенттің жалпы Парламентке байланысты өкілеттігіне
келетін болсақ, "Республика Парламетіне және оның Палатасына кезекті және
кезектен тыс сайлау тағайындайды; Парламенттің кезектен тыс сессиясын
шақырады; Парламент Сенаты ұсынған заңға бір ай ішінде қол қояды, занды
халыққа жария етеді не заңды немесе оның жекелеген бағыттарын қайтадан;
Парламент мәжілісінде өкілдігі бар саяси партиялар фракцияларымен
консультациялардан кейін келісім беру үшін мәжілістің қарауына Республика
Премьер-Министрінің кандидатурасын енгізеді; Парламент мәжілісінің
келісімімен Республиканың Премьер - Министрін қызметке тағайындайды; оны
қызметтен босатады; Премьер - Министрдің ұсынуымен Республика үкіметінің
кұрылымын айқындайды; Республиканың Үкімет құрамына кірмейтін орталық
атқарушы органдарын құрады, таратады және қайта құрады, Республика
Үкіметінің мүшелерін қызметке тағайындайды; сыртқы істер, қорғаныс, ішкі
істер, әділет министрлерін қызметке тағайындайды; Үкімет мүшелерін
қызметтен босатады Үкімет мүшелерінің антын қабылдайды; ерекше маңызды
мәселелер бойынша Үкімет отырыстарына төрағалық етеді; Үкіметке заң жобасын
парламент мәжілісіне енгізуді тапсырады, Республика Үкіметі мен премьер-
министрінің, облыстар, республикалық маңызы бар қалалар мен астана әкімдері
актілерінің күшін жояды не қолданылуын толық немесе ішінара тоқтата тұрады;
Парламент Сенатының келісімімен Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің
Төрағасын, Бас Прокурорын және Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Төрағасын
қызметке тағайындайды, оларды қызметтен босатады; Республика Президентіне
тікелей бағынатын және есеп беретін мемлекеттік органдарды құрады, таратады
және қайта құрады, олардың басшыларын қызметке тағайындайды және қызметтен
босатады; Орталық сайлау комиссиясының Төрағасын және екі мүшесін,
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің
Төрағасын және екі мүшесін бес жыл мерзімге қызметке тағайындайды;
Қауіпсіздік Кеңесін және өзге де консультативтік-кеңесші органдарды, сондай-
ақ Қазақстан халқы ассамблеясы мен Жоғарғы Сот Кеңесін құрады" [21, 135-137
бб.].
Қазақстанда Президент пен Парламент ортасында елімізде колданылған
1993 жылғы Конституцияда белгілі бір келіспеушілік, бір-біріне қарсы тұру
қалыптасып, соның негізінде елімізде саяси дағдарыстар орын алған болатын.
Ал, қазіргі 1995 жылғы Конституция бойынша, Президент пен Парламенттің
арасындағы өзара қарым-қатынас мүлдем басқаша өрбуде. Екі органның
арасындағы негізгі мақсаты мемлекеттік биліктің тұтастығын және саяси
тұрақтылықты қамтамасыз етуге ұмтылу болып табылады. Осы бағытга үйлесімді
жұмыс атқаруда.
Сонымен аталған жағдайларға байланысты президент мемлекетіміздің саяси
және экономикалық тұрақтылығының кепілі ретінде барлық билік тармақтарының
қызметтерін атқаратын билік органдарымен тығыз қарым-қатынас жасау арқылы
лауазымына сай қызметтерді атқарудағы маңызы зор деген пікірді нәтиже
қылдық.
3. Қазақстан Республикасы Президентінің билікті бөлу жүйесіндегі
орны мен ролі
3.1 Қазақстанда билікті бөлу жүйесінің дамуы
Биліктің абсолютті бөлінуі мүмкін емес. Егер мемлекеттік билік қатаң
бөліну жолымен жүрер болса, онда оның билік тармақтарының арасында қажетті
өзара байланыс болмайды да біртұтас ағза ретінде мемлекеттік биліктің
қызмет етуі процессі бұзылады. Осыған байланысты посткеңестік мемлекеттер
жағдайында биліктің тармақтарын жақындастыру механизмдерін жасау айрықша
көкейтесті. Бұл бағытта мемлекет басшысына үлкен жауапкершілік жүктеледі.
Егер шетелдік тәжірибеге сүйенер болсақ, заң шығарушы және атқарушы билік
тармақтарының іс-әрекетінің үйлесімдігі, биліктің икемді бөлінуі –
басқарудың парламенттік нысанын таңдаған елдерде тиімді жүзеге асырылып
отыратынын көреміз.
Қазақстан Республикасының Президент институтының қалыптасуының
негізінде, оның жоғарғы тұрақтылығының өлшемі алынды және әлеуметтік-
экономикалық процесстерге тиімді ықпал етуі негізделеді, билік
тармақтарының бөлінуінің әмбебаптық сипаты мойындалды, сонымен қатар
шетелдердегі конституциялық тәжірибелерінің озық үлгілері көрініс тапты.
Мемлекеттік билікті заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлу
– бұл Қазақстан Республикасының құқықтық мемлекет ретіндегі қызметінің ең
басты принципі. Ол Қазақстан Республикасының Конституциясында былай
анықталынған: Республикада мемлекеттік билік біртұтас, Конституция мен
заңдар негізінде заң шығарушы, тқарушы және сот тармақтарына бөліну
принципіне сәйкес жүзеге асырылады. Билікті тармақтарға бөліну принципіне
бөлу мынаған негізделінген: мемлекетте заңдарды қабылдауға (барлығына
міндетті мінез-құлық ережесін бекіту), оларды орындауға және төоелігін
жүргізуге. Былайша билікті бөлу табиғи туынды. Бірқ, мұның басқа да
жақтарының бар екендігінің ұмытпауымыз қажет, мысалы, оның саяси тұрғысы.
Демократияны сақтап, қамтамасыз ету үшін мемлекет қызметінің үш бағытының
әр түрлі үш мемлекеттік органның арасында бірдей бөліп, билікті бір
адамның, органның қолыда шоғырландырылмайтындай етіп ұстап тұратындай ету.
Өйткені, билік жүргізуші субъект оны өз пайдасына теріс қолдануы мүмкін,
оның өзі озбырлыққа, адам тағдырына аяққа басып менмендікке салынуына
апаратыны сөзсіз. Ең бастысы-бір-біріне тәуелді емес үш тармақтар билігі
өздерін-өздері бақылап тұруы, бір органның заңды бұзғанына орасан зор
көңіл бөлулері қажет. Осы биліктің үш тармаққа бөлінуінің өзі бірін-бірі
ұстап тұруға жәрдемдесетіні сөзсіз.
Демек, билікті бөлу принципін шынайы іс жүзінде асырған кезде ғана
биліктің әр түрлі үш тармағына қатысты мемлекеттік органдардың өз өкілдігі
шеңберінде еркін қызмет етіп етіп, ұдайы өзара байланыста болуына тежемелік
әрі тепе-теңдік әдістері көп пайдасын тигізетіндігіне кәміл сенеміз.
Мемлекеттік билік – бұл мемлекеттік құралдар, әдістер, тәсілдер
жүйесі. Осылардың ерік-жігері іске асырылады немесе қоғам өмірінің
экономикалық, әлеуметтік және рухани салаларын басқару жүзеге асырылады.
Билік мемлекеттік буындар жүйесі арқылы көрінеді. Олар әр алуан. Солай бола
тұрса да бірде-бір мемлекеттік органдар Конституцияды және басқа да
заңдарда белгіленген өз өкілеттік шеңберінен тыс шығып кетулеріне құқығы
жоқ. Билікті бөлу принципінің өзі заңдарды қабылдауға байланысты заң
шығарушылық қызметін тек өкілді, заңды органдар жүзеге асырса, ал заңдарды
орындау, атқарушы-ұйымдастырушылық қызметі атқарушы биліктік органдарға
жүктелінген; сот билігінің қисынын тәуелсіз сот органдары табады. Сөтіп,
заң шығарушы атқарушы және сот органдары бір-біріне бағынбайды, өз
өкілеттілігін еркін жүргізе алады және олар заң жүзінде тәуелсіз. Ал, шын
мәнінде қалай болатындығын уақыфт көрсетеді. Бірақ бұлардың барлығы да
өзара тиімді іс-қимыл жасауға тиіс. Оңтайлы іс-әрекеттер биліктің үш
тармаққа сәйкестендірілген органдардың өкілеттілігін бөлгенде нақты
көрінеді,Қалай болса да олардың іс-қимылдары Конституцияға сәкес болып, Ата-
заңымызды бұлжытпай орындауларына бағытталуы тиіс. Олардың қызметі тек
құқықпен реттелініп, оның өзі Конституцияның жоғарылығына, мемлекеттің
құқықтық мәнін кепілдендіріліуіне әкеп соқтыратыны ақиқат. Кез келген елде
билікті бөлудің бір өзіндік ерекшеліктері бар. Мұның өзі Қазақстан өміріне
де қатысы бар. Мысалы, мемлекет органдарының жүйесінде Қазақстан
Республикасы Президентінің қызмет жағдайы оқшау тұрады. Бұл қасиет біртұтас
мемлекетке тән. Сондықтан, мемлекеттік органдардың құқықтық күйі, олардың
жүйелік қызметі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz