Қазақстан Республикасының Кеден қызметі: маңызы, мақсаты және міндеттері
8001 Қазақстан Республикасының Кеден қызметі: маңызы, мақсаты және
міндеттері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Қазақстан Республикасының кеден құқығының қалыптасуы мен дамуы және
дербес құқық сала ретінде кеден құқығының жалпы
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Кеден құқығының пайда болуы және даму кезеңдері мен даму
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
1.2 Құқықтық реттеудің пәні мен әдістері. Кеден құқығының жүйесі
мен
институттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... . 11
1.3 Қазақстан құқығының басқа салаларымен арақатынасы, қағидалары мен
қайнар
кездері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 18
2 Қазақстан Республикасының кеден органдарының қызметі мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 33
3 Кеден органдарының мемлекеттік органдармен, сыртқы экономикалық және
кеден ісі саласындағы өзге де қызметке қатысушылармен өзара
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3.1 Қазақстан Республикасының кеден органдарының мемлекеттік органдармен
өзара іс-қимылы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .. 45
3.2 Кеден органдарының лауазымды қызметкерлерінің құқықтық
мәртебесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
... ... ... ... 55
3.3 Кедендік бақылауды ұйымдастырудың құқықтық мәселелері ... ... .
60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
Пайдаланылған дерек көздер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
77
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Бүгінгі таңда еліміздің кедендік қызметінің
қарқынды дамуы жаңа деңгейге түсуде. Қазақстанның сыртқы сауда айналымының
өсуі, инвестициялық жағдайының жақсаруы, сондай-ақ Кеден кодексінің
халықаралық стандарттарға сәйкестендіруі де осыған дәлел. Кедендік
әкімшілік басқарудағы негізгі мәселесі кедендік заңнаманы халықаралық
маңызды құралдарға, яғни жаңартылған Киот конвенция нормаларына,
Дүниежүзілік сауда ұйымының және Қазақстанның Ресей Федерациясы мен
Беларусь Республикасымен құрылған Кеден одағының нормаларына негіздеу болып
табылады.
Қазақстан Республикасының кеден аумағы оның құрлықтағы аумағын,
аумақтық және ішкі суды, сондай-ақ, оның аспанындағы әуе кеңістігін
қамтиды. Ал кеден шекарасы – республика аумағының шектері, еркін кеден
аймақтары мен еркін қоймалар. Заңнамаға сәйкес шекарада құжаттарды тиісінше
рәсімдейтін Кеден бақылауы Кеден органдарына жүктелген. Кеден органдары
тауарлар мен көлік құралдарының шекарадан кесіп өтуі кезінде өткізілетін
тауарлар туралы негізделген шешімдерді қабылдау үшін барлық қажетті
ақпаратты бір жерде жинауға, олар туралы құжатта бар мәліметтерді нақты
деректермен салыстыруға, деректердің осы екі түрі арасындағы кездейсоқ
немесе әдейі жасалған сәйкессіздікті табуға, қателіктерді түзетуге және
мемлекетке келтірілетін ықтимал зиянды болдырмауға, заң мен кеден
ережелерінің бұзылуының себептері мен жағдайларын анықтап жоюға, оларға
қатысты адамдарды анықтау шараларын қолдануға, бұл бұрмалаушылықтардың заңи
бағасын беруге тиіс. Халықаралық қатынастар үшін ашылған әуежайлар мен
кемежайларда, темір жол ст-ларында кеден шекарасы арқылы өткізілетін немесе
автомобиль қатынасы бар жерлердегі өтуге рұқсат етілетін бекеттерде мемл.
шекара арқылы өткізілетін тауарларды уақытша сақтайтын қоймалардың болуы
міндетті. 2000 жылы 1 қаңтарда 94 осындай уақытша сақтау қоймасы және 22
кеден қоймасы құрылып, жұмыс істедіЕліміздің нарықтық экономикаға көшу
барысында кеден органдары мемлекетіміздің сыртқы экономикалық қызметінің
мемлекеттік реттеу құралы болып табылады. Бұл ретте мемлекеттің сыртқы
экономикалық қызметінің тиімділігінен экономиканың приоритеттік
бағыттарының дамуы, кәсіпкерліктің, оның ішінде шағын және орта бизнестің
қалыптасуы және жалпы, халқымыздың қауіпсіздігі мен әл-ауқаты кеден
органдарының қызмет көрсету деңгейіне тікелей байланысты.
Осымен бірге сыртқы сауданың өсуі және республикамыздың Дүниежүзілік
Сауда Ұйымына, сондай-ақ бәсекелестікке қабілетті елу дамыған мемлекеттер
қатарына ену мақсаты секілді факторлардың барлығы кеден ісінің, оның ішінде
кеден органдарының реттеу механизмдері мен нысандарының жетілдіруін талап
ететіні осы дипломдық жұмыстың актуальдығын айқындайды [1].
Кеден одағы - бірнеше кеден аумақтарында кеден баждары толық жойылған
кезде оны бір аумақпен алмастырып, сыртқа бірыңғай кеден тосқауылын жасау.
Баждар және сауданы реттеу жөніндегі басқа да шектеу шаралары одақтың
құрамдас аумақтары арасындағы бүкіл сауда бойынша немесе осы аумақтарда
өндірілген тауарлар бойынша толық жойылады. Европа әкономикалық
қауымдастығы, Орталық Африка Кеден және экономикалық одағы және басқалар
осындай одақтардың үлгілері болып табыладыДипломдық жұмыстың өзектілігі осы
жоғарыды аталып кеткен. Алайда кеден органдарына сыртқы экономикалық
қызметті бақылау мақсатында кедендік әкімшілік жүргізу операцияларын жүзеге
асыру құқығы берілген. Ал кедендік бақылау кедендік әкімшілік жүргізудің
негізгі тиімді операциясы болып табылады. Яғни кеден ісін ұйымдастырудың
негізгі элементі – кедендік бақылауды ұйымдастыру.
Осымен бірге кедендік қызметтің әрі қарай дамуының приоритеттік
бағыттары ретінде кедендік әкімшілік басқарудың, оның ішінде кедендік
бақылаудың қарқынды дамуын, ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың,
сондай-ақ контрабанда мен кеден ісі саласындағы басқа да
құқықбұзушылықтармен күресуінің жетілдіруін, кеден органдарының материалдық-
техникалық базасын және кедендік инфрақұрылымының дамыту мәселелері осы
дипломдық жұмыстың өзектілігін айқындайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасы кеден органдарының
жүйесін жан жақты қарастыру. Зерттеу жұмысының мақсатына қол жеткізу үшін
төмендегідей міндеттер қойылады:
- Қазақстан Республикасының кеден органдарының жүйесін қарастыру;
- Кеден органдарының өзге мемлекеттік органдармен, сыртқы экономикалық
қызметке қатысушылармен және кеден ісі саласындағы басқа да
тұлғалармен өзара қарым-қатынасын зерттеу;
- Кеден органдарындағы қызметті құқықтық реттеу мәселелерін айқындау.
Осыған орай, зерттеу жұмысының объектісі – кеден органдары өз қызметін
жүзеге асыру барысында, яғни сыртқы экономикалық қызметінің қатысушылары
мен кеден органдары арасындағы қарым-қатынастар.
Кеден тарифі - кеден баждары салынатын тауарлардың жүйелендірілген
тізбесі; онда әр тауар (тауарлар тобы) бойынша салынатын кеден баждарының
мөлшері көрсетіледі.
Орта ғасырлар кезеңінде Кеден ісінің даму барысы күрделі де қайшылықты
болды. Орта ғасырлардың басында баждардың ынсаптылық табуы нақ сол Рим
империясында Қытай жібегінің пайда болуына мүмкіндік берді. Осындай ынсапты
алымдардың көмегімен 3 – 4 ғасырларда Армения да саудаға қамқорлық жасады.
Ал герман халықтарында шіркеу иелері ғибадат мерекелері кезінде сауда
жасағанда өлшеуіш аспаптарды пайдаланғаны үшін ақы алуға бұдан әлдеқайда
ерте бейімделген болатын. Кейінірек Еуропадағы ірі жер иелері дін
қызметшілерін осы міндеттен босатып, тауарларға салынатын баж алымын жинау
үшін өз бишікештерін тағайындай бастады.
1 Қазақстан Республикасының кеден құқығының қалыптасуы мен дамуы және
дербес құқық сала ретінде кеден құқығының жалпы сипаты
1.1 Кеден құқығының пайда болуы және даму кезеңдері мен даму жолдары
Құқық мәселелері теориялық қайта қарауды қажет етеді. Заңды егеменді
Казақстан қызметінің негізгі қағидаларына жауап беретін жаңа мазмұнмен
толыктыру қажет. Пайда бола бастаған қазіргі құқық түсінушілік
кұқықтабиғатының, оның мазмұнының, қүрылымының және мемлекеттік және
қоғамдық өмірдің басқа да құбылыстарымен байланысының мәселелеріне жауап
беруге көмектеседі. Барлық заңдық ұғымдардың дәл анықтамасын беру толықтай
қоғамның құқықтық ұйымдарының "құқықтық жүйесі" ретінде, соның ішінде
мемлекетте іске асатын және қызмет ететін барлық заңдық құралдарға,
институттар мен мекемелерге әсер етеді.
Кеден құқығының пайда болуына Қазақстанның мемлекеттiк қызметiнде
кеден саласының бөлiнуi әсер еттi. Кеден саласын монополиялық мемлекеттiк
реттеудiң қажеттiлiгi iшкi сыртқы саясаттың құрлымы кеден саясатын анықтау
арқылы кеден қызметiнiң арнайы органдарының, кеден iсiнiң құрылу жолдары
арқылы кеден жүйесiнiң қалыптасуына алып келдi. Кеден iсi кеден
саясатының мақсатқа жету құралы ретiнде, кеден территориясында арнайы әдiс-
тәсiлдерi арқылы басқа кеден салаларының элементтерiмен байланыса отырып,
мемлекеттiң монополиялық қызметiнiң құралы болып табылады. Кеден құқығының
дамуының алғашқы кезеңi оның пәнiнiң тар болмауын және қоғамдық
қатынастарды кедендiк реттеуiмен сипатталады. Кодификацияланған актiнiң
қабылдануы құқықтық реттеуде кеден құқығының жаңа мазмұнын қалыптастырды.
Еуропа кеден құқығының тәжiрибесi көрсеткендей, фискальды функцияның басқа
экономикалық бiрiңғай нарықтың шараларымен салыстырғанда, рөлi төмен болуы
тиiс [2].
Кеден саласының құқық қорғау аспектiлерiне заңсыз есiрткi және заңсыз
қару айналымдары, халықаралық терроризммен күресу жатады. Қазақстанның
халықаралық саяси және экономикалық қатынастарының дамуы, елiмiздiң
интеграциялық процесстерге тiкелей қатысуы кеден құқығының рөлi мен
маңыздылығын арттырады. Беларусь Республикасы, Қазақстан Республикасы,
Қырғызстан Республикасы және Ресей Федерациясы Мемлекетаралық кеңесi
жанындағы Үкiмет басшылары кеңесiмен 1998 жылғы 24 қарашада “Кеден Одағы
мен бiрiңғай экономикалық кеңiстiк құру және оның жүзеге асыру шаралары
туралы келiсiм жобасы туралы” шешiм қабылданды. 1999 жылы 26 ақпанда
мемлекет басшылары қабылданған Келiсiм (Қазақстан 1999 жылғы 24 маусымда
ратификацияланған) Кеден Одағындағы өзара қатынасқа өзгерiс әкелмек болды,
сондай-ақ интеграциялық процестердi күшейтiп, ұлттық кеден заңдылықтарының
өзгеруiне себептiгiн тигiзбек болды. Қазақстанның кеден құқығының негiзгi
ережелерi кеден заңдылықтарының құқықтық институттарына негiзделген. Кеден
саласындағы қоғамдық қатынастардың пайда болуы кедендiк құқығы
субъектiлерiнiң өзара қатынастарымен тығыз байланысты болады. Кеден құқығы
материалдық , ұйымдастырушылық сипатқа ие. Кеден құқығы материалдық және
процессуалдық бөлiмге бөлiне отырып, одан жалпы және ерекше бiлiмнiң
негiзiн құрайды. Жалпы бөлiмде кеден саласының жалпы мәселелерi, кеден
құқығының сипаттамасы, халықаралық кеден құқығы мен iшкi кеден құқығының
арақатынасы, кеден қызметiн ұйымдастырудың негiздерi кеден саясаты және
кеден iсi қамытылған. Ерекше бөлiмде кеден iсi мемлекеттiк басқарудың
құралы ретiнде кеден құқығының институттары, кеден органдарының функциялары
, Қазақстан кеден саласының халықаралық құқықтық аспектiлерi қарастырылған.
Қазақстанда кеден құқығының пайда болу себептерi мынадан тұрады:
1.Қазақстан Республикасы жеке өз алдына егемендiк мемлекет болуы;
2.Қазақстан Республикасы өз саясатын және экономикасын тәуелсiз
жүргiзуi;
3.Қазақстан Республикасы аумағында отандық өндiрiстiң пайда болуы.
Қайта құрудың соңына қарай Кеңес Одағындағы орталық органдардың билігі
әлсіреп, керісінше, Одақтас Республикалардың құқықтары күшее түсті. Алдымен
Ресей Федерациясы, Украина өздерінің егемендігін жариялады [3].
Одақты реформалауға жаңа шарттың жобасы жасалып жатты. Осындай
жағдайда 1990 жылы 25 қазанда Республиканың Жоғары Кеңесі Қазақ Кеңестік
Социалистік Республикасының егемендігі туралы декларация қабылданды.
Егемендік декларациясын қабылдау шын мәнінде үлкен тарихи оқиғаға,
тәуелсіздікке жету жолындағы соңғы саты болып табылады. Сондықтанда
кейінірек Егемендік декларациясы қабылданған 25 қазан Республика күні
мерекесі болып бекітілді. 1991 жылы 10 желтоқсанда Қазақ КСР-ның атауы
Қазақстан Республикасы болып өзгертілді.
Қазақ халқының ғасырлар бойы тәуелсіздік жолында жүргізген тынымсыз
күрес дегеніне жетті.
1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан Республиканың Мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы Конституциялық заң қабылданып, тәуелсіздік салтанатты
түрде жарияланды.
Кеңес дәуірінде қазақ елінде болған сүреңсіз жағдайды айтпай кете
салмаймыз. Мұның өзі, әсіресе тоталитарлық жүйенің зардабынан болғаны анық.
Сол кездегі түрлі саяси науқандар тәжірибесі (тәркілеу, ұжымдасты-
ру, қуғын-сүргін) ұлтымыздың басына қара бұрып үйірілді.
20-30 жылдарындағы қасірет қолдан жасалған халқымыздың 40 пайызынан
астамын құртып жіберді. Ал Орталықтан Қазақстанды басқаруға жіберген
Голощекин тұсындағы құғын-сүргін кезінде елін сүйген Алаш азаматтарының 60
мыңнан астам қудаланып, 20 мыңнан астамы өлім жазасына кесілді. Осындай
қайғы-қасіреттің алдын болжап Қазан төңкерісінен кейін халқының нелер
күніне үрейленген Мағжан Жұмабаев былай деп жазғанболатын:
Қалың елім, қалың қара ағашым,
Қайраты мол, айбынды ер Алашым.
Өзі-ақ құлар, сынын берме, сабыр қыл,
Ақымақтар байқамаған шамасын.
Қазақстанның тәуелсіздік алып, егемендікке ие болуы жаңа заңдарды қажет
етті. Ұлттық қауіпсіздікке байланысты жаңа құқықтық инфрақұрылымдардың
құрылуы жаңа басты бағыттар мен заң шараларының қабылдануына алып келді.
Осында басты бағыттардың бірі-
кеден жүйесі.
Үшіншіден, кедендік әкімгерлікті жетілдіру мен кеден қызметі
мамандарының осы заманғы талаптарға кәсіби сәйкестігін қамтамасыз ету
жөнінде нақтылы, пәрменді және жүйелі шаралар әзірлеу қажет. Біз
экономиканың ашықтығы, өңір елдерінің арасындағы кедендік кедергілерді
азайту және өңірдегі сыртқы тарифтердің бірыңғай деңгейін белгілеу саясатын
жүргізуге тиіспіз. Осы және басқа да мақсаттарға арнап, мемлекет соңғы
жылдары өзіміздің кеден жүйесіне едәуір қаржы бөліп келеді. Кеден ісінің
дамуының алғашқы кезеңі оның пәнінің тар болуымен және қоғамдық
қатынастарды кедендік реттеумен сипатталынады. Кодефикацияланған актінің
қолдануы құқықтық реттеуде кеден ісі пәнінің жаңа мазмұнын қалыптастырады.
Еуропа кеден ісінің тәжірибесі көрсеткендей, фискальды функциясының басқа
экономикалық бірыңғай нарықтық шекараларымен салыстырғанда, рөлі төмен
болуы тиіс. Кеден саласының құқықтық қорғау аспектілеріне заңсыз есірткі
және заңсыз қару айналымдары, халықаралық терроризммен күресу жатады [4].
Кітапта Қазақстанның кеден саласының пайда болуының алғышарттар мен
оның құрылымдық бөлімдерін кеден саясатымен кеден ісін, Қазақстан
құқығының кешендік құқық саласы ретіндегі пайда болу және қалыптастыру
жолдарын, оның дамукезеңдерін зерттеу, кеден құқығының құқықытық
институттарын кеден ісі нормативтерінің жетілу жолдарын және халықыаралық
кеден құқығының жетістіктерін ескере отырып, Республикамыздың кеден
саясатының құралдарын, кеден саласындағы мемлекеттік басқаруда болатын
мәселелерді шешуді қарастырған.
Еуропа Одағыны немесе ТМД елдерінің кеден заңдарына салыстырмалы талдау
жасалған. Кеден саласындағы құқықтық қатынастардағы мәселелерді шешу мен
реттеуге деген мемлекет талпынысының пайда болуына және соған арнайы
құқықтық нормалардың қабылдануы, кеден құқығының пайда болуына әкелді.
Жалпы кеден құқығының дамуының екі кезеңін атап
айтуға болады [5].
1991 жылғы желтоқсаннан бастап 1995 жылдың шілдесіне дейін
(кодификацияланған актінің қабылдануна дейін) 1995 жылдың бүгінгі күнге
дейін Беларусь Республикасы, Қазақстан Республикасы, Қырғызтан Республикасы
және Ресей Федерациясы Мемлекетаралық Кеңесі Жанындағы Үкімет басшылары
Кеңесімен 1998 жылғы 24 қарашада Кеден Одағымен бірыңғай экономикалық
кеңестік құру және оны жүзеге асыру шаралары мен келісім жобасы туралы
шешіім қабылданды.
Кеден шекарасы арқылы өткізілетін тауарларға қолданылатын бірыңғай
кедендік төлемдер жүйесін құру жолымен іске асырылатын кеден саясаты
мемлекетіміз ретінде қарастыра отырып, жалпы мәселелерінің кеден саясатының
мақсаттары мен кеден ісінің жөнге қойылуының және кеден саласының
маңыздылығын байқауға болады [6].
Кеден шекарасының жалпы ұзындығы 13 мың шақырым, Өзбекстанмен 2 мың
шақырым, Түркістанмен 400 шақырым, Қытаймен 1700 шақырым, Теңіз
Республикасымен 1700 шақырым алып жатыр.
Қазақстан 1992 жылдан Бүкіләлемдік кеден ұйына мүше бола отырып,
Бүкіләлемдік сауда ұйымына мүше болу мәселелерін қарастыруда. Кеден
саласында психологиялық, әлеуметтік, физиологиялық және басқа да
жағдайларды ескере отырып, таңдап алынған жоғары мамандар еңбек етуге тиіс.
Қоғам мен азаматқа өркениетті түрдегі қызмет ету үшін кеден саласына
мемлекет тарапынан оның қажеттіліктеріне қызу көңіл бөлуге тұрарлық.
Қазақстан Республикасның кеден органдары-өз құзіреті шегінде Қазақстан
Республикасында кеден саясатын іске асыруға қатысатын және кеден ісін
тікелей асыратын, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заң актілерінде
көзделген өзге де өкілеттіктерді атқаратын мемеклекеттік органдар.
1.2 Құқықтық реттеудің пәні мен әдістері. Кеден құқығының жүйесі мен
институттары
Іс-шаралардың негізгі нәтижесі ретінде БҰҰ ДББҰҰ ЕБ жобасы кеден
органының аймақтың халқымен ынтымақтасу тетігінің жайғастырылғанын
есептейді, және, жалпы, кедендік ережелер мен рәсімдер жалпыға қол жетімді
болды. Жоба командасының жоспарларында брокерлік компаниялардың тарифтері
және басқа да қажетті ақпаратты көрсетумен кедендік ресімдеудің негізгі
кезеңдері мен рәсімдері туралы қысқаша кітапшалар әзірлеу бар. Еуропа
елдерінің нормативті-қүқықтық зандық жүйелерінің объективті құқыктық
заңдылықтарын қарастыра келе, құқық құрылымында әр тұрлі деңгейдегі, соның
ішінде көп тұрғылы заңдық реттеуді қамтамасыз ететін екіншілік, кешендік
бөлімдерінің қалыптасуын бөліп көрсетеді. Құқық әлеуметтік құбылыс және
өзінің жүйесі бар. Құқық жүйесінің бір элементі ретінде негізгі және
кешенді болып бөлінетін құкық саласы болып табылады.
Дәстүрлі немесе негізгі сала ретінде Конституциялық, әкімшілік,
азаматтық, қылмыстық, процессуальдық және басқа да салалардың Қазақстандық
құқық жүйесінде орын алуы күмән тудырмайды. Дегенмен, объективті шындық
қандай да бір қоғамдық қатынастарды реттейтін жаңа салалардың тайда
болуының ғылыми негізделуін талап етеді. Егеменді Қазақстанның түзілуінен
ішкі және кеден саясаты олардың құрамдас бөлігі болды. Оны іске асыру үшін
мемлекеттің басқарушылык қызметі, арнайы өкілетті органдар, заңдық негіз
керек [7].
Кеден саласы Қазақстан үшін мемлекеттік егемендікті және тәуелсіздікті,
оның экономикалық қауіпсіздігін, сонымен қатар егеменді мемлекеттің
қызметіндегі қайтадан пайда болған ішкі саясат, экономика, қорғаныс және т.
б. салаларын қамтамасыз етудін құралы ретінде болды.
Құқық өзіндік жүйесі, кұрылымы бар әлеуметтік құбылыс. Оның бір
элементі - құқық салаларына бөлінуі. Олар өз ішінен негізгі және кешендік
болып бөлінеді. Қазақстандық құқық салаларының ішінде Конституциялық,
әкімшілік, азаматтық, қылмыстық басқа да құқык, салаларының орны ешқандай
күдік туғызбайды. Жаңа құқық салаларының пайда болуы қоғам қажеттілігінен
туындайды. Қазақстанның егемендік алуы ішкі және сыртқы саясатына жаңа
мазмұн берді. Оның бірі - арнайы өкілді органдары бар белгілі бір заңдылық
негізі бар кеден саясаты.
Қазақстанның егемендігін, тәуелсіздігін, экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз етудің құралы ретінде кеден саласы пайда болды.
Алғашқы пайда болған кеден заңдылығының кедендік реттеуде мүлт кеткен
жерлері де болды. Кеден саласына қатысты негізгі заңның қабылдануына дейін
кедендік реттеудің өзін оңы ғылыми зерттеу жағдайында осы саланың бір
институты ретінде қарастыруға болады. Сондай-ақ әкімшілік пәні менен
әдістері кеден саласының кейбір мәселелерін қамтыған.
Жеке мемлекеттің құрылу кезінде кеден саласына қатысты бірнеше
нормативтік құқықтық актілер қабылданды. Негізінен кедендік тарифтік
реттеуді қамтитын 1991 ж. 24 желтоқсандағы "Кеден тарифтері мен баждары
туралы" ҚР-ң Заңы, Үкіметтік шешімдерімен, әкімшілік құкық бұзушылық туралы
Кодекстің нормаларымен сәйкес келетін 1991 ж. 12 желтоқсандағы "ҚР-ң кеден
комитетін құру туралы" Президент жарлығын айтуға болады.
Келесі кеден саласындағы маңызды қадам - "ҚР кеден ісі туралы" 1995 ж.
20 шілдедегі Заң күші бар Президент Жарлығы (бұдан кейін - "Кеден ісі
туралы" Жарлық) - 1999 ж. 1 б шілдедегі Қазақстан Республикасының
"Қазақстан Республикасындағы кеден ісі туралы" Заңы (бұдан кейін - "Кеден
ісі туралы" Заң) [8].
Кедендік реттеу, бүгінгі тұсінігімізше, кеден құқық институттарының
жиынтығы, "кедендік әкімшілік ету" ұғымын білдіреді.
Осылайша Қазақстандық кеден заңдылығы құрылымы бойынша әр түрлілік
сипатқа ие болып, халықаралык кеден кұқығы нормаларына, конституциялық,
әкімшілік қылмыс, қаржы, салық, қылмыс-процессуалдық құқық салаларына
сүйенеді.
Кеден заңдылғына кіретін Үкіметтің, Кеден комитетінің, ҚР Ұлттық
Банкінің нормативтік кұқықтық актілері қабылдануда. Кеден мөселелері
бойынша ғылыми зерттеулер пайда бола бастады. Кейбір әкімшілік құқық
мәселелерін қарастыратын ғалымдар: жаңа институттардың құрылу үрдісінде,
мәселен қаржы, банк, кеден, салық, муниципалды және т. б. құқық салалары
сияқты әкімшілік құқықтың нормалары басқару әдістемелік орталығы ролін
атқарып, олардың нығаюына көмектесіп, кешендік институттар мен жеке құқык
салаларына бөлінуін қолдауда деп атап керсетеді.
Кеден құқығының кешендік болуы Қазақстанның құкық саласын жаңа
материалмен толыктыратын, ерекшелігі бар дербес сала ретінде қарастыруға
мүмкіндік береді.
Қазақстан құқығының жаңа, кешенді салаларының пайда болуын қоғамдық
және мемлекеттік өмірдің әр түрлі жүйелерінің қажетті деңгейде дамуымен
байланыстыруға болады.
Ю.К.Толстой негізгі және кешенді құқық салалары арасындағы төмендегі
айырмашылықтарды ажыратады:
1) Әр құқық саласы пәннің біртүтастығына ие, Кешендік салада пән
біртүтас емес, сондықтан ол әр түрлі болып келеді.
2) Негізгі құкық саласының қүрамына басқа құқык, саласының нормалары
кірмейді. Керісінше, кешендік құқық салаларының нормалары негізгі құқық
салаларынан алынатын нормалардан тұрады.
3) Құқықтық реттеудің өзіндік жеке әдістемесі болмай жеке негізгі
құқықтық сала бола алмайды. Ал кешендік құқық салалары құқықтың басқа
салаларының әдістемелерін пайдаланады.
4) Негізгі құқық салаларының бүгінгі күнгі қалыптасқан құқық жүйесінде
белгілі бір объективті орны бар болса, кешендік құқық салалары құқық
нормаларын жүйелендірудің нәтижесі болып табылады, және құқық жүйесінде
ешқандай орын алмайды. [9]
Құқықтық реттеудің пәні мен әдістемесінің болу шарты тек кешендік құқық
саласы ғана емес, негізгі құқық салаларының басты аргументі болып табылады.
Кешендік құқық саласына ғылыми кадамды ары қарай дамытқан - В.Н.
Протасов. Кешендік құқық саласының тәуелсіз екендігін негіздей келе: "Егер
негізгі құқық саласының бастамасы - заң яғни әдістеме болса, кешендік құқық
саласының бастамасы - пәннен әлеуметтік бастама". В.Н.Протасов кешендік
құқық саласы туралы ойын қорытындылай келе: "Құқықтық негізгі салаларға
бөлу - оның "функционалды" ұйым екендігін көрсетсе, ал Құқықты кешенді
салаға белу, әрқайсысы пәндік немесе басқа кешендік саланы құрайтын,
реттеулі біртүтас әлеуметтік түзілімдерді құру мен құқықтың қамтамасыз ету
болып табылатын "аймақтық" кағида негізінде жүргізіледі"- дейді.
Қазақстанда кеден саласының жаңадан енгізілуіне орай және сол кезеңнің
зандарына сәйкес, кеден органдарының қызметінің жүзеге асуына байланысты
кедендік құқық өзінің қалыптасқан уақытынан бастап, өз алдына, дербес
тіршілік етуге үмтылды.
Біз көрсетіп отырған кеден құқығының құқықтық реттеу пәні құқықтық
катынастарды реттеу үшін қабылданған, ол заңды бекітілген, кешенді
сипаттағы нормаға ие.
Кеден құқығы өзінің пайда болу кезінен бастап сол кезеңің заңдарына,
Қазақстан үшін кеден саласындағы жаңалықтарға сәйкес кеден органдарының
атқаратын кызметтерінің күшіне орай дербестікке ұмтылды. Ю.А.Тихомиров
сияқты бірқатар ғалымдар кедендік реттеуді әкімшілік құқық институты
ретінде қарастырды. Әйтсе де, ол, бір жағынан: "...жоғарыда аталған
мемлекеттік және қоғамдық өмір салаларын тек қана мемлекеттік басқарудың
өзінде ғана қарастыруға болмайтындықтан, жалпы және ерекше бөлімдердің
мазмұны мен арақатынасын жаңаша түсіну алда тұрған мәселе. Оларда өзін-өзі
ұйымдастыру және өзін-өзі реттеу бастамалары күшейіп келеді", - дейді [10].
Кедендік реттеуді кодификацияланған зан, қабылданғанға дейін әкімшілік
құқықтың пәні арқылы қарастырсақ, онда ол әуел бастан-ақ қазіргі кездегі
кеден ісі тәрізді мемлекеттік монополиялық қызмет аймағы болған деп айтуға
болады. Дегенмен әкімшілік жауапкершілік қызметтің қазынагерлік сипатқа тән
кейбір мәселелері әйтсе де жеке топқа бөлінді және соңында
кодификацияланған актіге, атап айтқанда, "Кеден ісі туралы" Жарлыққа
енгізілді.
Кеден саласындағы қылмыс, тергеу органдарының қызметі, жедел іздестіру
қызметін жүргізу құқығы, процессуальдық әрекеттеуді анықтау қылмыстық құқық
пен қылмыстық-процессуальдык, құқықтың құқықтық реттеу пәніне кіреді және
кеден органдарының құқық қорғау қызметіне жатады.
Кеден баждарының бағамдарын, алымдардың, төлемдердің көлемін белгілеу,
кеден төлемдері мен салықтарын есептеу мен төлету ережелерінің қаржылық
және салықтық құқықтық пәндеріне арақатынасы бар және кеден органдарының
қазынагерлік сипаттағы қызметіне жатады.
Кеден органдары жұмысшылары қызметінің құқықтық негізін еңбек құқығының
негізгі ережелері мен еңбек туралы заңдар құрайды. М.А. Сәрсембаев пен
К.С.Мәуленов кедендік және сыртқы экономикалык кызметтің өзара байланысын
көрсете отырып, кедендік реттеуді Казақстанның сыртқы экономикалық
құқығының контекстінде қарастырады.
Бақты кедендік бекетінен кейін Шығыс Қазақстан облысы Үржар ауданының
Үржар ауылында жоба Үржар ауданының оралмандарына семинар ұйымдастырды.
Семинарға барлық қатысушылар оларда көп сұрақтар, соның ішінде ҚР кеден
шекарасын өту сұрақтары бар екендігін мойындады. Сол жерде оралмандарға
қажетті кедендік рәсімдер мен ережелер түсіндірілді.
Барлық қатысушылар аймақтарға шығып ақпаратты ұсынудың ыңғайлығын атап
өтті, өйткені әртүрлі себептерден Семей қаласына
"Кеден құқығымен реттелетін барлық қоғамдық қатынастардың басты
ерекшелігі олардың біртекті еместігінде және онымен қатарлардың
кешенділігінде, өзара байланыстылығында", - дейді М.А. Сәрсембаев.
Б.Н. Габричидзе кеден құқығындағы құқықтық реттеуге байланысты "басқа
қоғамдық қатынастардан қарағанда кедендік және басқа да атқарушы биліктің
басқарушы және ұйымдастырушылық қызметіне байланысты қоғамдық қатынастар
басым рольде болады" - деп жазады.
Кеден құқығы заңмен айқындалған құқықтық реттеудің өзіндік мәселелеріне
ие.
М.А. Сәрсембаев кеден құқығының пәні туралы: "Конституциялық,
әкімшілік, қаржы, қылмыстық, салықтық заңдылықтар нормаларымен реттелетін
қоғамдық қатынастардың топтары кеден құқығын реттейтін пәнінің жиынтығын
құрайды", - деп баса айтады.
Кеден құқығы пәніне К.К. Сандровский берген анықтама өзіне көңіл
аудартады: "Кеден құқығына сәйкес мемлекет бекіткен режимге және жалпы
кеден саясатын жүргізуге байланысты пайда болған қөғамдық қатынастар
осындай пән болып табылады. Бұл аймақга 1964 жылғы КСРО Кеден
кодексінің ережелеріне
негізделген алғашқы анықтамалардың бірі болды".
Кеден құқығындағы құқықтық реттеу әдістері коғамдық қатынас салаларында
қолданылатын мемлекеттік билік органдарының қызметі мен басқару
өкілеттілігін жүзеге асырумен байланысты құқық салаларына тән тәсілдер,
кұралдар мен әдістерден тұрады. Кеден құқығында қолданылатын әдістәсілдер
мен құралдарды автормен үш топқа бөлінген:
1) ерік беру (рұқсат беру);
2) тыйым салу (шектеу);
3) міндет жүктеу.
Кедендік материалдың әрекетшілік күшінде кедендік реттеудің әдісін
кұрайтын бүл үш топ пайда болатын кедендік құқықтық қатынасқа байланысты
колданылады.
В. Н. Протасов кешенді құқық салаларының қолдаушысы бола отырып,
ерекшелікті құқықтық реттеудің ерекше пәнімен бірге өзіндік әдісінен
көреді. Оның айтуынша: "Құқық саласының біртүтас кешенді әдісін құқық
саласы пәнінің кешенді және бүтіндік сипаты анықтайды". Ал С. С.
Алексеевтің пікірі бойынша, құқықтық реттеудің құрылымына рұқсат ету,
міндеттеу,
тыйым салу секілді үш тәсіл де тән болады. Соныменқатар ол негізінен
жария құқыққа жататын және орталықтанған реттеу басымдылық танытатын
(әкімшілік құқық, қаржылық және т. б.) салалық әдістерде үш тәсілден
міндеттеу мен тыйым салу көбірек көрінетінін, ал негізінен жеке
құқыққа
жататын диспозитивті бастаманы білдіретін салалық әдістерде рұқсат етудің
басым болатынын атап өтеді (азаматтық
құқық,отбасы қүқығы, еңбек құқығы).
Біздің ойымызша, кеден құқығында құқықтық реттеу тәсілдерінен рұқсат
ету тәсілі әкімшілік құқық немесе жария құқықтың басқа да, әсіресе құқық
салаларымен салыстырғанда көбірек көрініс тапқан. "Заңдық реттеудің негізгі
типтік әдістердің комбинациясы тек қана осы кешенді салаға тән екендігін"
айта отырып В.Н. Протасовтың нені меңзегені белгілі.
Бұл тәсілдің Қазақстан Республикасы кеден құқығында да көрініс тапқанын
келесі мысалдар арқылы көруге болады:
• тауарлар мен көлік құралдарын Қазақстан Республиксы
аумағына әкелу және әкету құқығы;
• белгіленген кеден режимдерінің кез-келген түрін тандау қүқығы;
• кедендік рәсімдеу кезінде өкілетті өкілдің қатыса алу құқығы;
• кедендік органның немесе лауазымды тұлғаның әрекетіне (әрекетсіздігіне)
арыз келтіру құқығы және т. б.
Кедендік құқықты құқықтың кешенді дербес саласы ретінде қарастыра
отырып, Б.Н. Габричидзе былай дейді: "Бір құқық саласының басқа құқық
саласынан немесе бірнеше құқық салаларынан бөлініп шығуы жалпылай алғанда
объективті сипатта болады. Осыған байланысты құқықтық реттеудің пәні де
үнемі өзгеріп және жаңарып отырады". Сонымен қатар Б.Н. Габричидзе құқықтық
реттеу әдісі мен тәсілдердің жиынтығын қарай келіп: "...аталған қатынастар
тобын немесе бірнеше топтар жиынтығын реттеу үшін оларға тән құқықтық
реттеудің әдістері мен тәсілдері қолданылады", - деп атап өтеді.
Реттелетін қатынастардың әрқайсысында қолданылатын тәсілге байланысты
біржақты деуге болмайды. Біздің ойымызша, оларды қатынастар тобының ішінде
аралас пайдалануға да болады. Оны бүгінгі күні қолданып жүрген құқықта
қарастырады. Мысалға, кеден құқығының тауарлар мен көлік құралдарын
кедендік шекарадан алып өтудің құқықтық механизмдері мен қағидалар
институты арқылы онда құқыктық реттеудің үш тәсілінің де қолданылатынын
көруге болады.
Кеден құқығының жалпы сипаттамасына оның пәні мен құқықтық реттеудің
әдісінен басқа құқық жүйесі, оның құрылымы және кағидалары, құқықтық
нормалар және басқа құқық салаларымен байланысы кіреді.
Кеден құқығы ұғымын жалпы алғанда, кеден аясын реттеудің пәнін,
мақсатын, қағидаларын, әдістерін біріктіретін құқықтық нормалар мен
институттардың жүйесі құрайды. Өз кезегінде кеден құқығының заңдық
нормалары құқықтық категорияларға, институттарға біріктіріліп, кеден ісінде
қолданылатын түсініктер ретінде берілуі мүмкін. Ал кеден құқығын жалпы және
ерекше бәлімдерге бөлу заңға негізделе отырып құрастырылған, Оның себебін
құқықтык нормалардың жалпы және арнайы немесе процессуалдық және
материалдык сипатымен түсіндіруге болады. Процессуалдық нормалар мазмүны
бойынша құқықтарын жүзеге асыру жөне міндеттер атқару процедурасын,
тәртібін бекітетін болады, материалдық нормалар өз кезегінде кедендік
қатынастар субъектілерінің кұқықтары мен міндеттерін анықтап береді.
Кеден құқығы кеден саласында өзіндік құқықтық реттеу режимін құрады.
Кеден құкығының жалпы бөлімінде негізінен мемлекетгің кедендік саясаты,
кеден ісі секілді негіз салушы институттар, сонымен қатар, кеден органдары
қызметінің құқықтық-ұйымдастырушылық мәселелері қарастырылады
(процессуалдық бөлім). Ал ерекше бөлім тауарлар мен көлік құралдарын
кедендік шекарадан алып өтудің құқықтык механизмдері мен қағидалары,
кедендік режимдерді, кедендік төлемдерді, кедендік рәсімдеу мен кедендік
бақылауды, жауапкершілікті, осылармен бірге кедендік статистика, сырткы
экономикалық қызметтің тауарлық номенклатурасы, кедендік жеңілдіктер мен
проференциялар, кеден органдары мен оның лауазымды тұлғаларының әрекетіне
(әрекетсіздігіне) шағым келтіру секілді процессуалдық және материалдық
сипаттағы нормалармен аныкталған ұғымдарды қамтиды. Осы жерде атап айтатын
мәселе ерекше бөлімде про-цессуалды нормалар да кездеседі және осы критерий
бойынша бөлу шартты болып келеді [11].
Кеден құқығының негізіне кеден аясының кызметі мен мәніне жауап бере
алатын ғана қағидаларды жатқызуға болады. М.А. Сәрсембаев Қазақстан кеден
құқығының қағидаларына келесі үш қағиданы жатқызады:
а) кеден қызметін жан-жақты реттеу;
б) кеден қызметін заңға сәйкес қатаң түрде жүзеге асыру;
в) кеден ісі бойынша сүрақтарды халықаралық-құқықтық реттеу және
шетелдермен қарым-қатынас тәжірибелерін ескере отырып шешу.
Зандылық, демократизм секілді басқа құқық салаларына да жататын
қағидалардың бар екендігін ескере отырып, сонымен қатар кеден құқығына
тиесілі кедендік саясатты қамтамасыз етумен, халықаралық шарттардың
басымдылығы секілді қағидалармен толықтыруға болады.
Заңдылық қағидасы кеден ісін жүзеге асыратын ұйымдар мен азаматтардың
құқықтары мен мүдделерін қорғауда, сонымен бірге кеден органдарына
жүктелген кеден ісі бойынша заңда қамтамасыз етуден керінеді.
Демократизм кеден құқығының қағидасы ретінде кеден органдарының
мақсаттарында көрсетілген әр адамның тауарларды әкелу және шетке шығару
бостандығынан, кез келген кедендік режимді таңдауынан, кеден органы мен
оның лауазымды тұлғасының әрекеті немесе әрекетсіздігіне шағымдаңа алуынан,
кеңес алу және ақпарат алу құқығының болуымен ашылады.
Халықаралық шарттардын басымдылығы қағида ретінде олардың ішкі кеден
құқығы нормаларының басымдылығынан көрініс табады және ол Қазақстан
Республикасы Президентінің "Қазакстан Республикасындағы кеден ісі туралы"
Жарлығының 6-шы бабында, сонымен қатар халықаралық кеден құқығында да
бекітілген. Кеден саясатын қамтамасыз ету кағидасы кеден ісі
ұйымдастырылатын мақсат және мазмұнмен анықталады.
М.А. Сәрсембаев кеден құқығын жеке құқық саласы ретінде ала отырып,
оған төмендегідей анықтама береді: "Кедеп құқығы дегеніміз - кеден қызметі
аясындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін заң нормаларының жиынтығын
құрайтын құқық саласы".
Жалпы алғанда осы анықтамамен келісе отырып, және құқықтың жалпы
теориясын негізге алып, кеден құқығын өзіне тиесілі қоғамдык қатынастарды
реттейтін жалпы және арнайы институттар мен құқықтық нормалардың жиынтығын
құрайтын Қазақстан құқығының жеке кешенді саласы деп бөліп айтуға болады.
1.3 Қазақстан құқығының басқа салаларымен арақатынасы, қағидалары мен
қайнар кездері
Кеден бекетінің басшылығы оралмандардың белсенділерімен Бақты кедендік
бекетінде тоқсан сайын кездесу туралы бастамасын көтерді. Барлық ережелер
төте жазуға аударылып, көрінетін жерлерге іліп қойылатыны туралы бірлесіп
шешілді. Бастапқы кезеңде төте жазуға аударуды Үржар ауданындағы БҰҰ Ұлттық
еріктісі Камелхан Қуанышбай атқарады.
Қатысушылар бекеттің әкімшілігіне кейбір қызмет көрсету терезелерінде
кедендік ережелер мен рәсімдердің, брокерлік компаниялардың тарифтерінің
қазақ тілінде жоқ болуына қатысты бірқатар ұсыныстар айтылды.
Конституциялық құқық Қазақстан құқық салаларының соның ішінде кеден
құқығының да қағидаларын анықтайды.
Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы (жалпы бөлім) оқулығы
авторларының пікірінше әкімшілік құқығының пәніне төмендегі қатынастарды
жатқызуға болады:
- атқарушы билік органдарын ұйымдастыруға байланысты;
- басқарудағы әкімшілік-биліктік өкілеттіктерді жүзеге асыру және әкімшілік
билік органдарынын азаматтар, мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдармен
қатынастары барысында пайда болатын қатынастар;
- әкімшілік-деликтілік сипаттағы қатынастар.
Дәл осындай қатынастарды кеден құқығынан да байқауға болады, яғни оның
жеке құқық саласы екендігіне тағы бір дәлел ретінде карастыруға болады.
Қазақстан Республикасының құқық жүйесі туралы айта келе, әкімшілік
құқықтық ерекшеліктерін көрсете отырып, оқулық авторлары мына мәселеге де
көңіл бөледі: "Дуалистіліктің де позитивті жағы бар, өйткені ол құқық
жүйесін ыдыратпайды тек қана оның жаңа салаларының айқынырақ қалыптасуына
ыңғайлайды". Кеден құқығының тарихи пайда болуына келетін болсақ оның екі
кезеңнен тұратынын көруге болады. Кеден саясаты, кеден ісі бірінші кезеңде
заңда айтылған түрде бөлініп, бекітілмеген болатын, солай бола тұра сол
кезеңде-ақ кеден аясы анықталып және кеден органдары белгілі бір дәрежеде
кеден төлемдерін алу және кеден ережелерін бұзғандарды әкімшілік
жауапкершілікке тартуға байланысты өкілеттіктерді жүзеге асырған. Кеден
құкығының пәні, құқықтық реттеу және құқықтық институттары толығымен
қалыптасып болмаған, сонымен қатар оның пайда болғаннан бастап-ақ жеке сала
болғанын айта кету керек [13].
Жалпы алғанда кеден органдары кедендік реттеуді жүзеге асырып отырған
және сол уақыт заңдары бекіткен кеден аясының бөлімдерін біріктірген
болатын.
1995 жылы 20 шілдеде Қазақстан Республикасының Президентінің "Қазақстан
Республикасындағы кеден ісі туралы'" Заң күші бар Жарлығының қабылдануымен
кеден құқығы өзінің алдында тұрған мақсаттарды толығымен шешетіндей сапалы
сипаттамаға ие болды.
Біздің ойымызша, соңғы уақытта заң шығарушы ұйымдар кодификациялык
актілер жасау бағытында жүмыс істеу-де. Олар біркелкі құқықтық
материалдарды біріктірмегенімен, негізінен бүгінгі күннің талаптарына сай
келеді. Мысал ретінде негізгі құқық саласы ретінде әкімшілік құқықтан
әкімшілік іс жүргізу құқығын бөліп шығару кажеттілігі туындауын айтуға
болады, өйткені құкықтық реттеу пәні өте үлкен және сапалы түрде өзгеруді
талап етеді.
Қылмыстық құқық кылмыстың болуымен байланысты қатынастарды реттейді,
осы жерде кеден аясы ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін мемлекеттің
ерекше мүдделерінің бірі екенін атап өткен жөн. Және бұл салада қылмыстық
жауапкершілік көзделетін әрекеттердің орын алуы анықталады. Жаңадан
қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі қылмыстық тәртіптің
нормаларын анықтап, нақты қылмыс құралдары үшін жауапкершілікті белгілейтін
тек осы кодекс нормаларынын гана қолданылатынын белгіледі. Осы жерде
Қылмыстық кодекс пен Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан
Республикасындағы кеден ісі туралы" заң күші бар Жарлығы арасындағы
сәйкессіздік туралы айта кету керек, соған қарамастан Қылмыстық кодекс
нормаларының басымдылығы танылады. Президент Жарлығында да кедеп ісі
аясындағы болатын қылмыс туралы бөлім бар, дәлірек айтсақ, мемлекеттік
мүдделерге жататын мәселелер көтерілген. Өкінішке орай, бұл мәселелер жаңа
кылмыстық кодексте толығымен көрініс таба алмады және де мәселе бұл
нормаларды сәйкестендіруде ғана емес, кеден ісі қажеттіліктерін толығырақ
ескеруде болып отыр [14].
Қылмыстық іс жүргізу құқығына келсек, ол өз кезегінде анықтама, жедел
іздестіру қызметі, белгілі бір процессуалдық әрекеттерді жүргізуге
байланысты қатынастарды реттейді. Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс
жүргізу кодексі кеден органдарын қылмыстық кодекстің 209, 214, 250-
баптарының белгілі бөліктері бойынша анықтама органдары қатарына жатқызады.
Ал жедел іздестіру қызметін жүргізу құқығына кеден органдары 1994 жылы 15
қыркүйекте қабылданған "Жедел іздестіру қызметі туралы" Заңға 25 желтоқсан
1995 жылы еңгізілген толықтырулар негізінде ие болды.
Қаржы құқығы мен салық құқығы жалпы алғанда, бюджет кірістері мен салық
түсімдеріне байланысты қатынастарды реттейді. Кеден органдарынан түсетін
бюджеттік кірістер оларға жүктелген фискалдық өкілеттіктердің дұрыс
орындалуына тәуелді болады. Кеден құқығына кеден төлемдері институты да
кіреді, сонымен бірге кеденді төлемдер мен салықтарды есептеу, кедендік
құнды анықтау әдістемесінде жасауды біріктіреді.
Кеден құқығы еңбек құқығымен де тікелей байланыста болады. "Қазақстан
Республикасындағы кеден ісі туралы" заң күші бар Президент Жарлығының
қабылдануы да және 1996 жылы 19 қыркүйекте Үкімет қаулысымен бекітілген №
1119 "Кеден органдарында қызмет ету тәртібі туралы" ереженің және Акт
мәтінінің қабылдануы да еңбек заңдарының жалпы ережелерін толығымен
алмастыра алмайды. Осыларға қоса Қазақстан Республикасы Президентінің
"Мемлекеттік қызмет туралы" Заң кұші бар Жарлығы да белгілі бір деңгейде
косымша болады. Соңғы актінің нормаларына сөйкес кеден органдарының барлық
лауазымды тұлғалары мемлекеттік қызметкер қатарына жатқызылмайды, ол өз
кезегінде олардың құқықтық отбасына әсер етеді.
Кеден құқығының кайнар көздері 1998 жылы 24 наурызда қабылданған
"Нормативті-құқықтық актілер туралы" Қазақстан Республикасы заңына сәйкес
жіктеледі және негізгі, негізгі емес болып бөлінеді. Бұл қатарда алдыңғы
орында Казақстан Республикасы Конституциясы, осыдан кейін заңдар, Президент
Жарлықтары мен Қаулылары, Үкімет актілері, Кеден комитетінің актілері,
құқықтық және кеден ісіне байланысты Қазақстан Республикасы қатысқан
халықаралык, шарттар мен келісімдер тұр. Соның ішінде 21-баптың мазмұнына
үңілетін болсақ, әрбір адам заңдармен тікелей белгіленген жағдайлардан
басқа реттерде еркін жүруге, тұрғылықты орнын таңдауға құқығы бар. Әркім
республика аумағынан еркін кетуге және ешқандай кедергісіз оралуға құқығы
бар [15].
Ал 26-бапқа сәйкес әркімнің кәсіпкерлікпен айналысуға еркі бар, сонымен
бірге өзінің мүлкін қандай да болсыы заңды кәсіпкерлік қызметке пайдалану
бостандығы бар.
Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасындағы кеден
ісі туралы" заң күші бар Жарлығыныц 19-бабы әрбір тұлғаға тауарлар мен
келік құралдарын еркін кіргізуге және шығаруға бірдей құқық береді. Егер
заңда тікелей көрсетілмесе, ешкімді де Қазақстан Республикасы аумағына
тауарлар мен көлік құралдарын еркін кіргізу немесе шығару құқығынан аныруға
немесе оны шектеуге болмайды. Ал Конституцияның 35-бабы заңда белгіленген
салықтар, алымдар және басқа да төлемдердің міндетті екендігін анықтайды.
Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасындағы кеден
ісі туралы" Заң күші бар Жарлығының V-бөлімі (109-152 баптар) кеден
төлемдері мен салықтарын төлеудің және есептердің тәртібін реттейді және
белгілейді.
Конституцияның 84-бабына сәйкес алдын-ала тергеу мен анықтама
жүргізумен Прокуратура мен соттан бөлінген арнайы органдар айналысады.
Құзіреттері, ұйымдастырылуы, қызмет тәөртібі және жедел іздестіру қызметін
реттеу мәселелері Қазақстан Республикасында арнайы зандармен реттеледі.
"Қазақстан Республикасындағы кеден ісі туралы" жарлықтың XI бөлімі (240-
245 баптар) негізінен жоғарыда айтылған мәселелерді, яғни кеден
органдарының анықтама және жедел-іздестіру қызметін реттейді.
Кеден құқығының келесі қайнар көздеріне кеден ісіне байланысты заңдар,
Президент жарлықтары мен қаулылары, Үкімет қаулылары, министрліктер мен
ведомстволардың шешімдері, кеден комитетінің шешімдері секілді құқықтық
актілерді жатқызуға болады.
Кеден құқығының ерекше тоқталатын қайнар көзінің бірі ретінде кеден
ісіне байланысты Қазақстан мүшесі болып табылатын немесе кейіннен қосылған
халықаралық шарттар мен келісімдерді айтуға болады. Осы жерде айта кететін
жайт - ол халықаралық шарттардың ішкі заңдардан басымдылығы.
Қаржы құқығы мен салық құқығы жалпы алғанда, бюджет кірістері мен салық
түсімдеріне байланысты қатынастарды реттейді. Кеден органдарынан түсетін
бюджеттік кірістер оларға жүктелген фискалдық өкілеттіктердің дұрыс
орындалуына тәуелді болады. Кеден құқығына кеден төлемдері институты да
кіреді, сонымен бірге кеденді төлемдер мен салықтарды есептеу, кедендік
қүнды анықтау әдістемесінде жасауды біріктіреді [16].
Кеден құқығы еңбек құқығымен де тікелей байланыста болады. Кеден
құқығының кайнар көздері 1998 жылы 24 наурызда қабылданған "Нормативті-
құқықтык актілер туралы" Қазақстан Республикасы заңына сәйкес жіктеледі
және негізгі, негізгі емес болып бөлінеді. Бұл қатарда алдыңғы орында
Қазақстан Республикасы Конституциясы, осыдан кейін заңдар, Президент
Жарлыктары мен Қаулылары, Ұкімет актілері, Кеден комитетінің актілері,
құқықтық және кеден ісіне байланысты Қазақстан Республикасы қатысқан
халықаралық шарттар мен келісімдер тұр.
Кеден құқығының келесі қайнар көздеріне (бастауларына) кеден ісіне
байланысты заңдар, Президент жарлықтары мен қаулылары, Ұкімет каулылары,
министрліктер мен ведомстволардың шешімдері, кеден комитетінің шешімдері
секілді құқықтық актілерді жатқызуға болады.
Кеден құқығының ерекше тоқгалатын кайнар көзінің бірі ретінде кеден
ісіне байланысты Қазақстан мүшесі болып табылатын немесе кейіннен қосылған
халықаралық шарттар мен келісімдерді айтуға болады. Осы жерде айта кететін
жайт -ол халықаралық шарттардың ішкі заңдардан басымдылығы.
Кеден құқығы кешенді құқық саласы ретінде құқықтық институттардың
бөлімдерінде (блоктарға) камтылатын құқықтық нормалар жиынтығы болып
табынады. Осы институттар мен құқықтық нормалардың мазмұнынан құқық
саласының кешенділігі керінеді. Кеден аясындағы қатынастар, кеден саясаты,
кеден ісі, мемлекет бекіткен ережелер болып табылатын нормалар арқылы
реттеледі. Кеден қатынастары әкімшілік құқығымен ретгелетін әкімшілік-
құқықтық қатынастармен өте ұқсас болып келеді. Бұл қатынастарда тараптардың
құқықтары мен міндеттері мемлекеттің атқарушы және билік ету қызметімен
байланысты болды.
Кеден ісі мемлекеттің қауіпсіздік мәселелерін ғана емес, сонымен қатар,
сыртқы экономикалық қызмет пен сауданы реттеу мәселелерін де қарастырады.
Кеден саясатын кеден шеқарасы арқылы өтетін тауарларға қолданатын бірыңғай
кеден төлемдерінің жүйесін қалыптастыру арқылы және баска да әдістерді
қолдана отырып жүзеге асыратын сыртқы экономикалық қызметті мемлекет
тарапынан реттеудің бір саласы ретінде қарастыруға болады.
Кеден құқығының жауапкершілік институты әкімшілік, қылмыстық
жауапкершілік және басқа да жауапкершіліктен тұрады.
Кеден заңдарымен белгіленген ережелерге барлық сыртқы экономикалық
қызмет қатысушылары азаматтышна қарамастан ҚР кеден шекарасынан тауар мен
көлік құралдарын алып өткенде бағынуға міндетті болып табылады.
Ереже кеден тәртіптерін анықтау, кедендік бақылау жасау, кедендік
құжаттарды жүргізу, кеден төлемдері мен салықтарын төлеу, кеден
жеңілдіктерін пайдалану сияқты т. б. маңызды шарттардан тұрады. Кеден
Зандары осы ережені бұзғаны үшін "Кеден ісі туралы" Жарлықта көрсетілген
жауапкершілікті қарастырады.
Кедендік қатынастардың құқықтық реттелуі - Қазақстандық құқық
нормаларының және Қазақстанмен келісілген халықаралық келісім-шарттардан
туындаған халықаралық нормалардың алғышарты болып табылады.
Кеден ережелерін бұзу (КЕБ) кұқық табиғаты жағынан алғанда әкімшілік
құқық бұзушылыққа жатады, дегенмен Кеден ісі жөніндегі жарлықтағы кейбір
мәселелерді ескеріп, "кедендік құқық бұзушьшық" деп атауға тура келеді.
"Кеден ісі туралы" Заң қабылданғанға дейін кедендік құкық бұзушылық
өкімшілік құкық бұзушылық қатарында қарастырылды.
Қылмыстық жауапкершілік түрғысынан алғанда, ''Кеден ісі туралы" Жарлық
пен Қазақстанның Қылмыстық Кодексінің арасында кеден ісіндегі контрабанда
және басқа қылмыстар жөніндегі кеден органдарының өкілеттігіне араласатын
сәйкессіздік бар.
Кеден ісі туралы Жарлықгың 240-бабы кеден ісіне қатысты кеден
органдарының контрабанда және басқа қылмыстарға қатысты өкілеттігін
қарастырады. Жарлықтың 241-бабында басқа қылмыстар ретінде мыналар
көрсетілген:
- ҚР аумағында республика халқының және шет елдердің көркем, тарихи және
археологиялық кұндылықтарының қайтарылмауы;
- кедендік төлемдерді төлеуден жалтару;
- бағалы қағаздармен заңсыз операциялар жүргізу;
- шетел валютасы мен төлем құжаттарының заңсыз операциялары;
- кеден ісіне қатысты басқа қылмыстар.
Қазіргі уақытта контрабандаға қатысты Қылмыстық Кодексте екі бап бар,
онда алғаш рет экономикалық контрабанда деген ұғым енгізілген (209-бап).
Қылмыстық Кодекстің 214-бабында кеден төлемдері мен алымдарынан жалтару
және валюталық операцияларды құқықтық реттеуді өзгерте отырып, оларға
қылмыстық жауапкершілік жүктеді.
Мемлекет валюталық операцияларды құқықтық реттеудегі тәсілдерін
өзгертіп, олар үшін қолданылатын қылмыстық жауапкершілікті жойды.
Қазақстан аумағына республика халқының және шет елдердің көркем, тарихи
және археологиялық заттарды қайтарылмауы өзекті проблема болып табылады
және қылмыстың бұл түрі Қылмыстық Кодексте міндетті түрде көрсетілуі керек.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу Кодексінің 285-бабы
(бұдан кейін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
міндеттері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Қазақстан Республикасының кеден құқығының қалыптасуы мен дамуы және
дербес құқық сала ретінде кеден құқығының жалпы
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Кеден құқығының пайда болуы және даму кезеңдері мен даму
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
1.2 Құқықтық реттеудің пәні мен әдістері. Кеден құқығының жүйесі
мен
институттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... . 11
1.3 Қазақстан құқығының басқа салаларымен арақатынасы, қағидалары мен
қайнар
кездері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 18
2 Қазақстан Республикасының кеден органдарының қызметі мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 33
3 Кеден органдарының мемлекеттік органдармен, сыртқы экономикалық және
кеден ісі саласындағы өзге де қызметке қатысушылармен өзара
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3.1 Қазақстан Республикасының кеден органдарының мемлекеттік органдармен
өзара іс-қимылы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .. 45
3.2 Кеден органдарының лауазымды қызметкерлерінің құқықтық
мәртебесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
... ... ... ... 55
3.3 Кедендік бақылауды ұйымдастырудың құқықтық мәселелері ... ... .
60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
Пайдаланылған дерек көздер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
77
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Бүгінгі таңда еліміздің кедендік қызметінің
қарқынды дамуы жаңа деңгейге түсуде. Қазақстанның сыртқы сауда айналымының
өсуі, инвестициялық жағдайының жақсаруы, сондай-ақ Кеден кодексінің
халықаралық стандарттарға сәйкестендіруі де осыған дәлел. Кедендік
әкімшілік басқарудағы негізгі мәселесі кедендік заңнаманы халықаралық
маңызды құралдарға, яғни жаңартылған Киот конвенция нормаларына,
Дүниежүзілік сауда ұйымының және Қазақстанның Ресей Федерациясы мен
Беларусь Республикасымен құрылған Кеден одағының нормаларына негіздеу болып
табылады.
Қазақстан Республикасының кеден аумағы оның құрлықтағы аумағын,
аумақтық және ішкі суды, сондай-ақ, оның аспанындағы әуе кеңістігін
қамтиды. Ал кеден шекарасы – республика аумағының шектері, еркін кеден
аймақтары мен еркін қоймалар. Заңнамаға сәйкес шекарада құжаттарды тиісінше
рәсімдейтін Кеден бақылауы Кеден органдарына жүктелген. Кеден органдары
тауарлар мен көлік құралдарының шекарадан кесіп өтуі кезінде өткізілетін
тауарлар туралы негізделген шешімдерді қабылдау үшін барлық қажетті
ақпаратты бір жерде жинауға, олар туралы құжатта бар мәліметтерді нақты
деректермен салыстыруға, деректердің осы екі түрі арасындағы кездейсоқ
немесе әдейі жасалған сәйкессіздікті табуға, қателіктерді түзетуге және
мемлекетке келтірілетін ықтимал зиянды болдырмауға, заң мен кеден
ережелерінің бұзылуының себептері мен жағдайларын анықтап жоюға, оларға
қатысты адамдарды анықтау шараларын қолдануға, бұл бұрмалаушылықтардың заңи
бағасын беруге тиіс. Халықаралық қатынастар үшін ашылған әуежайлар мен
кемежайларда, темір жол ст-ларында кеден шекарасы арқылы өткізілетін немесе
автомобиль қатынасы бар жерлердегі өтуге рұқсат етілетін бекеттерде мемл.
шекара арқылы өткізілетін тауарларды уақытша сақтайтын қоймалардың болуы
міндетті. 2000 жылы 1 қаңтарда 94 осындай уақытша сақтау қоймасы және 22
кеден қоймасы құрылып, жұмыс істедіЕліміздің нарықтық экономикаға көшу
барысында кеден органдары мемлекетіміздің сыртқы экономикалық қызметінің
мемлекеттік реттеу құралы болып табылады. Бұл ретте мемлекеттің сыртқы
экономикалық қызметінің тиімділігінен экономиканың приоритеттік
бағыттарының дамуы, кәсіпкерліктің, оның ішінде шағын және орта бизнестің
қалыптасуы және жалпы, халқымыздың қауіпсіздігі мен әл-ауқаты кеден
органдарының қызмет көрсету деңгейіне тікелей байланысты.
Осымен бірге сыртқы сауданың өсуі және республикамыздың Дүниежүзілік
Сауда Ұйымына, сондай-ақ бәсекелестікке қабілетті елу дамыған мемлекеттер
қатарына ену мақсаты секілді факторлардың барлығы кеден ісінің, оның ішінде
кеден органдарының реттеу механизмдері мен нысандарының жетілдіруін талап
ететіні осы дипломдық жұмыстың актуальдығын айқындайды [1].
Кеден одағы - бірнеше кеден аумақтарында кеден баждары толық жойылған
кезде оны бір аумақпен алмастырып, сыртқа бірыңғай кеден тосқауылын жасау.
Баждар және сауданы реттеу жөніндегі басқа да шектеу шаралары одақтың
құрамдас аумақтары арасындағы бүкіл сауда бойынша немесе осы аумақтарда
өндірілген тауарлар бойынша толық жойылады. Европа әкономикалық
қауымдастығы, Орталық Африка Кеден және экономикалық одағы және басқалар
осындай одақтардың үлгілері болып табыладыДипломдық жұмыстың өзектілігі осы
жоғарыды аталып кеткен. Алайда кеден органдарына сыртқы экономикалық
қызметті бақылау мақсатында кедендік әкімшілік жүргізу операцияларын жүзеге
асыру құқығы берілген. Ал кедендік бақылау кедендік әкімшілік жүргізудің
негізгі тиімді операциясы болып табылады. Яғни кеден ісін ұйымдастырудың
негізгі элементі – кедендік бақылауды ұйымдастыру.
Осымен бірге кедендік қызметтің әрі қарай дамуының приоритеттік
бағыттары ретінде кедендік әкімшілік басқарудың, оның ішінде кедендік
бақылаудың қарқынды дамуын, ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың,
сондай-ақ контрабанда мен кеден ісі саласындағы басқа да
құқықбұзушылықтармен күресуінің жетілдіруін, кеден органдарының материалдық-
техникалық базасын және кедендік инфрақұрылымының дамыту мәселелері осы
дипломдық жұмыстың өзектілігін айқындайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасы кеден органдарының
жүйесін жан жақты қарастыру. Зерттеу жұмысының мақсатына қол жеткізу үшін
төмендегідей міндеттер қойылады:
- Қазақстан Республикасының кеден органдарының жүйесін қарастыру;
- Кеден органдарының өзге мемлекеттік органдармен, сыртқы экономикалық
қызметке қатысушылармен және кеден ісі саласындағы басқа да
тұлғалармен өзара қарым-қатынасын зерттеу;
- Кеден органдарындағы қызметті құқықтық реттеу мәселелерін айқындау.
Осыған орай, зерттеу жұмысының объектісі – кеден органдары өз қызметін
жүзеге асыру барысында, яғни сыртқы экономикалық қызметінің қатысушылары
мен кеден органдары арасындағы қарым-қатынастар.
Кеден тарифі - кеден баждары салынатын тауарлардың жүйелендірілген
тізбесі; онда әр тауар (тауарлар тобы) бойынша салынатын кеден баждарының
мөлшері көрсетіледі.
Орта ғасырлар кезеңінде Кеден ісінің даму барысы күрделі де қайшылықты
болды. Орта ғасырлардың басында баждардың ынсаптылық табуы нақ сол Рим
империясында Қытай жібегінің пайда болуына мүмкіндік берді. Осындай ынсапты
алымдардың көмегімен 3 – 4 ғасырларда Армения да саудаға қамқорлық жасады.
Ал герман халықтарында шіркеу иелері ғибадат мерекелері кезінде сауда
жасағанда өлшеуіш аспаптарды пайдаланғаны үшін ақы алуға бұдан әлдеқайда
ерте бейімделген болатын. Кейінірек Еуропадағы ірі жер иелері дін
қызметшілерін осы міндеттен босатып, тауарларға салынатын баж алымын жинау
үшін өз бишікештерін тағайындай бастады.
1 Қазақстан Республикасының кеден құқығының қалыптасуы мен дамуы және
дербес құқық сала ретінде кеден құқығының жалпы сипаты
1.1 Кеден құқығының пайда болуы және даму кезеңдері мен даму жолдары
Құқық мәселелері теориялық қайта қарауды қажет етеді. Заңды егеменді
Казақстан қызметінің негізгі қағидаларына жауап беретін жаңа мазмұнмен
толыктыру қажет. Пайда бола бастаған қазіргі құқық түсінушілік
кұқықтабиғатының, оның мазмұнының, қүрылымының және мемлекеттік және
қоғамдық өмірдің басқа да құбылыстарымен байланысының мәселелеріне жауап
беруге көмектеседі. Барлық заңдық ұғымдардың дәл анықтамасын беру толықтай
қоғамның құқықтық ұйымдарының "құқықтық жүйесі" ретінде, соның ішінде
мемлекетте іске асатын және қызмет ететін барлық заңдық құралдарға,
институттар мен мекемелерге әсер етеді.
Кеден құқығының пайда болуына Қазақстанның мемлекеттiк қызметiнде
кеден саласының бөлiнуi әсер еттi. Кеден саласын монополиялық мемлекеттiк
реттеудiң қажеттiлiгi iшкi сыртқы саясаттың құрлымы кеден саясатын анықтау
арқылы кеден қызметiнiң арнайы органдарының, кеден iсiнiң құрылу жолдары
арқылы кеден жүйесiнiң қалыптасуына алып келдi. Кеден iсi кеден
саясатының мақсатқа жету құралы ретiнде, кеден территориясында арнайы әдiс-
тәсiлдерi арқылы басқа кеден салаларының элементтерiмен байланыса отырып,
мемлекеттiң монополиялық қызметiнiң құралы болып табылады. Кеден құқығының
дамуының алғашқы кезеңi оның пәнiнiң тар болмауын және қоғамдық
қатынастарды кедендiк реттеуiмен сипатталады. Кодификацияланған актiнiң
қабылдануы құқықтық реттеуде кеден құқығының жаңа мазмұнын қалыптастырды.
Еуропа кеден құқығының тәжiрибесi көрсеткендей, фискальды функцияның басқа
экономикалық бiрiңғай нарықтың шараларымен салыстырғанда, рөлi төмен болуы
тиiс [2].
Кеден саласының құқық қорғау аспектiлерiне заңсыз есiрткi және заңсыз
қару айналымдары, халықаралық терроризммен күресу жатады. Қазақстанның
халықаралық саяси және экономикалық қатынастарының дамуы, елiмiздiң
интеграциялық процесстерге тiкелей қатысуы кеден құқығының рөлi мен
маңыздылығын арттырады. Беларусь Республикасы, Қазақстан Республикасы,
Қырғызстан Республикасы және Ресей Федерациясы Мемлекетаралық кеңесi
жанындағы Үкiмет басшылары кеңесiмен 1998 жылғы 24 қарашада “Кеден Одағы
мен бiрiңғай экономикалық кеңiстiк құру және оның жүзеге асыру шаралары
туралы келiсiм жобасы туралы” шешiм қабылданды. 1999 жылы 26 ақпанда
мемлекет басшылары қабылданған Келiсiм (Қазақстан 1999 жылғы 24 маусымда
ратификацияланған) Кеден Одағындағы өзара қатынасқа өзгерiс әкелмек болды,
сондай-ақ интеграциялық процестердi күшейтiп, ұлттық кеден заңдылықтарының
өзгеруiне себептiгiн тигiзбек болды. Қазақстанның кеден құқығының негiзгi
ережелерi кеден заңдылықтарының құқықтық институттарына негiзделген. Кеден
саласындағы қоғамдық қатынастардың пайда болуы кедендiк құқығы
субъектiлерiнiң өзара қатынастарымен тығыз байланысты болады. Кеден құқығы
материалдық , ұйымдастырушылық сипатқа ие. Кеден құқығы материалдық және
процессуалдық бөлiмге бөлiне отырып, одан жалпы және ерекше бiлiмнiң
негiзiн құрайды. Жалпы бөлiмде кеден саласының жалпы мәселелерi, кеден
құқығының сипаттамасы, халықаралық кеден құқығы мен iшкi кеден құқығының
арақатынасы, кеден қызметiн ұйымдастырудың негiздерi кеден саясаты және
кеден iсi қамытылған. Ерекше бөлiмде кеден iсi мемлекеттiк басқарудың
құралы ретiнде кеден құқығының институттары, кеден органдарының функциялары
, Қазақстан кеден саласының халықаралық құқықтық аспектiлерi қарастырылған.
Қазақстанда кеден құқығының пайда болу себептерi мынадан тұрады:
1.Қазақстан Республикасы жеке өз алдына егемендiк мемлекет болуы;
2.Қазақстан Республикасы өз саясатын және экономикасын тәуелсiз
жүргiзуi;
3.Қазақстан Республикасы аумағында отандық өндiрiстiң пайда болуы.
Қайта құрудың соңына қарай Кеңес Одағындағы орталық органдардың билігі
әлсіреп, керісінше, Одақтас Республикалардың құқықтары күшее түсті. Алдымен
Ресей Федерациясы, Украина өздерінің егемендігін жариялады [3].
Одақты реформалауға жаңа шарттың жобасы жасалып жатты. Осындай
жағдайда 1990 жылы 25 қазанда Республиканың Жоғары Кеңесі Қазақ Кеңестік
Социалистік Республикасының егемендігі туралы декларация қабылданды.
Егемендік декларациясын қабылдау шын мәнінде үлкен тарихи оқиғаға,
тәуелсіздікке жету жолындағы соңғы саты болып табылады. Сондықтанда
кейінірек Егемендік декларациясы қабылданған 25 қазан Республика күні
мерекесі болып бекітілді. 1991 жылы 10 желтоқсанда Қазақ КСР-ның атауы
Қазақстан Республикасы болып өзгертілді.
Қазақ халқының ғасырлар бойы тәуелсіздік жолында жүргізген тынымсыз
күрес дегеніне жетті.
1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан Республиканың Мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы Конституциялық заң қабылданып, тәуелсіздік салтанатты
түрде жарияланды.
Кеңес дәуірінде қазақ елінде болған сүреңсіз жағдайды айтпай кете
салмаймыз. Мұның өзі, әсіресе тоталитарлық жүйенің зардабынан болғаны анық.
Сол кездегі түрлі саяси науқандар тәжірибесі (тәркілеу, ұжымдасты-
ру, қуғын-сүргін) ұлтымыздың басына қара бұрып үйірілді.
20-30 жылдарындағы қасірет қолдан жасалған халқымыздың 40 пайызынан
астамын құртып жіберді. Ал Орталықтан Қазақстанды басқаруға жіберген
Голощекин тұсындағы құғын-сүргін кезінде елін сүйген Алаш азаматтарының 60
мыңнан астам қудаланып, 20 мыңнан астамы өлім жазасына кесілді. Осындай
қайғы-қасіреттің алдын болжап Қазан төңкерісінен кейін халқының нелер
күніне үрейленген Мағжан Жұмабаев былай деп жазғанболатын:
Қалың елім, қалың қара ағашым,
Қайраты мол, айбынды ер Алашым.
Өзі-ақ құлар, сынын берме, сабыр қыл,
Ақымақтар байқамаған шамасын.
Қазақстанның тәуелсіздік алып, егемендікке ие болуы жаңа заңдарды қажет
етті. Ұлттық қауіпсіздікке байланысты жаңа құқықтық инфрақұрылымдардың
құрылуы жаңа басты бағыттар мен заң шараларының қабылдануына алып келді.
Осында басты бағыттардың бірі-
кеден жүйесі.
Үшіншіден, кедендік әкімгерлікті жетілдіру мен кеден қызметі
мамандарының осы заманғы талаптарға кәсіби сәйкестігін қамтамасыз ету
жөнінде нақтылы, пәрменді және жүйелі шаралар әзірлеу қажет. Біз
экономиканың ашықтығы, өңір елдерінің арасындағы кедендік кедергілерді
азайту және өңірдегі сыртқы тарифтердің бірыңғай деңгейін белгілеу саясатын
жүргізуге тиіспіз. Осы және басқа да мақсаттарға арнап, мемлекет соңғы
жылдары өзіміздің кеден жүйесіне едәуір қаржы бөліп келеді. Кеден ісінің
дамуының алғашқы кезеңі оның пәнінің тар болуымен және қоғамдық
қатынастарды кедендік реттеумен сипатталынады. Кодефикацияланған актінің
қолдануы құқықтық реттеуде кеден ісі пәнінің жаңа мазмұнын қалыптастырады.
Еуропа кеден ісінің тәжірибесі көрсеткендей, фискальды функциясының басқа
экономикалық бірыңғай нарықтық шекараларымен салыстырғанда, рөлі төмен
болуы тиіс. Кеден саласының құқықтық қорғау аспектілеріне заңсыз есірткі
және заңсыз қару айналымдары, халықаралық терроризммен күресу жатады [4].
Кітапта Қазақстанның кеден саласының пайда болуының алғышарттар мен
оның құрылымдық бөлімдерін кеден саясатымен кеден ісін, Қазақстан
құқығының кешендік құқық саласы ретіндегі пайда болу және қалыптастыру
жолдарын, оның дамукезеңдерін зерттеу, кеден құқығының құқықытық
институттарын кеден ісі нормативтерінің жетілу жолдарын және халықыаралық
кеден құқығының жетістіктерін ескере отырып, Республикамыздың кеден
саясатының құралдарын, кеден саласындағы мемлекеттік басқаруда болатын
мәселелерді шешуді қарастырған.
Еуропа Одағыны немесе ТМД елдерінің кеден заңдарына салыстырмалы талдау
жасалған. Кеден саласындағы құқықтық қатынастардағы мәселелерді шешу мен
реттеуге деген мемлекет талпынысының пайда болуына және соған арнайы
құқықтық нормалардың қабылдануы, кеден құқығының пайда болуына әкелді.
Жалпы кеден құқығының дамуының екі кезеңін атап
айтуға болады [5].
1991 жылғы желтоқсаннан бастап 1995 жылдың шілдесіне дейін
(кодификацияланған актінің қабылдануна дейін) 1995 жылдың бүгінгі күнге
дейін Беларусь Республикасы, Қазақстан Республикасы, Қырғызтан Республикасы
және Ресей Федерациясы Мемлекетаралық Кеңесі Жанындағы Үкімет басшылары
Кеңесімен 1998 жылғы 24 қарашада Кеден Одағымен бірыңғай экономикалық
кеңестік құру және оны жүзеге асыру шаралары мен келісім жобасы туралы
шешіім қабылданды.
Кеден шекарасы арқылы өткізілетін тауарларға қолданылатын бірыңғай
кедендік төлемдер жүйесін құру жолымен іске асырылатын кеден саясаты
мемлекетіміз ретінде қарастыра отырып, жалпы мәселелерінің кеден саясатының
мақсаттары мен кеден ісінің жөнге қойылуының және кеден саласының
маңыздылығын байқауға болады [6].
Кеден шекарасының жалпы ұзындығы 13 мың шақырым, Өзбекстанмен 2 мың
шақырым, Түркістанмен 400 шақырым, Қытаймен 1700 шақырым, Теңіз
Республикасымен 1700 шақырым алып жатыр.
Қазақстан 1992 жылдан Бүкіләлемдік кеден ұйына мүше бола отырып,
Бүкіләлемдік сауда ұйымына мүше болу мәселелерін қарастыруда. Кеден
саласында психологиялық, әлеуметтік, физиологиялық және басқа да
жағдайларды ескере отырып, таңдап алынған жоғары мамандар еңбек етуге тиіс.
Қоғам мен азаматқа өркениетті түрдегі қызмет ету үшін кеден саласына
мемлекет тарапынан оның қажеттіліктеріне қызу көңіл бөлуге тұрарлық.
Қазақстан Республикасның кеден органдары-өз құзіреті шегінде Қазақстан
Республикасында кеден саясатын іске асыруға қатысатын және кеден ісін
тікелей асыратын, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заң актілерінде
көзделген өзге де өкілеттіктерді атқаратын мемеклекеттік органдар.
1.2 Құқықтық реттеудің пәні мен әдістері. Кеден құқығының жүйесі мен
институттары
Іс-шаралардың негізгі нәтижесі ретінде БҰҰ ДББҰҰ ЕБ жобасы кеден
органының аймақтың халқымен ынтымақтасу тетігінің жайғастырылғанын
есептейді, және, жалпы, кедендік ережелер мен рәсімдер жалпыға қол жетімді
болды. Жоба командасының жоспарларында брокерлік компаниялардың тарифтері
және басқа да қажетті ақпаратты көрсетумен кедендік ресімдеудің негізгі
кезеңдері мен рәсімдері туралы қысқаша кітапшалар әзірлеу бар. Еуропа
елдерінің нормативті-қүқықтық зандық жүйелерінің объективті құқыктық
заңдылықтарын қарастыра келе, құқық құрылымында әр тұрлі деңгейдегі, соның
ішінде көп тұрғылы заңдық реттеуді қамтамасыз ететін екіншілік, кешендік
бөлімдерінің қалыптасуын бөліп көрсетеді. Құқық әлеуметтік құбылыс және
өзінің жүйесі бар. Құқық жүйесінің бір элементі ретінде негізгі және
кешенді болып бөлінетін құкық саласы болып табылады.
Дәстүрлі немесе негізгі сала ретінде Конституциялық, әкімшілік,
азаматтық, қылмыстық, процессуальдық және басқа да салалардың Қазақстандық
құқық жүйесінде орын алуы күмән тудырмайды. Дегенмен, объективті шындық
қандай да бір қоғамдық қатынастарды реттейтін жаңа салалардың тайда
болуының ғылыми негізделуін талап етеді. Егеменді Қазақстанның түзілуінен
ішкі және кеден саясаты олардың құрамдас бөлігі болды. Оны іске асыру үшін
мемлекеттің басқарушылык қызметі, арнайы өкілетті органдар, заңдық негіз
керек [7].
Кеден саласы Қазақстан үшін мемлекеттік егемендікті және тәуелсіздікті,
оның экономикалық қауіпсіздігін, сонымен қатар егеменді мемлекеттің
қызметіндегі қайтадан пайда болған ішкі саясат, экономика, қорғаныс және т.
б. салаларын қамтамасыз етудін құралы ретінде болды.
Құқық өзіндік жүйесі, кұрылымы бар әлеуметтік құбылыс. Оның бір
элементі - құқық салаларына бөлінуі. Олар өз ішінен негізгі және кешендік
болып бөлінеді. Қазақстандық құқық салаларының ішінде Конституциялық,
әкімшілік, азаматтық, қылмыстық басқа да құқык, салаларының орны ешқандай
күдік туғызбайды. Жаңа құқық салаларының пайда болуы қоғам қажеттілігінен
туындайды. Қазақстанның егемендік алуы ішкі және сыртқы саясатына жаңа
мазмұн берді. Оның бірі - арнайы өкілді органдары бар белгілі бір заңдылық
негізі бар кеден саясаты.
Қазақстанның егемендігін, тәуелсіздігін, экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз етудің құралы ретінде кеден саласы пайда болды.
Алғашқы пайда болған кеден заңдылығының кедендік реттеуде мүлт кеткен
жерлері де болды. Кеден саласына қатысты негізгі заңның қабылдануына дейін
кедендік реттеудің өзін оңы ғылыми зерттеу жағдайында осы саланың бір
институты ретінде қарастыруға болады. Сондай-ақ әкімшілік пәні менен
әдістері кеден саласының кейбір мәселелерін қамтыған.
Жеке мемлекеттің құрылу кезінде кеден саласына қатысты бірнеше
нормативтік құқықтық актілер қабылданды. Негізінен кедендік тарифтік
реттеуді қамтитын 1991 ж. 24 желтоқсандағы "Кеден тарифтері мен баждары
туралы" ҚР-ң Заңы, Үкіметтік шешімдерімен, әкімшілік құкық бұзушылық туралы
Кодекстің нормаларымен сәйкес келетін 1991 ж. 12 желтоқсандағы "ҚР-ң кеден
комитетін құру туралы" Президент жарлығын айтуға болады.
Келесі кеден саласындағы маңызды қадам - "ҚР кеден ісі туралы" 1995 ж.
20 шілдедегі Заң күші бар Президент Жарлығы (бұдан кейін - "Кеден ісі
туралы" Жарлық) - 1999 ж. 1 б шілдедегі Қазақстан Республикасының
"Қазақстан Республикасындағы кеден ісі туралы" Заңы (бұдан кейін - "Кеден
ісі туралы" Заң) [8].
Кедендік реттеу, бүгінгі тұсінігімізше, кеден құқық институттарының
жиынтығы, "кедендік әкімшілік ету" ұғымын білдіреді.
Осылайша Қазақстандық кеден заңдылығы құрылымы бойынша әр түрлілік
сипатқа ие болып, халықаралык кеден кұқығы нормаларына, конституциялық,
әкімшілік қылмыс, қаржы, салық, қылмыс-процессуалдық құқық салаларына
сүйенеді.
Кеден заңдылғына кіретін Үкіметтің, Кеден комитетінің, ҚР Ұлттық
Банкінің нормативтік кұқықтық актілері қабылдануда. Кеден мөселелері
бойынша ғылыми зерттеулер пайда бола бастады. Кейбір әкімшілік құқық
мәселелерін қарастыратын ғалымдар: жаңа институттардың құрылу үрдісінде,
мәселен қаржы, банк, кеден, салық, муниципалды және т. б. құқық салалары
сияқты әкімшілік құқықтың нормалары басқару әдістемелік орталығы ролін
атқарып, олардың нығаюына көмектесіп, кешендік институттар мен жеке құқык
салаларына бөлінуін қолдауда деп атап керсетеді.
Кеден құқығының кешендік болуы Қазақстанның құкық саласын жаңа
материалмен толыктыратын, ерекшелігі бар дербес сала ретінде қарастыруға
мүмкіндік береді.
Қазақстан құқығының жаңа, кешенді салаларының пайда болуын қоғамдық
және мемлекеттік өмірдің әр түрлі жүйелерінің қажетті деңгейде дамуымен
байланыстыруға болады.
Ю.К.Толстой негізгі және кешенді құқық салалары арасындағы төмендегі
айырмашылықтарды ажыратады:
1) Әр құқық саласы пәннің біртүтастығына ие, Кешендік салада пән
біртүтас емес, сондықтан ол әр түрлі болып келеді.
2) Негізгі құкық саласының қүрамына басқа құқык, саласының нормалары
кірмейді. Керісінше, кешендік құқық салаларының нормалары негізгі құқық
салаларынан алынатын нормалардан тұрады.
3) Құқықтық реттеудің өзіндік жеке әдістемесі болмай жеке негізгі
құқықтық сала бола алмайды. Ал кешендік құқық салалары құқықтың басқа
салаларының әдістемелерін пайдаланады.
4) Негізгі құқық салаларының бүгінгі күнгі қалыптасқан құқық жүйесінде
белгілі бір объективті орны бар болса, кешендік құқық салалары құқық
нормаларын жүйелендірудің нәтижесі болып табылады, және құқық жүйесінде
ешқандай орын алмайды. [9]
Құқықтық реттеудің пәні мен әдістемесінің болу шарты тек кешендік құқық
саласы ғана емес, негізгі құқық салаларының басты аргументі болып табылады.
Кешендік құқық саласына ғылыми кадамды ары қарай дамытқан - В.Н.
Протасов. Кешендік құқық саласының тәуелсіз екендігін негіздей келе: "Егер
негізгі құқық саласының бастамасы - заң яғни әдістеме болса, кешендік құқық
саласының бастамасы - пәннен әлеуметтік бастама". В.Н.Протасов кешендік
құқық саласы туралы ойын қорытындылай келе: "Құқықтық негізгі салаларға
бөлу - оның "функционалды" ұйым екендігін көрсетсе, ал Құқықты кешенді
салаға белу, әрқайсысы пәндік немесе басқа кешендік саланы құрайтын,
реттеулі біртүтас әлеуметтік түзілімдерді құру мен құқықтың қамтамасыз ету
болып табылатын "аймақтық" кағида негізінде жүргізіледі"- дейді.
Қазақстанда кеден саласының жаңадан енгізілуіне орай және сол кезеңнің
зандарына сәйкес, кеден органдарының қызметінің жүзеге асуына байланысты
кедендік құқық өзінің қалыптасқан уақытынан бастап, өз алдына, дербес
тіршілік етуге үмтылды.
Біз көрсетіп отырған кеден құқығының құқықтық реттеу пәні құқықтық
катынастарды реттеу үшін қабылданған, ол заңды бекітілген, кешенді
сипаттағы нормаға ие.
Кеден құқығы өзінің пайда болу кезінен бастап сол кезеңің заңдарына,
Қазақстан үшін кеден саласындағы жаңалықтарға сәйкес кеден органдарының
атқаратын кызметтерінің күшіне орай дербестікке ұмтылды. Ю.А.Тихомиров
сияқты бірқатар ғалымдар кедендік реттеуді әкімшілік құқық институты
ретінде қарастырды. Әйтсе де, ол, бір жағынан: "...жоғарыда аталған
мемлекеттік және қоғамдық өмір салаларын тек қана мемлекеттік басқарудың
өзінде ғана қарастыруға болмайтындықтан, жалпы және ерекше бөлімдердің
мазмұны мен арақатынасын жаңаша түсіну алда тұрған мәселе. Оларда өзін-өзі
ұйымдастыру және өзін-өзі реттеу бастамалары күшейіп келеді", - дейді [10].
Кедендік реттеуді кодификацияланған зан, қабылданғанға дейін әкімшілік
құқықтың пәні арқылы қарастырсақ, онда ол әуел бастан-ақ қазіргі кездегі
кеден ісі тәрізді мемлекеттік монополиялық қызмет аймағы болған деп айтуға
болады. Дегенмен әкімшілік жауапкершілік қызметтің қазынагерлік сипатқа тән
кейбір мәселелері әйтсе де жеке топқа бөлінді және соңында
кодификацияланған актіге, атап айтқанда, "Кеден ісі туралы" Жарлыққа
енгізілді.
Кеден саласындағы қылмыс, тергеу органдарының қызметі, жедел іздестіру
қызметін жүргізу құқығы, процессуальдық әрекеттеуді анықтау қылмыстық құқық
пен қылмыстық-процессуальдык, құқықтың құқықтық реттеу пәніне кіреді және
кеден органдарының құқық қорғау қызметіне жатады.
Кеден баждарының бағамдарын, алымдардың, төлемдердің көлемін белгілеу,
кеден төлемдері мен салықтарын есептеу мен төлету ережелерінің қаржылық
және салықтық құқықтық пәндеріне арақатынасы бар және кеден органдарының
қазынагерлік сипаттағы қызметіне жатады.
Кеден органдары жұмысшылары қызметінің құқықтық негізін еңбек құқығының
негізгі ережелері мен еңбек туралы заңдар құрайды. М.А. Сәрсембаев пен
К.С.Мәуленов кедендік және сыртқы экономикалык кызметтің өзара байланысын
көрсете отырып, кедендік реттеуді Казақстанның сыртқы экономикалық
құқығының контекстінде қарастырады.
Бақты кедендік бекетінен кейін Шығыс Қазақстан облысы Үржар ауданының
Үржар ауылында жоба Үржар ауданының оралмандарына семинар ұйымдастырды.
Семинарға барлық қатысушылар оларда көп сұрақтар, соның ішінде ҚР кеден
шекарасын өту сұрақтары бар екендігін мойындады. Сол жерде оралмандарға
қажетті кедендік рәсімдер мен ережелер түсіндірілді.
Барлық қатысушылар аймақтарға шығып ақпаратты ұсынудың ыңғайлығын атап
өтті, өйткені әртүрлі себептерден Семей қаласына
"Кеден құқығымен реттелетін барлық қоғамдық қатынастардың басты
ерекшелігі олардың біртекті еместігінде және онымен қатарлардың
кешенділігінде, өзара байланыстылығында", - дейді М.А. Сәрсембаев.
Б.Н. Габричидзе кеден құқығындағы құқықтық реттеуге байланысты "басқа
қоғамдық қатынастардан қарағанда кедендік және басқа да атқарушы биліктің
басқарушы және ұйымдастырушылық қызметіне байланысты қоғамдық қатынастар
басым рольде болады" - деп жазады.
Кеден құқығы заңмен айқындалған құқықтық реттеудің өзіндік мәселелеріне
ие.
М.А. Сәрсембаев кеден құқығының пәні туралы: "Конституциялық,
әкімшілік, қаржы, қылмыстық, салықтық заңдылықтар нормаларымен реттелетін
қоғамдық қатынастардың топтары кеден құқығын реттейтін пәнінің жиынтығын
құрайды", - деп баса айтады.
Кеден құқығы пәніне К.К. Сандровский берген анықтама өзіне көңіл
аудартады: "Кеден құқығына сәйкес мемлекет бекіткен режимге және жалпы
кеден саясатын жүргізуге байланысты пайда болған қөғамдық қатынастар
осындай пән болып табылады. Бұл аймақга 1964 жылғы КСРО Кеден
кодексінің ережелеріне
негізделген алғашқы анықтамалардың бірі болды".
Кеден құқығындағы құқықтық реттеу әдістері коғамдық қатынас салаларында
қолданылатын мемлекеттік билік органдарының қызметі мен басқару
өкілеттілігін жүзеге асырумен байланысты құқық салаларына тән тәсілдер,
кұралдар мен әдістерден тұрады. Кеден құқығында қолданылатын әдістәсілдер
мен құралдарды автормен үш топқа бөлінген:
1) ерік беру (рұқсат беру);
2) тыйым салу (шектеу);
3) міндет жүктеу.
Кедендік материалдың әрекетшілік күшінде кедендік реттеудің әдісін
кұрайтын бүл үш топ пайда болатын кедендік құқықтық қатынасқа байланысты
колданылады.
В. Н. Протасов кешенді құқық салаларының қолдаушысы бола отырып,
ерекшелікті құқықтық реттеудің ерекше пәнімен бірге өзіндік әдісінен
көреді. Оның айтуынша: "Құқық саласының біртүтас кешенді әдісін құқық
саласы пәнінің кешенді және бүтіндік сипаты анықтайды". Ал С. С.
Алексеевтің пікірі бойынша, құқықтық реттеудің құрылымына рұқсат ету,
міндеттеу,
тыйым салу секілді үш тәсіл де тән болады. Соныменқатар ол негізінен
жария құқыққа жататын және орталықтанған реттеу басымдылық танытатын
(әкімшілік құқық, қаржылық және т. б.) салалық әдістерде үш тәсілден
міндеттеу мен тыйым салу көбірек көрінетінін, ал негізінен жеке
құқыққа
жататын диспозитивті бастаманы білдіретін салалық әдістерде рұқсат етудің
басым болатынын атап өтеді (азаматтық
құқық,отбасы қүқығы, еңбек құқығы).
Біздің ойымызша, кеден құқығында құқықтық реттеу тәсілдерінен рұқсат
ету тәсілі әкімшілік құқық немесе жария құқықтың басқа да, әсіресе құқық
салаларымен салыстырғанда көбірек көрініс тапқан. "Заңдық реттеудің негізгі
типтік әдістердің комбинациясы тек қана осы кешенді салаға тән екендігін"
айта отырып В.Н. Протасовтың нені меңзегені белгілі.
Бұл тәсілдің Қазақстан Республикасы кеден құқығында да көрініс тапқанын
келесі мысалдар арқылы көруге болады:
• тауарлар мен көлік құралдарын Қазақстан Республиксы
аумағына әкелу және әкету құқығы;
• белгіленген кеден режимдерінің кез-келген түрін тандау қүқығы;
• кедендік рәсімдеу кезінде өкілетті өкілдің қатыса алу құқығы;
• кедендік органның немесе лауазымды тұлғаның әрекетіне (әрекетсіздігіне)
арыз келтіру құқығы және т. б.
Кедендік құқықты құқықтың кешенді дербес саласы ретінде қарастыра
отырып, Б.Н. Габричидзе былай дейді: "Бір құқық саласының басқа құқық
саласынан немесе бірнеше құқық салаларынан бөлініп шығуы жалпылай алғанда
объективті сипатта болады. Осыған байланысты құқықтық реттеудің пәні де
үнемі өзгеріп және жаңарып отырады". Сонымен қатар Б.Н. Габричидзе құқықтық
реттеу әдісі мен тәсілдердің жиынтығын қарай келіп: "...аталған қатынастар
тобын немесе бірнеше топтар жиынтығын реттеу үшін оларға тән құқықтық
реттеудің әдістері мен тәсілдері қолданылады", - деп атап өтеді.
Реттелетін қатынастардың әрқайсысында қолданылатын тәсілге байланысты
біржақты деуге болмайды. Біздің ойымызша, оларды қатынастар тобының ішінде
аралас пайдалануға да болады. Оны бүгінгі күні қолданып жүрген құқықта
қарастырады. Мысалға, кеден құқығының тауарлар мен көлік құралдарын
кедендік шекарадан алып өтудің құқықтық механизмдері мен қағидалар
институты арқылы онда құқыктық реттеудің үш тәсілінің де қолданылатынын
көруге болады.
Кеден құқығының жалпы сипаттамасына оның пәні мен құқықтық реттеудің
әдісінен басқа құқық жүйесі, оның құрылымы және кағидалары, құқықтық
нормалар және басқа құқық салаларымен байланысы кіреді.
Кеден құқығы ұғымын жалпы алғанда, кеден аясын реттеудің пәнін,
мақсатын, қағидаларын, әдістерін біріктіретін құқықтық нормалар мен
институттардың жүйесі құрайды. Өз кезегінде кеден құқығының заңдық
нормалары құқықтық категорияларға, институттарға біріктіріліп, кеден ісінде
қолданылатын түсініктер ретінде берілуі мүмкін. Ал кеден құқығын жалпы және
ерекше бәлімдерге бөлу заңға негізделе отырып құрастырылған, Оның себебін
құқықтык нормалардың жалпы және арнайы немесе процессуалдық және
материалдык сипатымен түсіндіруге болады. Процессуалдық нормалар мазмүны
бойынша құқықтарын жүзеге асыру жөне міндеттер атқару процедурасын,
тәртібін бекітетін болады, материалдық нормалар өз кезегінде кедендік
қатынастар субъектілерінің кұқықтары мен міндеттерін анықтап береді.
Кеден құқығы кеден саласында өзіндік құқықтық реттеу режимін құрады.
Кеден құкығының жалпы бөлімінде негізінен мемлекетгің кедендік саясаты,
кеден ісі секілді негіз салушы институттар, сонымен қатар, кеден органдары
қызметінің құқықтық-ұйымдастырушылық мәселелері қарастырылады
(процессуалдық бөлім). Ал ерекше бөлім тауарлар мен көлік құралдарын
кедендік шекарадан алып өтудің құқықтык механизмдері мен қағидалары,
кедендік режимдерді, кедендік төлемдерді, кедендік рәсімдеу мен кедендік
бақылауды, жауапкершілікті, осылармен бірге кедендік статистика, сырткы
экономикалық қызметтің тауарлық номенклатурасы, кедендік жеңілдіктер мен
проференциялар, кеден органдары мен оның лауазымды тұлғаларының әрекетіне
(әрекетсіздігіне) шағым келтіру секілді процессуалдық және материалдық
сипаттағы нормалармен аныкталған ұғымдарды қамтиды. Осы жерде атап айтатын
мәселе ерекше бөлімде про-цессуалды нормалар да кездеседі және осы критерий
бойынша бөлу шартты болып келеді [11].
Кеден құқығының негізіне кеден аясының кызметі мен мәніне жауап бере
алатын ғана қағидаларды жатқызуға болады. М.А. Сәрсембаев Қазақстан кеден
құқығының қағидаларына келесі үш қағиданы жатқызады:
а) кеден қызметін жан-жақты реттеу;
б) кеден қызметін заңға сәйкес қатаң түрде жүзеге асыру;
в) кеден ісі бойынша сүрақтарды халықаралық-құқықтық реттеу және
шетелдермен қарым-қатынас тәжірибелерін ескере отырып шешу.
Зандылық, демократизм секілді басқа құқық салаларына да жататын
қағидалардың бар екендігін ескере отырып, сонымен қатар кеден құқығына
тиесілі кедендік саясатты қамтамасыз етумен, халықаралық шарттардың
басымдылығы секілді қағидалармен толықтыруға болады.
Заңдылық қағидасы кеден ісін жүзеге асыратын ұйымдар мен азаматтардың
құқықтары мен мүдделерін қорғауда, сонымен бірге кеден органдарына
жүктелген кеден ісі бойынша заңда қамтамасыз етуден керінеді.
Демократизм кеден құқығының қағидасы ретінде кеден органдарының
мақсаттарында көрсетілген әр адамның тауарларды әкелу және шетке шығару
бостандығынан, кез келген кедендік режимді таңдауынан, кеден органы мен
оның лауазымды тұлғасының әрекеті немесе әрекетсіздігіне шағымдаңа алуынан,
кеңес алу және ақпарат алу құқығының болуымен ашылады.
Халықаралық шарттардын басымдылығы қағида ретінде олардың ішкі кеден
құқығы нормаларының басымдылығынан көрініс табады және ол Қазақстан
Республикасы Президентінің "Қазакстан Республикасындағы кеден ісі туралы"
Жарлығының 6-шы бабында, сонымен қатар халықаралық кеден құқығында да
бекітілген. Кеден саясатын қамтамасыз ету кағидасы кеден ісі
ұйымдастырылатын мақсат және мазмұнмен анықталады.
М.А. Сәрсембаев кеден құқығын жеке құқық саласы ретінде ала отырып,
оған төмендегідей анықтама береді: "Кедеп құқығы дегеніміз - кеден қызметі
аясындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін заң нормаларының жиынтығын
құрайтын құқық саласы".
Жалпы алғанда осы анықтамамен келісе отырып, және құқықтың жалпы
теориясын негізге алып, кеден құқығын өзіне тиесілі қоғамдык қатынастарды
реттейтін жалпы және арнайы институттар мен құқықтық нормалардың жиынтығын
құрайтын Қазақстан құқығының жеке кешенді саласы деп бөліп айтуға болады.
1.3 Қазақстан құқығының басқа салаларымен арақатынасы, қағидалары мен
қайнар кездері
Кеден бекетінің басшылығы оралмандардың белсенділерімен Бақты кедендік
бекетінде тоқсан сайын кездесу туралы бастамасын көтерді. Барлық ережелер
төте жазуға аударылып, көрінетін жерлерге іліп қойылатыны туралы бірлесіп
шешілді. Бастапқы кезеңде төте жазуға аударуды Үржар ауданындағы БҰҰ Ұлттық
еріктісі Камелхан Қуанышбай атқарады.
Қатысушылар бекеттің әкімшілігіне кейбір қызмет көрсету терезелерінде
кедендік ережелер мен рәсімдердің, брокерлік компаниялардың тарифтерінің
қазақ тілінде жоқ болуына қатысты бірқатар ұсыныстар айтылды.
Конституциялық құқық Қазақстан құқық салаларының соның ішінде кеден
құқығының да қағидаларын анықтайды.
Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы (жалпы бөлім) оқулығы
авторларының пікірінше әкімшілік құқығының пәніне төмендегі қатынастарды
жатқызуға болады:
- атқарушы билік органдарын ұйымдастыруға байланысты;
- басқарудағы әкімшілік-биліктік өкілеттіктерді жүзеге асыру және әкімшілік
билік органдарынын азаматтар, мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдармен
қатынастары барысында пайда болатын қатынастар;
- әкімшілік-деликтілік сипаттағы қатынастар.
Дәл осындай қатынастарды кеден құқығынан да байқауға болады, яғни оның
жеке құқық саласы екендігіне тағы бір дәлел ретінде карастыруға болады.
Қазақстан Республикасының құқық жүйесі туралы айта келе, әкімшілік
құқықтық ерекшеліктерін көрсете отырып, оқулық авторлары мына мәселеге де
көңіл бөледі: "Дуалистіліктің де позитивті жағы бар, өйткені ол құқық
жүйесін ыдыратпайды тек қана оның жаңа салаларының айқынырақ қалыптасуына
ыңғайлайды". Кеден құқығының тарихи пайда болуына келетін болсақ оның екі
кезеңнен тұратынын көруге болады. Кеден саясаты, кеден ісі бірінші кезеңде
заңда айтылған түрде бөлініп, бекітілмеген болатын, солай бола тұра сол
кезеңде-ақ кеден аясы анықталып және кеден органдары белгілі бір дәрежеде
кеден төлемдерін алу және кеден ережелерін бұзғандарды әкімшілік
жауапкершілікке тартуға байланысты өкілеттіктерді жүзеге асырған. Кеден
құкығының пәні, құқықтық реттеу және құқықтық институттары толығымен
қалыптасып болмаған, сонымен қатар оның пайда болғаннан бастап-ақ жеке сала
болғанын айта кету керек [13].
Жалпы алғанда кеден органдары кедендік реттеуді жүзеге асырып отырған
және сол уақыт заңдары бекіткен кеден аясының бөлімдерін біріктірген
болатын.
1995 жылы 20 шілдеде Қазақстан Республикасының Президентінің "Қазақстан
Республикасындағы кеден ісі туралы'" Заң күші бар Жарлығының қабылдануымен
кеден құқығы өзінің алдында тұрған мақсаттарды толығымен шешетіндей сапалы
сипаттамаға ие болды.
Біздің ойымызша, соңғы уақытта заң шығарушы ұйымдар кодификациялык
актілер жасау бағытында жүмыс істеу-де. Олар біркелкі құқықтық
материалдарды біріктірмегенімен, негізінен бүгінгі күннің талаптарына сай
келеді. Мысал ретінде негізгі құқық саласы ретінде әкімшілік құқықтан
әкімшілік іс жүргізу құқығын бөліп шығару кажеттілігі туындауын айтуға
болады, өйткені құкықтық реттеу пәні өте үлкен және сапалы түрде өзгеруді
талап етеді.
Қылмыстық құқық кылмыстың болуымен байланысты қатынастарды реттейді,
осы жерде кеден аясы ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін мемлекеттің
ерекше мүдделерінің бірі екенін атап өткен жөн. Және бұл салада қылмыстық
жауапкершілік көзделетін әрекеттердің орын алуы анықталады. Жаңадан
қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі қылмыстық тәртіптің
нормаларын анықтап, нақты қылмыс құралдары үшін жауапкершілікті белгілейтін
тек осы кодекс нормаларынын гана қолданылатынын белгіледі. Осы жерде
Қылмыстық кодекс пен Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан
Республикасындағы кеден ісі туралы" заң күші бар Жарлығы арасындағы
сәйкессіздік туралы айта кету керек, соған қарамастан Қылмыстық кодекс
нормаларының басымдылығы танылады. Президент Жарлығында да кедеп ісі
аясындағы болатын қылмыс туралы бөлім бар, дәлірек айтсақ, мемлекеттік
мүдделерге жататын мәселелер көтерілген. Өкінішке орай, бұл мәселелер жаңа
кылмыстық кодексте толығымен көрініс таба алмады және де мәселе бұл
нормаларды сәйкестендіруде ғана емес, кеден ісі қажеттіліктерін толығырақ
ескеруде болып отыр [14].
Қылмыстық іс жүргізу құқығына келсек, ол өз кезегінде анықтама, жедел
іздестіру қызметі, белгілі бір процессуалдық әрекеттерді жүргізуге
байланысты қатынастарды реттейді. Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс
жүргізу кодексі кеден органдарын қылмыстық кодекстің 209, 214, 250-
баптарының белгілі бөліктері бойынша анықтама органдары қатарына жатқызады.
Ал жедел іздестіру қызметін жүргізу құқығына кеден органдары 1994 жылы 15
қыркүйекте қабылданған "Жедел іздестіру қызметі туралы" Заңға 25 желтоқсан
1995 жылы еңгізілген толықтырулар негізінде ие болды.
Қаржы құқығы мен салық құқығы жалпы алғанда, бюджет кірістері мен салық
түсімдеріне байланысты қатынастарды реттейді. Кеден органдарынан түсетін
бюджеттік кірістер оларға жүктелген фискалдық өкілеттіктердің дұрыс
орындалуына тәуелді болады. Кеден құқығына кеден төлемдері институты да
кіреді, сонымен бірге кеденді төлемдер мен салықтарды есептеу, кедендік
құнды анықтау әдістемесінде жасауды біріктіреді.
Кеден құқығы еңбек құқығымен де тікелей байланыста болады. "Қазақстан
Республикасындағы кеден ісі туралы" заң күші бар Президент Жарлығының
қабылдануы да және 1996 жылы 19 қыркүйекте Үкімет қаулысымен бекітілген №
1119 "Кеден органдарында қызмет ету тәртібі туралы" ереженің және Акт
мәтінінің қабылдануы да еңбек заңдарының жалпы ережелерін толығымен
алмастыра алмайды. Осыларға қоса Қазақстан Республикасы Президентінің
"Мемлекеттік қызмет туралы" Заң кұші бар Жарлығы да белгілі бір деңгейде
косымша болады. Соңғы актінің нормаларына сөйкес кеден органдарының барлық
лауазымды тұлғалары мемлекеттік қызметкер қатарына жатқызылмайды, ол өз
кезегінде олардың құқықтық отбасына әсер етеді.
Кеден құқығының кайнар көздері 1998 жылы 24 наурызда қабылданған
"Нормативті-құқықтық актілер туралы" Қазақстан Республикасы заңына сәйкес
жіктеледі және негізгі, негізгі емес болып бөлінеді. Бұл қатарда алдыңғы
орында Казақстан Республикасы Конституциясы, осыдан кейін заңдар, Президент
Жарлықтары мен Қаулылары, Үкімет актілері, Кеден комитетінің актілері,
құқықтық және кеден ісіне байланысты Қазақстан Республикасы қатысқан
халықаралык, шарттар мен келісімдер тұр. Соның ішінде 21-баптың мазмұнына
үңілетін болсақ, әрбір адам заңдармен тікелей белгіленген жағдайлардан
басқа реттерде еркін жүруге, тұрғылықты орнын таңдауға құқығы бар. Әркім
республика аумағынан еркін кетуге және ешқандай кедергісіз оралуға құқығы
бар [15].
Ал 26-бапқа сәйкес әркімнің кәсіпкерлікпен айналысуға еркі бар, сонымен
бірге өзінің мүлкін қандай да болсыы заңды кәсіпкерлік қызметке пайдалану
бостандығы бар.
Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасындағы кеден
ісі туралы" заң күші бар Жарлығыныц 19-бабы әрбір тұлғаға тауарлар мен
келік құралдарын еркін кіргізуге және шығаруға бірдей құқық береді. Егер
заңда тікелей көрсетілмесе, ешкімді де Қазақстан Республикасы аумағына
тауарлар мен көлік құралдарын еркін кіргізу немесе шығару құқығынан аныруға
немесе оны шектеуге болмайды. Ал Конституцияның 35-бабы заңда белгіленген
салықтар, алымдар және басқа да төлемдердің міндетті екендігін анықтайды.
Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасындағы кеден
ісі туралы" Заң күші бар Жарлығының V-бөлімі (109-152 баптар) кеден
төлемдері мен салықтарын төлеудің және есептердің тәртібін реттейді және
белгілейді.
Конституцияның 84-бабына сәйкес алдын-ала тергеу мен анықтама
жүргізумен Прокуратура мен соттан бөлінген арнайы органдар айналысады.
Құзіреттері, ұйымдастырылуы, қызмет тәөртібі және жедел іздестіру қызметін
реттеу мәселелері Қазақстан Республикасында арнайы зандармен реттеледі.
"Қазақстан Республикасындағы кеден ісі туралы" жарлықтың XI бөлімі (240-
245 баптар) негізінен жоғарыда айтылған мәселелерді, яғни кеден
органдарының анықтама және жедел-іздестіру қызметін реттейді.
Кеден құқығының келесі қайнар көздеріне кеден ісіне байланысты заңдар,
Президент жарлықтары мен қаулылары, Үкімет қаулылары, министрліктер мен
ведомстволардың шешімдері, кеден комитетінің шешімдері секілді құқықтық
актілерді жатқызуға болады.
Кеден құқығының ерекше тоқталатын қайнар көзінің бірі ретінде кеден
ісіне байланысты Қазақстан мүшесі болып табылатын немесе кейіннен қосылған
халықаралық шарттар мен келісімдерді айтуға болады. Осы жерде айта кететін
жайт - ол халықаралық шарттардың ішкі заңдардан басымдылығы.
Қаржы құқығы мен салық құқығы жалпы алғанда, бюджет кірістері мен салық
түсімдеріне байланысты қатынастарды реттейді. Кеден органдарынан түсетін
бюджеттік кірістер оларға жүктелген фискалдық өкілеттіктердің дұрыс
орындалуына тәуелді болады. Кеден құқығына кеден төлемдері институты да
кіреді, сонымен бірге кеденді төлемдер мен салықтарды есептеу, кедендік
қүнды анықтау әдістемесінде жасауды біріктіреді [16].
Кеден құқығы еңбек құқығымен де тікелей байланыста болады. Кеден
құқығының кайнар көздері 1998 жылы 24 наурызда қабылданған "Нормативті-
құқықтык актілер туралы" Қазақстан Республикасы заңына сәйкес жіктеледі
және негізгі, негізгі емес болып бөлінеді. Бұл қатарда алдыңғы орында
Қазақстан Республикасы Конституциясы, осыдан кейін заңдар, Президент
Жарлыктары мен Қаулылары, Ұкімет актілері, Кеден комитетінің актілері,
құқықтық және кеден ісіне байланысты Қазақстан Республикасы қатысқан
халықаралық шарттар мен келісімдер тұр.
Кеден құқығының келесі қайнар көздеріне (бастауларына) кеден ісіне
байланысты заңдар, Президент жарлықтары мен қаулылары, Ұкімет каулылары,
министрліктер мен ведомстволардың шешімдері, кеден комитетінің шешімдері
секілді құқықтық актілерді жатқызуға болады.
Кеден құқығының ерекше тоқгалатын кайнар көзінің бірі ретінде кеден
ісіне байланысты Қазақстан мүшесі болып табылатын немесе кейіннен қосылған
халықаралық шарттар мен келісімдерді айтуға болады. Осы жерде айта кететін
жайт -ол халықаралық шарттардың ішкі заңдардан басымдылығы.
Кеден құқығы кешенді құқық саласы ретінде құқықтық институттардың
бөлімдерінде (блоктарға) камтылатын құқықтық нормалар жиынтығы болып
табынады. Осы институттар мен құқықтық нормалардың мазмұнынан құқық
саласының кешенділігі керінеді. Кеден аясындағы қатынастар, кеден саясаты,
кеден ісі, мемлекет бекіткен ережелер болып табылатын нормалар арқылы
реттеледі. Кеден қатынастары әкімшілік құқығымен ретгелетін әкімшілік-
құқықтық қатынастармен өте ұқсас болып келеді. Бұл қатынастарда тараптардың
құқықтары мен міндеттері мемлекеттің атқарушы және билік ету қызметімен
байланысты болды.
Кеден ісі мемлекеттің қауіпсіздік мәселелерін ғана емес, сонымен қатар,
сыртқы экономикалық қызмет пен сауданы реттеу мәселелерін де қарастырады.
Кеден саясатын кеден шеқарасы арқылы өтетін тауарларға қолданатын бірыңғай
кеден төлемдерінің жүйесін қалыптастыру арқылы және баска да әдістерді
қолдана отырып жүзеге асыратын сыртқы экономикалық қызметті мемлекет
тарапынан реттеудің бір саласы ретінде қарастыруға болады.
Кеден құқығының жауапкершілік институты әкімшілік, қылмыстық
жауапкершілік және басқа да жауапкершіліктен тұрады.
Кеден заңдарымен белгіленген ережелерге барлық сыртқы экономикалық
қызмет қатысушылары азаматтышна қарамастан ҚР кеден шекарасынан тауар мен
көлік құралдарын алып өткенде бағынуға міндетті болып табылады.
Ереже кеден тәртіптерін анықтау, кедендік бақылау жасау, кедендік
құжаттарды жүргізу, кеден төлемдері мен салықтарын төлеу, кеден
жеңілдіктерін пайдалану сияқты т. б. маңызды шарттардан тұрады. Кеден
Зандары осы ережені бұзғаны үшін "Кеден ісі туралы" Жарлықта көрсетілген
жауапкершілікті қарастырады.
Кедендік қатынастардың құқықтық реттелуі - Қазақстандық құқық
нормаларының және Қазақстанмен келісілген халықаралық келісім-шарттардан
туындаған халықаралық нормалардың алғышарты болып табылады.
Кеден ережелерін бұзу (КЕБ) кұқық табиғаты жағынан алғанда әкімшілік
құқық бұзушылыққа жатады, дегенмен Кеден ісі жөніндегі жарлықтағы кейбір
мәселелерді ескеріп, "кедендік құқық бұзушьшық" деп атауға тура келеді.
"Кеден ісі туралы" Заң қабылданғанға дейін кедендік құкық бұзушылық
өкімшілік құкық бұзушылық қатарында қарастырылды.
Қылмыстық жауапкершілік түрғысынан алғанда, ''Кеден ісі туралы" Жарлық
пен Қазақстанның Қылмыстық Кодексінің арасында кеден ісіндегі контрабанда
және басқа қылмыстар жөніндегі кеден органдарының өкілеттігіне араласатын
сәйкессіздік бар.
Кеден ісі туралы Жарлықгың 240-бабы кеден ісіне қатысты кеден
органдарының контрабанда және басқа қылмыстарға қатысты өкілеттігін
қарастырады. Жарлықтың 241-бабында басқа қылмыстар ретінде мыналар
көрсетілген:
- ҚР аумағында республика халқының және шет елдердің көркем, тарихи және
археологиялық кұндылықтарының қайтарылмауы;
- кедендік төлемдерді төлеуден жалтару;
- бағалы қағаздармен заңсыз операциялар жүргізу;
- шетел валютасы мен төлем құжаттарының заңсыз операциялары;
- кеден ісіне қатысты басқа қылмыстар.
Қазіргі уақытта контрабандаға қатысты Қылмыстық Кодексте екі бап бар,
онда алғаш рет экономикалық контрабанда деген ұғым енгізілген (209-бап).
Қылмыстық Кодекстің 214-бабында кеден төлемдері мен алымдарынан жалтару
және валюталық операцияларды құқықтық реттеуді өзгерте отырып, оларға
қылмыстық жауапкершілік жүктеді.
Мемлекет валюталық операцияларды құқықтық реттеудегі тәсілдерін
өзгертіп, олар үшін қолданылатын қылмыстық жауапкершілікті жойды.
Қазақстан аумағына республика халқының және шет елдердің көркем, тарихи
және археологиялық заттарды қайтарылмауы өзекті проблема болып табылады
және қылмыстың бұл түрі Қылмыстық Кодексте міндетті түрде көрсетілуі керек.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу Кодексінің 285-бабы
(бұдан кейін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz