Қазақстан Республикасындағы сот билігінің құқықтық негіздері
2051 Қазақстан Республикасының сот жүйесі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Қазақстан Республикасының Территориясындағы Сот жүйесінің даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1. 1 Ежелгі замандағы дәстүрлі құқық және сот
билігі ... ... ... ... ... ... ... . ... 9
1.2 Ресей құрамындағы билер
соты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Қазақ ССР-індегі Сот
билігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
1
1.4 Тәуелсіз Қазақстандағы сот
реформасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 12
2 Сот билігі – мемлекеттік биліктің бір тармағы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.1 Сот билігі: ұғымы, мәні, билік бөлісу жүйесіндегі
орны ... ... ... ... ... ..19
2.2 Қазақстанда сот билігін жүзеге асырушы – соттар, оның
жүйесі ... ... 22
2.3 Қазақстан Республикасының сот билігін ұйымдастыру мен жүзеге
асырудың құқықтық негіздерін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
3 Қазақстан Республикасы сот билігінің конституциялық кепілдіктерді
қамтамсыз етуі және судьяның
құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
3.1 Судья ұғымы: қалыптасуы мен даму кезеңдері және қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
3.2 Судьялардың құқықтық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3.3 Сот төрелігін Конституциялық принциптері мен өзге де
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
3.4 Сот жүйесінің даму мәселелері. Алқабилер
институты ... ... ... ... ... ... 50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...57
Пайдаланылған дерек көздер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
61
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады: оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары деп жариялағаны белгілі. Республикада мемлекеттік билік
заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну, олардың тежемелік әрі
тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес
жүзеге асырылады.
Осы Конституциялық тұжырымға орай мемлекеттік биліктің барлық
институттарының үйлесімді істеуі ерекше маңызға ие болады, себебі билік
тармақтарының келісе, түсінісе атқарған іс-қимылы ғана мемлекетің,
қоғамның, адам мен азаматтың өзара қарым-қатынасында пәтуаластыққа, баянды
ынтымақтастыққа қол жеткізеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан
халқына арналған жолдауында: - Алайда біздің бүгін қоғамымыздағы саяси
реформаның қарқыны экономикалық өзгерістеріміздің ауқымынан біршама
кейіндеп қалғанын мойындауымыз керек- деп көрсете келе, мемлекетіміздің
саяси жүйесін демократияландырудың бірнеше негізгі бағыттарының ішінде
бірінші кезекте сот жүйесінің тәуелсіздігін нығайту, құқықтық реформа
жүргізу мәселелерін айтады [1].
Сондықтан да Қазақстан мемлекеттігінің қазіргі қалыптасуы, дамуы және
жетілуі жағдайында, ең алдымен, мемлекеттік биліктің барлық тетіктерінің
жан-жақты жұмыс істеуіне қол жеткізетін аса маңызды құрал ретінде сот
билігі тармағының рөлі мен маңызын жаңа сапада зерттеу қажеттігі туып отыр,
бұл өз кезегінде Қазақстан Республикасының Негізгі заңының 1-бабында
жарияланған конституциялық негіздеменің лайықты жүзеге асуын қамтамасыз
ететін қажетті фактор да болуға тиіс [2].
Демек, тәуелсіздікке қол жеткізген егеменді Қазақстандағы сот
құрылысы, сотта іс жүргізу, сондай-ақ судья ісіндегі кәсіпқойлықты,
тәуелсіздікті дамыту мәселелерін кешенді зерттеудің ғылыми-құқықтық және
теориялық-тәжірибелік тұрғыдағы өзектілігі мен маңыздылығына баса көңіл
бөлу керек, бұл жерде қазір қолданылып жүрген Конституцияда көрініс тапқан
идеялар, қағидалар мен ережелер және болашақтағы болжамды істер мен жаңа
ағымдар, соның ішінде қоғамның дамуы мен мемлекетті басқарудың логикалық,
ғылыми-теориялық негіздерімен және парасат-пайымды қажеттіліктерімен
тікелей байланысты қоғамдық қатынастарды құқықтық жолмен реттеуді
жақсартуға бағытталған заңдылықтарды жетілдіру саласындағы жаңа бағыттар
ескеріліп, негізге алынуға тиіс.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаттары мен міндеттері:
- Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік биліктің бір саласы сот
тармағының жүйесі мен қызметін жетілдірудің ұйымдастырушылық-құқықтық
негіздерін зерделеу;
- мемлекеттік билік мақсаты болып табылатын адам мен азаматтың
конституциялық мәртебесін мейлінше толық түрде жүзеге асыратын құрылымдар
ретіндегі сот органдарының мәні мен олардың іс-тәжірибесін зерттеу;
- дипломдық жұмыста зерттеліп отырған мәселелер негізінде сот билігі
конституциялық-құқықтық жағынан жан-жақты дамып және сол арқылы биліктің
бөліну принципінің тиімділігін қамтамасыз етіп отырған демократиялық
құқықтық мемлекетте аталған биліктің жұмыс істеуінің оң тәжірибесін
зерттеу;
- Қазақстан Республикасындағы судья мәртебесін кешенді түрде жан-жақты
зерттеп талдау, судьяның құқықтық жүйедегі орнын айқындау;
- Сот жүйесінің даму мәселелері мен алқабилер институтын айқындау.
Жоғарыда аталған мәселелерді зерттеудің басты мақсатын айқындай келіп,
бұл мәселелерді теориялық-құқықтық тұрғыда жүзеге асырудың негізгі
міндеттері мыналар:
- сот жүйесі органдарының ұйымдастырылуы мен қызметінің конституциялық-
құқықтық негіздеріне талдау жасау және оларды құқықтық мемлекет пен
демократиялық азаматтық қоғамды қалыптастыру міндеттерін ескере отырып, жан-
жақты дамыту;
- сот құрылысы, сотта іс жүргізу жүзеге асыру жөніндегі қолданылып
жүрген заңдардың теориялық-құқықтық идеяларын, қағидалары мен ережелерін
онан әрі дамыту;
- Қазақстан Республикасы құқықтық жүйесіндегі судья мәртебесінің
ерекшелігін анықтау;
- мемлекеттік биліктің заң және сот билігі тармақтарының арасындағы
өзара қарым-қатынастарды сапалық жағынан жаңа деңгейде үйлестіру;
- мемлекеттік биліктің сот және атқарушы тармақтарының арасындағы
өзара қарым-қатынастардың өзекті мәселелерін зерттеп, айқындау.
Зерттеудің объектісі мен пәні. Тәуелсіз егеменді Қазақстан
Республикасындағы сот құрылысын, сотта іс жүргізуді, сот төрелігін жүзеге
асыру принциптерін дамытудың өзекті мәселелері зерттеу жұмысының объектісі
болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы сот реформасының жай-күйін нақты іске
айналдырудың конституциялық-құқықтық негіздері, сол сияқты 1995 жылғы
Қазақстан Республикасының Конституциясының идеялары, қағидалары мен
ережелері, барлық мемлекеттік билік құрылымдарының қарым-қатынасының
сапалық жағынан жаңа жағдайлары, нысандары мен әдістерінің болжамды
болашақтары зерттеу жұмысының пәні қызметін атқарады.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасындағы адам құқықтары мен
бостандықтарын қорғаудың сот механизмі, оның ерекшеліктері белгіленіп отыр.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздері. Қазақстан
Республикасы Президентінің 1994 жылғы 12 ақпандағы жарлығымен бекітілген
Сот-құқықтық реформасы Мемлекеттік бағдарламасы, осы бағдарламаның екінші
кезеңін орындау барысында өткізіліп жатқан шаралар, сол сияқты Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың сот-құқықтық реформаны жүзеге
асыру жолдарын көрсеткен еңбектері; әсіресе сот құрылысына, сотта іс
жүргізуге, сот төрелігін жүзеге асыру принциптеріне айрықша көңіл бөле
отырып, мемлекеттік билікті үш тармаққа бөлу принципінің теориясы мен
тәжірибелеріне арналған ғалым-заңгерлердің еңбектері зерттеудің әдістемелік
және теориялық негіздерін құрайды.
Осы жұмысты жазу кезінде көптеген арнаулы ғылыми, ғылыми-көпшілік
әдебиеттер, мемлекет пен құқық теориясы мен тәжірибелеріне, Қазақстан
Республикасының конституциялық құқығына, шетелдік мемлекеттердің
конституциялық құқығына арналған әдебиеттер, бұқаралық ақпарат құралдарының
мағлұматтары пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңыздылығы. Мемлекеттік
биліктің үш тармаққа бөлінуінің теориясы мен тәжірибесін жетілдірудің
өзекті мәселелерін ескере отырып, зерттеудің қорытындылары заң ғылымының
бірқатар салаларын одан әрі дамытуға, жаңа әдістемелік оқу құралдарын
дайындауға, заңгерлерді даярлауға, сол сияқты Қазақстан Республикасында
жалпы құқықтық білім беру жұмыстарын ұйымдастыруға оң әсер етеді, тиісінше
қолданысқа ие болады.
Дипломдық жұмыстың құрылым. Еңбек кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған дерек көздер тізімінен тұрады.
1 Қазақстан Республикасының Территориясындағы Сот жүйесінің даму
тарихы
2. 1 Ежелгі замандағы дәстүрлі құқық және сот билігі
Жыл санауымызға дейінгі 6-5 ғасырдан бастап Алтай тауынан Қара теңізге
дейінгі аралықтағы байтақ өлкеде мемлекет құрған Сақ, Ғұн, Үйсін, Түргеш,
Қарлұқ, Қарахан, Алтын Орда, Дешті Қыпшақ конфедерациясында хандық құрған
Қазақ елінің өзінің қоғамдық құрылысына, әдеп-ғұрпына лайықты заңы соған
бейімделген сот билігі, билеғр ережесі кодексі болған.
Үш мың жылдық мәдениеті мен тарихы бар. Қытай мемлекетінің бұдан 2200
жыл бұрын жазылған Ханнама деген құжаттық жылнамасында қазақ сотының
ереже үлгілеріне қатысты мынадай деректер бар: Сақ, Үйсін елдерінде күннің
құны бір түйе немесе 11-12 кез мата, құлдың құны бір атан немесе бір ат
болады екен. Осы елдің заңына бағып алған баланы құл етіп сатып жіберуге,
кепілге қоюға болмайды. Әрі оны ауыстыратын құн емес, сүтақы деп аталады,-
делінген. Сонымен қатар: Ғұндар мен Үйсіндер ағасы өлсе оның әйелін інісі,
інісі өлсе жесіріне ағасы әмеңгерлік ететін заңдары бар. Бұл олардың тұқым-
жұрағатының құрып жоғалуының алдын алуды, сондай-ақ, рулық түзімді қорғауды
көздеген әлеуметтік заң, жарғы еді. Оларда табиғатқа табынған, жазбаша іс-
қағаздарға бой ұрмаған бейресми заңдары бартын. Мәселен қылмыс түріне қарай
өлімге үкім ету, айыбы үшін мал-мүлкін алу, тәнін кесу сияқты жазалары бар
еді-деп жазылған. Бұл заң жарғылары жыл санауымыздағы 18-19 ғасырдағы
билер ережесінен өзінің жалғасын тапқан. [3]
Біздің жыл санауымыздағы 500 жылдары тарих сахнасына Ғұндар мен
Үйсіндердің тікелей ұрпақтары ретінде шыққан Түріктер бұрыннан келе жатқан
билер ережесін, заң, жарғыларды одан сайын нығайтты. Бұған Евразия
тарихының атасы Лев Гумилевтың Көне Түріктер деген еңбегінде аталған заң
ережелері дәлел. Бұлар да 18 ғасырда жасалған Жеті Жарғы заңдар
ережесінен сол қалпында орын алған. Түркі тектес халықтарға ортақ
Оғызнама, Китабу дәдәм Коркут деген тарихи әфсаналарда 9-10 ғасырларда
ғұмыр кешкен Қорқыт Қарақожа ұлының салттық жарғылары да сақталып, бізге
жеткен. Ол қазіргі Қазақ жеріндегі Жетісу, Ұлытау, Ертіс өңірлерінде хандық
құрған инал, Көлеркен, Қаңлықожа деген үш ханға бас уәзір болған ірі қоғам
қайраткері. Қорқыттан қалған заң жарғылардың бізге жеткен мазмұны:
атамекенді жер ұйық деп білу, оны жаудан қорғау, жер-суды белгілі
тәртіппен пайдалану, дау-жанжалды ақылмен шешу, кінәліні жазасыз қалдырмау
туралы үзінділер.
Түркілерден кейін қазақ жеріндегі бірнеше ұсақ хандықтарға бөлінген
ұлыстардың басын біріктіріп, үлкен империя ұрағн Шыңғысханның қоғамдық
дәуірінде көшпелі қоғамға тән әдет-ғұрыптық заңдар одан сайын кемелдене
түсті. Шыңғысханға бас уәзір болған Майқы би қазақтың Үйсін тайпасынан
сайланған еді. Сегіз ғасырдан бері сақталып келе жатқан Түгел сөздің түбі
бір, түп атасы Майқы би деген аталы сқзге қазақ халқы мұрагер болып отыр.
Монғолдың құпия шежіресі мен әйгілі тарихшы Рашид-Ад-Диннің Жамиғат-
ат-тауарих деген құнды еңбегінде Майқы би қалдырған мемлекеттік құқық
зыңының жеті түрлі ережесі көрсетілген. Олардың қысқаша мазмұны: 1) Адам
құны туралы; 2) Жесірлер мен неке туралы; 3) Жер иелігі мен бөлісі туралы;
4) Ұрлық туралы; 5) Барымта туралы; 6) Дау-шарлар туралы; 7) Мал құны
туралы заң жарғыларына сипаттама берілген. Осыған лайықты сот билігі
болған.
1456 жылы жеке хандық ретінде мемлекет болып құрылғаннан кейінгі Қазақ
елінің тарихында және заң жарғылары мен билер ережесінде Қасым ханның
қасқа жолы деген жарғының алар орны ерекше. Қасым хан мемлекеттің ішкі-
сыртқы саяси жағдайын, халық бұқарасымен билер сотының іс жүргізу байыбын
жете қарап, ежелден келе жатқан әдет-ғұрып, ереже тәртіпке маңызды
өзгерістер енгізді мұндағы басты-басты заң ережесінің бес қағидасы:
1. Мүлік заңы (мал, мүлік, жер дауын шешу ережелері);
2. Қылмыс заңы (кісі өлтіру, ел шабу, мал талау, ұрлық қылмыстарына
жаза);
3. Әскери заң (қосын құру, аламан міндеті, қара қазан, ердің құны,
тұлпар ат);
4. Елшілік жоралары (майталмандық, шешендік, халықаралық қатынастарда
сыпайылық, әдептілік)
5. Жұртшылық заңы (мүлік тарту, ас, той, мереке үстіндегі ережелер,
жасауыл, бөкеуіл, тұтқауылдардың міндеті).
Бес түзілімнен тұратын осы жарғыны қазіргі Қазақстан Республикасының
сот құрылысындағы іс жүргізу инстацияларының атқарып отырған заң жүйесімен
салыстыра қараса, бір-бірінен алшақ кетпейді. Бұдан кейін Есім ханның ескі
жолы деген атаумен тарихта қалған заң ережесі өмірге келді.(1600-1650
жылдар). Мұндағы Қасым ханның Қасқа жолына қосылған жаңа заң ережесі.
хан болсын, ханға лайық заң болсын,
Би болсын, би түсетін үй болсын
Абыз болсын, абыз сайлау парыз болсын [4, 71б]
Батыр болысн, жарық жолы мақұл болсын- деген саяси-әлеуметтік,
әскери және сот істеріне қатысты төрт салаға бөлінген. 17 ғасырдың соңында
Әз Тәуке хан үш жүздің ұлы билері Төле би, Қазыбек би, Әйтеке бимен кеңесе
отырып, билер сотының тәжірибесі, кесімді биліктер, шежірелік мәні бар.
Шешендік сөздер үлгісін жинақтап бекітті. Әрбір руға билік жүргізген билер
мен батырлардың саяси рөлін, іргелі елдермен дипломатиялық және сауда
қатынасын нығайтуға арналған заңдар мен жазба актілер қосылды. Бұл заң
ережелері тарихқа Жеті жарғы деген атпен енді.
1.2 Ресей құрамындағы билер соты
Қазақ елі Ресей империясына қараған 18 ғасырдың соңы мен 19 ғасырдың
басында билер сотымен қоса Ресей мемлекетінің заңдары да біртұтас
қолданылды.Патшалық Ресей қазақ қоғамындағы осы дәстүрлі заңдарды өз
мүддесіне пайдалануға тырысты, қазақтың жерін отарлау саясатымен бағындыра
бастады. 1786 жылдың 23 желтоқсаны күні екінші Екатерина қырғыз (қазақ)
даласында шекаралық сот құруға жарлық берді. Сол кездегі Орынбор генерал-
губернаторы А.О.Игельстромның жасаған жобасы бойынша қазақтың тайпалық
одағындағы әрбір ру басшылары жергілікті ру сотының төрағасы болып бекіді.
Төрағаның хатшылық молда атқарса, алты қазақ старшыны кеңесші, екі орыс,
екі татар халқынан төрт адам бақылаушы болып тағайындалған.
Қазақ даласын басқару жөніндегі Сперанскидің 1822 жылы 22 маусымда
жарық көрген Выписка из устава о сибирских киргизах деген жарлығының бес
тарауы қазақ даласын басқарудағы сот жүйесіне арналған. 1867 жылы 11
шілдедегі Выписка из проекта положения об управлении Семиречинской и
Сырдарьинской областей деген мемлекеттік құжаттың Устроства суда деген
тарауындағы сот істерін қарайтын ереже баптарында Қазақ халық сотының
атқаратын міндеттері көрсетілген. Мәселен Жетісу, Сырдария облыстарына
арналып жасалған сот істеріне қатысты ережедегі қылмыстық іс қарау бөлігі
мен халық сотының атқаратын міндеті- билерді сайлау мен билердің дәстүрлі
әдеп-ғұрыптарға сай сот істерін жүргізу тәртібін бекіткен 1868 жылы 21
қазанда жарық көрген Выписка из временного положения об управлении
Уральской, Тургайской, Акмолинской, Семипалатинской областях деген Ресей
жарлығында қазіргі батыс, орталық, солтүстік, шығыс Қазақстан
облыстарындағы құрылымдары жүйеленді. 1884 жылы 18 тамызда Омбы қаласында
дала генерал-губернаторы, генерал-лейтенант Колпаковскидің бекітуімен
жарияланған Правила для руководства чрезвучайных периодических сьездаз для
разбора взаимных притензии киргиз Семипалатинской и Семиреченской областей
по делам, подлежащих ведению этих сьездов деген ережеде аталған екі
облыстың арасында өрбіген қылмыстық, азаматтық істер жөніндегі дауларды
дәстүрлі құқық заңдары мен империя атынан шыққан заң нормаларына сәйкес
шешіп отырған.
Бұл ереже үлгілеріне 1865 жылы мамыр айында Семейде өткен халық
сотының сьезі, 1869 жылы 16-19 тамыздағы Верный мен Тоқмақ уезі арасында
өткен төтенше сьезде 1885 жылы мамырдағы Қармола ережесі 1887 жылы 23
тамызда Қапалда өткен Абакум төтенше сьезінің қаулылары дәлел [5, 26б].
1.3 Қазақ ССР-індегі Сот билігі
Пролеториат диктатурасы орнаған 1917 жылдың 24 қарашасында Халық
комиссарлар кеңесі Ресейдің сот жүйесін реформалаған Сот туралы декреті
шықты. Бұл жарлық буржуазиялық-капиталистік қоғамға тән барлық сот
құрылыстарын, соның ішінде қазақтың билер сотын да жойды. Алайда билер
сотының өз дәрежесінде іс жүргізетін бірден бір сот инстанциясы екенін
дәлелдеген белгілі мемлекет, қоғам қайраткері заңгерлер: Әлихан Бөкейханов,
Ахмет Байтұрсынов, Барлыбек Сыртанов, Ахмет Бірімжановтың қазақ еліне тән
құқықтық жүйе, сот құрылымы туралы ұсыныстары мемлекет тарапынан еленбеді.
1919 жылдың 10 шілдесі күні жаңа үкіметтің Қазақ өлкесін басқару жөніндегі
революциялық комитет құру туралы декреті шықты. 1993 жылдың 11 сәуірі күні
БОАК-тың қаулысымен РСФСР құрамында қырғыз (қазақ) бөлімінің Жоғарғы соты
құрылды. БОАК-ың төрағасы М.Калинин, хатшысы Т.Сафронов қол қойған РСФСР
Жоғарғы соты қырғыз бөлімінің ережесі туралы 268 тарихи құжаты шықты.
Бұл құжаттағы ережелер кеңестік дәуірдегі Қазақ сотының негізгі
құрылымы ретінде 1936 жылға дейін маңызды роль атқарды. 1937 жылы 26
наурызда қабылданған кеңестік социалистік Қазақстанның жаңа
Конститутциясында айтарлықтай өзгеріс болған жоқ. 1959 жылы Қазақ СССР-інің
Жоғарғы кеңесі Сот құрылымы туралы жаңа заң шығарып, Қазақ ССР-інің
Жоғарғы соты жанынан Пленум құрылды. Осы уақытқа дейін бұл құзырлы міндетті
РСФСР Жоғарғы соты атқарып келген болатын. Пленум республика аймағында сот
істеріне бақылау жасайтын ең жоғарғы инстанция болды [6].
1.4 Тәуелсіз Қазақстандағы сот реформасы
Егемен Қазақстандағы сот билігінің тәуелсіздігін жетілдірудің жолдарын
іздестіруде он жылдай уақыт өтті. Бұл уақыт тек қана сот билігін ғана емес,
жалпы, еліміздің тәуелсіздігін бекітудің, мемлекеттік билікті нығайтудың
заңдастырылған жолдарын іздестіру жылдары болып тарихқа енді. Бұл мезгілді
шартты түрде үш кезеңге бөлуге болады:
Бірінші кезең Республиканың тәуелсіздік алуына байланысты. Бұл жылдар
мемлекет билігін, оынң ішінде сот билігін партия және басқа да ұйымдардың
ықпалынан шығаруға бағытталған құқықтық реформалардың концепциясы жасала
бастады. 1993 жылы қабылданған республика Конститутциясында сот билігі
Конститутциялық сотқа және Жоғары төрелік сотқа, сондай-ақ заң бойынша
құрылатын төменгі соттарға тиесілі екені көрсетілген, сот билігінің өзге
мемлекеттік биліктердің қатарында екендігіне кепілдік берілді. Аталған
Конститутция судьялардың сайлануы мерзімін он жылға дейін ұзартты.
Бұл кездері Жоғарғы сот және облыстық соттардың судьяларын Қазақстан
республикасының Жоғарғы кеңесі, ал аудандық (қалалық) соттардың судьяларын
облыстық кеңестер сайлайтын.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1994 жылғы 12 ақпандағы
қаулысымен бекітілген Қазақстан республикасындағы құқықтық реформаны
мемлекеттік бағдарламасын еліміздегі сот құрылымын реформалаудың жаңа
бағыттарын анықтап, соттар туралы және судьялардың мәртебесі жөнінде жаңа
заң қабылдануына алғашқы қадам жасалды;
Екінші кезең 1995 жылғы 30 тамызда референдумда қабылданған
мемлекеттің аңа Конститутциясының дүниеге келуінен басталды. Жаңа
Конститутция бойынша сот құрылымына тек республика Жоғарғы соты және
жергілікті соттар жататындығы белгіленіп, бұл соттар тұрақты судьялардан
тұратын болды. Сөйтіп бұрынғы Конститутциялық сот және Жоғарғы төрелік сот
таратылды. Судьялардың тәуелсіздігін қамтамасыз ету мақсатында алғаш рет
олардың сайлануының және тағайындалуының тәртібі бекітілді.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы сотының төрағасын, алқа төрағалараны
және судьяларын Жоғарғы сот кеңесінің кепілдемесіне негізделген республика
президентінің ұсынысымен Сенат сайласа, ал облыстық және оларға
теңестірілген соттардың төрағаларын, алқа төрағаларын және судьяларын
Жоғарғы сот кеңесінің кепілдемесі бойынша республика президенті
тағайындайтын болды.
Республиканың аудандық (қалалық) соттарының төрағалары мен судьяларын
әділет біліктілік алқасының кепілдемесі негізінде Әділет министрінің ұсынуы
бойынша республика Президенті тағайындау тәртібі бекітілді;
Үшінші кезең 2000 жылдың 1 қыркүйегіндегі Қазақстан Республикасының
Президентінің Қазақстан республикасының сот жүйесінің тәуелсіздігін
күшейту жөніндегі шаралар туралы Жарлығымен байланысты. Жарлықпен
республикадағы соттар қызметін материалдық- техникалық және өзгедей
қамтамасыз етуді жүзеге асыратын уәкілетті орган ретінде Қазақстан
Республикасының Жоғарғы соты жанындағы сот әкімшілігі жөніндегі комитет
құрылып, сот билігі атқарушы биліктің ықпалынан толығымен шығарылды.
Бұл Жарлық жалпы қоғам және соттар үшін үлкен прогрессивтік және
тарихи маңызы бар, сот тәуелсіздігі туралы көптен айтылып келе жатқан
проблеманы шешкен айтулы құжат болды.
Соттар қызметін қамтамасыз ету жөніндегі уәкілетті органның бірыңғай
бұл жүйесіне аталған комитет пен оның облыстарындағы (Астана және Алматы
қалаларындағы) әкімшелері кіреді. Уәкілетті органның қызметі соттардың
тәуелсіздігі мен сот төрелігі процесіне қол сұқпау принциптері сақтала
отырып атқарылатын болды. Аталған комитеттің төрағасын Жоғарғы сот
төрағасының ұсынысымен республика Президенті тағайындайды сот билігінің
дәйектілігі оның қабылдаған шешімдерінің орындалуы мен тікелей байланысты.
Сот биліктерін орындау жүйесін соттан бөліп алу көптеген сот шешімдерінің
орындалмай қалуына әкеп соқты. Бұл проблема атқару өндірі органының
мәртебесін арттыру жөнінде шаралар қабылдауды талап етті. Осы орайда
Қазақстан Республикасының президентінің 2001 жылғы 22 қаңтардағы Қазақстан
Республикасының құқық қорғау қызметін жетілдіру жөніндегі шаралар туралы
Жарлығымен атқарушылық өндірісті ұйымдастыру жүйесі Әділет министрлігінен
шығарылып Жоғарғы сот жанындағы сот әкімшілігі жөніндегі комитеттің
құрамына жеке Департамент ретінде енгізілді.
Республикадағы сот билігінің тәуелсіздігін бекітудегі атрихи маңызы
бар келесі тағы бір оқиға 2000 жылғы 25 желтоқсанда Қазақстан
Республикасындағы сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы
Конститутциялық заңның қабылдануы. Бұл заң судьялардың құқықтық мәртебесін
және жаңа сот жүйесін бекітіп, Жоғарғы сот төрағасының және жергілікті
соттар төрағаларының өкілеттіктерін кеңейтті. Сотқа судьялық қызметке
кандидаттарды іріктеуге соттардың жалпы отырысы арқылы судьялар да тікелей
қатысатын болды.
Қазақстан Републикасы сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады.
Соттың ерекше өкілеттігі басқа органдарға берілмейді және ешқандай өзге
орындар мен тұлғалардың судья өкілеттігін немесе сот билігі функцияларын
иеленуге құқығы жоқ. Судьялара сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз
және тек Конститутция мен заңға бағынады.
Қазақстан Республикасының сот жүйесін Қазақстан республикасы Жоғарғы
соты және жергілікті соттар құрайды.
Жергілікті соттарға:
- облыстық және оларға теңестірілген соттар, аудандық және
оларға теңестірілген соттар жатады.
Аудандық және оларға теңестірілген соттар бірінші инстанциядағы соттар
болып табылады. ҚР азаматтық және қылмыстық істердің 90 пайыздан астамын
қарайды. Аудандық сотта судья істерді жеке қарайды.
Елбасының 2001 жылғы 16 қаңтардағы Жарлығымен Алматы және Қарағанды
қалаларында мамандандырылған ауданаралық экономикалық соттар құрылды. Бұл
соттар экономикалық даулардың неғұрлым заңды шешім табуына әсер еткен
жағдайда мұндай соттарды республиканың Барлық облыс орталықтарында құру
көзделіп отыр. Сонымен қатар аудандық сотқа теңестірілген әкімшілік,
ювеналдық және өзге де мамандандырылған соттардың құрылуы қарастырылуда.
Облыстық сот және оған теңестірілген соттар органдары болып қадағалау,
азаматтық істер жөніндегі, қылмыстық істер жөніндегі алқалар және соттардың
жалпы отырысы болып саналады. Облыстық соттың азаматтық және қылмыстық
істер жөніндегі сот алқалары негізінен екінші сатыдағы апелляциялық соттар
болып табылады. Аталған алқалар күшіне енбеген сот шешімдеріне келтірілген
апелляциялық шағымдар, наразылықтар бойынша сот істерін қарайды. Сонымен
қатар, азаматтық және қылмыстық істер жөніндегі алқалар заңда белгіленген
оның қарауына жатқызылған сот істерін бірінші сатыдағы сот ретінде қарайды.
Облыстық соттың қадағалау алқасы сот алқаларында апелляциялық
тәртіппен қаралған істерді және аудандық соттың шешімдері күшіне енген
азаматтық және қылмыстық істерді қарайды. Қадағалау алқасын облыстық сот
төрағасы басқарады. ҚР Жоғарғы соты жалпы юрисдикция соттарының қарауына
жатқызылған азаматтық, қылмыстық және өзге істер бойынша жоғарғы сот органы
болып табылады.
Жоғарғы соттың жалпы сот отырысы жеке істер боыйынша сот төрелігіне
араласпайды. Ол сот тәжірибесін зерделеп, оны жинақтаудың қорытындылары
бойынша республика соттарының сот төрелігін жүзеге асыруы кезіндегі
звңдвлвқтвң сақталу мәселелерін қарайды және сот тәжірибесінде заңдардың
қолдану мәселелері бойынша түсіндірмелер беретін нормативтік қаулылар
қабылдайды. Сот отырысы сонымен қатар Жоғарғы сот жұмысыны ұйымдастыруға
байланысты өзге мәселелерді қарайды [7].
Сот жүйесі жаңа жағдайда.
1991 жылы қабылданған Қазақстан республикасының сот жүйесі мен
судьялардың мәртебесі туралы Қазақстан республикасының Конститутциялық
заңы сот реформасының жаңа кезеңге шығады.Бұл заңның өмірге келуіне
еліміздегі саяси, экономикалық және әлеуметтік қатынастардың терең
өзгерістерге ұшырауы және сот жүйесіне қойылатын талаптарды халықаралық
үлгіге неғұрлым жақындату сияқты өзекті мәселелер себеп болды. Мұқият
талқыланып барып қабылданған бұл заң еліміздің сот жүйесінің түйінді
тұстарын тарқатып, елеулі өзгерістер әкелді. Сондай-ақ соттардың ішкі
құрылымында да біраз өзгерістер кірді.
Қазақ елінің ғасырлар төрінен басталатын тарихын бүгінгі күндері
тереңнен зерттей бастағанда аңғаратынымыз, әдет-ғұрып заңдарын
пайдаланғанда халық өзі сайлаған, ел арасына қадірменді сыйлы билердің
орнының бөлек болғаны. Халық билерді ерекше құрмет тұтқан, билердің
билігіне бас ұрған. Содан да болар, би болсын, би түсетін үй болсын деп
оын дәріптеген. Қазақ халқы мемлекет ретінде хандық құрғанда да осы
билікпен қатар билер билігі де қатар дамып отырған. Ел аузында хандардың
айтқандары емес, би бабаларымыздың айтқандарының көп сақталуы тегін емес
еді. Кеңес өкіметі дәуірі- елді халық басқарады деген демократиялық ел
басқару принциптерін бүркемелеген- партия диктатурасы кезеңіне айналды.
Мемлекеттік билікті- заң шығарушы, орындау және сот биліктеріне бөлу-
буржуазиялық идиология деп жоққа шығарды [8, 62б].
Кеңес үкіметі тарағаннан кейін, егеменді Қазақстан сот билігінің
тәуелсіздігін жетілдірудің жолдарын іздестіруге өз бетімен кірісті.
Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейінгі жылдары республикада мемлекет
билігін, оның ішінде сот билігін партия және басқада ұйымдардың ықпалынан
шығаруға бағытталған құқықтық реформалардың концепциялары жасала бастады.
1993 жылы республика Конститутциясында сот билігі Конститутциялық сотқа,
Жоғарғы сотқа және Жоғарғы төрелік сотқа, сондай-ақ заң бойынша құрылатын
төменгі соттарға тиесілі екені көрсетіліп, сот билігінің өзге мемлекеттік
биліктердің қатарында екендігіне кепілдік берілді. Аталған конститутция
судьялардың сайлануы мерзімін он жылға дейін ұзартты. Бұл кездері Жоғарғы
сот және облыстық соттардың судьяларын ҚР Жоғарғы кеңесі, ал аудандық ,
қалалық соттардың судьяларын облыстық кеңестер сайлайтын.
ҚР Президентінің 1994 жылғы 12 ақпандағы қаулысымен бекітілген ҚР
құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасын еліміздегі сот құрылымын
реформалаудың жаңа бағыттарын анықтап, соттар туралы және судьялардың
мәртебесі жөнінде жаңа заң қабылдануына алғашқы қадам жасалды.1995 жылғы 30
тамызда референдумда қабылданған Конститутция бойынша сот құрылымына тек
республика Жоғарғы соты және жергілікті соттар жататындығы белгіленіп, бұл
соттар тұрақты судьялардан тұратын болды. Сөйтіп бұрынғы Конститутциялық
сот және Жоғарғы төреліксот таратылды. Судьялардың тәуелсіздігін қамтамасыз
ету мақсатында алғаш рет олардың сайлануының және тағайындалуының жаңа
тәрітібі бекітілді.
ҚР Жоғарғы сотының төрағасын, алқа төрағалараны және судьяларын
Жоғарғы сот кеңесінің кепілдемесіне негізделген республика Президентінің
ұсынысымен Сенат сайласа, ал облыстық және оларға теңестірілген соттардың
төрағалараны, алқа төрағаларын, алқа төрағаларын және судьяларын Жоғарғы
сот кеңесінің кепілдемесі бойынша республика Президенті тағайындайтын
болды.
Республиканың аудандық соттарының төрағалары мен судьяларын Әділет
біліктілік алқасының кепілдемесіне негізделген Әділет министрінің ұсынуы
бойынша республика Президентінің тағайындау тәртібі бекітілді. Сөйтіп
судьялардың сайлануы демократиялық принциптерге негізделіп, бұл мәселеде
шешуші роль Жоғарғы сот кеңесі мен Әділет біліктілік алқасына берілді. 2000
жылдың 1 қыркүйегінде ҚР Президентінің ҚР сот жүйесінің тәуелсіздігін
күшейту жөніндегі шаралар туралы Жарлығымен республикадағы сот
тәуелсіздігінің жаңа бір кезеңі басталды. Жарлықпен рспубликадағы соттар
қызметін материалдық техникалық және өзгедей қамтамасыз етуді жүзеге
асыратын уәкілетті орган ретінде ҚР Жоғарғы соты жанындағы сот әкімшілігі
жөніндегі комитет құрылып, сот билігі атқарушы биліктің ықпалынан толығымен
шығарылды. Бұл жарлық жалпы қоғам және соттар үшін үлкен прогрессивтік және
тарихи маңызы бар, сот тәуелсіздігі туралы маңызды құжат болды.
Соттар қызметін қымтамасыз ету жөніндегі уәкілетті органның бырыңғай
бұл жүйесіне арналған комитет пен оның облыстардағы әкімшілері кіреді.
Уәкілетті органның қызметі соттардың тәуелсіздігі мен сот төрелігі
процессіне қол сұқпау принциптері қатаң сақтала отырып анықталатын болды.
Аталған комитеттің төрағасын Жоғарғы сот төрағасының ұсынысымен республика
Президенті тағайындайды.
Сот билігінің дәйектілігі оның қабылдаған шешімдерінің орындалуымен
тікелей байланысты. Сот биліктерін орныдау жүйесін соттан бөліп алу
көптеген сот шешімдерінің орындалмай қалуына әкеліп соқты. Бұл проблема
атқару өндірісі органының әртебесін арттыру жөнінде шаралар қабылдауды
талап етті. Осы орайда ҚР Президентінің 2001 жылғы 22 қаңтардағы ҚР құқық
қорғау қызметін жетілдіру жөніндегі шаралар туралы Жарлығымен атқарушылық
өндірісті ұйымдастыру жүйесі Әділет министрлігінен шығарылып Жоғарғы сот
жанындағы сот әкімшілігі жөніндегі комитеттің құрамына жеке департамент
ретінде енгізілді [9, 61б].
Республикадағы сот билігінің тәуелсіздігін бекітудегі тарихи маңызы
бар келесі тағы бір оқиға 2000 жылғы 25 желтоқсандағы ҚР сот жүйесі мен
судьялардың мәртебесі туралы Конститутциялық заңның қабылдануы. Бұл заң
судьялардың құқықтық мәртебесін және жаңа сот жүйесін және сот жүйесін
бекітіп Жоғарғы сот төрағасының және жергілікті соттар төрағаларының
өкілдіктерін кеңейтті. Сонымен қатар, бұл Конститутциялық заң, облыстық
және Жоғарғы сот құрамындағы шаруашылық істер жөніндегі алқаға берді және
осы соттардағы президиум таратылып, оынң орнына қадағалау алқасы құрылды.
Жоғарғы соттың пленумы соттардың жалпы отырысы болып қайта құрылды.
ҚР сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Соттың ерекше өкілеттігі
басқа органдарға берілмейді және ешқандай өзге орындар мен тұлғалардың
судья өкілеттігін немесе сот иблігі функцияларын иеленуге құқығы жоқ.
Судьялар сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және тек Конститутция
мен заңға бағынады. Жаға заң бойынша ҚР сот жүйесін ҚР Жоғарғы соты және
жергілікті соттар құрайды.
Жергілікті соттарға:
- облыстық және оларға теңестірілген соттар, аудандық және
оларға теңестірілген соттар жатады
- аудандық және оларға теңестірілген соттар бірінші
инстанциядағы соттар болып табылады. ҚР азаматтық және
қылмыстық іс жүргізу заңдарына сәйкес аудандық сот азаматтық
істер мен қылмыстық істердің 90 пайыздан астамын қарайды.
Аудандық сотта істерді судья жеке қарайды.
Елбасының 2001 жылғы 16 қаңтардағы Жарлығымен Алматы және Қарағанды
қалаларында мамандандырылған ауданаралық экономикалық соттар құрылды. Бұл
соттар экономикалық дауларды неғұрлым заңды шешім табуына көптеген
жеңілдіктер алып келді, қазіргі таңда бұндай экономикалық соттар еліміздің
барлық облыс орталықтарында құрылды. Сонымен қатар аудандық сотқа
теңестірілген әкімшілік, ювеналдық (кәмелетке толмағандар ісі жөнінде) және
өзге де мамандандырылған соттардың құрылуы қарастырылуда.
Облыстық сот және оған теңестірілген соттар органдары болып
қадағалау, азаматтық істер, қылмыстық істер жөніндегі алқалар және
соттардың жалпы отырысы болып табылады.Бұл соттарда сот төрелігін тек сот
алқалары іске асырады. Облыстық соттың азаматтық және қылмыстық істер
жөніндегі сот алқалары негізінен екінші сатыдағы апелляциялық соттар болып
табылады. Аталған алқалар күшіне енбеген сот шешімдеріне келтірілген
апелляциялық шығымдар, наразылықтар бойынша сот істерін қарайды.
Сонымен қатар азаматтық және қылмыстық істер жөніндегі алқалар заңда
белгіленген оның қарауына жатқызылған сот істерін бірінші сатыдағы сот
ретінде қарайды.Облыстық сотың қадағалау алқасы апелляциялық тәртіппен
қаралған істерді және аудандық соттың шешімдері күшіне енген азаматтық және
қылмыстық істерін қарайды. Қадағалау алқасын облыстық сот төрағасы
басқарады.
ҚР Жоғарғы соты жалпы юрисдикция соттарының қарауына жатқызылған
азаматтық, қылмыстық және өзге істер бойынша Жоғарғы сот органы болып
табылады. Жоғарғы соттың жалпы отырысы жеке істер бойынша сот төрелігіне
араласпайды. Сот тәжірибесін зерделеп, оны жинақтаудың қорытындылары
бойынша республика соттарының сот төрелігін жүзеге асыруы кезіндегі
заңдылықтың сақталу мәселелерін қарайды және сот тәжірибесінде заңдардың
қолдану мәселелері бойынша отырысы, сонымен қатар Жоғарғы сот жұмысын
ұйымдастыруға байланысты өзге мәселелерді қарайды.
Жаңа заң судья мәртебесін көтеруде соңғы жаңалықтар алып келді. Бұл
заңмен ҚР-ғы барлық соттар судьяларының мәртебесінің бірдей екендігін және
бір-бірінен тек өкілеттіктерімен ғана ерекшеленетінін бекітті. ҚР
Конститутциясы судьялардың тәуелсіздігі туралы қағиданы да жаңа заң
тереңдете түсті.. Судьялар сот төрелігін жүзеге асыру кезінде тәуелсіз және
тәуелсіз және ҚР Конститутциясы мен заңға ғана бағынады. Ешкімнің сот
төрелігін жүзеге асыру ісіне араласуға және судьяға қандай да болмасын
ықпал етуге құқығы жоқ. Егер мұндай ықпал етуге орын берген лауазымды адам,
ондай адам заңмен қудаланады.
Канаданың спорт және мәдениет министрі белгілі спортшыға қатысты
азаматтық іс жайлы сотқа телефон шалғаны үшін қызметінен кеткендігі туралы
баспасөз жарияланғанды, сотты қандай дәрежеде сыйлау керек екендігін
осындай мысалдан көруге болады.
Жаңа заң судья лауазымына кандидаттарды іріктеуде конкрустық негізде
өткізеді. Оның үстіне, судьялық кандидаттарды іріктеуге соттардың жалпы
отырысы арқылы судьялар да тікелей қатысатын болды. Мұндай жағдайларда
судьялыққа кездейсоқ адамның өтуіне тыйым салынады. Белгілі қоғамда өмір
сүріп отырғаннан кейін қандай биік лауазымды адам болса да абсалюттік түрде
тәуелсіз болуы мүмкін емес. Судья да осындай. Судья сот істерін қарау
кезінде заңдылықты бұзғаны үшін, судья әдебіне қайшы келетін теріс қылық
жасағаны үшін, еңбек тәртібін өрескел бұзғаны үшін тәртіптік
жауапкершілікке тартылып оған судья қызметінен де босатылуыға дейін шаралар
қолданылуы мүмкін. Судьяларды материалдық қамтамасыз етуге де заң жете
назар аударып отыр. Судьяларды материалдық қамтамасыз ету оның мәртебесіне
сай болуға және сот төрелігін толық әрі тәуелсіз қамтамасыз етуге
жеткілікті болуға тиіс екені баса көрсетіліп судьялардың еңбегіне ақы
төлеуді Конститутцияның 44 бабының 9 тармағына сай ҚР Президенті
белгілейтінін бекітті.
2 Сот билігі – мемлекеттік биліктің бір тармағы ретінде
2.1 Сот билігі: ұғымы, мәні, билік бөлісу жүйесіндегі орны
Қазақстандағы соттар мен сот төрелігіне республика Конститутциясы сот
билігінің мемлекеттік билікті бөлісу жүйесіндегі орнын, оның белгіленуін,
қалыптасу принциптері мен қызметін айқындайтын бөлім арнаған. Демек, ҚР
Конститутциясы сот билігінің конститутциялық негізін белгілейді.
Конститутциялық қағидалар Президенттің 1995 жылғы 20 желтоқсандағы ҚР
соттар және судьялардың мәртебесі туралы конститутциялық заң күші бар
Жарлығымен нақтыланған [10].
Сот билігі ҚР мемлекеттік биліктің жеке тармағы болып табылады. Ол
республика атынан ешкімнің еркінен тәуелсіз және тек қана сот арқылы жүзеге
асырылады. Сот билігі азаматтардың, олардың бірлестіктерінің құқықтары мен
бостандықтарын және мемлекеттік органдардың, ұйымдардың заңды мүдделерін
қорғайды, ҚР Конститутциясының, заңдарының, өзге де нормативтік құқықтық
актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын көздейді. Демек, ҚР
Конститутциясына сай сот азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін қорғайды. Бұл республика соты ҚР азаматтары еместердің- шетел
азаматтарының, азаматығы жоқтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделеріне қатысты мәселелерді қарамайды дегенді білдіре ме? әрине,
білдірмейді. Шет елдіктер мен азаматтығы жоқтар, егер Конститутцияда,
заңдар мен халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, республикада
азаматтарға белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ
міндеттілік атқарады (12 баптың 4 тармағы). Конститутцияда Қазақстан
азаматтығына қарамастан әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот
арқылы қорғалуына құқығы бар екендігі тура көрсетілген (13 баптың 2
тармағы). Кейбір жағдайларда Конститутция ҚР азаматтары еместердің
құқықтары мен бостандықтарына қатысты мәселелерді қараудың өзге де
тәртібін қарастырған. Айталық, мысалы, республика аумағындағы шет елдік
діни бірлестіктердің қызметі республиканың мемлекеттік органдарының
келісімімен жүзеге асырылады. Тиісінше, мұндай жағдайда мәселе сот
тәртібімен емес, әкімшілік тәртібімен шешілуі мүмкін. Шет елдік
азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғаудың сот тәртібімен
шешілмейтін өзге де тәсілдері болуы мүмкін.
Сот мемлекеттік органдардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғайды.
Ол туралы Президенттің ҚР соттар мен судьялардың мәртебесі туралы
конститутциялық заң күші бар Жарлығында айтылған. Мемлекеттік органдардың
құқықтары мен заңды мүдделерін азаматтар, басқа да мемлекеттік органдар,
қоғамдық бірлестіктер бұзуы мүмкін. Демек, Конститутция қоғамдық
бірлестіктердің мемлекеттік органдар ісіне араласуға жол берілген жағдайда
олар сот арқылы өз құқықтары мен мүдделерін қорғауға құқылы.
Конститутцияда ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін соттың
қорғайтындығы жазылған. Бұл қағиданы былайша түсінген жөн. Сот:1)
мемлкеттің ұйымдардың мемлекеттік емес кәсіпорындардың, мекемелер мен
ұйымдардың; 2) мемлекеттік емес кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың
құқықтары мен заңды мүделерін қорғайды. Ұйымдардың құқықтары мен заңды
мүдделерін кең мағынада мемлекеттік органдар, ұйымдар, қоғамдық
бірлестіктер, азаматтар, шет ел азаматтары және тағы басқалары бұзуы мүмкін
[11, 25б].
ҚР Конститутциясы сотқа ҚР Конститутциясының, заңдарының, өзге де
нормативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын
қамтамасыз етуді міндеттейді. Сот бірінші кезекті Конститутцияның
орындалуын қамтамасыз етуі тиіс. Бұл міндетті сот әр түрлі тәсілдерімен
орындайды. Нақты қылмыстық, азаматтық және басқа істерді қараған кезде
Конститутция нормаларын тікелей қолдану маңызды тәсілдердің бірі болып
табылады. Сот төрелігін атқара отырып, соттың қолданылып жүрген құқық
нормаларының мәнін, атап айтқанда- Қазақстанның конститутциялық
нормаларының, заңдарының, өзге де нормативтік құқықтық актілерінің,
халықаралық шарттарының мәнін бағалай білуі және қажетті жағдайда
республика Конститутциясын қолдана білуі тиіс.
ҚР Конститутциясына сәйкес әр азамат өзінің туған тілін пайдалануына
құқылы. Осы конститутциялық қағида іске қатысушы адамдардың өтініші бойынша
соттта олардың мәлімдеме жасау, түсініктеме мен айғақ беру, сотта туған
тілінде сөйлеу құқығын қамтамасыз етуге міндеттейді. Азаматтардың қоғамдық
бірлестіктерді тіркеу не қоғамдық бірлестіктерді тарату туралы мүдделі
адамдардың өтініштеріне қарсылық білдірілуіне байланысты шағымды қарау
кезінде Конститутцияның 5 бабының 3 бөлігіне сәйкес мақсаты мен әрекеті
конститутциялық құрылысты күштеп өзгертуге, республиканың тұтастығын
бұзуды, мемлекеттік қауіпсіздікке нұқсан келтіруді, әлеуметтік, нәсілдік,
ұлтттық, дәни, топтық-тектік, және рулық алауыздықты қоздыруды және тағы
басқаларын көздейтін қоғамдық бірлестіктер құруға және олардың қызметіне
тыйым салатындығын назарда ұстаған жөн.Конститутцияға сәйкес барлық заңдар,
Қазақстан қатысушы болып табылатын халықаралық шарттар жарияланады.
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын және міндеттерін қорғауға
қатысты заңдармен бірге, өзге де нормативтік құқықтық актілердің ресми
жариялануы оларды қолдаудың міндетті шарты болып табылады. Осы
конститутциялық қағидаға сәйкес соттардың өздерінің шешімдерін
жарияланбаған нормативтік актілерге негіздеуге құқығы жоқ. Конститутцияның
орындалуын қамтамасыз етудің басқа бір тәсілі, Конститутцияда көзделген
жағдайда, Конститутциялық кеңеске жүгінудің конститутциялық құқығын сот
арқылы жүзеге асыру болып табылады. Соттардың адамдар мен азаматтардың
Конститутцияда бекітілген құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін
заңдары және өзге де нормативтік құқықтық актілерді қолдануына құқығы
жоқ. Егер сот қолданылуға жататын заң немесе өзге де нормативтік
құқықтық акт адамдар мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына
нұқсан келтіреді деп тапса, ол іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұрып, осы
актінің Конститутцияға сәйкес келмейтіндігін тану туралы ұсыныспен
Конститутциялық кеңеске жүгінуге міндетті
Сот билігі ҚР Конститутциясының, заңдарының, өзге де нормативтік
құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының негізінде туындайтын барлық
істер мен дауларды қамтиды (Конститутцияның 76-бабы). Осы конститутциялық
қағида, басқа нормативтік құқықтық актілер сияқты сотқа жүгінудің заңдық
негізі болып табылады. Құқықтарды, бостандықтар мен заңды мүдделерді
қорғау мақсатында сотқа жүгіну үшін заңдық негіз ретінде қызмет ете алатын
құқықтық нормалардың ішінде, Конститутция бірінші орында тұрады. Осымен-ақ
Конститутцияның, оның нормаларының тікелей қолданылатынын және соттардың
нақты істерді қарау кезінде оны қолдана алтындығын көрсетеді. Аталған
конститутциялық норма- істің әр санатының: қылмыстық, азаматтық, шаруашылық
істердің қаралуына орай қолданылғанда нақтылауды қажет етеді. [1]
Сот басшылық ететін келесі қайнар көз- заңдар болып табылады. Осы
ретте конститутциялық заң аталған жоқ. Осыған қарамастан, конститутциялық
заң да сот қызметінің құқықтық негізі ретінде қызмет етеді. Даулар мен
істер аталғаннан өзге нормативтік құқықтық актілер (Президенттің
жарлықтары, Үкіметтің қаулылары және т.б.), республиканың шарттары
негізінде де туындауы мүмкін. Конститутциялық нормалар үстемдік етеді және
оның жоғары заңдық күші болады. Сондықтан судья сот төрелігі кезінде тек
Конститутция мен заңдарға ғана бағынады.
Сот билігі сот ісін жүргізудің заңмен белгіленген азаматтық, қылмыстық
және өзге де нысандары арқылы жүзеге асырылады. Өзгелерге, атап айтқанда,
әкімшілік істер жөніндегі сот ісін жүргізу жатады. Соттың шешімдерін,
үкімдерін, өзге де қаулыларын, сондай-ақ олардың заңды өкімдерін,
талаптарын, тапсырмаларын және басқа да өтініштерін барлық мемлекеттік
органдар мен ұйымдар сияқты мемлекеттік емес ұйымдар, лауазымды адамдар,
азаматтар, шет ел азаматтары және азаматтығы жоқтар орындауға міндетті.
Аталған актілерді орындамау заңды бұзғандықтың және сотты
құрметтемеушіліктің көрінісі болып табылады. ҚР Қылмыстық кодексі бойынша
мемлекеттік немесе мемлекеттік емес ұйымдардың лауазымды адамдардың сот
үкімін немесе шешімін орындаудан жалтарғаны үшін қылмыстық жауаптылық
көзделген. Заң сотты құрметтемеудің басқа да көріністері үшін де заңдық
жауаптылықты қарастырған.
ҚР сот билігі тұрақты судьялар, сондай-ақ заңда көзделген жағдайларда
және тәртіппен қылмыстық сот ісін жүргізуге тартылған алқа заседательдері
арқылы соттарға ғана тиесілі.
ҚР сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Соттың ерекше
өкілеттігін басқа органдарға беруді көздейтін заң актілерін шығаруға тыйым
салады. Ешқандай өзге органдар мен тұлғалардың судья өкілеттігін немесе сот
билігі функцияларын иеленуге құқығы жоқ сот ісін қарау тәртібі мен
қаралуға тиіс өтініштерді, арыздар мен шағымдарды басқа ешқандай органның,
лауазымды немесе өзге де адамдардың немесе бақылауға алуына болмайды.
Сот билігі ҚР атынан жүзеге асырылады және азаматтар мен ұйымдардың
құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауға республика
Конститутциясының, заңдарының, өзге де нормативтік құқықтық актілерінің,
халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуге қызмет етеді. Әркімге
мемлекеттік органдардың, ұймдардың және өзге де адамдардың республиканың
Конститутциясында және заңдарында көзделген құқықтарға, бостандықтар мен
заңды мүдделерге нұқсан келтіретін немесе оларды шектейтін кез келген
заңсыз шешімдері мен іс-қимылдарынан сот арқылы қорғалуға кепілдік
беріледі. Ешкімді де оның ісін заңның барлық талаптары мен әділеттілікті
сақтай отырып құзыретті, тәуелсіз және алаламайтын соттың қарау құқығынан
айруға болмайды [12, 398б].
Сот билігі азаматтық, қылмыстық және заңда белгіленген өзге де сот
ісін жүргізу нысандары арқылы жүзеге асырылады. Судьялар сот төрелігін
іске асыру кезінде тәуелсіз және тек Конститутция мен заңға ғана бағынады.
Судьялардың мәртебесі мен тәуелсіздігіне нұқсан келтіретін заңдарды немесе
өзге де нормативтік құқықтық актілерді қабылдауға жол берілмейді. Сот
төрелігін іске асыруда сот қызметіне қандай да бір араласуға жол берілмейді
және заң бойынша жауапкершілікке әкеп соғады. Нақты істер бойынша судьялар
есеп бермейді. Сот шешімдері мен судьялардың өз өкілеттіктерін жүзеге
асыру кезіндегі талаптарын барлық мемлекеттік органдар мен олардың
лауазымды адамдарды, жекек және заңды тұлғалар орындауға міндетті. Сот
шешімдері мен судьяның талаптарын орындамау заңмен белгіленген
жауапкершілікке әкеп соғады.
2.2 Қазақстан Республикасындағы соттар жүйесі
ҚР сот жүйесін ҚР Жоғарғы соты және ҚР Конститутциясына және осы
конститутциялық заңға сәйкес құрылатын жергілікті соттар құрайды.
Жергілікті сотқа мыналар жатады:
1) облыстық және оларға теңестірілген соттар (республика
астанасының қалалық соты, республикалық маңызы бар қалалық
соттар, мамандандырылған сот, ҚР әскерлерінің әскери соты,
және басқалар);
2) аудандық және оларға теңестірілген соттар (қалалық,
ауданаралық, мамандандырылған сот, гарнизонның әскери соты
және басқалар);
3) ҚР мамандандырылған (әскери, экономикалық, әкімшілік,
кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі және басқалар)
соттар құрылуы мүмкін.
ҚР Конститутциясы мемлекеттің бірыңғай сот жүйесін белгілейді, ҚР сот
жүйесін республиканың Жоғарғы соты және жергілікті соттары құрайды.
Жергілікті соттарға заңмен бекітілген облыстық және оған теңестірілген
соттар (Алматы қалалық соты, ҚР әскерлерінің Әскери соты), аудандық
(қалалық), әскери соттар жатады [13,74б].
ҚР Конститутциясы қандай атаумен болсын арнайы және төтенше соттарды
бекітуге тыйым салады. Кеңес өкіметі ХХ ғасырдың 20-30 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Қазақстан Республикасының Территориясындағы Сот жүйесінің даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1. 1 Ежелгі замандағы дәстүрлі құқық және сот
билігі ... ... ... ... ... ... ... . ... 9
1.2 Ресей құрамындағы билер
соты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Қазақ ССР-індегі Сот
билігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
1
1.4 Тәуелсіз Қазақстандағы сот
реформасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 12
2 Сот билігі – мемлекеттік биліктің бір тармағы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.1 Сот билігі: ұғымы, мәні, билік бөлісу жүйесіндегі
орны ... ... ... ... ... ..19
2.2 Қазақстанда сот билігін жүзеге асырушы – соттар, оның
жүйесі ... ... 22
2.3 Қазақстан Республикасының сот билігін ұйымдастыру мен жүзеге
асырудың құқықтық негіздерін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
3 Қазақстан Республикасы сот билігінің конституциялық кепілдіктерді
қамтамсыз етуі және судьяның
құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
3.1 Судья ұғымы: қалыптасуы мен даму кезеңдері және қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
3.2 Судьялардың құқықтық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3.3 Сот төрелігін Конституциялық принциптері мен өзге де
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
3.4 Сот жүйесінің даму мәселелері. Алқабилер
институты ... ... ... ... ... ... 50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...57
Пайдаланылған дерек көздер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
61
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады: оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары деп жариялағаны белгілі. Республикада мемлекеттік билік
заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну, олардың тежемелік әрі
тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес
жүзеге асырылады.
Осы Конституциялық тұжырымға орай мемлекеттік биліктің барлық
институттарының үйлесімді істеуі ерекше маңызға ие болады, себебі билік
тармақтарының келісе, түсінісе атқарған іс-қимылы ғана мемлекетің,
қоғамның, адам мен азаматтың өзара қарым-қатынасында пәтуаластыққа, баянды
ынтымақтастыққа қол жеткізеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан
халқына арналған жолдауында: - Алайда біздің бүгін қоғамымыздағы саяси
реформаның қарқыны экономикалық өзгерістеріміздің ауқымынан біршама
кейіндеп қалғанын мойындауымыз керек- деп көрсете келе, мемлекетіміздің
саяси жүйесін демократияландырудың бірнеше негізгі бағыттарының ішінде
бірінші кезекте сот жүйесінің тәуелсіздігін нығайту, құқықтық реформа
жүргізу мәселелерін айтады [1].
Сондықтан да Қазақстан мемлекеттігінің қазіргі қалыптасуы, дамуы және
жетілуі жағдайында, ең алдымен, мемлекеттік биліктің барлық тетіктерінің
жан-жақты жұмыс істеуіне қол жеткізетін аса маңызды құрал ретінде сот
билігі тармағының рөлі мен маңызын жаңа сапада зерттеу қажеттігі туып отыр,
бұл өз кезегінде Қазақстан Республикасының Негізгі заңының 1-бабында
жарияланған конституциялық негіздеменің лайықты жүзеге асуын қамтамасыз
ететін қажетті фактор да болуға тиіс [2].
Демек, тәуелсіздікке қол жеткізген егеменді Қазақстандағы сот
құрылысы, сотта іс жүргізу, сондай-ақ судья ісіндегі кәсіпқойлықты,
тәуелсіздікті дамыту мәселелерін кешенді зерттеудің ғылыми-құқықтық және
теориялық-тәжірибелік тұрғыдағы өзектілігі мен маңыздылығына баса көңіл
бөлу керек, бұл жерде қазір қолданылып жүрген Конституцияда көрініс тапқан
идеялар, қағидалар мен ережелер және болашақтағы болжамды істер мен жаңа
ағымдар, соның ішінде қоғамның дамуы мен мемлекетті басқарудың логикалық,
ғылыми-теориялық негіздерімен және парасат-пайымды қажеттіліктерімен
тікелей байланысты қоғамдық қатынастарды құқықтық жолмен реттеуді
жақсартуға бағытталған заңдылықтарды жетілдіру саласындағы жаңа бағыттар
ескеріліп, негізге алынуға тиіс.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаттары мен міндеттері:
- Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік биліктің бір саласы сот
тармағының жүйесі мен қызметін жетілдірудің ұйымдастырушылық-құқықтық
негіздерін зерделеу;
- мемлекеттік билік мақсаты болып табылатын адам мен азаматтың
конституциялық мәртебесін мейлінше толық түрде жүзеге асыратын құрылымдар
ретіндегі сот органдарының мәні мен олардың іс-тәжірибесін зерттеу;
- дипломдық жұмыста зерттеліп отырған мәселелер негізінде сот билігі
конституциялық-құқықтық жағынан жан-жақты дамып және сол арқылы биліктің
бөліну принципінің тиімділігін қамтамасыз етіп отырған демократиялық
құқықтық мемлекетте аталған биліктің жұмыс істеуінің оң тәжірибесін
зерттеу;
- Қазақстан Республикасындағы судья мәртебесін кешенді түрде жан-жақты
зерттеп талдау, судьяның құқықтық жүйедегі орнын айқындау;
- Сот жүйесінің даму мәселелері мен алқабилер институтын айқындау.
Жоғарыда аталған мәселелерді зерттеудің басты мақсатын айқындай келіп,
бұл мәселелерді теориялық-құқықтық тұрғыда жүзеге асырудың негізгі
міндеттері мыналар:
- сот жүйесі органдарының ұйымдастырылуы мен қызметінің конституциялық-
құқықтық негіздеріне талдау жасау және оларды құқықтық мемлекет пен
демократиялық азаматтық қоғамды қалыптастыру міндеттерін ескере отырып, жан-
жақты дамыту;
- сот құрылысы, сотта іс жүргізу жүзеге асыру жөніндегі қолданылып
жүрген заңдардың теориялық-құқықтық идеяларын, қағидалары мен ережелерін
онан әрі дамыту;
- Қазақстан Республикасы құқықтық жүйесіндегі судья мәртебесінің
ерекшелігін анықтау;
- мемлекеттік биліктің заң және сот билігі тармақтарының арасындағы
өзара қарым-қатынастарды сапалық жағынан жаңа деңгейде үйлестіру;
- мемлекеттік биліктің сот және атқарушы тармақтарының арасындағы
өзара қарым-қатынастардың өзекті мәселелерін зерттеп, айқындау.
Зерттеудің объектісі мен пәні. Тәуелсіз егеменді Қазақстан
Республикасындағы сот құрылысын, сотта іс жүргізуді, сот төрелігін жүзеге
асыру принциптерін дамытудың өзекті мәселелері зерттеу жұмысының объектісі
болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы сот реформасының жай-күйін нақты іске
айналдырудың конституциялық-құқықтық негіздері, сол сияқты 1995 жылғы
Қазақстан Республикасының Конституциясының идеялары, қағидалары мен
ережелері, барлық мемлекеттік билік құрылымдарының қарым-қатынасының
сапалық жағынан жаңа жағдайлары, нысандары мен әдістерінің болжамды
болашақтары зерттеу жұмысының пәні қызметін атқарады.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасындағы адам құқықтары мен
бостандықтарын қорғаудың сот механизмі, оның ерекшеліктері белгіленіп отыр.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздері. Қазақстан
Республикасы Президентінің 1994 жылғы 12 ақпандағы жарлығымен бекітілген
Сот-құқықтық реформасы Мемлекеттік бағдарламасы, осы бағдарламаның екінші
кезеңін орындау барысында өткізіліп жатқан шаралар, сол сияқты Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың сот-құқықтық реформаны жүзеге
асыру жолдарын көрсеткен еңбектері; әсіресе сот құрылысына, сотта іс
жүргізуге, сот төрелігін жүзеге асыру принциптеріне айрықша көңіл бөле
отырып, мемлекеттік билікті үш тармаққа бөлу принципінің теориясы мен
тәжірибелеріне арналған ғалым-заңгерлердің еңбектері зерттеудің әдістемелік
және теориялық негіздерін құрайды.
Осы жұмысты жазу кезінде көптеген арнаулы ғылыми, ғылыми-көпшілік
әдебиеттер, мемлекет пен құқық теориясы мен тәжірибелеріне, Қазақстан
Республикасының конституциялық құқығына, шетелдік мемлекеттердің
конституциялық құқығына арналған әдебиеттер, бұқаралық ақпарат құралдарының
мағлұматтары пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңыздылығы. Мемлекеттік
биліктің үш тармаққа бөлінуінің теориясы мен тәжірибесін жетілдірудің
өзекті мәселелерін ескере отырып, зерттеудің қорытындылары заң ғылымының
бірқатар салаларын одан әрі дамытуға, жаңа әдістемелік оқу құралдарын
дайындауға, заңгерлерді даярлауға, сол сияқты Қазақстан Республикасында
жалпы құқықтық білім беру жұмыстарын ұйымдастыруға оң әсер етеді, тиісінше
қолданысқа ие болады.
Дипломдық жұмыстың құрылым. Еңбек кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған дерек көздер тізімінен тұрады.
1 Қазақстан Республикасының Территориясындағы Сот жүйесінің даму
тарихы
2. 1 Ежелгі замандағы дәстүрлі құқық және сот билігі
Жыл санауымызға дейінгі 6-5 ғасырдан бастап Алтай тауынан Қара теңізге
дейінгі аралықтағы байтақ өлкеде мемлекет құрған Сақ, Ғұн, Үйсін, Түргеш,
Қарлұқ, Қарахан, Алтын Орда, Дешті Қыпшақ конфедерациясында хандық құрған
Қазақ елінің өзінің қоғамдық құрылысына, әдеп-ғұрпына лайықты заңы соған
бейімделген сот билігі, билеғр ережесі кодексі болған.
Үш мың жылдық мәдениеті мен тарихы бар. Қытай мемлекетінің бұдан 2200
жыл бұрын жазылған Ханнама деген құжаттық жылнамасында қазақ сотының
ереже үлгілеріне қатысты мынадай деректер бар: Сақ, Үйсін елдерінде күннің
құны бір түйе немесе 11-12 кез мата, құлдың құны бір атан немесе бір ат
болады екен. Осы елдің заңына бағып алған баланы құл етіп сатып жіберуге,
кепілге қоюға болмайды. Әрі оны ауыстыратын құн емес, сүтақы деп аталады,-
делінген. Сонымен қатар: Ғұндар мен Үйсіндер ағасы өлсе оның әйелін інісі,
інісі өлсе жесіріне ағасы әмеңгерлік ететін заңдары бар. Бұл олардың тұқым-
жұрағатының құрып жоғалуының алдын алуды, сондай-ақ, рулық түзімді қорғауды
көздеген әлеуметтік заң, жарғы еді. Оларда табиғатқа табынған, жазбаша іс-
қағаздарға бой ұрмаған бейресми заңдары бартын. Мәселен қылмыс түріне қарай
өлімге үкім ету, айыбы үшін мал-мүлкін алу, тәнін кесу сияқты жазалары бар
еді-деп жазылған. Бұл заң жарғылары жыл санауымыздағы 18-19 ғасырдағы
билер ережесінен өзінің жалғасын тапқан. [3]
Біздің жыл санауымыздағы 500 жылдары тарих сахнасына Ғұндар мен
Үйсіндердің тікелей ұрпақтары ретінде шыққан Түріктер бұрыннан келе жатқан
билер ережесін, заң, жарғыларды одан сайын нығайтты. Бұған Евразия
тарихының атасы Лев Гумилевтың Көне Түріктер деген еңбегінде аталған заң
ережелері дәлел. Бұлар да 18 ғасырда жасалған Жеті Жарғы заңдар
ережесінен сол қалпында орын алған. Түркі тектес халықтарға ортақ
Оғызнама, Китабу дәдәм Коркут деген тарихи әфсаналарда 9-10 ғасырларда
ғұмыр кешкен Қорқыт Қарақожа ұлының салттық жарғылары да сақталып, бізге
жеткен. Ол қазіргі Қазақ жеріндегі Жетісу, Ұлытау, Ертіс өңірлерінде хандық
құрған инал, Көлеркен, Қаңлықожа деген үш ханға бас уәзір болған ірі қоғам
қайраткері. Қорқыттан қалған заң жарғылардың бізге жеткен мазмұны:
атамекенді жер ұйық деп білу, оны жаудан қорғау, жер-суды белгілі
тәртіппен пайдалану, дау-жанжалды ақылмен шешу, кінәліні жазасыз қалдырмау
туралы үзінділер.
Түркілерден кейін қазақ жеріндегі бірнеше ұсақ хандықтарға бөлінген
ұлыстардың басын біріктіріп, үлкен империя ұрағн Шыңғысханның қоғамдық
дәуірінде көшпелі қоғамға тән әдет-ғұрыптық заңдар одан сайын кемелдене
түсті. Шыңғысханға бас уәзір болған Майқы би қазақтың Үйсін тайпасынан
сайланған еді. Сегіз ғасырдан бері сақталып келе жатқан Түгел сөздің түбі
бір, түп атасы Майқы би деген аталы сқзге қазақ халқы мұрагер болып отыр.
Монғолдың құпия шежіресі мен әйгілі тарихшы Рашид-Ад-Диннің Жамиғат-
ат-тауарих деген құнды еңбегінде Майқы би қалдырған мемлекеттік құқық
зыңының жеті түрлі ережесі көрсетілген. Олардың қысқаша мазмұны: 1) Адам
құны туралы; 2) Жесірлер мен неке туралы; 3) Жер иелігі мен бөлісі туралы;
4) Ұрлық туралы; 5) Барымта туралы; 6) Дау-шарлар туралы; 7) Мал құны
туралы заң жарғыларына сипаттама берілген. Осыған лайықты сот билігі
болған.
1456 жылы жеке хандық ретінде мемлекет болып құрылғаннан кейінгі Қазақ
елінің тарихында және заң жарғылары мен билер ережесінде Қасым ханның
қасқа жолы деген жарғының алар орны ерекше. Қасым хан мемлекеттің ішкі-
сыртқы саяси жағдайын, халық бұқарасымен билер сотының іс жүргізу байыбын
жете қарап, ежелден келе жатқан әдет-ғұрып, ереже тәртіпке маңызды
өзгерістер енгізді мұндағы басты-басты заң ережесінің бес қағидасы:
1. Мүлік заңы (мал, мүлік, жер дауын шешу ережелері);
2. Қылмыс заңы (кісі өлтіру, ел шабу, мал талау, ұрлық қылмыстарына
жаза);
3. Әскери заң (қосын құру, аламан міндеті, қара қазан, ердің құны,
тұлпар ат);
4. Елшілік жоралары (майталмандық, шешендік, халықаралық қатынастарда
сыпайылық, әдептілік)
5. Жұртшылық заңы (мүлік тарту, ас, той, мереке үстіндегі ережелер,
жасауыл, бөкеуіл, тұтқауылдардың міндеті).
Бес түзілімнен тұратын осы жарғыны қазіргі Қазақстан Республикасының
сот құрылысындағы іс жүргізу инстацияларының атқарып отырған заң жүйесімен
салыстыра қараса, бір-бірінен алшақ кетпейді. Бұдан кейін Есім ханның ескі
жолы деген атаумен тарихта қалған заң ережесі өмірге келді.(1600-1650
жылдар). Мұндағы Қасым ханның Қасқа жолына қосылған жаңа заң ережесі.
хан болсын, ханға лайық заң болсын,
Би болсын, би түсетін үй болсын
Абыз болсын, абыз сайлау парыз болсын [4, 71б]
Батыр болысн, жарық жолы мақұл болсын- деген саяси-әлеуметтік,
әскери және сот істеріне қатысты төрт салаға бөлінген. 17 ғасырдың соңында
Әз Тәуке хан үш жүздің ұлы билері Төле би, Қазыбек би, Әйтеке бимен кеңесе
отырып, билер сотының тәжірибесі, кесімді биліктер, шежірелік мәні бар.
Шешендік сөздер үлгісін жинақтап бекітті. Әрбір руға билік жүргізген билер
мен батырлардың саяси рөлін, іргелі елдермен дипломатиялық және сауда
қатынасын нығайтуға арналған заңдар мен жазба актілер қосылды. Бұл заң
ережелері тарихқа Жеті жарғы деген атпен енді.
1.2 Ресей құрамындағы билер соты
Қазақ елі Ресей империясына қараған 18 ғасырдың соңы мен 19 ғасырдың
басында билер сотымен қоса Ресей мемлекетінің заңдары да біртұтас
қолданылды.Патшалық Ресей қазақ қоғамындағы осы дәстүрлі заңдарды өз
мүддесіне пайдалануға тырысты, қазақтың жерін отарлау саясатымен бағындыра
бастады. 1786 жылдың 23 желтоқсаны күні екінші Екатерина қырғыз (қазақ)
даласында шекаралық сот құруға жарлық берді. Сол кездегі Орынбор генерал-
губернаторы А.О.Игельстромның жасаған жобасы бойынша қазақтың тайпалық
одағындағы әрбір ру басшылары жергілікті ру сотының төрағасы болып бекіді.
Төрағаның хатшылық молда атқарса, алты қазақ старшыны кеңесші, екі орыс,
екі татар халқынан төрт адам бақылаушы болып тағайындалған.
Қазақ даласын басқару жөніндегі Сперанскидің 1822 жылы 22 маусымда
жарық көрген Выписка из устава о сибирских киргизах деген жарлығының бес
тарауы қазақ даласын басқарудағы сот жүйесіне арналған. 1867 жылы 11
шілдедегі Выписка из проекта положения об управлении Семиречинской и
Сырдарьинской областей деген мемлекеттік құжаттың Устроства суда деген
тарауындағы сот істерін қарайтын ереже баптарында Қазақ халық сотының
атқаратын міндеттері көрсетілген. Мәселен Жетісу, Сырдария облыстарына
арналып жасалған сот істеріне қатысты ережедегі қылмыстық іс қарау бөлігі
мен халық сотының атқаратын міндеті- билерді сайлау мен билердің дәстүрлі
әдеп-ғұрыптарға сай сот істерін жүргізу тәртібін бекіткен 1868 жылы 21
қазанда жарық көрген Выписка из временного положения об управлении
Уральской, Тургайской, Акмолинской, Семипалатинской областях деген Ресей
жарлығында қазіргі батыс, орталық, солтүстік, шығыс Қазақстан
облыстарындағы құрылымдары жүйеленді. 1884 жылы 18 тамызда Омбы қаласында
дала генерал-губернаторы, генерал-лейтенант Колпаковскидің бекітуімен
жарияланған Правила для руководства чрезвучайных периодических сьездаз для
разбора взаимных притензии киргиз Семипалатинской и Семиреченской областей
по делам, подлежащих ведению этих сьездов деген ережеде аталған екі
облыстың арасында өрбіген қылмыстық, азаматтық істер жөніндегі дауларды
дәстүрлі құқық заңдары мен империя атынан шыққан заң нормаларына сәйкес
шешіп отырған.
Бұл ереже үлгілеріне 1865 жылы мамыр айында Семейде өткен халық
сотының сьезі, 1869 жылы 16-19 тамыздағы Верный мен Тоқмақ уезі арасында
өткен төтенше сьезде 1885 жылы мамырдағы Қармола ережесі 1887 жылы 23
тамызда Қапалда өткен Абакум төтенше сьезінің қаулылары дәлел [5, 26б].
1.3 Қазақ ССР-індегі Сот билігі
Пролеториат диктатурасы орнаған 1917 жылдың 24 қарашасында Халық
комиссарлар кеңесі Ресейдің сот жүйесін реформалаған Сот туралы декреті
шықты. Бұл жарлық буржуазиялық-капиталистік қоғамға тән барлық сот
құрылыстарын, соның ішінде қазақтың билер сотын да жойды. Алайда билер
сотының өз дәрежесінде іс жүргізетін бірден бір сот инстанциясы екенін
дәлелдеген белгілі мемлекет, қоғам қайраткері заңгерлер: Әлихан Бөкейханов,
Ахмет Байтұрсынов, Барлыбек Сыртанов, Ахмет Бірімжановтың қазақ еліне тән
құқықтық жүйе, сот құрылымы туралы ұсыныстары мемлекет тарапынан еленбеді.
1919 жылдың 10 шілдесі күні жаңа үкіметтің Қазақ өлкесін басқару жөніндегі
революциялық комитет құру туралы декреті шықты. 1993 жылдың 11 сәуірі күні
БОАК-тың қаулысымен РСФСР құрамында қырғыз (қазақ) бөлімінің Жоғарғы соты
құрылды. БОАК-ың төрағасы М.Калинин, хатшысы Т.Сафронов қол қойған РСФСР
Жоғарғы соты қырғыз бөлімінің ережесі туралы 268 тарихи құжаты шықты.
Бұл құжаттағы ережелер кеңестік дәуірдегі Қазақ сотының негізгі
құрылымы ретінде 1936 жылға дейін маңызды роль атқарды. 1937 жылы 26
наурызда қабылданған кеңестік социалистік Қазақстанның жаңа
Конститутциясында айтарлықтай өзгеріс болған жоқ. 1959 жылы Қазақ СССР-інің
Жоғарғы кеңесі Сот құрылымы туралы жаңа заң шығарып, Қазақ ССР-інің
Жоғарғы соты жанынан Пленум құрылды. Осы уақытқа дейін бұл құзырлы міндетті
РСФСР Жоғарғы соты атқарып келген болатын. Пленум республика аймағында сот
істеріне бақылау жасайтын ең жоғарғы инстанция болды [6].
1.4 Тәуелсіз Қазақстандағы сот реформасы
Егемен Қазақстандағы сот билігінің тәуелсіздігін жетілдірудің жолдарын
іздестіруде он жылдай уақыт өтті. Бұл уақыт тек қана сот билігін ғана емес,
жалпы, еліміздің тәуелсіздігін бекітудің, мемлекеттік билікті нығайтудың
заңдастырылған жолдарын іздестіру жылдары болып тарихқа енді. Бұл мезгілді
шартты түрде үш кезеңге бөлуге болады:
Бірінші кезең Республиканың тәуелсіздік алуына байланысты. Бұл жылдар
мемлекет билігін, оынң ішінде сот билігін партия және басқа да ұйымдардың
ықпалынан шығаруға бағытталған құқықтық реформалардың концепциясы жасала
бастады. 1993 жылы қабылданған республика Конститутциясында сот билігі
Конститутциялық сотқа және Жоғары төрелік сотқа, сондай-ақ заң бойынша
құрылатын төменгі соттарға тиесілі екені көрсетілген, сот билігінің өзге
мемлекеттік биліктердің қатарында екендігіне кепілдік берілді. Аталған
Конститутция судьялардың сайлануы мерзімін он жылға дейін ұзартты.
Бұл кездері Жоғарғы сот және облыстық соттардың судьяларын Қазақстан
республикасының Жоғарғы кеңесі, ал аудандық (қалалық) соттардың судьяларын
облыстық кеңестер сайлайтын.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1994 жылғы 12 ақпандағы
қаулысымен бекітілген Қазақстан республикасындағы құқықтық реформаны
мемлекеттік бағдарламасын еліміздегі сот құрылымын реформалаудың жаңа
бағыттарын анықтап, соттар туралы және судьялардың мәртебесі жөнінде жаңа
заң қабылдануына алғашқы қадам жасалды;
Екінші кезең 1995 жылғы 30 тамызда референдумда қабылданған
мемлекеттің аңа Конститутциясының дүниеге келуінен басталды. Жаңа
Конститутция бойынша сот құрылымына тек республика Жоғарғы соты және
жергілікті соттар жататындығы белгіленіп, бұл соттар тұрақты судьялардан
тұратын болды. Сөйтіп бұрынғы Конститутциялық сот және Жоғарғы төрелік сот
таратылды. Судьялардың тәуелсіздігін қамтамасыз ету мақсатында алғаш рет
олардың сайлануының және тағайындалуының тәртібі бекітілді.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы сотының төрағасын, алқа төрағалараны
және судьяларын Жоғарғы сот кеңесінің кепілдемесіне негізделген республика
президентінің ұсынысымен Сенат сайласа, ал облыстық және оларға
теңестірілген соттардың төрағаларын, алқа төрағаларын және судьяларын
Жоғарғы сот кеңесінің кепілдемесі бойынша республика президенті
тағайындайтын болды.
Республиканың аудандық (қалалық) соттарының төрағалары мен судьяларын
әділет біліктілік алқасының кепілдемесі негізінде Әділет министрінің ұсынуы
бойынша республика Президенті тағайындау тәртібі бекітілді;
Үшінші кезең 2000 жылдың 1 қыркүйегіндегі Қазақстан Республикасының
Президентінің Қазақстан республикасының сот жүйесінің тәуелсіздігін
күшейту жөніндегі шаралар туралы Жарлығымен байланысты. Жарлықпен
республикадағы соттар қызметін материалдық- техникалық және өзгедей
қамтамасыз етуді жүзеге асыратын уәкілетті орган ретінде Қазақстан
Республикасының Жоғарғы соты жанындағы сот әкімшілігі жөніндегі комитет
құрылып, сот билігі атқарушы биліктің ықпалынан толығымен шығарылды.
Бұл Жарлық жалпы қоғам және соттар үшін үлкен прогрессивтік және
тарихи маңызы бар, сот тәуелсіздігі туралы көптен айтылып келе жатқан
проблеманы шешкен айтулы құжат болды.
Соттар қызметін қамтамасыз ету жөніндегі уәкілетті органның бірыңғай
бұл жүйесіне аталған комитет пен оның облыстарындағы (Астана және Алматы
қалаларындағы) әкімшелері кіреді. Уәкілетті органның қызметі соттардың
тәуелсіздігі мен сот төрелігі процесіне қол сұқпау принциптері сақтала
отырып атқарылатын болды. Аталған комитеттің төрағасын Жоғарғы сот
төрағасының ұсынысымен республика Президенті тағайындайды сот билігінің
дәйектілігі оның қабылдаған шешімдерінің орындалуы мен тікелей байланысты.
Сот биліктерін орындау жүйесін соттан бөліп алу көптеген сот шешімдерінің
орындалмай қалуына әкеп соқты. Бұл проблема атқару өндірі органының
мәртебесін арттыру жөнінде шаралар қабылдауды талап етті. Осы орайда
Қазақстан Республикасының президентінің 2001 жылғы 22 қаңтардағы Қазақстан
Республикасының құқық қорғау қызметін жетілдіру жөніндегі шаралар туралы
Жарлығымен атқарушылық өндірісті ұйымдастыру жүйесі Әділет министрлігінен
шығарылып Жоғарғы сот жанындағы сот әкімшілігі жөніндегі комитеттің
құрамына жеке Департамент ретінде енгізілді.
Республикадағы сот билігінің тәуелсіздігін бекітудегі атрихи маңызы
бар келесі тағы бір оқиға 2000 жылғы 25 желтоқсанда Қазақстан
Республикасындағы сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы
Конститутциялық заңның қабылдануы. Бұл заң судьялардың құқықтық мәртебесін
және жаңа сот жүйесін бекітіп, Жоғарғы сот төрағасының және жергілікті
соттар төрағаларының өкілеттіктерін кеңейтті. Сотқа судьялық қызметке
кандидаттарды іріктеуге соттардың жалпы отырысы арқылы судьялар да тікелей
қатысатын болды.
Қазақстан Републикасы сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады.
Соттың ерекше өкілеттігі басқа органдарға берілмейді және ешқандай өзге
орындар мен тұлғалардың судья өкілеттігін немесе сот билігі функцияларын
иеленуге құқығы жоқ. Судьялара сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз
және тек Конститутция мен заңға бағынады.
Қазақстан Республикасының сот жүйесін Қазақстан республикасы Жоғарғы
соты және жергілікті соттар құрайды.
Жергілікті соттарға:
- облыстық және оларға теңестірілген соттар, аудандық және
оларға теңестірілген соттар жатады.
Аудандық және оларға теңестірілген соттар бірінші инстанциядағы соттар
болып табылады. ҚР азаматтық және қылмыстық істердің 90 пайыздан астамын
қарайды. Аудандық сотта судья істерді жеке қарайды.
Елбасының 2001 жылғы 16 қаңтардағы Жарлығымен Алматы және Қарағанды
қалаларында мамандандырылған ауданаралық экономикалық соттар құрылды. Бұл
соттар экономикалық даулардың неғұрлым заңды шешім табуына әсер еткен
жағдайда мұндай соттарды республиканың Барлық облыс орталықтарында құру
көзделіп отыр. Сонымен қатар аудандық сотқа теңестірілген әкімшілік,
ювеналдық және өзге де мамандандырылған соттардың құрылуы қарастырылуда.
Облыстық сот және оған теңестірілген соттар органдары болып қадағалау,
азаматтық істер жөніндегі, қылмыстық істер жөніндегі алқалар және соттардың
жалпы отырысы болып саналады. Облыстық соттың азаматтық және қылмыстық
істер жөніндегі сот алқалары негізінен екінші сатыдағы апелляциялық соттар
болып табылады. Аталған алқалар күшіне енбеген сот шешімдеріне келтірілген
апелляциялық шағымдар, наразылықтар бойынша сот істерін қарайды. Сонымен
қатар, азаматтық және қылмыстық істер жөніндегі алқалар заңда белгіленген
оның қарауына жатқызылған сот істерін бірінші сатыдағы сот ретінде қарайды.
Облыстық соттың қадағалау алқасы сот алқаларында апелляциялық
тәртіппен қаралған істерді және аудандық соттың шешімдері күшіне енген
азаматтық және қылмыстық істерді қарайды. Қадағалау алқасын облыстық сот
төрағасы басқарады. ҚР Жоғарғы соты жалпы юрисдикция соттарының қарауына
жатқызылған азаматтық, қылмыстық және өзге істер бойынша жоғарғы сот органы
болып табылады.
Жоғарғы соттың жалпы сот отырысы жеке істер боыйынша сот төрелігіне
араласпайды. Ол сот тәжірибесін зерделеп, оны жинақтаудың қорытындылары
бойынша республика соттарының сот төрелігін жүзеге асыруы кезіндегі
звңдвлвқтвң сақталу мәселелерін қарайды және сот тәжірибесінде заңдардың
қолдану мәселелері бойынша түсіндірмелер беретін нормативтік қаулылар
қабылдайды. Сот отырысы сонымен қатар Жоғарғы сот жұмысыны ұйымдастыруға
байланысты өзге мәселелерді қарайды [7].
Сот жүйесі жаңа жағдайда.
1991 жылы қабылданған Қазақстан республикасының сот жүйесі мен
судьялардың мәртебесі туралы Қазақстан республикасының Конститутциялық
заңы сот реформасының жаңа кезеңге шығады.Бұл заңның өмірге келуіне
еліміздегі саяси, экономикалық және әлеуметтік қатынастардың терең
өзгерістерге ұшырауы және сот жүйесіне қойылатын талаптарды халықаралық
үлгіге неғұрлым жақындату сияқты өзекті мәселелер себеп болды. Мұқият
талқыланып барып қабылданған бұл заң еліміздің сот жүйесінің түйінді
тұстарын тарқатып, елеулі өзгерістер әкелді. Сондай-ақ соттардың ішкі
құрылымында да біраз өзгерістер кірді.
Қазақ елінің ғасырлар төрінен басталатын тарихын бүгінгі күндері
тереңнен зерттей бастағанда аңғаратынымыз, әдет-ғұрып заңдарын
пайдаланғанда халық өзі сайлаған, ел арасына қадірменді сыйлы билердің
орнының бөлек болғаны. Халық билерді ерекше құрмет тұтқан, билердің
билігіне бас ұрған. Содан да болар, би болсын, би түсетін үй болсын деп
оын дәріптеген. Қазақ халқы мемлекет ретінде хандық құрғанда да осы
билікпен қатар билер билігі де қатар дамып отырған. Ел аузында хандардың
айтқандары емес, би бабаларымыздың айтқандарының көп сақталуы тегін емес
еді. Кеңес өкіметі дәуірі- елді халық басқарады деген демократиялық ел
басқару принциптерін бүркемелеген- партия диктатурасы кезеңіне айналды.
Мемлекеттік билікті- заң шығарушы, орындау және сот биліктеріне бөлу-
буржуазиялық идиология деп жоққа шығарды [8, 62б].
Кеңес үкіметі тарағаннан кейін, егеменді Қазақстан сот билігінің
тәуелсіздігін жетілдірудің жолдарын іздестіруге өз бетімен кірісті.
Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейінгі жылдары республикада мемлекет
билігін, оның ішінде сот билігін партия және басқада ұйымдардың ықпалынан
шығаруға бағытталған құқықтық реформалардың концепциялары жасала бастады.
1993 жылы республика Конститутциясында сот билігі Конститутциялық сотқа,
Жоғарғы сотқа және Жоғарғы төрелік сотқа, сондай-ақ заң бойынша құрылатын
төменгі соттарға тиесілі екені көрсетіліп, сот билігінің өзге мемлекеттік
биліктердің қатарында екендігіне кепілдік берілді. Аталған конститутция
судьялардың сайлануы мерзімін он жылға дейін ұзартты. Бұл кездері Жоғарғы
сот және облыстық соттардың судьяларын ҚР Жоғарғы кеңесі, ал аудандық ,
қалалық соттардың судьяларын облыстық кеңестер сайлайтын.
ҚР Президентінің 1994 жылғы 12 ақпандағы қаулысымен бекітілген ҚР
құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасын еліміздегі сот құрылымын
реформалаудың жаңа бағыттарын анықтап, соттар туралы және судьялардың
мәртебесі жөнінде жаңа заң қабылдануына алғашқы қадам жасалды.1995 жылғы 30
тамызда референдумда қабылданған Конститутция бойынша сот құрылымына тек
республика Жоғарғы соты және жергілікті соттар жататындығы белгіленіп, бұл
соттар тұрақты судьялардан тұратын болды. Сөйтіп бұрынғы Конститутциялық
сот және Жоғарғы төреліксот таратылды. Судьялардың тәуелсіздігін қамтамасыз
ету мақсатында алғаш рет олардың сайлануының және тағайындалуының жаңа
тәрітібі бекітілді.
ҚР Жоғарғы сотының төрағасын, алқа төрағалараны және судьяларын
Жоғарғы сот кеңесінің кепілдемесіне негізделген республика Президентінің
ұсынысымен Сенат сайласа, ал облыстық және оларға теңестірілген соттардың
төрағалараны, алқа төрағаларын, алқа төрағаларын және судьяларын Жоғарғы
сот кеңесінің кепілдемесі бойынша республика Президенті тағайындайтын
болды.
Республиканың аудандық соттарының төрағалары мен судьяларын Әділет
біліктілік алқасының кепілдемесіне негізделген Әділет министрінің ұсынуы
бойынша республика Президентінің тағайындау тәртібі бекітілді. Сөйтіп
судьялардың сайлануы демократиялық принциптерге негізделіп, бұл мәселеде
шешуші роль Жоғарғы сот кеңесі мен Әділет біліктілік алқасына берілді. 2000
жылдың 1 қыркүйегінде ҚР Президентінің ҚР сот жүйесінің тәуелсіздігін
күшейту жөніндегі шаралар туралы Жарлығымен республикадағы сот
тәуелсіздігінің жаңа бір кезеңі басталды. Жарлықпен рспубликадағы соттар
қызметін материалдық техникалық және өзгедей қамтамасыз етуді жүзеге
асыратын уәкілетті орган ретінде ҚР Жоғарғы соты жанындағы сот әкімшілігі
жөніндегі комитет құрылып, сот билігі атқарушы биліктің ықпалынан толығымен
шығарылды. Бұл жарлық жалпы қоғам және соттар үшін үлкен прогрессивтік және
тарихи маңызы бар, сот тәуелсіздігі туралы маңызды құжат болды.
Соттар қызметін қымтамасыз ету жөніндегі уәкілетті органның бырыңғай
бұл жүйесіне арналған комитет пен оның облыстардағы әкімшілері кіреді.
Уәкілетті органның қызметі соттардың тәуелсіздігі мен сот төрелігі
процессіне қол сұқпау принциптері қатаң сақтала отырып анықталатын болды.
Аталған комитеттің төрағасын Жоғарғы сот төрағасының ұсынысымен республика
Президенті тағайындайды.
Сот билігінің дәйектілігі оның қабылдаған шешімдерінің орындалуымен
тікелей байланысты. Сот биліктерін орныдау жүйесін соттан бөліп алу
көптеген сот шешімдерінің орындалмай қалуына әкеліп соқты. Бұл проблема
атқару өндірісі органының әртебесін арттыру жөнінде шаралар қабылдауды
талап етті. Осы орайда ҚР Президентінің 2001 жылғы 22 қаңтардағы ҚР құқық
қорғау қызметін жетілдіру жөніндегі шаралар туралы Жарлығымен атқарушылық
өндірісті ұйымдастыру жүйесі Әділет министрлігінен шығарылып Жоғарғы сот
жанындағы сот әкімшілігі жөніндегі комитеттің құрамына жеке департамент
ретінде енгізілді [9, 61б].
Республикадағы сот билігінің тәуелсіздігін бекітудегі тарихи маңызы
бар келесі тағы бір оқиға 2000 жылғы 25 желтоқсандағы ҚР сот жүйесі мен
судьялардың мәртебесі туралы Конститутциялық заңның қабылдануы. Бұл заң
судьялардың құқықтық мәртебесін және жаңа сот жүйесін және сот жүйесін
бекітіп Жоғарғы сот төрағасының және жергілікті соттар төрағаларының
өкілдіктерін кеңейтті. Сонымен қатар, бұл Конститутциялық заң, облыстық
және Жоғарғы сот құрамындағы шаруашылық істер жөніндегі алқаға берді және
осы соттардағы президиум таратылып, оынң орнына қадағалау алқасы құрылды.
Жоғарғы соттың пленумы соттардың жалпы отырысы болып қайта құрылды.
ҚР сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Соттың ерекше өкілеттігі
басқа органдарға берілмейді және ешқандай өзге орындар мен тұлғалардың
судья өкілеттігін немесе сот иблігі функцияларын иеленуге құқығы жоқ.
Судьялар сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және тек Конститутция
мен заңға бағынады. Жаға заң бойынша ҚР сот жүйесін ҚР Жоғарғы соты және
жергілікті соттар құрайды.
Жергілікті соттарға:
- облыстық және оларға теңестірілген соттар, аудандық және
оларға теңестірілген соттар жатады
- аудандық және оларға теңестірілген соттар бірінші
инстанциядағы соттар болып табылады. ҚР азаматтық және
қылмыстық іс жүргізу заңдарына сәйкес аудандық сот азаматтық
істер мен қылмыстық істердің 90 пайыздан астамын қарайды.
Аудандық сотта істерді судья жеке қарайды.
Елбасының 2001 жылғы 16 қаңтардағы Жарлығымен Алматы және Қарағанды
қалаларында мамандандырылған ауданаралық экономикалық соттар құрылды. Бұл
соттар экономикалық дауларды неғұрлым заңды шешім табуына көптеген
жеңілдіктер алып келді, қазіргі таңда бұндай экономикалық соттар еліміздің
барлық облыс орталықтарында құрылды. Сонымен қатар аудандық сотқа
теңестірілген әкімшілік, ювеналдық (кәмелетке толмағандар ісі жөнінде) және
өзге де мамандандырылған соттардың құрылуы қарастырылуда.
Облыстық сот және оған теңестірілген соттар органдары болып
қадағалау, азаматтық істер, қылмыстық істер жөніндегі алқалар және
соттардың жалпы отырысы болып табылады.Бұл соттарда сот төрелігін тек сот
алқалары іске асырады. Облыстық соттың азаматтық және қылмыстық істер
жөніндегі сот алқалары негізінен екінші сатыдағы апелляциялық соттар болып
табылады. Аталған алқалар күшіне енбеген сот шешімдеріне келтірілген
апелляциялық шығымдар, наразылықтар бойынша сот істерін қарайды.
Сонымен қатар азаматтық және қылмыстық істер жөніндегі алқалар заңда
белгіленген оның қарауына жатқызылған сот істерін бірінші сатыдағы сот
ретінде қарайды.Облыстық сотың қадағалау алқасы апелляциялық тәртіппен
қаралған істерді және аудандық соттың шешімдері күшіне енген азаматтық және
қылмыстық істерін қарайды. Қадағалау алқасын облыстық сот төрағасы
басқарады.
ҚР Жоғарғы соты жалпы юрисдикция соттарының қарауына жатқызылған
азаматтық, қылмыстық және өзге істер бойынша Жоғарғы сот органы болып
табылады. Жоғарғы соттың жалпы отырысы жеке істер бойынша сот төрелігіне
араласпайды. Сот тәжірибесін зерделеп, оны жинақтаудың қорытындылары
бойынша республика соттарының сот төрелігін жүзеге асыруы кезіндегі
заңдылықтың сақталу мәселелерін қарайды және сот тәжірибесінде заңдардың
қолдану мәселелері бойынша отырысы, сонымен қатар Жоғарғы сот жұмысын
ұйымдастыруға байланысты өзге мәселелерді қарайды.
Жаңа заң судья мәртебесін көтеруде соңғы жаңалықтар алып келді. Бұл
заңмен ҚР-ғы барлық соттар судьяларының мәртебесінің бірдей екендігін және
бір-бірінен тек өкілеттіктерімен ғана ерекшеленетінін бекітті. ҚР
Конститутциясы судьялардың тәуелсіздігі туралы қағиданы да жаңа заң
тереңдете түсті.. Судьялар сот төрелігін жүзеге асыру кезінде тәуелсіз және
тәуелсіз және ҚР Конститутциясы мен заңға ғана бағынады. Ешкімнің сот
төрелігін жүзеге асыру ісіне араласуға және судьяға қандай да болмасын
ықпал етуге құқығы жоқ. Егер мұндай ықпал етуге орын берген лауазымды адам,
ондай адам заңмен қудаланады.
Канаданың спорт және мәдениет министрі белгілі спортшыға қатысты
азаматтық іс жайлы сотқа телефон шалғаны үшін қызметінен кеткендігі туралы
баспасөз жарияланғанды, сотты қандай дәрежеде сыйлау керек екендігін
осындай мысалдан көруге болады.
Жаңа заң судья лауазымына кандидаттарды іріктеуде конкрустық негізде
өткізеді. Оның үстіне, судьялық кандидаттарды іріктеуге соттардың жалпы
отырысы арқылы судьялар да тікелей қатысатын болды. Мұндай жағдайларда
судьялыққа кездейсоқ адамның өтуіне тыйым салынады. Белгілі қоғамда өмір
сүріп отырғаннан кейін қандай биік лауазымды адам болса да абсалюттік түрде
тәуелсіз болуы мүмкін емес. Судья да осындай. Судья сот істерін қарау
кезінде заңдылықты бұзғаны үшін, судья әдебіне қайшы келетін теріс қылық
жасағаны үшін, еңбек тәртібін өрескел бұзғаны үшін тәртіптік
жауапкершілікке тартылып оған судья қызметінен де босатылуыға дейін шаралар
қолданылуы мүмкін. Судьяларды материалдық қамтамасыз етуге де заң жете
назар аударып отыр. Судьяларды материалдық қамтамасыз ету оның мәртебесіне
сай болуға және сот төрелігін толық әрі тәуелсіз қамтамасыз етуге
жеткілікті болуға тиіс екені баса көрсетіліп судьялардың еңбегіне ақы
төлеуді Конститутцияның 44 бабының 9 тармағына сай ҚР Президенті
белгілейтінін бекітті.
2 Сот билігі – мемлекеттік биліктің бір тармағы ретінде
2.1 Сот билігі: ұғымы, мәні, билік бөлісу жүйесіндегі орны
Қазақстандағы соттар мен сот төрелігіне республика Конститутциясы сот
билігінің мемлекеттік билікті бөлісу жүйесіндегі орнын, оның белгіленуін,
қалыптасу принциптері мен қызметін айқындайтын бөлім арнаған. Демек, ҚР
Конститутциясы сот билігінің конститутциялық негізін белгілейді.
Конститутциялық қағидалар Президенттің 1995 жылғы 20 желтоқсандағы ҚР
соттар және судьялардың мәртебесі туралы конститутциялық заң күші бар
Жарлығымен нақтыланған [10].
Сот билігі ҚР мемлекеттік биліктің жеке тармағы болып табылады. Ол
республика атынан ешкімнің еркінен тәуелсіз және тек қана сот арқылы жүзеге
асырылады. Сот билігі азаматтардың, олардың бірлестіктерінің құқықтары мен
бостандықтарын және мемлекеттік органдардың, ұйымдардың заңды мүдделерін
қорғайды, ҚР Конститутциясының, заңдарының, өзге де нормативтік құқықтық
актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын көздейді. Демек, ҚР
Конститутциясына сай сот азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін қорғайды. Бұл республика соты ҚР азаматтары еместердің- шетел
азаматтарының, азаматығы жоқтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделеріне қатысты мәселелерді қарамайды дегенді білдіре ме? әрине,
білдірмейді. Шет елдіктер мен азаматтығы жоқтар, егер Конститутцияда,
заңдар мен халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, республикада
азаматтарға белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ
міндеттілік атқарады (12 баптың 4 тармағы). Конститутцияда Қазақстан
азаматтығына қарамастан әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот
арқылы қорғалуына құқығы бар екендігі тура көрсетілген (13 баптың 2
тармағы). Кейбір жағдайларда Конститутция ҚР азаматтары еместердің
құқықтары мен бостандықтарына қатысты мәселелерді қараудың өзге де
тәртібін қарастырған. Айталық, мысалы, республика аумағындағы шет елдік
діни бірлестіктердің қызметі республиканың мемлекеттік органдарының
келісімімен жүзеге асырылады. Тиісінше, мұндай жағдайда мәселе сот
тәртібімен емес, әкімшілік тәртібімен шешілуі мүмкін. Шет елдік
азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғаудың сот тәртібімен
шешілмейтін өзге де тәсілдері болуы мүмкін.
Сот мемлекеттік органдардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғайды.
Ол туралы Президенттің ҚР соттар мен судьялардың мәртебесі туралы
конститутциялық заң күші бар Жарлығында айтылған. Мемлекеттік органдардың
құқықтары мен заңды мүдделерін азаматтар, басқа да мемлекеттік органдар,
қоғамдық бірлестіктер бұзуы мүмкін. Демек, Конститутция қоғамдық
бірлестіктердің мемлекеттік органдар ісіне араласуға жол берілген жағдайда
олар сот арқылы өз құқықтары мен мүдделерін қорғауға құқылы.
Конститутцияда ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін соттың
қорғайтындығы жазылған. Бұл қағиданы былайша түсінген жөн. Сот:1)
мемлкеттің ұйымдардың мемлекеттік емес кәсіпорындардың, мекемелер мен
ұйымдардың; 2) мемлекеттік емес кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың
құқықтары мен заңды мүделерін қорғайды. Ұйымдардың құқықтары мен заңды
мүдделерін кең мағынада мемлекеттік органдар, ұйымдар, қоғамдық
бірлестіктер, азаматтар, шет ел азаматтары және тағы басқалары бұзуы мүмкін
[11, 25б].
ҚР Конститутциясы сотқа ҚР Конститутциясының, заңдарының, өзге де
нормативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын
қамтамасыз етуді міндеттейді. Сот бірінші кезекті Конститутцияның
орындалуын қамтамасыз етуі тиіс. Бұл міндетті сот әр түрлі тәсілдерімен
орындайды. Нақты қылмыстық, азаматтық және басқа істерді қараған кезде
Конститутция нормаларын тікелей қолдану маңызды тәсілдердің бірі болып
табылады. Сот төрелігін атқара отырып, соттың қолданылып жүрген құқық
нормаларының мәнін, атап айтқанда- Қазақстанның конститутциялық
нормаларының, заңдарының, өзге де нормативтік құқықтық актілерінің,
халықаралық шарттарының мәнін бағалай білуі және қажетті жағдайда
республика Конститутциясын қолдана білуі тиіс.
ҚР Конститутциясына сәйкес әр азамат өзінің туған тілін пайдалануына
құқылы. Осы конститутциялық қағида іске қатысушы адамдардың өтініші бойынша
соттта олардың мәлімдеме жасау, түсініктеме мен айғақ беру, сотта туған
тілінде сөйлеу құқығын қамтамасыз етуге міндеттейді. Азаматтардың қоғамдық
бірлестіктерді тіркеу не қоғамдық бірлестіктерді тарату туралы мүдделі
адамдардың өтініштеріне қарсылық білдірілуіне байланысты шағымды қарау
кезінде Конститутцияның 5 бабының 3 бөлігіне сәйкес мақсаты мен әрекеті
конститутциялық құрылысты күштеп өзгертуге, республиканың тұтастығын
бұзуды, мемлекеттік қауіпсіздікке нұқсан келтіруді, әлеуметтік, нәсілдік,
ұлтттық, дәни, топтық-тектік, және рулық алауыздықты қоздыруды және тағы
басқаларын көздейтін қоғамдық бірлестіктер құруға және олардың қызметіне
тыйым салатындығын назарда ұстаған жөн.Конститутцияға сәйкес барлық заңдар,
Қазақстан қатысушы болып табылатын халықаралық шарттар жарияланады.
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын және міндеттерін қорғауға
қатысты заңдармен бірге, өзге де нормативтік құқықтық актілердің ресми
жариялануы оларды қолдаудың міндетті шарты болып табылады. Осы
конститутциялық қағидаға сәйкес соттардың өздерінің шешімдерін
жарияланбаған нормативтік актілерге негіздеуге құқығы жоқ. Конститутцияның
орындалуын қамтамасыз етудің басқа бір тәсілі, Конститутцияда көзделген
жағдайда, Конститутциялық кеңеске жүгінудің конститутциялық құқығын сот
арқылы жүзеге асыру болып табылады. Соттардың адамдар мен азаматтардың
Конститутцияда бекітілген құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін
заңдары және өзге де нормативтік құқықтық актілерді қолдануына құқығы
жоқ. Егер сот қолданылуға жататын заң немесе өзге де нормативтік
құқықтық акт адамдар мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына
нұқсан келтіреді деп тапса, ол іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұрып, осы
актінің Конститутцияға сәйкес келмейтіндігін тану туралы ұсыныспен
Конститутциялық кеңеске жүгінуге міндетті
Сот билігі ҚР Конститутциясының, заңдарының, өзге де нормативтік
құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының негізінде туындайтын барлық
істер мен дауларды қамтиды (Конститутцияның 76-бабы). Осы конститутциялық
қағида, басқа нормативтік құқықтық актілер сияқты сотқа жүгінудің заңдық
негізі болып табылады. Құқықтарды, бостандықтар мен заңды мүдделерді
қорғау мақсатында сотқа жүгіну үшін заңдық негіз ретінде қызмет ете алатын
құқықтық нормалардың ішінде, Конститутция бірінші орында тұрады. Осымен-ақ
Конститутцияның, оның нормаларының тікелей қолданылатынын және соттардың
нақты істерді қарау кезінде оны қолдана алтындығын көрсетеді. Аталған
конститутциялық норма- істің әр санатының: қылмыстық, азаматтық, шаруашылық
істердің қаралуына орай қолданылғанда нақтылауды қажет етеді. [1]
Сот басшылық ететін келесі қайнар көз- заңдар болып табылады. Осы
ретте конститутциялық заң аталған жоқ. Осыған қарамастан, конститутциялық
заң да сот қызметінің құқықтық негізі ретінде қызмет етеді. Даулар мен
істер аталғаннан өзге нормативтік құқықтық актілер (Президенттің
жарлықтары, Үкіметтің қаулылары және т.б.), республиканың шарттары
негізінде де туындауы мүмкін. Конститутциялық нормалар үстемдік етеді және
оның жоғары заңдық күші болады. Сондықтан судья сот төрелігі кезінде тек
Конститутция мен заңдарға ғана бағынады.
Сот билігі сот ісін жүргізудің заңмен белгіленген азаматтық, қылмыстық
және өзге де нысандары арқылы жүзеге асырылады. Өзгелерге, атап айтқанда,
әкімшілік істер жөніндегі сот ісін жүргізу жатады. Соттың шешімдерін,
үкімдерін, өзге де қаулыларын, сондай-ақ олардың заңды өкімдерін,
талаптарын, тапсырмаларын және басқа да өтініштерін барлық мемлекеттік
органдар мен ұйымдар сияқты мемлекеттік емес ұйымдар, лауазымды адамдар,
азаматтар, шет ел азаматтары және азаматтығы жоқтар орындауға міндетті.
Аталған актілерді орындамау заңды бұзғандықтың және сотты
құрметтемеушіліктің көрінісі болып табылады. ҚР Қылмыстық кодексі бойынша
мемлекеттік немесе мемлекеттік емес ұйымдардың лауазымды адамдардың сот
үкімін немесе шешімін орындаудан жалтарғаны үшін қылмыстық жауаптылық
көзделген. Заң сотты құрметтемеудің басқа да көріністері үшін де заңдық
жауаптылықты қарастырған.
ҚР сот билігі тұрақты судьялар, сондай-ақ заңда көзделген жағдайларда
және тәртіппен қылмыстық сот ісін жүргізуге тартылған алқа заседательдері
арқылы соттарға ғана тиесілі.
ҚР сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Соттың ерекше
өкілеттігін басқа органдарға беруді көздейтін заң актілерін шығаруға тыйым
салады. Ешқандай өзге органдар мен тұлғалардың судья өкілеттігін немесе сот
билігі функцияларын иеленуге құқығы жоқ сот ісін қарау тәртібі мен
қаралуға тиіс өтініштерді, арыздар мен шағымдарды басқа ешқандай органның,
лауазымды немесе өзге де адамдардың немесе бақылауға алуына болмайды.
Сот билігі ҚР атынан жүзеге асырылады және азаматтар мен ұйымдардың
құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауға республика
Конститутциясының, заңдарының, өзге де нормативтік құқықтық актілерінің,
халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуге қызмет етеді. Әркімге
мемлекеттік органдардың, ұймдардың және өзге де адамдардың республиканың
Конститутциясында және заңдарында көзделген құқықтарға, бостандықтар мен
заңды мүдделерге нұқсан келтіретін немесе оларды шектейтін кез келген
заңсыз шешімдері мен іс-қимылдарынан сот арқылы қорғалуға кепілдік
беріледі. Ешкімді де оның ісін заңның барлық талаптары мен әділеттілікті
сақтай отырып құзыретті, тәуелсіз және алаламайтын соттың қарау құқығынан
айруға болмайды [12, 398б].
Сот билігі азаматтық, қылмыстық және заңда белгіленген өзге де сот
ісін жүргізу нысандары арқылы жүзеге асырылады. Судьялар сот төрелігін
іске асыру кезінде тәуелсіз және тек Конститутция мен заңға ғана бағынады.
Судьялардың мәртебесі мен тәуелсіздігіне нұқсан келтіретін заңдарды немесе
өзге де нормативтік құқықтық актілерді қабылдауға жол берілмейді. Сот
төрелігін іске асыруда сот қызметіне қандай да бір араласуға жол берілмейді
және заң бойынша жауапкершілікке әкеп соғады. Нақты істер бойынша судьялар
есеп бермейді. Сот шешімдері мен судьялардың өз өкілеттіктерін жүзеге
асыру кезіндегі талаптарын барлық мемлекеттік органдар мен олардың
лауазымды адамдарды, жекек және заңды тұлғалар орындауға міндетті. Сот
шешімдері мен судьяның талаптарын орындамау заңмен белгіленген
жауапкершілікке әкеп соғады.
2.2 Қазақстан Республикасындағы соттар жүйесі
ҚР сот жүйесін ҚР Жоғарғы соты және ҚР Конститутциясына және осы
конститутциялық заңға сәйкес құрылатын жергілікті соттар құрайды.
Жергілікті сотқа мыналар жатады:
1) облыстық және оларға теңестірілген соттар (республика
астанасының қалалық соты, республикалық маңызы бар қалалық
соттар, мамандандырылған сот, ҚР әскерлерінің әскери соты,
және басқалар);
2) аудандық және оларға теңестірілген соттар (қалалық,
ауданаралық, мамандандырылған сот, гарнизонның әскери соты
және басқалар);
3) ҚР мамандандырылған (әскери, экономикалық, әкімшілік,
кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі және басқалар)
соттар құрылуы мүмкін.
ҚР Конститутциясы мемлекеттің бірыңғай сот жүйесін белгілейді, ҚР сот
жүйесін республиканың Жоғарғы соты және жергілікті соттары құрайды.
Жергілікті соттарға заңмен бекітілген облыстық және оған теңестірілген
соттар (Алматы қалалық соты, ҚР әскерлерінің Әскери соты), аудандық
(қалалық), әскери соттар жатады [13,74б].
ҚР Конститутциясы қандай атаумен болсын арнайы және төтенше соттарды
бекітуге тыйым салады. Кеңес өкіметі ХХ ғасырдың 20-30 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz