Мемлекеттің басқару нысаны және Қазақстан республикасының басқару нысанының өзіндік сипаты
2043 Мемлекеттің басқару нысаны және Қазақстан республикасының басқару
нысанының өзіндік сипаты
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 6
1 Мемлекет нысанының түсінігі және
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Мемлекетті басқару нысаны және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Мемлекет құрылымының
нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...15
1.3 Мемлекеттің саяси жүйесі және
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..18
2 Қазақстан Республикасының басқару нысаны
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 0
2.1 Хандық биліктен президенттік институтқа
дейін ... ... ... ... ... ... ... .20
2.2 Қазақ КСР-ның мемлекеттік егемендігі туралы декларациясы
(1990ж) және ҚР-ның мемлекеттік тәуелсіздігі туралы (1991 ж)
конституциялық заңының Қазақстандағы бақару нысанының қалыптасуындағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 30
2.3 Президенттік Қазақстан - демократиялық, егеменді, әлеуметтік,
зайырлы
мемлекет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..42
3 Шет елдердің басқару нысандарының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... .53
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..62
Пайдаланылған дерек көздер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Кіріспе
Мемлекет деген ойдан туған абстракция емес. Ол қоғамда нақтылы
материлизацияланған құбылыс. Тақырыптың өзектілігі сол, билік жүргізу
барысыныда халық өз мүдделерін қорғайтын мемлект ұйымдастырды. Мемлекеттің
пайда болып, қалыптасуына және арнайы нысанға ие болуына дін, әдет-ғұрып,
дәстүр, саяси күштер ерекше ықпалын тигізеді. Сондықтан мемлекеттің
нысанында қалыптасуына қоғамда демократияның, халықтың билік жүргізуінің
дәрежесін анық айқындауға болады. Нысан мәнді, мән нысаналы. Мемлекеттің
мәні қалыптасқан, қабылданған нысаннан өзінің көрінісін табады. Мысалы,
құлиеленуші мемлекеттердің мәні үстем, қанаушы таптың саяси билігінің
диктатураса, оның нысаны - шексіз монархия. Осыған байланысты мемлекет және
құқық теориясында мемлекет нысанының үлкен маңызы бар. Мемлекеттің нысаны
даму кезеңдерінде өзгеріске ұшырап, бір сападан бір сапаға өтетін болса,
оның тетіктері де өзгеріске шалдығады.
Мемлекеттің нысаны дегеніміз мемлекетте билік жүргізуді ұйымдастырудың
арнайы сыңарларының мәндік жиынтығы. Мемлекеттің нысаны негізінде үш
сыңардан тұрады: Мемлекеттің басқару нысаны; Мемлекеттің құрылымы; Саяси
режим.
Мемлекеттің басқару нысаны деп қоғамда жоғары мемлекеттік биліктің
ұйымдасуын және оған халықтың тікелей қатысуын айтады. Мемлекеттің басқару
нысаны монархия және республика болып екіге бөлінеді.
Монархияда мемлекеттік билік тек қана бір адамның қолында болады,
билік тұқым жалғастыру арқылы беріледі. Монархия екі түрге бөлінеді:
Абсолюттік (шексіз), және конституциялық (шектелген).
Республикада жоғары мемлекеттік биліктің қалыптасуы сайлау арқылы бір
мерзімге дейін құрылады. Монархиямен салыстырғанда республика жоғарғы
сатыда прогрессивтік басқарудың нысаны болып табылады. Республиканың
мынадай сипаттары бар:
1. Мемлекет басшысы сайлау арқылы өклеттікке ие болады.
2. Мемлекет басшысы өзінің функцияларын арнайы белгіленген мерзімде
атқарады.
3. Мемлекет басшысымен қатар жоғарғы өклеттік орган өзінің
функцияларын атқарады.
Республиканың үш түрі бар: президенттік, парламенттік, аралас және
Кеңестер республикасы.[1,58б]
Осылардың ішінде Қазақстан республикасының басқару нысаны Конституция
бойынша Президенттік республика. Президенттік республикада АҚШ, Қазақстан,
Ресей президент мемлекет басшысы, үкімет президенттің алдында жауап береді,
ол мемлекеттің жоғарғы лауазымдарын тағайындайды және олар президенттің
өкілі болып саналады (мысалы, Қазақстанда әкімдер). Мемлекет басшысы,
парламент шығарған заңдарды бекітеді. Теориялық мағынада президент
парламентті тарқатуға құқы жоқ. Бірақ, практикада көптеген елдерде бар
(Қазақстан). Президенттік республикада заң шығарушы орган- парламент ең
жоғарғы орган болып табылады. Парламент президентті және үкіметті сайлау
құқына ие. Олар билікті іске асыруда парламенттің алдында жауапты. Егер
парламент үкіметке сенімсіздік білдіретін болса, қызметін доғарылуы тиіс.
Мұндай жағдайда президент парламентті таратуға құқы бар. Өзге басқару
нысандарын Қазақстандық басқару мен салыстыра отырып талдау, оның оң және
теріс жақтарын анықтау жұмыстың негізгі бөлімінде жоспарға сәйкес қаралды.
Осы жұмыстың ғылыми зерттелу деңгейі. Заң ғылымы салаларының
зерттеліп, танылмаған қырлары көптеп саналады. Соның ішінде Қазақстан
Республикасының басқару нысаны толық ізденіс, зерделеуге тұрарлық
жақтарының бірі оның өзіндік ерекшеліктермен қалыптасып келе жатқандығы. Ол
осы күнге дейін мардымсыз зерттелген десе де болады, оны ғалымдардың
еңбектерінен байқауға болады, оған бірден бір себеп Қазақстанның
тәуелсіздік алып, президенттік республика ретінде қалыптасып отырғанына
азғана уақыттың өтуі, Сондықтан әлі де көп бөлігі тек мақала, автореферат
түрінде қарастырылған.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы. Жұмыстың негізгі идеялары мен қағидалары
елімізді дамыған 50 елдің қатарын жеткізетін жақсы, халық мүдделерін толық
қанағаттандыратын билікті басқару нысанына қол жеткізуге және оған ұмтылуға
септігін тигізері сөзсіз. Бұл жұмыста қазіргі уақыттағы президенттік
басқару мәселесіндегі ерекшеліктер, оның мәні нақты деректер келтіру
арқылы, тарихи салыстыру арқылы беріліп отыр.
Дипломдық жұмыстың зерттелу объектісі, еліміздің өзіндік басқару
нысаны, оның өзге мемлекеттердегі басқару нысанынан ерекшелігі және оның
Қазақстан үшін маңызы мен тарихи сабақтастығы, ал пәні елімізің басқару
нысаны.
Дипломдық жұмысты жазудағы мақсатымыз, Қазақстан Республикасының
Конституция бойынша басқару нысанын анықтап, тарихи маңызын ашып және
президенттік республиканың демократиялық, егеменді, әлеуметтік зайырлы
мемлекет ретіндегі өзгешелігін көрсетіп, шет елдер басқару нысанымен оны
салыстыра кету деп отырмын. Себебі, құқықтық, демократиялық мемлекет құру
мақсатында қазіргі елімізде елдің басқару нысанын жетілдіруде соңғы кезде
елеулі өзгерістер орын алуда. Осы жұмыста алға қойған мақсатқа жету үшін
мына міндеттерді шешу қажет:
- мемлекеттік нысаны ұғымын мен мазмұнын анықтау;
- Қазақстан Республикасының басқару нысанын жан-жақты қарастыру;
- Шет елдердің басқару нысандарының ерекшеліктеріне сипаттама беру;
- Президенттік билікке дейінгі тарихқа шолу жасап, елеулі деген
мәселелеріне көңіл бөлу болып табылады.
Дипломдық жұмысты жазуда біз мына әдістемелерді кеңінен қолдандық:
тарихи- салыстырмалы, талдау, жүйелеу, саралау.
Жұмыстың тақырыбын ашу барысында пайдалануға негізгі әдебиеттер
ретінде: Сапарғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы,
Ағдарбеков Т. Мемлекет және құқық теориясы, Амандықова С.К. Қазазакстан
Республикасының Конституциялық құқығы, Табанов С.А., Оразова А.Ә. Күрделі
заманның өтпелі кезеңдеріндегі қазақ қоғамы ата заңдарының
(конституцияларының) тарихи – құқықтық сабақтастығы, Қопабаев Ө.Қ.
Шетелдердің Конститутциялық құқығы, Жоламан Қ.Д., Мұхтарова А.Қ.,
Тәукелев А.Н.. Мемлекет және құқық теориясы алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады: тақырыптың
өзектілігі мен жұмыстың мақсаты белгіленетін кіріспеден, жұмыстың мазмұнын
ашатын үш негізгі бөлімдерден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 Мемлекет нысанының түсінігі және мазмұны
1.1 Мемлекетті басқару нысаны және оның түрлері
Мемлекеттің сыртқы нысаны мен ішкі мазмұнының диалектикалық бірлігі
байқалады. Мемлекеттің нысаны қоғамның экономикалық, мәдени, рухани
мазмұнына байланысты. Демократиялы мемлекеттер туралы айтатын болсақ, олар
тек қана республика немесе шектелген монархия түрінде өмір сүреді. Ал шығыс
мемлекеттер көбіне монархия болатыны жақсы мәлім. Қытай, Үндістан, Египет
(Мысыр), Англия, АҚШ мемлекеттерінің философтары Аристотелъ, Монтескье,
Локк, Вашингтон, Де Голль мемлекеттің нысанына көп көңіл бөлген.
Мемлекеттің мазмұны оның нысанынан бөлінбейді, олар бір-бірімен тығыз
байланыста дамиды.
Тәуелсіз Казақстанда екі жылдан кейін, 1993 жылғы Конституциясының
орнына екінші 1995 жылғы Конституция алынды. Бұл соңғы Конституция
мемлекеттің сыртқы нысанын өзгертіп, Қазақстанда президенттік республиканың
саяси жүйесі құрылды.
Мемлекеттің тарихи даму процесінде оның нысанына бірнеше жағдайлар
әсер етеді, Бірінші жағдайға географиялық, климат, тарихи факторлар жатады.
Егер мемлекет континентте қалыптасса немесе оның шекарасы теңізге, мұхитқа
шықса, бұл екі жағдайда екі мемлекеттің нысаны екі түрлі болады. Аралда
орналасқан мемлекеттердің континенттік мемлекеттермен салыстырғанда
демократиялық режимдері күштілеу екені байқалады. Шығыс мемлекеттерде
бірінші ірі цивилизациялардың дамуы ұлы өзендермен байланысты болды:
Қытайда - Хуанхэ, Египетте — Ніл, Вавилонда — Тигр және Евфрат, Үндістанда
- Ганг. Шығыс мемлекеттерде — монархия, Еуропада — шектелген монархия
немесе республика құрылған. Ежелгі демократиялық республикалар Жерорта
теңізінің жағасында орналаскан мемлекетгерде болғаны жақсы белгілі.
Қазақстанның географиялық жағдайы, екі - Ресей және Қытай сияқты ірі
мемлекеттермен көршілес болуы, теңізге қашықтығы және ашық жолдың жоқтығы
мемлекеттің дамуына едәуір нұқсан келтіріп отыр(2,132б(.
Мемлекеттің кұрылысына экономикалық және саяси жағдайлар әсерін
тигізеді. Ежелгі — феодалдық немесе шығыс мемлекеттерде рулық қоғамның
қалдықтары көп уақытқа дейін сақталып келді (Ману заңдарында, Салистік
жинағында — Салическая правда), Орыс мемлекетінің жинағында — Русская
правда). Кейін алғашкы қоғамның ыдырау процесінде ол қаддықтар жойылады да
мемлекеттің нысаны қатты өзгереді. Мысалы, Үндістанның мемлекет құрылысы
туралы қатаң қағида болған: патшаның әділетті болуы, жеке меншікті
бұзбайтын, брахмандарды сыйлайтын және олардың айтқан акылдарын тыңдауы
міндетті болған. Бұл туралы Ману заңдарында айтылған. Ресейдің феодалдық
мемлекетінде халық жиналысының, соттың, рулық қауымның рөлдері көпке дейін
сақталып келді. Саяси жағдай, топтардың арасындағы қарым-катынастар
шиеленіскен жағдайларда демократиялық басқару туралы айту қиын. Дағдарыс
кезінде көбіне мемлекетті басқару бір адамның қолында болады: Наполеон,
Рузвельт, Гитлер, Пиночет, Ал мемлекетгің экономикасы жақсы дамыған кезде,
жағдай тыныш уақытта демократиялық әдістер жақсы қолданатыны мәлім (Греция,
Рим, Швейцария, Бельгия).
Мемлекеттің құрылымына қоғамның ұлттық құрамы, тарихи әдет-ғұрыптары
немесе ерекше тарихи жағдайлары да әсерін тигізеді. Ресей, Үндістан,
Америка, Мексика мемлекеттері көп ұлттық мемлекеттерге жатады, сондықтан
олардың мемлекеттік құрылымдары федерация. Ал Жапония, Германия, Польша бір
ұлттық мемлекеттер, бірақ біреулері тұтас мемлекет, екіншілері, мысалы,
Германия федерация. Бұл жағдайды анықтау үшін Германияның мемлекеттік
процесін және тарихын жақсы білу керек, XIX ғасырда Пруссия мен Австрияның
гегемония үшін күресі Пруссияның жеңісімен аяқталды. Бірақ феодализм
кезеңінен Германияның капитализмге көшкенімен, буржуазиялық мемлекеттін
қалыптасуы аяқталған жоқ. Сондыктан қазір де немістер бірнеше тәуелді
мемлекеттерде тұрады; ФРГ, Швейцария, Австрия — олар федерацияға жатады.
Қазақстан жерінде көне дәуірден қазақтын арғы атасы - түріктер, бергі
атасы - қыпшақтар өмір сурген. XV ғасырда қазақ хандығы құрылып өзінің
тәуелсіз мемлекеті болған. Қазақстан көп ұлттық республикаға айналуы XX
ғасырда болды. Сондықтан Қазақстан республикамыздың қазіргі Конституциясы
біртұтас, бөлінбейтін мемлекет болып жарияланды, мемлекеттің нысанына
халықаралық жағдай, мемлекеттердің арасындағы қарым-қатынастар және абыройы
күшті адамдардың істері де әсер етеді. Отарлық мемлекеттердің басқару
нысанына бұрынғы метрополия мемлекеттерінің нысаны үлгі болатыны мәлім.
Дамыған елдердің саяси-мемлекеттік құрылысы, олардың демократиялық іс-
әрекеттері дамушы елдерге көп әсер етуі объективтік процесс. Мысалы,
Ұлыбритания бүкіл Еуропа континентіне, Жапония жөне Скандинавия
мемлекеттеріне өзінің шектелген конституциялық монархиясын үлгі ретінде
сыйлағаны белгілі. Ал АҚШ өзінің көрші мемлекеттеріне және посттоталитарлық
мемлекеттерге президенттік республикасының әсерін тигізді. Франциядағы Де
Голль құрған парламенттік республика да кейбір мемлекеттерге әсерін
тигізді.
Республиканың мемлекеттік құрылысына саяси күшті адамдардың қызметі
және жүргізген саясаты өсерін тигізеді: Гитлер, Рузвельт, Шыңғысхан,
Абылай, Петр Бірінші, Ататүрік және басқаларын еске алсақ дұрыс болады.
Лениннің саясаты бір континенттің мемлекеттеріне 70 жылдан аса уақытқа үлгі
болды. Тек қана Еуразия емес, Куба, Вьетнам, Корея, Африканың
мемлекеттерінің тарихына ықпал жасағаны мәлім.
Мемлекеттің дамуына діни факторлары да әсерін тигізеді. Мұсылман,
католик, христиан, буддистік мемлекеттердің өздеріне тән нышандары бар.
Сонымен, мемлекеттің сыртқы формасын анықтау үшін кеп фактілерді терең
зерттеу керек[3,147б].
Оқу әдебиетінде мемлекеттің нысаны көбіне үшке бөлінеді: басқару
нысаны, мемлекеттің құрылымының нысаны және саяси режим. Ал, негізінде,
мемлекеттің нысаны тарихи кезеңмен және әрбір мемлекеттің ерекшеліктерімен
байланысты екені мәлім. Сондықтан мемлекеттің әрбір нысанының кеп
варианттары бар. Мемлекеттердің дамыған кезінде осы үш элементтерінің
біреуі бірінші орынға шығады. Қазіргі Ресейде мемлекеттің екінші элементі -
Ресей федерациясынын негізгі қағидаларын сақтау үшін Шешен республикасымен
соғыс әдісін қолданғаны белгілі. Бұл Ресей федерациясының мықтылығын
көрсету, негізгі принциптерін сақтау үшін істелген саясат. Бұл мемлекеттің
құрылым нысанын бірінші орынға қойып отыр. АҚШ 1860-1864 жылдары Солтүстік
пен Оңтүстіктің арасындағы соғыс кезінде федерацияны сақтау мақсаты
мемлекеттің негізгі нысаны болды. Фашистік режим құрылған кезде мемлекет
нысанының саяси режимі бірінші орынға шығады. Бейбітшілік кезде
экономикалық дамуы жоғары демократиялық мемлекеттерде басқару нысаны
мемлекеттің сырткы жағдайын белгілейді.
Мемлекеттің басқару нысанына оның жоғары, орталық және жергілікті
органдарының құрылуы, олардың қарым-қатынастары қандай принциппен
қалыптасты, халық оларды сайлауына қандай түрде қатысады деген сұрақтарға
жауап береді. Мемлекет нысандарының арасында басқару формасы маңызды
элемент болып саналады. Басқару нысаны монархия және республика екі түрге
бөлінеді.
Монархия — жоғарғы билік бір адамның қолында болады және бұл билік
мұрагерлікпен беріледі. Монархияның белгісі: мемлекетті басқаратын адамның
билігі оған әкесінің немесе басқа туысқандарының қолынан көшуі, тиюі.
Сондықтан оның билігі - мұралық билік. Тақтың кешуінің екі әдісі бар: шығыс
және кейбір Еуропа мемлекеттерінде тақ тек ер адамдарға беріледі. Ал
көпшілік Еуропа мемлекеттерінде еркек адамдарға да, әйел адамдарға да
беріле береді (Ресей, Данйя, Англия). Монархияның озбырлық жолмен де көшуі
мүмкін; Наполеон, Каролингтердің тұқымдары, Чандрагупта, Вильгельм
Оранский. Соңғы Англияда мемлекеттік тәңкеріс ұқсас даңқты революциясынан
кейін заңцы патшаның қолынан билікті алғаны белгілі. Монархияның көшуінің
үшінші түрі бар, монарх бірнеше ақсүйектердің тұқымдарынан сайланды
(Малайзия). Тарихта екі монарх болған мемлекеттік басқару формасы да
кездескен (Спарта). Тоталитарлық жүйеде Коммунистік партияның басшысының
билігі монархтың билігінен де күшті болды. Сонымен, монархтың билігі көбіне
мұрагерлік билікке жатады, ол өзінін қызметіне қүдайдан басқа ешкімнің
алдында жауапты емес, ол мемлекеттің басшысы, құқыктың қайнар көзі, оның
атынан сот, мемлекеттің атқару функциялары жүзеге асырылады, ол әскерді
басқарады, мемлекеттің атынан шарт құрады. Монархтың бірнеше жоғары аттары
мен титулдары болады, оны асырау, мемлекеттің міндеті. Мысалы, Англияның
короліне 1660 жылдан бастап цивилдік қағазбен парламент мұктажына керек
ақшаны беретін болды. Корольдердің сарайлары киімдері, әскерлері
мемлекеттің міндетінде болды. Корольді асырау мемлекетке өте ауыр болса да,
көп мемлекеттер корольден және монархиядан басын тартқысы келмейді. Қазіргі
Англияның королі - Елизаветаның мұра жалғастыратын балаларының абыройы өте
күшті болмады, екі баласы және қызы некесін бұзып ажырасып кетті. Бірақ
1997 жылы Англияның азаматтарынан "Король Англияға керек пе?" деп
сұрастырғанда, 66 проценті "монархия да, король де сақталсын" деп жауап
берді(2,78б(.
Монархия екіге бөлінеді: шексіз және шектелген монархиялар. Шексіз
монархия - монархтың билігін басқа мемлекеттік орган шектелмейді, жоғарыда
айтылған биліктің бәрі соның қолында; Бірақ шексіз монархияның да бірнеше
түрлері бар. Ең бірінші шексіз монархия — Шығыс деспотиясы (Египет,
Вавилон, Қытай, Жапония). Монархтың қолында өте күшті экономикалық
функциялары жиналған, ал бұл билік осы айтқан мемлекеттердің географиялық
және ерекше экономикалық жағдайларымен байланысты. Мысалы, Египет
мемлекетінде номдардың бәрін фараон біріктіріп, Ніл өзенінде суару
жұмыстарын басқаратын. Монархтың осындай қиын экономикалық қызметі өте
күшті биліктің қажет екенің туғызды. Сондықтан, фараондардың биліктері
шексіз болатын: ол Ра құдайдың тұқымы, таққа отырған кезден оған пирамида
салады, ол экономикалық, каржы, заң шығару, діни, сот, әскери қызметтерің
басқарған. Тарихта кездескен шексіз монархияның екінші түрлері көне
дәуірдегі мемлекеттерде болған. Оған Рим империясы жатады. Бұл шексіз
монархия республиканың орнына келді. Императордың да билігі өте күшті,
бірақ оны күшейтетің жағдайлар саяси факторлерге байланысты болған. Орта
ғасырларда шексіз монархия феодализмнің соңғы кезінде пайдаболды. Ең күшті
феодалдық шексіз монархияларға Людовик ХІҮ, Петр Бірінші, Екатерина Екінші,
Елизавета Бірінші, Фридрих II, Әдемі Сулейман монархиялары жатады. Людовик
ХІҮ мемлекетті 55 жыл басқарды (1661-1715). Оның "мемлекет деген—мен" —
сөзі бүкіл Еуропаға мәлім болған. Версаль сарайын салдырды, қаржыны өзі
жұмсады, заңды өзі шығарды, парламентті жинамай мемлекетті, әскерді де,
сотты да өзі басқарды. Ол өмір бойы көрші мемлекеттермен соғысьп, сыртқы
саясатын толық өзі жүргізді. Бірақ феодализмнің шексіз монархияларының
мемлекетке істеген жақсылықтары да көп еді. Қазіргі жаңа ғасырларда шексіз
монархиялар ете сирек кездеседі (Бруней, Оман).
Монархиялардың көбі шектелген монархияларға жатады. Бұл монархияда
монарх билігі басқа бір органмен немесе заңмен шектеледі. Шектелген
монархия шығыс мемлекеттерінде кездеседі, мысалы, Үндістан. Үндістанның
патшасы екінші кастаға жататын критерилерге, ол брахмандардың айтқан
акылдарын және олар құрған Кеңесін сыйлауға тиісті. Патша брахмандардың
жеке меншігіне тиісуге құқығы жоқ, оларды өлім жазасына кесе алмайды, заң
шығару немесе сот функцияларын олардың Кеңесі қатыспаса атқара алмайды.
Орта ғасырларда Еуропа мемлекеттерінде сословиелік-өкілдік монархиялар
пайда болды. Еуропа қоғамында үш сословие қалыптасқан болатын: шіркеу
қызметкерлері, дворяндар және қала тұрғындары, басқаша айтқанда —
буржуазия. Осы сословиелер өздерінің мүдделерін қорғайтын сословиелік
органды құратын, ол Парламент, Кортес, Бас штаттар деп аталатын. Бұл
органдар қалыптасқан кезде салық жинауға келісімін беретін, одан кейін
қызметің күшейтіп, заң шығару ұсынысты қолына алды, кейін заң шығару
билігін езіне қаратты. Жапония мемлекетінде императордың билігін сегун
деген әскери қызметкерлер шектеген болатын, бұл баскару форма "сегунат" деп
аталды.
Жаңа кезеңдерде шектелген монархия конституциялық монархия деп
аталады. Оның екі түрі бар; дуалистік және парламенттік монархия. Дуалистік
монархияда мемлекетті басқарған екі топтың күші тең, буржуазиялық
революциялар өткеннен кейін, оның бірінші кезеңінде бұрынғы корольдер
биліктерінің жартысынан айырылды, оған біріншіден заң шығару билігі жатады.
Мысалы, Франция мемлекетінде 1791 жылғы Конституция бойынша королъ заң
шығару билігін жоғалтты, ол ұлттық жиналыстың қолына көшті. Бірақ оның
қолында қалған билігі әлі күшті еді: ол әскерді өзі басқарды, осыны
пайдаланып өзінің халқына қарсы шықты, сот қьізметкерлерін, министрлерді
және атқару билікті өзіне бағындырды, шығарған зандарға тыйым салды және
парламентті таратуға қүқығы болды. Сонымен, мемлекеттік билік екіге
бөлінді: парламент буржуазияның мүдделерін қорғады, ал король феодалдардың.
Бірақ тарихи процесс объективтік түрінде парламентті жеңіске жеткізді де,
дуалистік монархия парламенттік монархияға айналды, Парламенттік монархия
бірінші Англияда құрылды. Даңқты революциядан кейін құқық туралы Билль
деген (1689ж.) конституциялық занда осы мемлекеттік басқару нысаны пайда
болды. Қазір Еуропа мемлекеттерінің көбі осыған жатады: Бельгия, Норвегия,
Швеция, Дания.; Бұл мемлекеттерде монарх мемлекеттің басшысы. Ол
парламенттің келісімінсіз көп мәселелерді шеше алмайды. Парламенттің
төменгі палатасына көп орын алған саяси партия өзінің өкіметің құрады. Сол
партияның басшысы Премьер-министр болып тағайындалады. Премьер-министр
кабинетін өзі қүрастырады, король оған тек келісім береді. Кабинет королдің
алдында емес, парламенттің алдында жауапты. 1997 жылы Англияда
консервативтік партия сайлауда лейбористерден жеңіліп, 18 жыл Англияны
басқарғаннан кейін оппозицияға кетті. Парламент корольдің мұқтажына керек
ақшаны бөледі, оның жеке өміріне де қатысады. Бірақ көп мемлекеттер
монархтың құқықтарын шектесе де, бұл ескілік немесе керек емес мемлекеттің
элементі деп санамайды. Монарх — мемлекеттің көркі, тұрақтылығы, сәні,
ертеден келе жатқан әдет ғұрыптары. Сондықган, кейбір мемлекеттер жойылған
монархияларды қайтадан орнына қалыптастырғаны мәлім (Испания 1975, Англия).
Қазіргі Ресей, Грузия, Болгария, Румыния мемлекеттерінің патша тұқымдары
тірі, халықгың арасында монархияны қалпына келтіру деген пікірді білдірген
адамдар және саяси партиялар да бар. Сонымен, монарх топтардың, саяси
партиялардың арасындағы арбитрі және түрақты саяси режимінің кепілдігі
болып көрінеді. Монархтың өмірін реттейтін әдет-ғұрыптардың көбін халық
жақсы көреді: парламенттің бірінші сессиясын ашу процедурасы, мемлекетке
келген қонактарды қарсы алу, мемлекеттің атынан мерекелерімен кұттықгау,
монарх сарайларының өмірін реттейтін әдеттер[4,60б].
Республика. Егер мемлекетте жоғарғы және төменгі органдардың бәрі
сайлаумен белгілі мерзімге құрылатын болса, осындай мемлекеттік басқару
формасы республика деп аталады. Республика мемлекеттік органдар белгілі бір
мерзімге сайланып қүрылады. Республика деген сөз көне дәуірдегі
мемлекеттерде бірінші ретқолданды. Бұл термин халықпен байланысты.
Мемлекетті басқаратын адамдар мен органдарды халық бір белгілі кезеңге
сайлайды. Сайланбаған қызметкерлер мен органдар республикада болмайды.
Республиканың ең бірінші түрі - Греция, Афин республикасы. Олар халыкты өте
шектеулі түсінді, Бұл республиканың басқару органдарына және сайлауға тек
Грецияның азаматтары қатысатын. Ал азаматтары болып 20 жасқа толған ер
адамдар, ата-анасы Афинаның азаматтары, жеке меншігі бар, әскерде қызмет
еткен, барлық құқықтарын пайдалана алатын адамдар саналатын. Әйел адамдар,
метистер, шет елдердің азаматгары және құлдар саяси өмірге қатынасқан жоқ.
Грецияның негізгі органы - халық жиналысы, ол барлық қызметкерлерді
сайлаған, олардан есеп алатын, мемлекеттің негізгі мәселелерін шешетін заң
шығарды. Басқа органдар бесжүздік Кеңес, гелиэй, қызметкерлер, стратегтер,
белгілі уақытқа ғана сайланатын және халық жиналысының алдында жауапты
болатын.
Антикалық республиканың аристократтық түріне Рим және Спарта
республикасы жатады. Бұларда сайлауға және мемлекетті басқаруға
азаматтардың бәрі емес, тек қана ақсүйектері жіберіледі, мысалы, Спартада
спартиаттар, Римде патрицийлер.
Орта ғасырларда республика өте сирек кездеседі, көбіне ол республика –
қала (Псков, Новгород, Бремен, Любек, Венеция, Флоренция).
Жаңа кезеңде ресиубликаның екі түрі кездеседі; президенттік және
парламенттік республикалар. Президенттік республиканы АҚШ 1787 жылғы
Конституциясында бекіткен. Олар Англияның корольдерінен көп озбырлық,
заңсыздық көргеннен кейін, абыройлы билікті орнатуды анық түсінді.
Деспотиялық режим құрылмауы үшін биліктің бөліну принциптерін енгізді.
Сонымен, мемлекеттің жаңа басқару формасын ойлап шығарды.
Президентгік республикада билік үшке бөлінеді; заң шығару парламенттің
қолында, атқару билік — президент пен өкіметтің қолында, ал сот билігі
тәуелсіз сот органдарында. Президентті халық сайлайды. АҚШ-та – 4 жылда бір
рет президенттік сайлауы өтеді. Президент мемлекеттің бірінші басшысы,
өкіметті өзі басқарады, Сенаттың келісімімен министрлерді тағайындайды,
әскер оған бағынады. Президент — республика бірлігінің тұтастығының
символы. Кейбір президенттік республикаларда президентпен қатар премьер-
министр үкіметті басқарады. Көбіне оны президенттің өзі тағайындайды және
ол президенттің алдында жауапты. Парламенттің өкіметті тарататын құқығы
жоқ. Кейбір мемлекеттерде президент премьер-министрден басқа бірнеше
министрлерді өзі тағайындайды, ал қалған министрлерді Премьер-министрдің
өзі парламенттің келісімімен тағайындайды.
Президенттік республикалардың бір күшті билігі бар жауапты адамы
болғаннан, оның тұрақты саяси режимді құратыны байқалады. Мемлекеттің Заң
шығару билігі парламенттің қолында, және парламент белгілі қызметкерлерді
және жоғарғы сотты тағайындағанда келісімінбереді. Парламенттің алған
заңдары екі рет тексеріледі: президент вето құқығын қолданып, қабылданған
заңдарға қолын қояды, Конституциялық сот заңның Конституцияға сәйкестігін
тексереді. Сот билігі ерекше сот органдарының қолында. Сот қызметкерлері
президенттік республикаларда белгілі уақытқа немесе өмір бойы
тағайындалады. Оларды тагайындайтын заңдар әрбір мемлекеттерде ерекше,
бірақ бұл процеске президент те, парламент те катысады. Үш билік бір—біріне
тең болуға тиіс деп көп конституцияларда жазылған, ол үшеуінің арақатынасын
реттеп отыратын президенттің билігі.
Президенттік республикалардың варианттары көп, олардың біріне жартылай
президенттік республика жатады (мысалы: 1958 жылғы Конституциясы бойынша
Франция, Түркия).
Парламенттік республика. Бұл мемлекетті басқару нысанында билік
парламенттің қолына жиналған. Кабинет пен премъер министрді парламенттің
төменгі палатасы тағайындайды, тексереді және түсіреді. Өкімет парламенттің
алдында жауапты. Парламенттік басқару нысаны жағдайында билік жүргізу
функциясы мемлекет пен үкімет басшылары арасында бөлінген. Президент тек
мемлекет басшысы. Үкімет атқарушы билікті жүзеге асырады, әрі парламенттегі
партиялық көпшілік негізінде құрылады. Күшті үкімет - әлсіз президент.
Сонымен, өкіметте парламенттің сенімі болған кезде ол өзінің қызметін
істей алады, ал болмаған жағдайда отставкаға шығады. Мұндай республикаларда
президент мемлекеттің басшысы, оның биліктері өте аз. Парламенттік
республикаларға Италия жатады.
Мемлекеттің басқару нысанындағы республиканың бір түрі – ол аралас
нысандағы республика. Аралас нысанда мемлекетте үкіметті президент пен
парламент бірлесе отырып құрайды, сонымен қатар президенттік және
парламенттік басқару жүйесінің мемлекетке қажетті деген талаптар мен
институттар енгізілді[1,86б].
Айтылған ойды қорытындылай келе біз мемлекеттің басқару нысаны, ол сол
елдің қалыптасқан тарихи қалпына, рухани, мәдени, экономикасы мен саяси
болмысына байланысты болып келетіне көз жеткіздік және мемлекеттің басқару
нысанының адамзаттың өмір сүру кезеңінде негізінен монархия мен республика
түрінде болатындығына тағы да көз жеткіздік. Сонымен қатар әр ел қайсы бір
нысан түрін таңдай отырып, өз елінің басқару нысанын Конституцияларында
белгілейтіндігіне назар аудардық.
Басқару нысанның түрлер теоретик ғылымдармен белгіленіп берілгенімен,
өмір заңы өзінше бір түзетулер енгізіп отырады, мысалы ол кейбір
ғылымдардың еңбектерінде де көрініс тауып келеді және өз тұжырымдық дәлелін
тауып отыр. Әсіресе, ол республиканың бір түрі ретінде берілген аралас
республикалар қатысты десе де болады, әрине оның дәлелденіп, нақты
тұжырымға ие болуы уақыт еншісінде. Сонымен қоғам өзгереді, оған сәйкес
басқару да өзгереді.
1.2 Мемлекет құрылымының нысаны
Мемлекет нысанының екінші элементіне мемлекеттік құрылымының нысаны
жатады. Бұл мемлекеттің әкімшілік-жергілікті бөлінуі, сол бөлімдердің бір-
бірімен қатынасы және мемлекеттің және бөлімдердің арасындағы байланыстары.
Мемлекеттік құрылым - ұлттық мемлекеттік қатынастарды, әкімшілік-
территориялық жүйені, олардың ерекшеліктерін бейнелейді. Мемлекеттер бұл
элемент бойынша унитарлық- біртұтас, федеративтік және конфедеративтік
мемлекеттерге бөлінеді.
Тұтас мемлекеттер. "Қазақстан Республикасының жері тұтас, ол
бөлінбейді және оған қол сұғуға болмайды" делінген Конституцияның
кіріспесінде (унус деген сөз — бір, жалғыз деп латын тілінен аударылады).
Тұтас мемлекеттер тек қана әкімшілік-жергілікті аудандарға белінеді(5(.
Мысалы, Қазақстанда әкімшілік-аумақтық құрылысы 14 облыстан тұрады, оларды
Президент тағайындаған әкімдер басқарады. Облыстар аудандарға, калалық
аудандарға, ауылдарға, селолар мен поселкілерге бөлінеді. Ал жергілікті
өкілді органдар маслихат деп аталады, оған депутаттарды халық сайлайды.
Жергілікті әкімшілік-аймақтық бөліністердің құқықтары тең. Жергілікті
атқару орган - әкім.
Федерация. (федус деген сөз — одақ деп латын тілінен аударылады).
Құрама мемлекет бірнеше зиялы мемлекеттерден тұрады. Құрама мемлекет —
күрделі мемлекет, ол федерацияның мүшелерін біріктіреді. Мемлекеттік
органдар екіге бөлінеді: жалпы федерацияның органдары және әрбір мүшесінің
жеке органдары. Федерацияның субъектілері Ішкі істерін ерікті өздері
шешеді, ал федеративтік орталық органның қолында барлық, ішкі-сыртқы билік
болады. Федеративтік республика халықаралық құқықтың алдында тек бір
мемлекет болуға тиіс(6,32б(. Бірақ тәжірибеде кейбір федерацияның
субъектілері өздері халықаралық қатынастарға шығуға құқығы бар еді, мысалы,
СССР (Украина мен Белорусия ООН мүшесі), Югославия, США, Канада. Көбіне
олардың тәуелсіздігі формальды түрінде қалғаны мәлім. Халықаралық құқық
федерацияның өкілі ретінде шарттарға орталық билік қолын қойғанын дұрыс
санайды.
Федерацияда конституция, астана, азаматтық, зандар, сот жөне қаржы
жүйесі бәрі екіге бөлінеді. Федерацияның екі түрлері бар: ұлттық құрама
және жергілікті құрама. Біріншісіне бұрыңғы КССО, Югославия, Ресей,
Үндістан жатады, ал екіншісіне АҚШ, Австрия, ФРГ, Швейцария жатады. Олардың
мемлекеттік құрылысы тарихи дамуымен байланысты.
Конфедерация. Бұл өте көлемді және күрделі конфедерациялы
мемлекеттердің одағынан және халықаралық ұйымнан айыру өте қиын.
Конфедерация — белгілі мақсатқа жету үшін бірнеше ерікті мемлекеттердің
уақытша одағы. Конфедерация мүшелері өздерінің тәуелсіздігін толық
сақтайды: азаматтығын, заңдарын, мемлекеттік аппаратты, сот және қаржы
жүйесін, өздерінің ақшасын. Конфедерация қабылдаған шешімдерді олардың
жоғарғы органдары мақұлдау керек. Тарихта конфедерацияның бірнеше түрлері
кездеседі: Америкада 1781 жылы Конфедерацияның баптары қабылданған болатын,
бұл бұрыңғы Англияның 13 отарларын біріктірді. Вашингтон бұл федерацияны
"құмнан істелген арқан" деп атады. Конфедерацияның жалпы Конгресс деген
органдары құрылды, ол тек қана үш сұрақты шешті: әскер, ақша, шет істер,
басқа қызмет бабы әр штаттың қолында сақталған еді. Германияда конфедерация
1815-1866 жылдары, Швейцарияда - 1815-1845 жылдары, Египет пен Сирия 1958
жылы біріккен Араб республикасын құрды, 1961 жылы Сирия бұл одақтан шықты.
Сонымен, конфедерацияда орталық биліктің шешімдері тек конфедерация
субъектінің мемлекеттік органдарына жайылады да, жеке адамдарға және
ұйымдарға жайылмайды. Конфедерацияның субъектілері халықаралық қарым-
қатынастардың субъектілері болып қала береді. Конфедерациялар өте әлсіз
және тұрақты емес. Конфедерация- (латынша –одақ, бірлестік деген мағынады)-
бір-біріне тәуелсіз мемлекеттердің арнай бір мақсатқа жету үшін құрылған
одағы. Конфедерацияның құрылуының құқықтық негізгі- шарт жасау, соның
негізінде одақаралық арнайы басқару органдары құрылады, билік дербес
жүргізіледі, егемендікті тежеу тек шартта көрсетілген талаптарға сәйкес, өз
еріктерімен іс жүзіне асырады. Конфедерацияда жасалған одақтан шығу өте
қарапайым, субъектінің өз еркінде. Ал федерацияда ондай емес. Конфедерация
уақытша және тұрақты болып екіге бөлінеді.
Достық- сирек кездесетін, тәуелсіз мемлекеттердің шарт негізінде
құрылатын бірдестігі. Достастық мемлекеттік құрылымның құқықтық негізін
шарт, немесе жарғы құрайды, тәуелсіздіктері толық сақталады, құрамына енген
мемлекеттердің әрекеттерін ұйымдастыру үшін арнайы мемлекет аралық органдар
құрылады. Достастықтың субъектілері бірлестіктен өз еркімен кез келген
уақытта шығуы құқылы. (Британұлттық бірлестігі, Тәуелсіз Мемлекеттер
Достастығы).
Империя- мемлекеттерді күш қолдану арқылы біріктіру. Империяның құрылу
негізінде екі тәсілмен іс жүзінде асырылады. Ашық түрде жаулап алу және
саяси, экономикалық және қысым жасау арқылы. (мысалы, Кеңестер Социалистік
Республикалар Одағы)[4,64б].
Бұл сұрақта біз мемлекеттің нысанын қарастырғанда бөле-жарып ажыратуға
болмайтын құрлыс нысанына тоқталып, сөз еттік. Себебі мемлекеттің орналасу
ерекшелігі оның басқару нысанының қалыптасуының бірден- бір себепшісі, әрі
оны басқарудағы мән-жайды тыйанақтайтын көрсеткіш десе де болады.
Сонымен нақты теориялық тұрғыдан анықталып, берілген мемлекеттің
құрлыс нысанының негізгі үш түрі бар, олар:
- біртұтас мемлекет;
- федерация;
- конфедереция.
Соңғысының өзін көптеген авторлар өз еңбектерінде нақтыламайды. Бірақ
соған қарамастан әр елдің қалыптасқан өзіндік басқару ныаны бар және ол
уақыт талабына сай өзгеріп, жаңа ныандарда көрініс табуда.
1.3 Мемлекеттің саяси жүйесі және ерекшеліктері
Мемлекеттік нысанның соңғы элементі - саяси жүйе. Бұл жүйе деген сөзді
екі мағынада қолданады. Бірінші - саяси жүйені мемлекеттің бүкіл саяси
жүйесіне таратады, ал оның екінші жағынан саяси жүйені тек мемлекеттің
қолданатын әдістері деп түсінуге болады. Сонымен саяси жүйені - мемлекеттің
қолданатын әдістері, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының дамуы және
кепілдіктері, демократиялық институттарды қолдану.
Саяси жүйе демократиялық және демократияға қарсы жұйелерге бөлінеді.
Саяси жүйенің мынандай түрлері болады: деспотиялық, аристократиялық,
шектелген демократиялық, теократиялық, әскери- полицейлік, формальды-
демократиялық, либералды-демократиялық, патерналистік, бонапартистік,
әскери, авторитарлық, тоталитарлық, фашистік, расистік, отарлық,
социалистік, пролетарлық және басқа түрлері. Саяси жүйелердің негізгі
бөлінуі: демократиялық және демократияға қарсы жүйелер.
Демократияға қарсы жүйелер. Халық басқару процесіне қатыспайтын және
оның еркімен санаспайтын жүйе осы түрлерге жатады. Фашистік жүйе.
(Болгария, Германия, Жапония, Италия). Халықтың саяси кұқықтары шектеледі,
жалғыз партия мемлекеттік аппаратты басқарады және онымен біртұтас болады,
әскер, басқа құқық қорғау органдары күшейеді, мемлекеттің экономикасы және
сыртқы саясаты соғыспен байланысты болады. Әскери жүйе (Чили, Португалия)
мемлекеттік төңкеріс өткеннен кейін өкілеттік органдардың рөлі төмендеп,
әскер мемлекеттің негізгі, функциясын басып алады. Расистік жүйе осы
әдістердің бәрін тек қана бір ұлтқа немесе бірнеше ұлттарға қарсы
қолданады. Феодалдық мемлекеттерінің көбінде шіркеудің күшті жүйесі
құрылады. Шіркеу мемлекетпен қатар күшті рөл атқарады, ол монархтың таққа
отырғанына қатысады, мемлекеттік Кеңесте өзінің жеке орындарына ие болады,
оған қарсы істелген қылмыстарды өзі өте қатты жазалайды. Бұл араб
халифатының, Еуропа феодалдық мемлекеттерінің саяси режимдері. Авторитарлық
жүйелер бір адамның билігімен байланысты болады (Тито, Сталин, Чаушеску,
Кастро, Людовик ХІҮ, Наполеон).
Демократиялық жүйе. Бұл халықтың құқықтарына кепілдік берген,
демократиялық әдістердің көбін мемлекет басқару процесінде қолданған жүйе.
Бірақ демократияның даму жолы өте ұзын, сондықтан демократиялық жүйесі
күшті дамыған мемлекеттер бар (Англия, Бельгия, Исландия), демократия
әдістері жаңа қалыптасып келе жатқан мемлекеттер (Қазақстан, Оңтүстік
Корея), т.б(3,32б(.
Сонымен демократиялық режимнің белгілері:
1) халық мемлекеттік билікті жүзеге асыруға тікелей және өкілдік
демократия арқылы қатысады;
2) шешімді көпшілік азшылықтың мүдделерін ескере отырып қабылдайды;
3) сендіру, келісу, келісімге келу әдістері жиі қолданылады;
4) қоғамдық өмірдің барлық салаларындағы заңның үстемдігі;
5) адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарыны қамтамасыз
етіледі;
6) саяси плюрализм, соның ішінде саяси көппартиялық;
7) биліктің тармақтарға бөлінуі және т.б.
Ал, демократияға қарсы режимнің бірнеше түрі болады: тирания,
деспотизм, фашизм, тоталитарлық және авторитарлық режимдер деп бөле отырып,
осы режимге мынадай белгілер тән екендігін көреміз:
1) бір саяси партияның үстемдігі;
2) бір ресми идеологияның болуы;
3) бір меншік түрінің болуы;
4) саяси құқықтар мен бостандықтарды жоққа шығару;
5) қоғамның сословиелік, касталық және т.б. белгілер бойынша бөлінуі;
6) халықтың төмен экономикалық деңгейі;
7) мәжбүрлеу мен жазалау шараларының үстемдігі;
8) сыртқы саясаттағы агрессиялық сипаттағы әрекеттер және т.б. (1,72б(.
Сонымен, мемлекеттің сыртқы нысанын анықтау үшін біз үш элементтеріне
қорытынды түсінік беруге тиіспіз: мемлекетті басқару нысаны, мемлекеттік
құрылымының нысаны және саяси режим. Мысалы: Қазақстан президенттік тұтас
республика, демократиялық жүйесі қалыптасып жатқан дәрежеде. Германия
(1933) президенттік республика, федерация, фашистік жүйе. Англия — тұтас
парламенттік монархия, либералдық-демократиялық жүйе. АҚШ — федеративтік
президенттік республика, демократиялық жүйе. Араб халифаты — теократиялық
құрама монархия, діни саяси жүйе.
Әрине мұның бәрі мемлекеттің нысанының уақыт талабына орай өзгеріске
ұшырап, әрі адамзатпен жетілдірілеп отырытындығының көрінісі.
2 Қазақстан Республикасының басқару нысаны
2.1 Хандық биліктен президенттік институтқа дейін
Өткендерімізді тарихи тағылымдарын дәйектілікпен електеп, одан тиісті
сабақ алмай, қоғамның алға басуы мүмкін емес. Әлбетте, Қазақстан халқы
үшін, әсіресе, сан ғасырлар бойы құрықтың бұғауында болған әр қилы тарихи
кезеңін жетік зерделеудің ғылыми – танымдық маңызы ерекше. Біз үшін, тарихи
ақиқаттыққа көз жеткізу, қазіргі ұлттық мемлекетіміздің шынайы
тәуелсіздікке бет бұрған кезде халқымыздың тарихи зердесін жаңартып, оның
елдігін, ерлігін, төзімділігін паш ететін асыл мұраларын түбегейлі жан-
жақты пайымдап жинақтау – азаматтық парыз. Бұл тұста ел басшысы – Н.Ә.
Назарбаевтың Абылай ханға арналған салтанатты мерей тойындағы (2002)
баяндамасында Тарихты танып, зерделеу керек, тарихты таразылау керек,
сонда тағдырыңды, бүгінгі тұрпатыңды танисың, келешегіңді бағдарлайсың,
алдағы жүрер жолыңның сілемін табасың - деген[7].
Ежелгі қазақ даласында конституциялық заңнаманың қалыптасуы белгілі
бір идеялар мен қағидалар арқылы айқындала отырып, нақты тарихи кезеңдерді
қамтиды. Мұның өзі, сайып келгенде, ұлттардың өзін - өзі еркін билеу
қағидасымен қоса егеменді дербес мемлекет құру мәселесімен
жалғасатындығымен тарих беттері дәлелдеп берді. Бұл мәселелердің ауырлық
салмақтығын, зілділігін кезінде қазақ халқы өз басынан кешіргендігін өмір
тарихы сан рет куәгер болғандығына ешкімде күмәнданбас. Сан ғасырлар бойы
қам – қасіретке толы өз өмірін сарп еткенқазақ ұлтының тәуелсіздік
жолындағы күресін айтпай-ақ, беретіндігі ХХ ғасырдың басындағы қазақ
зиялыларының тәуелсіздік сахнасындағы күш-жігерлерін, одан кейінгі, бұл
мәселе төңірегіндегі оқиғалардың кейіпкерлері – қазақ кемеңгерлерінің
есімдерін еске түсірсек те жеткілікті. Әрине, бұрынғы және кейінгі
өмірімізді, шынайы, оңға, не солға жалтақтамай, таразыласақ, ұлттардың өзін-
өзі билеу (басқару) және егеменді мемлекет құру құқығы қағидаларын іске
асыру мәселелері оңай емес екендігіне көз жеткізе аламыз. Өйткені, елдің
толық егемендігі мен ұлттық тәуелсіздік арнасына қол жеткізу, әрқашанда
билік тұтқасын ұстаушылардың, әр қилы саяси партиялардың, тіпті ұлттық
бұқаралық қозғалыстардың арасындағы әмірші күштердің қақтығыстары болмай
қалмайтындығы тарих беттері растайды. Өмірде болған құбылмалы процестер, өз
кезінде талай келеңсіз жақтарға соқтырып, азаматтық шайқасқа дейін
апарғандығы қарым-қатынастардың әлсіреуіне ықпал ететіндігі аталған ұлттық
идеяның әдейі саудаға салынуының нәтижесі. Міне сондықтан болар құбылмалы
өмір процестерін дұрыс түсіну үшін шынайы демократиялық құқықтық мемлекет
құру стратегиясының тұжырымдамасын жасау, басқару нысанын дәл анықтап, оған
сәкес конституциялық әрекет ету, сондай-ақ тәуелсіз мемлекеттер
қауымдастығының ірге тасын қалаудың өзі, сайып келгенде, егемендіктің
ғылыми тұжырымдамасына, нақтылы тарихи жағдайлардағы халықтардың өзін-өзі
билеу нысанына қайта – қайта зер салып, пысықтауымызға итермелейді.
Қазақ елінің саралап өткен даму жолдарының сатыларын бірнеше
кезеңдерге бөлуге болатындығы жөнінде пікірлер аз емес.
Белгілі заңгер ғылым А.К. Котов Қазақстанның конституциялық
эволюциялық дамуын мынадай төрт кезеңдерге бөледі:
- Кеңес дәуіріне дейінгі (1900-1917ж.ж. ұлттық-демократиялық
идеяларының Алаш конституциясының жобасына ұласу);
- Кеңес дәуірі (20 жылдар мен 80 жылдардың аяғы);
- Кеңес дәуірінің аяқталуы (80 жылдардың аяғы мен 1990 жылдар
аралығы);
- Кеңестік дәуірден кейінгі (1991 - 1993);
- Қазақстан дамуының алғашқы сатысы де-факто (1993 жылдың
қарашасынан бастап)(8,16б(.
Әрине, былайша бөлудің дұрыстығна күмән келтірмей, өз тарапымыздан
еліміздің кеңестік дәуіріндегі конституциялық заңдарының қалыптасуы мен
дамуының КСРО мемлекетінің конституциялық даму тарихымен байланыстылығын
айрықша атап өткенді жөн көрдік.
Ол үшін тарих бетерінен белгілі хандық басқарудың кезеңінен тоқталудан
бастадық. Өткенді зерделесек қазақ хандығында парламенттік монархия
қалыптасқанын атап кеткен жөн. Сол заманның Билер кеңесі өзінің мәртебесі
бойынша ханның билігін шектеу құқығына ие болған, көшпелі қазақ қоғамының
тұрмыс – тіршілігіне сай қалыптасқан ұлы даланың сол кездегі парламент және
ең жоғарғы сот органы ханның ішкі және сыртқы саясат мәселелері бойынша
шешім қабылдауы Билер кеңесінің құптауын талап еткен. Бір сөзбен
айтқанда, қазақ қоғамында атқарушы билік ханның қолында шоғырланған. Билер
кеңесінің шығарған заңдар мен шешімдерін хан іс жүзіне асырып отырған. Хан
билік жүргізуді мұрагерлік жолмен қабылдағанмен мемлекеттік маңызы бар
мәселелер бойынша Билер кеңесінің ұйғаруынсыз шешім қабылдай алмайды. Тек
тығыз мәселелер бойынша тез арада шешуді талап ететін жағдайда хан өз
тарапынан батыл қимыл әрекеттер жасауға құқылы [9].
Келесі тарихтың өткелінде хандық басқарудан империяның басқаруына
ауысумен ерекшеленді. Ал, 1900 жылдардың басында Қазан төңкерісіне дейінгі
мерзімде қалыптасқан саяси-құқықтық ой-пікір негізінде парламенттік
республиканы жақтағаны ашық байқалды. Мысалы, ХХ ғасырдың басында ірі
қайраткер және реформатор Барлыбек Сыртанов 1911 жылы Қазақ елінің уставы
деген еңбегінде (қазақ халқының тұңғыш конституциясының жобасы)
парламенттік республика құру идеясын жақтайды.
Қазақ елі жылдарға созылған отаршылықтан кейін, тәуелсіздікке қол
жеткізіп, ел билеу тізгіні өз қолына тиген соң, әртүрлі егемендік нышандар
ішінде ел билеу жүйесін де қалыптастырып келеді. Тәуелсіз ел билеу
жүйесінің ең көзге көрінетін басты белгісі елдің бірінші басшысы- Елбасының
мәртебесі белгіленіп, ол Конституцияда (Ата заңда) бекітілді. Жаңа заман
тұрғысынан Елбасы Президент деп аталды, оны ескі үрдіс бойынша төре
тұқымынан сайлап, хан деп атаудың қисыны да жоқ еді. Дегенмен кейбір Елбасы
төңірегіндегі адамдардың сол ескі үрдісті жаңа заманға бейімдеп, сұлтанат
түріндежаңғырту ойы баспасөз бетінде жарияланды да. Олардың ой-
пайымдауларының түкпірінде қазіргі билікті монархия ауыстырып, оны мұралық
дәстүрге айналдырып, билікті мәңгілік бір қолда ұстап жатырған сияқты.
Бірақ ата дәстүріміз- хандық биліктегі негізгі принциптердің бірі болып
саналатын харизмалық билікте, яғни президенттіктен үміткер таза өз жеке
басының қасиеттері арқылы және халықтық қолдауымен ғана сайлану дәстүрі
сақталған ғой. Сондықтан әлгі айтылған ұсыныс ХХI ғасырда іске аса қоюы
мүмкін емес жәйт. Тәуелсіздік алғаннан бергі жылдары елімізде қалыптасып
келе жатқан бұл жаңа билік жүйесі тақыр жерде пайда болмағанын, негізі етіп
батыстық жүйе алғанымен көне хандық билеу жүйесі элементтерінен де құр
алақан еместігін, сөйтіп кейбір қырларына қарап, өзіндік қазақ еліне тән
бет бейне қасиеттері бар қазақстандық Президенттік билік құрылымы немесе
институты өзінің өміршендігін танытып келе жатыр. Бірақ бір әулет билігіне,
монархияға, тіпті оның элементтеріне қайтып оралу жаңа заманға келіспейтін
жағдай.
Еліміздегі Президенттік биліктің жан-жақты әсіресе құқықтық жағынан
бекіп күшеюіне 1995 жылғы 30 тамыздағы Қазақстан халқының референдумда
республиканың жаңа Конституциясын қабылдауы ықпал етті. Халық еркінің
жоғары заң күші арқылы елді басқарудың тарихи қажетті жүйесі бекітілді.
Енді Президент институты 1993 жылғы Конституцияда бекітілгендей биліктің
атқарушы тармағына қосақталмай, Қазақстан халқының мемлекеттік бірлігін
көрсетіп, оны жүзеге асырады. Халық және мемлекет атынан сөйлеуде шексіз
құқық бүкіл қазақстандықтардың Президентіне ғана берілген. Ал Парламент
конституциялық өкілеттігіне қарай, шектеулі түрде ғана халық атынан сөйлей
алады.
Бұндай өзгерістер елдің даму талаптарынан туындап, 1996 жылдан бастап
республикадағы экономикалық реформалардың Президент тарапынан бір қолдан
шығып, ойдағыдай, әрі шапшаң жүргізілуіне ықпал тигізді. Соның арқасында
елде халықтың әл- ауқатын көтерердей істер атқарылып, ізінше әлеуметтік
оңды ілгерілеудің нышандары да байқала бастады.
Дегенмен Қазақстан Президенті институты құқықтық, саяси және
әлеуметтік тұрғыдан әлі де жетілдіреді қажет ететіндігі соңғы жылдары
байқала бастады. Бұны алдымен байқап, сыни көзқарас білдірген кейбір
оппозициялық партиялар мен қозғалыстар болды. Президенттік билік құрылымы
мұндай сынды негізінен дұрыс түсінгендей болып, алдымен өздері атқарушы
биліктің бір қолға тым шоғырлағандығын байқап, кейбір өзгерістерге баруға
сыңай білдіргендей болды.
Осы ретте аталған мәселені біршама зерттеген саясаттанушы ғалым
Б.Майлыбаевтың Президент институты қандай елде болсын сол мемлекеттің
өткен билік жүйесімен тамырлас деуінде қисын бар(9(. Шындығында Францияның
Президенттік билік жүйесінің негізін сол елдің өткен ғасырлар тарихындағы
монархилық, бонапарттық дәстүрінен, ал Германияның билік жүйесін түсіну
үшін ең кемінде немістің монархиялық дәстүрінен хабардар болуымыз керектігі
дау туғызбаса керек. Енді жоғарыда әңгіме болған қазақ даласында тарихи
қалыптасқан жоғары билік құрылымына қайта оралайық. Кеңестер Одағы
ыдырағаннан кейін Қазақстан өз мемлекеттік билік жүйесін қалыптастыруға
кірісті. Бұл жеңіл болмаған күрделі мәселені шешуде өткен тарихтағы және
қазіргі заман ел билеу жүйелерін салыстыра отырып, осы заманға үйлесімді
нұсқаларын табу қажет болды. Біздіңше, осының үш жолы болған сияқты.
Біріншісі, көне тарихымыздағы мемлекеттік билік тәжірибесіне көз тастау.
Тым әріге кетпей, мәселен, ХIV-ХV ғасырлардағы алғашқы қазақ хандық билігі
дәстүрінен қажетін алу. Екіншісі, кешегі кеңес кезіндегі социалистік билік
дәстүріндегі оң тәжірибеге сүйену. Үшіншісі, бүгінгі көптеген жас
мемлекеттер негізге алған батыстың президенттік немесе парламенттік билік
институттары[10].
ХХI ғасыр тұсында әрине, уақыты өткен көне хандық жүйені немесе өзін
әбден әшкере еткен кеңестік тоталитарлық жүйені бағытқа алу мүмкін емес
еді. Заман талабына сай Қазақстан да көпшілік елдер таңдап жатқан үшінші
нұсқа жолына түсті. Дегенмен қазақ топырағындағы халқымыздың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
нысанының өзіндік сипаты
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 6
1 Мемлекет нысанының түсінігі және
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Мемлекетті басқару нысаны және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Мемлекет құрылымының
нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...15
1.3 Мемлекеттің саяси жүйесі және
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..18
2 Қазақстан Республикасының басқару нысаны
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 0
2.1 Хандық биліктен президенттік институтқа
дейін ... ... ... ... ... ... ... .20
2.2 Қазақ КСР-ның мемлекеттік егемендігі туралы декларациясы
(1990ж) және ҚР-ның мемлекеттік тәуелсіздігі туралы (1991 ж)
конституциялық заңының Қазақстандағы бақару нысанының қалыптасуындағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 30
2.3 Президенттік Қазақстан - демократиялық, егеменді, әлеуметтік,
зайырлы
мемлекет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..42
3 Шет елдердің басқару нысандарының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... .53
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..62
Пайдаланылған дерек көздер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Кіріспе
Мемлекет деген ойдан туған абстракция емес. Ол қоғамда нақтылы
материлизацияланған құбылыс. Тақырыптың өзектілігі сол, билік жүргізу
барысыныда халық өз мүдделерін қорғайтын мемлект ұйымдастырды. Мемлекеттің
пайда болып, қалыптасуына және арнайы нысанға ие болуына дін, әдет-ғұрып,
дәстүр, саяси күштер ерекше ықпалын тигізеді. Сондықтан мемлекеттің
нысанында қалыптасуына қоғамда демократияның, халықтың билік жүргізуінің
дәрежесін анық айқындауға болады. Нысан мәнді, мән нысаналы. Мемлекеттің
мәні қалыптасқан, қабылданған нысаннан өзінің көрінісін табады. Мысалы,
құлиеленуші мемлекеттердің мәні үстем, қанаушы таптың саяси билігінің
диктатураса, оның нысаны - шексіз монархия. Осыған байланысты мемлекет және
құқық теориясында мемлекет нысанының үлкен маңызы бар. Мемлекеттің нысаны
даму кезеңдерінде өзгеріске ұшырап, бір сападан бір сапаға өтетін болса,
оның тетіктері де өзгеріске шалдығады.
Мемлекеттің нысаны дегеніміз мемлекетте билік жүргізуді ұйымдастырудың
арнайы сыңарларының мәндік жиынтығы. Мемлекеттің нысаны негізінде үш
сыңардан тұрады: Мемлекеттің басқару нысаны; Мемлекеттің құрылымы; Саяси
режим.
Мемлекеттің басқару нысаны деп қоғамда жоғары мемлекеттік биліктің
ұйымдасуын және оған халықтың тікелей қатысуын айтады. Мемлекеттің басқару
нысаны монархия және республика болып екіге бөлінеді.
Монархияда мемлекеттік билік тек қана бір адамның қолында болады,
билік тұқым жалғастыру арқылы беріледі. Монархия екі түрге бөлінеді:
Абсолюттік (шексіз), және конституциялық (шектелген).
Республикада жоғары мемлекеттік биліктің қалыптасуы сайлау арқылы бір
мерзімге дейін құрылады. Монархиямен салыстырғанда республика жоғарғы
сатыда прогрессивтік басқарудың нысаны болып табылады. Республиканың
мынадай сипаттары бар:
1. Мемлекет басшысы сайлау арқылы өклеттікке ие болады.
2. Мемлекет басшысы өзінің функцияларын арнайы белгіленген мерзімде
атқарады.
3. Мемлекет басшысымен қатар жоғарғы өклеттік орган өзінің
функцияларын атқарады.
Республиканың үш түрі бар: президенттік, парламенттік, аралас және
Кеңестер республикасы.[1,58б]
Осылардың ішінде Қазақстан республикасының басқару нысаны Конституция
бойынша Президенттік республика. Президенттік республикада АҚШ, Қазақстан,
Ресей президент мемлекет басшысы, үкімет президенттің алдында жауап береді,
ол мемлекеттің жоғарғы лауазымдарын тағайындайды және олар президенттің
өкілі болып саналады (мысалы, Қазақстанда әкімдер). Мемлекет басшысы,
парламент шығарған заңдарды бекітеді. Теориялық мағынада президент
парламентті тарқатуға құқы жоқ. Бірақ, практикада көптеген елдерде бар
(Қазақстан). Президенттік республикада заң шығарушы орган- парламент ең
жоғарғы орган болып табылады. Парламент президентті және үкіметті сайлау
құқына ие. Олар билікті іске асыруда парламенттің алдында жауапты. Егер
парламент үкіметке сенімсіздік білдіретін болса, қызметін доғарылуы тиіс.
Мұндай жағдайда президент парламентті таратуға құқы бар. Өзге басқару
нысандарын Қазақстандық басқару мен салыстыра отырып талдау, оның оң және
теріс жақтарын анықтау жұмыстың негізгі бөлімінде жоспарға сәйкес қаралды.
Осы жұмыстың ғылыми зерттелу деңгейі. Заң ғылымы салаларының
зерттеліп, танылмаған қырлары көптеп саналады. Соның ішінде Қазақстан
Республикасының басқару нысаны толық ізденіс, зерделеуге тұрарлық
жақтарының бірі оның өзіндік ерекшеліктермен қалыптасып келе жатқандығы. Ол
осы күнге дейін мардымсыз зерттелген десе де болады, оны ғалымдардың
еңбектерінен байқауға болады, оған бірден бір себеп Қазақстанның
тәуелсіздік алып, президенттік республика ретінде қалыптасып отырғанына
азғана уақыттың өтуі, Сондықтан әлі де көп бөлігі тек мақала, автореферат
түрінде қарастырылған.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы. Жұмыстың негізгі идеялары мен қағидалары
елімізді дамыған 50 елдің қатарын жеткізетін жақсы, халық мүдделерін толық
қанағаттандыратын билікті басқару нысанына қол жеткізуге және оған ұмтылуға
септігін тигізері сөзсіз. Бұл жұмыста қазіргі уақыттағы президенттік
басқару мәселесіндегі ерекшеліктер, оның мәні нақты деректер келтіру
арқылы, тарихи салыстыру арқылы беріліп отыр.
Дипломдық жұмыстың зерттелу объектісі, еліміздің өзіндік басқару
нысаны, оның өзге мемлекеттердегі басқару нысанынан ерекшелігі және оның
Қазақстан үшін маңызы мен тарихи сабақтастығы, ал пәні елімізің басқару
нысаны.
Дипломдық жұмысты жазудағы мақсатымыз, Қазақстан Республикасының
Конституция бойынша басқару нысанын анықтап, тарихи маңызын ашып және
президенттік республиканың демократиялық, егеменді, әлеуметтік зайырлы
мемлекет ретіндегі өзгешелігін көрсетіп, шет елдер басқару нысанымен оны
салыстыра кету деп отырмын. Себебі, құқықтық, демократиялық мемлекет құру
мақсатында қазіргі елімізде елдің басқару нысанын жетілдіруде соңғы кезде
елеулі өзгерістер орын алуда. Осы жұмыста алға қойған мақсатқа жету үшін
мына міндеттерді шешу қажет:
- мемлекеттік нысаны ұғымын мен мазмұнын анықтау;
- Қазақстан Республикасының басқару нысанын жан-жақты қарастыру;
- Шет елдердің басқару нысандарының ерекшеліктеріне сипаттама беру;
- Президенттік билікке дейінгі тарихқа шолу жасап, елеулі деген
мәселелеріне көңіл бөлу болып табылады.
Дипломдық жұмысты жазуда біз мына әдістемелерді кеңінен қолдандық:
тарихи- салыстырмалы, талдау, жүйелеу, саралау.
Жұмыстың тақырыбын ашу барысында пайдалануға негізгі әдебиеттер
ретінде: Сапарғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы,
Ағдарбеков Т. Мемлекет және құқық теориясы, Амандықова С.К. Қазазакстан
Республикасының Конституциялық құқығы, Табанов С.А., Оразова А.Ә. Күрделі
заманның өтпелі кезеңдеріндегі қазақ қоғамы ата заңдарының
(конституцияларының) тарихи – құқықтық сабақтастығы, Қопабаев Ө.Қ.
Шетелдердің Конститутциялық құқығы, Жоламан Қ.Д., Мұхтарова А.Қ.,
Тәукелев А.Н.. Мемлекет және құқық теориясы алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады: тақырыптың
өзектілігі мен жұмыстың мақсаты белгіленетін кіріспеден, жұмыстың мазмұнын
ашатын үш негізгі бөлімдерден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 Мемлекет нысанының түсінігі және мазмұны
1.1 Мемлекетті басқару нысаны және оның түрлері
Мемлекеттің сыртқы нысаны мен ішкі мазмұнының диалектикалық бірлігі
байқалады. Мемлекеттің нысаны қоғамның экономикалық, мәдени, рухани
мазмұнына байланысты. Демократиялы мемлекеттер туралы айтатын болсақ, олар
тек қана республика немесе шектелген монархия түрінде өмір сүреді. Ал шығыс
мемлекеттер көбіне монархия болатыны жақсы мәлім. Қытай, Үндістан, Египет
(Мысыр), Англия, АҚШ мемлекеттерінің философтары Аристотелъ, Монтескье,
Локк, Вашингтон, Де Голль мемлекеттің нысанына көп көңіл бөлген.
Мемлекеттің мазмұны оның нысанынан бөлінбейді, олар бір-бірімен тығыз
байланыста дамиды.
Тәуелсіз Казақстанда екі жылдан кейін, 1993 жылғы Конституциясының
орнына екінші 1995 жылғы Конституция алынды. Бұл соңғы Конституция
мемлекеттің сыртқы нысанын өзгертіп, Қазақстанда президенттік республиканың
саяси жүйесі құрылды.
Мемлекеттің тарихи даму процесінде оның нысанына бірнеше жағдайлар
әсер етеді, Бірінші жағдайға географиялық, климат, тарихи факторлар жатады.
Егер мемлекет континентте қалыптасса немесе оның шекарасы теңізге, мұхитқа
шықса, бұл екі жағдайда екі мемлекеттің нысаны екі түрлі болады. Аралда
орналасқан мемлекеттердің континенттік мемлекеттермен салыстырғанда
демократиялық режимдері күштілеу екені байқалады. Шығыс мемлекеттерде
бірінші ірі цивилизациялардың дамуы ұлы өзендермен байланысты болды:
Қытайда - Хуанхэ, Египетте — Ніл, Вавилонда — Тигр және Евфрат, Үндістанда
- Ганг. Шығыс мемлекеттерде — монархия, Еуропада — шектелген монархия
немесе республика құрылған. Ежелгі демократиялық республикалар Жерорта
теңізінің жағасында орналаскан мемлекетгерде болғаны жақсы белгілі.
Қазақстанның географиялық жағдайы, екі - Ресей және Қытай сияқты ірі
мемлекеттермен көршілес болуы, теңізге қашықтығы және ашық жолдың жоқтығы
мемлекеттің дамуына едәуір нұқсан келтіріп отыр(2,132б(.
Мемлекеттің кұрылысына экономикалық және саяси жағдайлар әсерін
тигізеді. Ежелгі — феодалдық немесе шығыс мемлекеттерде рулық қоғамның
қалдықтары көп уақытқа дейін сақталып келді (Ману заңдарында, Салистік
жинағында — Салическая правда), Орыс мемлекетінің жинағында — Русская
правда). Кейін алғашкы қоғамның ыдырау процесінде ол қаддықтар жойылады да
мемлекеттің нысаны қатты өзгереді. Мысалы, Үндістанның мемлекет құрылысы
туралы қатаң қағида болған: патшаның әділетті болуы, жеке меншікті
бұзбайтын, брахмандарды сыйлайтын және олардың айтқан акылдарын тыңдауы
міндетті болған. Бұл туралы Ману заңдарында айтылған. Ресейдің феодалдық
мемлекетінде халық жиналысының, соттың, рулық қауымның рөлдері көпке дейін
сақталып келді. Саяси жағдай, топтардың арасындағы қарым-катынастар
шиеленіскен жағдайларда демократиялық басқару туралы айту қиын. Дағдарыс
кезінде көбіне мемлекетті басқару бір адамның қолында болады: Наполеон,
Рузвельт, Гитлер, Пиночет, Ал мемлекетгің экономикасы жақсы дамыған кезде,
жағдай тыныш уақытта демократиялық әдістер жақсы қолданатыны мәлім (Греция,
Рим, Швейцария, Бельгия).
Мемлекеттің құрылымына қоғамның ұлттық құрамы, тарихи әдет-ғұрыптары
немесе ерекше тарихи жағдайлары да әсерін тигізеді. Ресей, Үндістан,
Америка, Мексика мемлекеттері көп ұлттық мемлекеттерге жатады, сондықтан
олардың мемлекеттік құрылымдары федерация. Ал Жапония, Германия, Польша бір
ұлттық мемлекеттер, бірақ біреулері тұтас мемлекет, екіншілері, мысалы,
Германия федерация. Бұл жағдайды анықтау үшін Германияның мемлекеттік
процесін және тарихын жақсы білу керек, XIX ғасырда Пруссия мен Австрияның
гегемония үшін күресі Пруссияның жеңісімен аяқталды. Бірақ феодализм
кезеңінен Германияның капитализмге көшкенімен, буржуазиялық мемлекеттін
қалыптасуы аяқталған жоқ. Сондыктан қазір де немістер бірнеше тәуелді
мемлекеттерде тұрады; ФРГ, Швейцария, Австрия — олар федерацияға жатады.
Қазақстан жерінде көне дәуірден қазақтын арғы атасы - түріктер, бергі
атасы - қыпшақтар өмір сурген. XV ғасырда қазақ хандығы құрылып өзінің
тәуелсіз мемлекеті болған. Қазақстан көп ұлттық республикаға айналуы XX
ғасырда болды. Сондықтан Қазақстан республикамыздың қазіргі Конституциясы
біртұтас, бөлінбейтін мемлекет болып жарияланды, мемлекеттің нысанына
халықаралық жағдай, мемлекеттердің арасындағы қарым-қатынастар және абыройы
күшті адамдардың істері де әсер етеді. Отарлық мемлекеттердің басқару
нысанына бұрынғы метрополия мемлекеттерінің нысаны үлгі болатыны мәлім.
Дамыған елдердің саяси-мемлекеттік құрылысы, олардың демократиялық іс-
әрекеттері дамушы елдерге көп әсер етуі объективтік процесс. Мысалы,
Ұлыбритания бүкіл Еуропа континентіне, Жапония жөне Скандинавия
мемлекеттеріне өзінің шектелген конституциялық монархиясын үлгі ретінде
сыйлағаны белгілі. Ал АҚШ өзінің көрші мемлекеттеріне және посттоталитарлық
мемлекеттерге президенттік республикасының әсерін тигізді. Франциядағы Де
Голль құрған парламенттік республика да кейбір мемлекеттерге әсерін
тигізді.
Республиканың мемлекеттік құрылысына саяси күшті адамдардың қызметі
және жүргізген саясаты өсерін тигізеді: Гитлер, Рузвельт, Шыңғысхан,
Абылай, Петр Бірінші, Ататүрік және басқаларын еске алсақ дұрыс болады.
Лениннің саясаты бір континенттің мемлекеттеріне 70 жылдан аса уақытқа үлгі
болды. Тек қана Еуразия емес, Куба, Вьетнам, Корея, Африканың
мемлекеттерінің тарихына ықпал жасағаны мәлім.
Мемлекеттің дамуына діни факторлары да әсерін тигізеді. Мұсылман,
католик, христиан, буддистік мемлекеттердің өздеріне тән нышандары бар.
Сонымен, мемлекеттің сыртқы формасын анықтау үшін кеп фактілерді терең
зерттеу керек[3,147б].
Оқу әдебиетінде мемлекеттің нысаны көбіне үшке бөлінеді: басқару
нысаны, мемлекеттің құрылымының нысаны және саяси режим. Ал, негізінде,
мемлекеттің нысаны тарихи кезеңмен және әрбір мемлекеттің ерекшеліктерімен
байланысты екені мәлім. Сондықтан мемлекеттің әрбір нысанының кеп
варианттары бар. Мемлекеттердің дамыған кезінде осы үш элементтерінің
біреуі бірінші орынға шығады. Қазіргі Ресейде мемлекеттің екінші элементі -
Ресей федерациясынын негізгі қағидаларын сақтау үшін Шешен республикасымен
соғыс әдісін қолданғаны белгілі. Бұл Ресей федерациясының мықтылығын
көрсету, негізгі принциптерін сақтау үшін істелген саясат. Бұл мемлекеттің
құрылым нысанын бірінші орынға қойып отыр. АҚШ 1860-1864 жылдары Солтүстік
пен Оңтүстіктің арасындағы соғыс кезінде федерацияны сақтау мақсаты
мемлекеттің негізгі нысаны болды. Фашистік режим құрылған кезде мемлекет
нысанының саяси режимі бірінші орынға шығады. Бейбітшілік кезде
экономикалық дамуы жоғары демократиялық мемлекеттерде басқару нысаны
мемлекеттің сырткы жағдайын белгілейді.
Мемлекеттің басқару нысанына оның жоғары, орталық және жергілікті
органдарының құрылуы, олардың қарым-қатынастары қандай принциппен
қалыптасты, халық оларды сайлауына қандай түрде қатысады деген сұрақтарға
жауап береді. Мемлекет нысандарының арасында басқару формасы маңызды
элемент болып саналады. Басқару нысаны монархия және республика екі түрге
бөлінеді.
Монархия — жоғарғы билік бір адамның қолында болады және бұл билік
мұрагерлікпен беріледі. Монархияның белгісі: мемлекетті басқаратын адамның
билігі оған әкесінің немесе басқа туысқандарының қолынан көшуі, тиюі.
Сондықтан оның билігі - мұралық билік. Тақтың кешуінің екі әдісі бар: шығыс
және кейбір Еуропа мемлекеттерінде тақ тек ер адамдарға беріледі. Ал
көпшілік Еуропа мемлекеттерінде еркек адамдарға да, әйел адамдарға да
беріле береді (Ресей, Данйя, Англия). Монархияның озбырлық жолмен де көшуі
мүмкін; Наполеон, Каролингтердің тұқымдары, Чандрагупта, Вильгельм
Оранский. Соңғы Англияда мемлекеттік тәңкеріс ұқсас даңқты революциясынан
кейін заңцы патшаның қолынан билікті алғаны белгілі. Монархияның көшуінің
үшінші түрі бар, монарх бірнеше ақсүйектердің тұқымдарынан сайланды
(Малайзия). Тарихта екі монарх болған мемлекеттік басқару формасы да
кездескен (Спарта). Тоталитарлық жүйеде Коммунистік партияның басшысының
билігі монархтың билігінен де күшті болды. Сонымен, монархтың билігі көбіне
мұрагерлік билікке жатады, ол өзінін қызметіне қүдайдан басқа ешкімнің
алдында жауапты емес, ол мемлекеттің басшысы, құқыктың қайнар көзі, оның
атынан сот, мемлекеттің атқару функциялары жүзеге асырылады, ол әскерді
басқарады, мемлекеттің атынан шарт құрады. Монархтың бірнеше жоғары аттары
мен титулдары болады, оны асырау, мемлекеттің міндеті. Мысалы, Англияның
короліне 1660 жылдан бастап цивилдік қағазбен парламент мұктажына керек
ақшаны беретін болды. Корольдердің сарайлары киімдері, әскерлері
мемлекеттің міндетінде болды. Корольді асырау мемлекетке өте ауыр болса да,
көп мемлекеттер корольден және монархиядан басын тартқысы келмейді. Қазіргі
Англияның королі - Елизаветаның мұра жалғастыратын балаларының абыройы өте
күшті болмады, екі баласы және қызы некесін бұзып ажырасып кетті. Бірақ
1997 жылы Англияның азаматтарынан "Король Англияға керек пе?" деп
сұрастырғанда, 66 проценті "монархия да, король де сақталсын" деп жауап
берді(2,78б(.
Монархия екіге бөлінеді: шексіз және шектелген монархиялар. Шексіз
монархия - монархтың билігін басқа мемлекеттік орган шектелмейді, жоғарыда
айтылған биліктің бәрі соның қолында; Бірақ шексіз монархияның да бірнеше
түрлері бар. Ең бірінші шексіз монархия — Шығыс деспотиясы (Египет,
Вавилон, Қытай, Жапония). Монархтың қолында өте күшті экономикалық
функциялары жиналған, ал бұл билік осы айтқан мемлекеттердің географиялық
және ерекше экономикалық жағдайларымен байланысты. Мысалы, Египет
мемлекетінде номдардың бәрін фараон біріктіріп, Ніл өзенінде суару
жұмыстарын басқаратын. Монархтың осындай қиын экономикалық қызметі өте
күшті биліктің қажет екенің туғызды. Сондықтан, фараондардың биліктері
шексіз болатын: ол Ра құдайдың тұқымы, таққа отырған кезден оған пирамида
салады, ол экономикалық, каржы, заң шығару, діни, сот, әскери қызметтерің
басқарған. Тарихта кездескен шексіз монархияның екінші түрлері көне
дәуірдегі мемлекеттерде болған. Оған Рим империясы жатады. Бұл шексіз
монархия республиканың орнына келді. Императордың да билігі өте күшті,
бірақ оны күшейтетің жағдайлар саяси факторлерге байланысты болған. Орта
ғасырларда шексіз монархия феодализмнің соңғы кезінде пайдаболды. Ең күшті
феодалдық шексіз монархияларға Людовик ХІҮ, Петр Бірінші, Екатерина Екінші,
Елизавета Бірінші, Фридрих II, Әдемі Сулейман монархиялары жатады. Людовик
ХІҮ мемлекетті 55 жыл басқарды (1661-1715). Оның "мемлекет деген—мен" —
сөзі бүкіл Еуропаға мәлім болған. Версаль сарайын салдырды, қаржыны өзі
жұмсады, заңды өзі шығарды, парламентті жинамай мемлекетті, әскерді де,
сотты да өзі басқарды. Ол өмір бойы көрші мемлекеттермен соғысьп, сыртқы
саясатын толық өзі жүргізді. Бірақ феодализмнің шексіз монархияларының
мемлекетке істеген жақсылықтары да көп еді. Қазіргі жаңа ғасырларда шексіз
монархиялар ете сирек кездеседі (Бруней, Оман).
Монархиялардың көбі шектелген монархияларға жатады. Бұл монархияда
монарх билігі басқа бір органмен немесе заңмен шектеледі. Шектелген
монархия шығыс мемлекеттерінде кездеседі, мысалы, Үндістан. Үндістанның
патшасы екінші кастаға жататын критерилерге, ол брахмандардың айтқан
акылдарын және олар құрған Кеңесін сыйлауға тиісті. Патша брахмандардың
жеке меншігіне тиісуге құқығы жоқ, оларды өлім жазасына кесе алмайды, заң
шығару немесе сот функцияларын олардың Кеңесі қатыспаса атқара алмайды.
Орта ғасырларда Еуропа мемлекеттерінде сословиелік-өкілдік монархиялар
пайда болды. Еуропа қоғамында үш сословие қалыптасқан болатын: шіркеу
қызметкерлері, дворяндар және қала тұрғындары, басқаша айтқанда —
буржуазия. Осы сословиелер өздерінің мүдделерін қорғайтын сословиелік
органды құратын, ол Парламент, Кортес, Бас штаттар деп аталатын. Бұл
органдар қалыптасқан кезде салық жинауға келісімін беретін, одан кейін
қызметің күшейтіп, заң шығару ұсынысты қолына алды, кейін заң шығару
билігін езіне қаратты. Жапония мемлекетінде императордың билігін сегун
деген әскери қызметкерлер шектеген болатын, бұл баскару форма "сегунат" деп
аталды.
Жаңа кезеңдерде шектелген монархия конституциялық монархия деп
аталады. Оның екі түрі бар; дуалистік және парламенттік монархия. Дуалистік
монархияда мемлекетті басқарған екі топтың күші тең, буржуазиялық
революциялар өткеннен кейін, оның бірінші кезеңінде бұрынғы корольдер
биліктерінің жартысынан айырылды, оған біріншіден заң шығару билігі жатады.
Мысалы, Франция мемлекетінде 1791 жылғы Конституция бойынша королъ заң
шығару билігін жоғалтты, ол ұлттық жиналыстың қолына көшті. Бірақ оның
қолында қалған билігі әлі күшті еді: ол әскерді өзі басқарды, осыны
пайдаланып өзінің халқына қарсы шықты, сот қьізметкерлерін, министрлерді
және атқару билікті өзіне бағындырды, шығарған зандарға тыйым салды және
парламентті таратуға қүқығы болды. Сонымен, мемлекеттік билік екіге
бөлінді: парламент буржуазияның мүдделерін қорғады, ал король феодалдардың.
Бірақ тарихи процесс объективтік түрінде парламентті жеңіске жеткізді де,
дуалистік монархия парламенттік монархияға айналды, Парламенттік монархия
бірінші Англияда құрылды. Даңқты революциядан кейін құқық туралы Билль
деген (1689ж.) конституциялық занда осы мемлекеттік басқару нысаны пайда
болды. Қазір Еуропа мемлекеттерінің көбі осыған жатады: Бельгия, Норвегия,
Швеция, Дания.; Бұл мемлекеттерде монарх мемлекеттің басшысы. Ол
парламенттің келісімінсіз көп мәселелерді шеше алмайды. Парламенттің
төменгі палатасына көп орын алған саяси партия өзінің өкіметің құрады. Сол
партияның басшысы Премьер-министр болып тағайындалады. Премьер-министр
кабинетін өзі қүрастырады, король оған тек келісім береді. Кабинет королдің
алдында емес, парламенттің алдында жауапты. 1997 жылы Англияда
консервативтік партия сайлауда лейбористерден жеңіліп, 18 жыл Англияны
басқарғаннан кейін оппозицияға кетті. Парламент корольдің мұқтажына керек
ақшаны бөледі, оның жеке өміріне де қатысады. Бірақ көп мемлекеттер
монархтың құқықтарын шектесе де, бұл ескілік немесе керек емес мемлекеттің
элементі деп санамайды. Монарх — мемлекеттің көркі, тұрақтылығы, сәні,
ертеден келе жатқан әдет ғұрыптары. Сондықган, кейбір мемлекеттер жойылған
монархияларды қайтадан орнына қалыптастырғаны мәлім (Испания 1975, Англия).
Қазіргі Ресей, Грузия, Болгария, Румыния мемлекеттерінің патша тұқымдары
тірі, халықгың арасында монархияны қалпына келтіру деген пікірді білдірген
адамдар және саяси партиялар да бар. Сонымен, монарх топтардың, саяси
партиялардың арасындағы арбитрі және түрақты саяси режимінің кепілдігі
болып көрінеді. Монархтың өмірін реттейтін әдет-ғұрыптардың көбін халық
жақсы көреді: парламенттің бірінші сессиясын ашу процедурасы, мемлекетке
келген қонактарды қарсы алу, мемлекеттің атынан мерекелерімен кұттықгау,
монарх сарайларының өмірін реттейтін әдеттер[4,60б].
Республика. Егер мемлекетте жоғарғы және төменгі органдардың бәрі
сайлаумен белгілі мерзімге құрылатын болса, осындай мемлекеттік басқару
формасы республика деп аталады. Республика мемлекеттік органдар белгілі бір
мерзімге сайланып қүрылады. Республика деген сөз көне дәуірдегі
мемлекеттерде бірінші ретқолданды. Бұл термин халықпен байланысты.
Мемлекетті басқаратын адамдар мен органдарды халық бір белгілі кезеңге
сайлайды. Сайланбаған қызметкерлер мен органдар республикада болмайды.
Республиканың ең бірінші түрі - Греция, Афин республикасы. Олар халыкты өте
шектеулі түсінді, Бұл республиканың басқару органдарына және сайлауға тек
Грецияның азаматтары қатысатын. Ал азаматтары болып 20 жасқа толған ер
адамдар, ата-анасы Афинаның азаматтары, жеке меншігі бар, әскерде қызмет
еткен, барлық құқықтарын пайдалана алатын адамдар саналатын. Әйел адамдар,
метистер, шет елдердің азаматгары және құлдар саяси өмірге қатынасқан жоқ.
Грецияның негізгі органы - халық жиналысы, ол барлық қызметкерлерді
сайлаған, олардан есеп алатын, мемлекеттің негізгі мәселелерін шешетін заң
шығарды. Басқа органдар бесжүздік Кеңес, гелиэй, қызметкерлер, стратегтер,
белгілі уақытқа ғана сайланатын және халық жиналысының алдында жауапты
болатын.
Антикалық республиканың аристократтық түріне Рим және Спарта
республикасы жатады. Бұларда сайлауға және мемлекетті басқаруға
азаматтардың бәрі емес, тек қана ақсүйектері жіберіледі, мысалы, Спартада
спартиаттар, Римде патрицийлер.
Орта ғасырларда республика өте сирек кездеседі, көбіне ол республика –
қала (Псков, Новгород, Бремен, Любек, Венеция, Флоренция).
Жаңа кезеңде ресиубликаның екі түрі кездеседі; президенттік және
парламенттік республикалар. Президенттік республиканы АҚШ 1787 жылғы
Конституциясында бекіткен. Олар Англияның корольдерінен көп озбырлық,
заңсыздық көргеннен кейін, абыройлы билікті орнатуды анық түсінді.
Деспотиялық режим құрылмауы үшін биліктің бөліну принциптерін енгізді.
Сонымен, мемлекеттің жаңа басқару формасын ойлап шығарды.
Президентгік республикада билік үшке бөлінеді; заң шығару парламенттің
қолында, атқару билік — президент пен өкіметтің қолында, ал сот билігі
тәуелсіз сот органдарында. Президентті халық сайлайды. АҚШ-та – 4 жылда бір
рет президенттік сайлауы өтеді. Президент мемлекеттің бірінші басшысы,
өкіметті өзі басқарады, Сенаттың келісімімен министрлерді тағайындайды,
әскер оған бағынады. Президент — республика бірлігінің тұтастығының
символы. Кейбір президенттік республикаларда президентпен қатар премьер-
министр үкіметті басқарады. Көбіне оны президенттің өзі тағайындайды және
ол президенттің алдында жауапты. Парламенттің өкіметті тарататын құқығы
жоқ. Кейбір мемлекеттерде президент премьер-министрден басқа бірнеше
министрлерді өзі тағайындайды, ал қалған министрлерді Премьер-министрдің
өзі парламенттің келісімімен тағайындайды.
Президенттік республикалардың бір күшті билігі бар жауапты адамы
болғаннан, оның тұрақты саяси режимді құратыны байқалады. Мемлекеттің Заң
шығару билігі парламенттің қолында, және парламент белгілі қызметкерлерді
және жоғарғы сотты тағайындағанда келісімінбереді. Парламенттің алған
заңдары екі рет тексеріледі: президент вето құқығын қолданып, қабылданған
заңдарға қолын қояды, Конституциялық сот заңның Конституцияға сәйкестігін
тексереді. Сот билігі ерекше сот органдарының қолында. Сот қызметкерлері
президенттік республикаларда белгілі уақытқа немесе өмір бойы
тағайындалады. Оларды тагайындайтын заңдар әрбір мемлекеттерде ерекше,
бірақ бұл процеске президент те, парламент те катысады. Үш билік бір—біріне
тең болуға тиіс деп көп конституцияларда жазылған, ол үшеуінің арақатынасын
реттеп отыратын президенттің билігі.
Президенттік республикалардың варианттары көп, олардың біріне жартылай
президенттік республика жатады (мысалы: 1958 жылғы Конституциясы бойынша
Франция, Түркия).
Парламенттік республика. Бұл мемлекетті басқару нысанында билік
парламенттің қолына жиналған. Кабинет пен премъер министрді парламенттің
төменгі палатасы тағайындайды, тексереді және түсіреді. Өкімет парламенттің
алдында жауапты. Парламенттік басқару нысаны жағдайында билік жүргізу
функциясы мемлекет пен үкімет басшылары арасында бөлінген. Президент тек
мемлекет басшысы. Үкімет атқарушы билікті жүзеге асырады, әрі парламенттегі
партиялық көпшілік негізінде құрылады. Күшті үкімет - әлсіз президент.
Сонымен, өкіметте парламенттің сенімі болған кезде ол өзінің қызметін
істей алады, ал болмаған жағдайда отставкаға шығады. Мұндай республикаларда
президент мемлекеттің басшысы, оның биліктері өте аз. Парламенттік
республикаларға Италия жатады.
Мемлекеттің басқару нысанындағы республиканың бір түрі – ол аралас
нысандағы республика. Аралас нысанда мемлекетте үкіметті президент пен
парламент бірлесе отырып құрайды, сонымен қатар президенттік және
парламенттік басқару жүйесінің мемлекетке қажетті деген талаптар мен
институттар енгізілді[1,86б].
Айтылған ойды қорытындылай келе біз мемлекеттің басқару нысаны, ол сол
елдің қалыптасқан тарихи қалпына, рухани, мәдени, экономикасы мен саяси
болмысына байланысты болып келетіне көз жеткіздік және мемлекеттің басқару
нысанының адамзаттың өмір сүру кезеңінде негізінен монархия мен республика
түрінде болатындығына тағы да көз жеткіздік. Сонымен қатар әр ел қайсы бір
нысан түрін таңдай отырып, өз елінің басқару нысанын Конституцияларында
белгілейтіндігіне назар аудардық.
Басқару нысанның түрлер теоретик ғылымдармен белгіленіп берілгенімен,
өмір заңы өзінше бір түзетулер енгізіп отырады, мысалы ол кейбір
ғылымдардың еңбектерінде де көрініс тауып келеді және өз тұжырымдық дәлелін
тауып отыр. Әсіресе, ол республиканың бір түрі ретінде берілген аралас
республикалар қатысты десе де болады, әрине оның дәлелденіп, нақты
тұжырымға ие болуы уақыт еншісінде. Сонымен қоғам өзгереді, оған сәйкес
басқару да өзгереді.
1.2 Мемлекет құрылымының нысаны
Мемлекет нысанының екінші элементіне мемлекеттік құрылымының нысаны
жатады. Бұл мемлекеттің әкімшілік-жергілікті бөлінуі, сол бөлімдердің бір-
бірімен қатынасы және мемлекеттің және бөлімдердің арасындағы байланыстары.
Мемлекеттік құрылым - ұлттық мемлекеттік қатынастарды, әкімшілік-
территориялық жүйені, олардың ерекшеліктерін бейнелейді. Мемлекеттер бұл
элемент бойынша унитарлық- біртұтас, федеративтік және конфедеративтік
мемлекеттерге бөлінеді.
Тұтас мемлекеттер. "Қазақстан Республикасының жері тұтас, ол
бөлінбейді және оған қол сұғуға болмайды" делінген Конституцияның
кіріспесінде (унус деген сөз — бір, жалғыз деп латын тілінен аударылады).
Тұтас мемлекеттер тек қана әкімшілік-жергілікті аудандарға белінеді(5(.
Мысалы, Қазақстанда әкімшілік-аумақтық құрылысы 14 облыстан тұрады, оларды
Президент тағайындаған әкімдер басқарады. Облыстар аудандарға, калалық
аудандарға, ауылдарға, селолар мен поселкілерге бөлінеді. Ал жергілікті
өкілді органдар маслихат деп аталады, оған депутаттарды халық сайлайды.
Жергілікті әкімшілік-аймақтық бөліністердің құқықтары тең. Жергілікті
атқару орган - әкім.
Федерация. (федус деген сөз — одақ деп латын тілінен аударылады).
Құрама мемлекет бірнеше зиялы мемлекеттерден тұрады. Құрама мемлекет —
күрделі мемлекет, ол федерацияның мүшелерін біріктіреді. Мемлекеттік
органдар екіге бөлінеді: жалпы федерацияның органдары және әрбір мүшесінің
жеке органдары. Федерацияның субъектілері Ішкі істерін ерікті өздері
шешеді, ал федеративтік орталық органның қолында барлық, ішкі-сыртқы билік
болады. Федеративтік республика халықаралық құқықтың алдында тек бір
мемлекет болуға тиіс(6,32б(. Бірақ тәжірибеде кейбір федерацияның
субъектілері өздері халықаралық қатынастарға шығуға құқығы бар еді, мысалы,
СССР (Украина мен Белорусия ООН мүшесі), Югославия, США, Канада. Көбіне
олардың тәуелсіздігі формальды түрінде қалғаны мәлім. Халықаралық құқық
федерацияның өкілі ретінде шарттарға орталық билік қолын қойғанын дұрыс
санайды.
Федерацияда конституция, астана, азаматтық, зандар, сот жөне қаржы
жүйесі бәрі екіге бөлінеді. Федерацияның екі түрлері бар: ұлттық құрама
және жергілікті құрама. Біріншісіне бұрыңғы КССО, Югославия, Ресей,
Үндістан жатады, ал екіншісіне АҚШ, Австрия, ФРГ, Швейцария жатады. Олардың
мемлекеттік құрылысы тарихи дамуымен байланысты.
Конфедерация. Бұл өте көлемді және күрделі конфедерациялы
мемлекеттердің одағынан және халықаралық ұйымнан айыру өте қиын.
Конфедерация — белгілі мақсатқа жету үшін бірнеше ерікті мемлекеттердің
уақытша одағы. Конфедерация мүшелері өздерінің тәуелсіздігін толық
сақтайды: азаматтығын, заңдарын, мемлекеттік аппаратты, сот және қаржы
жүйесін, өздерінің ақшасын. Конфедерация қабылдаған шешімдерді олардың
жоғарғы органдары мақұлдау керек. Тарихта конфедерацияның бірнеше түрлері
кездеседі: Америкада 1781 жылы Конфедерацияның баптары қабылданған болатын,
бұл бұрыңғы Англияның 13 отарларын біріктірді. Вашингтон бұл федерацияны
"құмнан істелген арқан" деп атады. Конфедерацияның жалпы Конгресс деген
органдары құрылды, ол тек қана үш сұрақты шешті: әскер, ақша, шет істер,
басқа қызмет бабы әр штаттың қолында сақталған еді. Германияда конфедерация
1815-1866 жылдары, Швейцарияда - 1815-1845 жылдары, Египет пен Сирия 1958
жылы біріккен Араб республикасын құрды, 1961 жылы Сирия бұл одақтан шықты.
Сонымен, конфедерацияда орталық биліктің шешімдері тек конфедерация
субъектінің мемлекеттік органдарына жайылады да, жеке адамдарға және
ұйымдарға жайылмайды. Конфедерацияның субъектілері халықаралық қарым-
қатынастардың субъектілері болып қала береді. Конфедерациялар өте әлсіз
және тұрақты емес. Конфедерация- (латынша –одақ, бірлестік деген мағынады)-
бір-біріне тәуелсіз мемлекеттердің арнай бір мақсатқа жету үшін құрылған
одағы. Конфедерацияның құрылуының құқықтық негізгі- шарт жасау, соның
негізінде одақаралық арнайы басқару органдары құрылады, билік дербес
жүргізіледі, егемендікті тежеу тек шартта көрсетілген талаптарға сәйкес, өз
еріктерімен іс жүзіне асырады. Конфедерацияда жасалған одақтан шығу өте
қарапайым, субъектінің өз еркінде. Ал федерацияда ондай емес. Конфедерация
уақытша және тұрақты болып екіге бөлінеді.
Достық- сирек кездесетін, тәуелсіз мемлекеттердің шарт негізінде
құрылатын бірдестігі. Достастық мемлекеттік құрылымның құқықтық негізін
шарт, немесе жарғы құрайды, тәуелсіздіктері толық сақталады, құрамына енген
мемлекеттердің әрекеттерін ұйымдастыру үшін арнайы мемлекет аралық органдар
құрылады. Достастықтың субъектілері бірлестіктен өз еркімен кез келген
уақытта шығуы құқылы. (Британұлттық бірлестігі, Тәуелсіз Мемлекеттер
Достастығы).
Империя- мемлекеттерді күш қолдану арқылы біріктіру. Империяның құрылу
негізінде екі тәсілмен іс жүзінде асырылады. Ашық түрде жаулап алу және
саяси, экономикалық және қысым жасау арқылы. (мысалы, Кеңестер Социалистік
Республикалар Одағы)[4,64б].
Бұл сұрақта біз мемлекеттің нысанын қарастырғанда бөле-жарып ажыратуға
болмайтын құрлыс нысанына тоқталып, сөз еттік. Себебі мемлекеттің орналасу
ерекшелігі оның басқару нысанының қалыптасуының бірден- бір себепшісі, әрі
оны басқарудағы мән-жайды тыйанақтайтын көрсеткіш десе де болады.
Сонымен нақты теориялық тұрғыдан анықталып, берілген мемлекеттің
құрлыс нысанының негізгі үш түрі бар, олар:
- біртұтас мемлекет;
- федерация;
- конфедереция.
Соңғысының өзін көптеген авторлар өз еңбектерінде нақтыламайды. Бірақ
соған қарамастан әр елдің қалыптасқан өзіндік басқару ныаны бар және ол
уақыт талабына сай өзгеріп, жаңа ныандарда көрініс табуда.
1.3 Мемлекеттің саяси жүйесі және ерекшеліктері
Мемлекеттік нысанның соңғы элементі - саяси жүйе. Бұл жүйе деген сөзді
екі мағынада қолданады. Бірінші - саяси жүйені мемлекеттің бүкіл саяси
жүйесіне таратады, ал оның екінші жағынан саяси жүйені тек мемлекеттің
қолданатын әдістері деп түсінуге болады. Сонымен саяси жүйені - мемлекеттің
қолданатын әдістері, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының дамуы және
кепілдіктері, демократиялық институттарды қолдану.
Саяси жүйе демократиялық және демократияға қарсы жұйелерге бөлінеді.
Саяси жүйенің мынандай түрлері болады: деспотиялық, аристократиялық,
шектелген демократиялық, теократиялық, әскери- полицейлік, формальды-
демократиялық, либералды-демократиялық, патерналистік, бонапартистік,
әскери, авторитарлық, тоталитарлық, фашистік, расистік, отарлық,
социалистік, пролетарлық және басқа түрлері. Саяси жүйелердің негізгі
бөлінуі: демократиялық және демократияға қарсы жүйелер.
Демократияға қарсы жүйелер. Халық басқару процесіне қатыспайтын және
оның еркімен санаспайтын жүйе осы түрлерге жатады. Фашистік жүйе.
(Болгария, Германия, Жапония, Италия). Халықтың саяси кұқықтары шектеледі,
жалғыз партия мемлекеттік аппаратты басқарады және онымен біртұтас болады,
әскер, басқа құқық қорғау органдары күшейеді, мемлекеттің экономикасы және
сыртқы саясаты соғыспен байланысты болады. Әскери жүйе (Чили, Португалия)
мемлекеттік төңкеріс өткеннен кейін өкілеттік органдардың рөлі төмендеп,
әскер мемлекеттің негізгі, функциясын басып алады. Расистік жүйе осы
әдістердің бәрін тек қана бір ұлтқа немесе бірнеше ұлттарға қарсы
қолданады. Феодалдық мемлекеттерінің көбінде шіркеудің күшті жүйесі
құрылады. Шіркеу мемлекетпен қатар күшті рөл атқарады, ол монархтың таққа
отырғанына қатысады, мемлекеттік Кеңесте өзінің жеке орындарына ие болады,
оған қарсы істелген қылмыстарды өзі өте қатты жазалайды. Бұл араб
халифатының, Еуропа феодалдық мемлекеттерінің саяси режимдері. Авторитарлық
жүйелер бір адамның билігімен байланысты болады (Тито, Сталин, Чаушеску,
Кастро, Людовик ХІҮ, Наполеон).
Демократиялық жүйе. Бұл халықтың құқықтарына кепілдік берген,
демократиялық әдістердің көбін мемлекет басқару процесінде қолданған жүйе.
Бірақ демократияның даму жолы өте ұзын, сондықтан демократиялық жүйесі
күшті дамыған мемлекеттер бар (Англия, Бельгия, Исландия), демократия
әдістері жаңа қалыптасып келе жатқан мемлекеттер (Қазақстан, Оңтүстік
Корея), т.б(3,32б(.
Сонымен демократиялық режимнің белгілері:
1) халық мемлекеттік билікті жүзеге асыруға тікелей және өкілдік
демократия арқылы қатысады;
2) шешімді көпшілік азшылықтың мүдделерін ескере отырып қабылдайды;
3) сендіру, келісу, келісімге келу әдістері жиі қолданылады;
4) қоғамдық өмірдің барлық салаларындағы заңның үстемдігі;
5) адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарыны қамтамасыз
етіледі;
6) саяси плюрализм, соның ішінде саяси көппартиялық;
7) биліктің тармақтарға бөлінуі және т.б.
Ал, демократияға қарсы режимнің бірнеше түрі болады: тирания,
деспотизм, фашизм, тоталитарлық және авторитарлық режимдер деп бөле отырып,
осы режимге мынадай белгілер тән екендігін көреміз:
1) бір саяси партияның үстемдігі;
2) бір ресми идеологияның болуы;
3) бір меншік түрінің болуы;
4) саяси құқықтар мен бостандықтарды жоққа шығару;
5) қоғамның сословиелік, касталық және т.б. белгілер бойынша бөлінуі;
6) халықтың төмен экономикалық деңгейі;
7) мәжбүрлеу мен жазалау шараларының үстемдігі;
8) сыртқы саясаттағы агрессиялық сипаттағы әрекеттер және т.б. (1,72б(.
Сонымен, мемлекеттің сыртқы нысанын анықтау үшін біз үш элементтеріне
қорытынды түсінік беруге тиіспіз: мемлекетті басқару нысаны, мемлекеттік
құрылымының нысаны және саяси режим. Мысалы: Қазақстан президенттік тұтас
республика, демократиялық жүйесі қалыптасып жатқан дәрежеде. Германия
(1933) президенттік республика, федерация, фашистік жүйе. Англия — тұтас
парламенттік монархия, либералдық-демократиялық жүйе. АҚШ — федеративтік
президенттік республика, демократиялық жүйе. Араб халифаты — теократиялық
құрама монархия, діни саяси жүйе.
Әрине мұның бәрі мемлекеттің нысанының уақыт талабына орай өзгеріске
ұшырап, әрі адамзатпен жетілдірілеп отырытындығының көрінісі.
2 Қазақстан Республикасының басқару нысаны
2.1 Хандық биліктен президенттік институтқа дейін
Өткендерімізді тарихи тағылымдарын дәйектілікпен електеп, одан тиісті
сабақ алмай, қоғамның алға басуы мүмкін емес. Әлбетте, Қазақстан халқы
үшін, әсіресе, сан ғасырлар бойы құрықтың бұғауында болған әр қилы тарихи
кезеңін жетік зерделеудің ғылыми – танымдық маңызы ерекше. Біз үшін, тарихи
ақиқаттыққа көз жеткізу, қазіргі ұлттық мемлекетіміздің шынайы
тәуелсіздікке бет бұрған кезде халқымыздың тарихи зердесін жаңартып, оның
елдігін, ерлігін, төзімділігін паш ететін асыл мұраларын түбегейлі жан-
жақты пайымдап жинақтау – азаматтық парыз. Бұл тұста ел басшысы – Н.Ә.
Назарбаевтың Абылай ханға арналған салтанатты мерей тойындағы (2002)
баяндамасында Тарихты танып, зерделеу керек, тарихты таразылау керек,
сонда тағдырыңды, бүгінгі тұрпатыңды танисың, келешегіңді бағдарлайсың,
алдағы жүрер жолыңның сілемін табасың - деген[7].
Ежелгі қазақ даласында конституциялық заңнаманың қалыптасуы белгілі
бір идеялар мен қағидалар арқылы айқындала отырып, нақты тарихи кезеңдерді
қамтиды. Мұның өзі, сайып келгенде, ұлттардың өзін - өзі еркін билеу
қағидасымен қоса егеменді дербес мемлекет құру мәселесімен
жалғасатындығымен тарих беттері дәлелдеп берді. Бұл мәселелердің ауырлық
салмақтығын, зілділігін кезінде қазақ халқы өз басынан кешіргендігін өмір
тарихы сан рет куәгер болғандығына ешкімде күмәнданбас. Сан ғасырлар бойы
қам – қасіретке толы өз өмірін сарп еткенқазақ ұлтының тәуелсіздік
жолындағы күресін айтпай-ақ, беретіндігі ХХ ғасырдың басындағы қазақ
зиялыларының тәуелсіздік сахнасындағы күш-жігерлерін, одан кейінгі, бұл
мәселе төңірегіндегі оқиғалардың кейіпкерлері – қазақ кемеңгерлерінің
есімдерін еске түсірсек те жеткілікті. Әрине, бұрынғы және кейінгі
өмірімізді, шынайы, оңға, не солға жалтақтамай, таразыласақ, ұлттардың өзін-
өзі билеу (басқару) және егеменді мемлекет құру құқығы қағидаларын іске
асыру мәселелері оңай емес екендігіне көз жеткізе аламыз. Өйткені, елдің
толық егемендігі мен ұлттық тәуелсіздік арнасына қол жеткізу, әрқашанда
билік тұтқасын ұстаушылардың, әр қилы саяси партиялардың, тіпті ұлттық
бұқаралық қозғалыстардың арасындағы әмірші күштердің қақтығыстары болмай
қалмайтындығы тарих беттері растайды. Өмірде болған құбылмалы процестер, өз
кезінде талай келеңсіз жақтарға соқтырып, азаматтық шайқасқа дейін
апарғандығы қарым-қатынастардың әлсіреуіне ықпал ететіндігі аталған ұлттық
идеяның әдейі саудаға салынуының нәтижесі. Міне сондықтан болар құбылмалы
өмір процестерін дұрыс түсіну үшін шынайы демократиялық құқықтық мемлекет
құру стратегиясының тұжырымдамасын жасау, басқару нысанын дәл анықтап, оған
сәкес конституциялық әрекет ету, сондай-ақ тәуелсіз мемлекеттер
қауымдастығының ірге тасын қалаудың өзі, сайып келгенде, егемендіктің
ғылыми тұжырымдамасына, нақтылы тарихи жағдайлардағы халықтардың өзін-өзі
билеу нысанына қайта – қайта зер салып, пысықтауымызға итермелейді.
Қазақ елінің саралап өткен даму жолдарының сатыларын бірнеше
кезеңдерге бөлуге болатындығы жөнінде пікірлер аз емес.
Белгілі заңгер ғылым А.К. Котов Қазақстанның конституциялық
эволюциялық дамуын мынадай төрт кезеңдерге бөледі:
- Кеңес дәуіріне дейінгі (1900-1917ж.ж. ұлттық-демократиялық
идеяларының Алаш конституциясының жобасына ұласу);
- Кеңес дәуірі (20 жылдар мен 80 жылдардың аяғы);
- Кеңес дәуірінің аяқталуы (80 жылдардың аяғы мен 1990 жылдар
аралығы);
- Кеңестік дәуірден кейінгі (1991 - 1993);
- Қазақстан дамуының алғашқы сатысы де-факто (1993 жылдың
қарашасынан бастап)(8,16б(.
Әрине, былайша бөлудің дұрыстығна күмән келтірмей, өз тарапымыздан
еліміздің кеңестік дәуіріндегі конституциялық заңдарының қалыптасуы мен
дамуының КСРО мемлекетінің конституциялық даму тарихымен байланыстылығын
айрықша атап өткенді жөн көрдік.
Ол үшін тарих бетерінен белгілі хандық басқарудың кезеңінен тоқталудан
бастадық. Өткенді зерделесек қазақ хандығында парламенттік монархия
қалыптасқанын атап кеткен жөн. Сол заманның Билер кеңесі өзінің мәртебесі
бойынша ханның билігін шектеу құқығына ие болған, көшпелі қазақ қоғамының
тұрмыс – тіршілігіне сай қалыптасқан ұлы даланың сол кездегі парламент және
ең жоғарғы сот органы ханның ішкі және сыртқы саясат мәселелері бойынша
шешім қабылдауы Билер кеңесінің құптауын талап еткен. Бір сөзбен
айтқанда, қазақ қоғамында атқарушы билік ханның қолында шоғырланған. Билер
кеңесінің шығарған заңдар мен шешімдерін хан іс жүзіне асырып отырған. Хан
билік жүргізуді мұрагерлік жолмен қабылдағанмен мемлекеттік маңызы бар
мәселелер бойынша Билер кеңесінің ұйғаруынсыз шешім қабылдай алмайды. Тек
тығыз мәселелер бойынша тез арада шешуді талап ететін жағдайда хан өз
тарапынан батыл қимыл әрекеттер жасауға құқылы [9].
Келесі тарихтың өткелінде хандық басқарудан империяның басқаруына
ауысумен ерекшеленді. Ал, 1900 жылдардың басында Қазан төңкерісіне дейінгі
мерзімде қалыптасқан саяси-құқықтық ой-пікір негізінде парламенттік
республиканы жақтағаны ашық байқалды. Мысалы, ХХ ғасырдың басында ірі
қайраткер және реформатор Барлыбек Сыртанов 1911 жылы Қазақ елінің уставы
деген еңбегінде (қазақ халқының тұңғыш конституциясының жобасы)
парламенттік республика құру идеясын жақтайды.
Қазақ елі жылдарға созылған отаршылықтан кейін, тәуелсіздікке қол
жеткізіп, ел билеу тізгіні өз қолына тиген соң, әртүрлі егемендік нышандар
ішінде ел билеу жүйесін де қалыптастырып келеді. Тәуелсіз ел билеу
жүйесінің ең көзге көрінетін басты белгісі елдің бірінші басшысы- Елбасының
мәртебесі белгіленіп, ол Конституцияда (Ата заңда) бекітілді. Жаңа заман
тұрғысынан Елбасы Президент деп аталды, оны ескі үрдіс бойынша төре
тұқымынан сайлап, хан деп атаудың қисыны да жоқ еді. Дегенмен кейбір Елбасы
төңірегіндегі адамдардың сол ескі үрдісті жаңа заманға бейімдеп, сұлтанат
түріндежаңғырту ойы баспасөз бетінде жарияланды да. Олардың ой-
пайымдауларының түкпірінде қазіргі билікті монархия ауыстырып, оны мұралық
дәстүрге айналдырып, билікті мәңгілік бір қолда ұстап жатырған сияқты.
Бірақ ата дәстүріміз- хандық биліктегі негізгі принциптердің бірі болып
саналатын харизмалық билікте, яғни президенттіктен үміткер таза өз жеке
басының қасиеттері арқылы және халықтық қолдауымен ғана сайлану дәстүрі
сақталған ғой. Сондықтан әлгі айтылған ұсыныс ХХI ғасырда іске аса қоюы
мүмкін емес жәйт. Тәуелсіздік алғаннан бергі жылдары елімізде қалыптасып
келе жатқан бұл жаңа билік жүйесі тақыр жерде пайда болмағанын, негізі етіп
батыстық жүйе алғанымен көне хандық билеу жүйесі элементтерінен де құр
алақан еместігін, сөйтіп кейбір қырларына қарап, өзіндік қазақ еліне тән
бет бейне қасиеттері бар қазақстандық Президенттік билік құрылымы немесе
институты өзінің өміршендігін танытып келе жатыр. Бірақ бір әулет билігіне,
монархияға, тіпті оның элементтеріне қайтып оралу жаңа заманға келіспейтін
жағдай.
Еліміздегі Президенттік биліктің жан-жақты әсіресе құқықтық жағынан
бекіп күшеюіне 1995 жылғы 30 тамыздағы Қазақстан халқының референдумда
республиканың жаңа Конституциясын қабылдауы ықпал етті. Халық еркінің
жоғары заң күші арқылы елді басқарудың тарихи қажетті жүйесі бекітілді.
Енді Президент институты 1993 жылғы Конституцияда бекітілгендей биліктің
атқарушы тармағына қосақталмай, Қазақстан халқының мемлекеттік бірлігін
көрсетіп, оны жүзеге асырады. Халық және мемлекет атынан сөйлеуде шексіз
құқық бүкіл қазақстандықтардың Президентіне ғана берілген. Ал Парламент
конституциялық өкілеттігіне қарай, шектеулі түрде ғана халық атынан сөйлей
алады.
Бұндай өзгерістер елдің даму талаптарынан туындап, 1996 жылдан бастап
республикадағы экономикалық реформалардың Президент тарапынан бір қолдан
шығып, ойдағыдай, әрі шапшаң жүргізілуіне ықпал тигізді. Соның арқасында
елде халықтың әл- ауқатын көтерердей істер атқарылып, ізінше әлеуметтік
оңды ілгерілеудің нышандары да байқала бастады.
Дегенмен Қазақстан Президенті институты құқықтық, саяси және
әлеуметтік тұрғыдан әлі де жетілдіреді қажет ететіндігі соңғы жылдары
байқала бастады. Бұны алдымен байқап, сыни көзқарас білдірген кейбір
оппозициялық партиялар мен қозғалыстар болды. Президенттік билік құрылымы
мұндай сынды негізінен дұрыс түсінгендей болып, алдымен өздері атқарушы
биліктің бір қолға тым шоғырлағандығын байқап, кейбір өзгерістерге баруға
сыңай білдіргендей болды.
Осы ретте аталған мәселені біршама зерттеген саясаттанушы ғалым
Б.Майлыбаевтың Президент институты қандай елде болсын сол мемлекеттің
өткен билік жүйесімен тамырлас деуінде қисын бар(9(. Шындығында Францияның
Президенттік билік жүйесінің негізін сол елдің өткен ғасырлар тарихындағы
монархилық, бонапарттық дәстүрінен, ал Германияның билік жүйесін түсіну
үшін ең кемінде немістің монархиялық дәстүрінен хабардар болуымыз керектігі
дау туғызбаса керек. Енді жоғарыда әңгіме болған қазақ даласында тарихи
қалыптасқан жоғары билік құрылымына қайта оралайық. Кеңестер Одағы
ыдырағаннан кейін Қазақстан өз мемлекеттік билік жүйесін қалыптастыруға
кірісті. Бұл жеңіл болмаған күрделі мәселені шешуде өткен тарихтағы және
қазіргі заман ел билеу жүйелерін салыстыра отырып, осы заманға үйлесімді
нұсқаларын табу қажет болды. Біздіңше, осының үш жолы болған сияқты.
Біріншісі, көне тарихымыздағы мемлекеттік билік тәжірибесіне көз тастау.
Тым әріге кетпей, мәселен, ХIV-ХV ғасырлардағы алғашқы қазақ хандық билігі
дәстүрінен қажетін алу. Екіншісі, кешегі кеңес кезіндегі социалистік билік
дәстүріндегі оң тәжірибеге сүйену. Үшіншісі, бүгінгі көптеген жас
мемлекеттер негізге алған батыстың президенттік немесе парламенттік билік
институттары[10].
ХХI ғасыр тұсында әрине, уақыты өткен көне хандық жүйені немесе өзін
әбден әшкере еткен кеңестік тоталитарлық жүйені бағытқа алу мүмкін емес
еді. Заман талабына сай Қазақстан да көпшілік елдер таңдап жатқан үшінші
нұсқа жолына түсті. Дегенмен қазақ топырағындағы халқымыздың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz