Мемлекеттің сыртқы функциялары
2018 Мемлекеттің пайда болуының алғышарттары
66 бет
1 Мемлекеттің пайда болуының ерекшеліктері
1. Мемлекеттің пайда болуының себептері
1.2 Неолиттік төңкеріс және мемлекет
1.3 Мемлекеттің пайда болуы туралы негізгі теориялар
2 Мемлекет және оның жалпы сипаттамасы
2.1 Мемлекет ұғымы, белгілері және оның өзге қоғамдық ұйымдардан
ерекшелігі
2.2 Мемлекеттің тарихи түрлері және оны жіктеудің алғышарттары
2.3 Мемлекеттің негізгі қызметтері (функциялары) және оның түрлері
3 Мемлекет пен құқықтың арақатынасы
3.1.Мемлекет пен құқықтың өзара байланыста болуының қажеттілігі
Қорытынды
Пайдаланылған дерек көздер тізімі
Кіріспе
Мемлекет қоғамдық институт тұрғысында қалай пайда болды? Бұл сұрақ
бәрімізге де қызықты.
Мемлекеттің қоғамдық институт тұрғысында тамыр тартқан тереңі мен
даму, жалғасу жолдары – қазіргі құқықтану ғылымының, оның ішінде мемлекет
және құқық теориясының үлкен де күрделі, маңызды да мәнді мәселелерінің
бірі болып табылады.
Бәрімізге белгілі жас мемлекетіміз – Қазақстан Республикасының өз
алдына дербес отау тігіп, тәуелсіздік алғанына жиырма жылдың жүзі болды.
Көптен күткен тәуелсіздігіміздің арқасында қазақ топырағында мемлекеттік
билік органдары қалыптасты. Тәуелсіздік алғаннан бергі жиырма жылда
еліміздегі мемлекеттік билік органдарының тұрақты қалыптасуының өзі соңғы
он жыл болар. Олай болса, отандық мемлекет және құқық теорияларында
мемлекеттің пайда болуы туралы ғылыми зерттеулер өте аз деп реніш
айтқанымыз орынсыз болар. Ендеше, неге болашақтан үміт күтпеске, еліміз
тыныш, халқымыз аман болса келешекте ғалым, заңгерлеріміз мемлекеттің пайда
болуы туралы әлі талай еңбектер жазары сөзсіз!
Бастапқы айта кететін жайт мемлекеттің мәні, құрылымы және қалыптасуы
туралы сұрақ бір-бірімен едәуір ажыратылатын екі сұраққа бөлінеді:
мемлекеттің пайда болуы және оның дамуы туралы сұрақтар осы мәселені қамти
алады. Мемлекеттің пайда болуы туралы сұрақтарға қоғамда мемлекет деп
аталатын құбылыстың қалыптасуы туралы сұрағы болып табылады. Мемлекеттің
дамуы туралы сұрақ - мемлекеттің қайта өрлеуі мен оның бүгін көріп отырған
нысандарға ие болуы қандай факторлардың әсерінен болғандығы туралы сұрағы
болып табылады. Мемлекеттің мәні және құрылымын білу үшін міндетті түрде
оның нысандары мен тарихи түрі зерттелуі қажет.
Мемлекеттің қалыптасуы туралы сұрақ аса күрделі және осы орайда
заңгерлер ортақ пікірге келген жоқ. Осы сұрақ бойынша, әр түрлі жағдайларға
және факторларға негізделген концепциялар мен көзқарастардың алуан түрі
әрекет етеді. Әр түрлі жағдайларға мыналарды жатқызуға болады: нақты тарихи
кезең, нақты құқықтық ілімнің туған жеріндегі, яғни мемлекеттегі тарихи
құқықтық ахуал. Ал, субъективті белгілерге ілімнің негізін қалаушы заңгер -
теоретиктің жеке ойы мен қандай да бір әлеуметтік топқа жатуын келтіруге
болады.
Адам қоғамы мыңдаған жылдар өмiр сүрiп келедi. Жеке адамдар тиiстi
мемлекеттiң азаматы болып, сол мемлекеттiң билiгiне, құқықтық тәртiбiне
бағынып, өзiнiң iс-әрекетiн, мiнезi, тәртiбiн қоғамдық мүдде-мақсатты
орындауға жұмасайды. Көне заманнан адамдар мемлекет пен құқық қашан пайда
болды, қалай дамып келедi – деген мәселелермен шұғылданып, ғылыми зерттеу
жасап келедi.
Ру дәуiрiнде адамдар тек даратылыстың даяр өнiмдерiн жинап қорек етiп,
өмiр сүрген. Келе-келе адамдар өндiрiс құралдарын жасап алып, өздерi
шаруашылыққа кiрiседi. Сөйтiп, жинау-терiмшiлiк шаруашылығынан өндiру
шаруашылығына ауыса бастайды. Мал өнiмдерiмен күнелтуден диқаншылыққа
ауысады. Диқаншылықтың нәтижесiнде отырықшылық қалыптасып, елдi мекендер,
қалалар салына бастайды. Қалаларда қол өнерi пайда болып, ол мал
шаруашылығы және диқаншылық сияқты табыс көзiне айналады. Экономиканың
аталған салалары бiрiнен-бiрi бөлiнiп шығып, дербес өмiр сүре бастағаннан
кейiн, бiрiнiң өндiрген өнiмiне бiрi мұқтаж екендiгi байқалады. Диқандарға
мал өнiмi, малшыларға жер өнiмi, қолөнершiлерге тамақ қажет болады. Сөйтiп,
соларға делдалдық жасайтын алыпсатарлар бөлiнiп шығады.
Құрал-саймандардың жетiлдiрiлуiне байланысты еңбек өнiмдiлiгi де
өседi. Соның нәтижесiнде ортақ өнiм пайда болады. Рулық қауымда барлық
жиналған, табылған өнiм ру мүшелерiнiң жалпы меншiгi болған едi. Ендi еңбек
өнiмдiлiгiнiң өсуiне байлансыт артық өнiм жеке адамдардың, жеке
отбасыларының меншiгiне айнала бастайды. Сөйтiп, малға, жерге, қолөнер
бұйымдарына жекелеген иелер пайда болады. Ақырында ру қауымының жалпы
меншiгiнiң орнына жеке адамдардың меншiгi пайда болып, меншiктiң айрықша
түрi – жеке меншiк қалыптасады. Жеке меншiктiң пайда болуына байланысты
қоғам таптарға бөлiне бастайды. Бiр жағынан, құрал-жабдықтар, өндiрiлген
бұйымдар, мүлiк-дәулет адамдардың бiр тобының қолына шоғырланады да, байлар
пайда болады. Екiншi жағынан, кедейлер, жарлылар пайда болады. Сөйтiп,
рулық қауым өзiне тән белгiлерiнен айрылып, құлдырайды. Оның орнына жеке
меншiкке негiзделген, айрықша екi үлкен әлеуметтiк топтан тұратын қоғам
қалыптасады. Мұндай жағдайда рулық қоғамдағы барлық ру мүшелерiнiң игiлiгiн
көздеп, еркiн бiлдiретiн қауымдық билеу құрылымы өз мiндетiн, қызметiн
атқара алмайды.
Меншiк иелерiнiң – байлардың айрықша мүдделерi болғандықтан, басқа ру
мүшелерiмен, кедей-жарлылармен қатар отырып, мәселелердi тең негiзде шешуге
бармайды. Содан байлар мен кедейлердiң арасында қайшылықтар пайда бола
бастайды. Қоғамдағы осындай түбегейлi экономикалық-әлеуметтiк өзгеiстердiң
нәтижесiнде қоғамды билеу, басқару жүйесi де өзгере бастайды. Рулық
билiктiң орнын саяси билiк, саяси құрылым баса бастайды. Сөйтiп, қоғамның
белгiлi бiр сатысында мемлекет пайда болады.
Өткен тарихты және елiмiздiң ұзақ ғасырлық тәжiрибесiн пайдалану,
олардан сабақ алу тарихи қажеттiлiк болып табылады. Өйткенi, елiмiздiң
өткен уақыттағы саяси-құқықтық тәжiрибесi, идеялары, ойлары мемлекеттiң
қазiргi дамуы мен бағытына едәуiр ықпал етедi. Өткен тәжiрибелердi ескеру
қателiктерге жол бермеуге көмектеседi. Яғни, “егер бiз мемлекет болғымыз
келсе, өзiмiздiң мемлекеттiлiгiмiздi ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз келсе,
онда халық руханиятының бастауларын түсiнгенiмiз жөн”, - дейдi елбасы Н.
Назарбаев [1]. Осы тұрғыда тақырыпты зерттеу өзектi.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Мемлекеттiң шығу тарихымен айналысатын
заңгер-ғалымдарымыздың қатарына Ғ. Сапарғалиев, А. Тәуекелов, А. Ибраева,
С.А. Табанов, Қ.Д. Жоламан, А.Қ. Мухтарова, Н.Н. Веселовский, Л.
Словохотов, С. Сабатаев, Ш.М. Шарипов, Е.Қ. Қаржаубаевтарды атауға болады.
Жұмыс барысында мемлекеттің пайда болуы хақындағы жинақталған білімді
сараладым, сонан кейін қолдан келгенше өзім ой түюге әрекет жасадым.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты-
мемлекеттің пайда болуының алғышарттарынның табиғатын ашу және де
мемлекеттің жалпы сипаттамасын бере отырып, оның құқықпен арақатынасына
талдау жасау болып табылады. Зерттеу жұмысының жоғарыда көрсетілген алдына
қойған мақсатына жету үшін төмендегі міндеттерді шешу:
- мемлекеттің пайда болуының себептеріне талдау жасау;
- Неолиттік төңкерістің мемлекеттің пайда болуына әсерін айқындау;
- мемлекеттің пайда болуы туралы негізгі теорияларды саралау;
- мемлекет ұғымы, белгілері және оның өзге қоғамдық ұйымдардан
ерекшелігін алып зеттеу;
- мемлекеттің тарихи түрлері және оны жіктеудің алғышарттарын талдау;
- мемлекеттің негізгі қызметтері мен оның түрлерін ажыратып көрсету;
- мемлекет пен құқықтың өзара байланыста болуының қажеттілігін
сипаттап беру.
Диплом жұмысының негізгі объектісі мемлекеттің пайда болуының
алғышарттары және мемлекет және құқық теориясындағы өзекті мәселелерінің
бірі мемлекеттің пайда болуының ерекшеліктері, оның түрлері жалпы бағыттары
құрайды. Сонымен қатар, мемлекеттің пайда болуы барысындағы оның құқықпен
байланысы талданады.
Диплом жұмысының пәнін нақты мемлекеттің пайда болуының себептері,
неолиттік төңкерістің оған әсері және мемлекет белгілері, түрлері және оның
өзге қоғамдық ұйымдардан ерекшелігі құрайды. Сонымен қатар, мемлекеттің
тарихи түрлері және оны жіктеудің алғышарттары талданады. Мемлекет пен
құқықтың өзара байланысы көрсетіледі.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Жұмыстың басты арқауы болып отырған
тақырып мемлекеттің пайда болуының алғышарттары жүйелі түрде және жан-жақты
талданып отыр. Мемлекеттің пайда болуы туралы теориялар тың мәліметтермен
қазақ тілінде алғаш рет толықтырылып берілген. Сонымен қатар, мемлекеттің
пайда болуы туралы теориялық негізді байлам- түйіндер берілген.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Зерттеу жұмысының
негізгі нәтижелері мемлекеттің пайда болуының алғышарттарына қатысты
ізденістерді одан әрі тереңірек зерттеуге теориялық негіз қалайды және
еліміздегі мемлекеттің пайда болуына қалыптасқан көзқарастар мен ой
тұжырымдарды одан әрі байыта түседі.
Жұмыстың құрылымы және көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден, 3 тараудан, 7
бөлімшеден, қорытынды мен пайдаланылған дерек көздер тізімінен тұрады.
1 Мемлекеттің пайда болуының ерекшеліктері
2. Мемлекеттің пайда болуының себептері
Алғашқы қауымдық құрылыстың ұзаққа созылған даму процесі біртіндеп,
оның сапа жағынан өзгеруіне алғышарттар жасады. Еңбек құралдарының
жетілуіне байланысты, өндірушілік дағдылар қалыптасып, еңбек өнімділігі,
мәдениеттілік, адамгершілік негізінде дамиды. Қоғам мүшелерінің мүдделері
әр түрлі болып, қарама-қайшылықтар туа бастайды.
Алғашқы қауымдық құрылыстан, сапалы жаңа өндіріске көшуде ең маңызды
рөл атқарған қоғамдағы еңбектің бөліну процесі, себебі, әйел мен еркектің
арасындағы еңбектің қызметі олардың табиғатына қарай белгіленгендігінде. Ең
бірінші, үлкен қоғамдық еңбектің бөлінуіне мал бағумен, жерді игеру
жұмыстарының бір-бірінен даралануы жатады. Келе-келе жерден кәсіпкерлік
бөлінді. Кейіннен, белгілі адамдар тобы дараланып тауар айналымымен
шұғылдана бастайды, оларға саудагерлер жатады.
Қоғамдық еңбектің бөлінуі және соған байланысты еңбек құралдарының
жетілуі, еңбек өнімділігінің өсуіне түрткі болды. Осындай жағдайда жеке
адамдардың өз өміріне қажеттілігінен артық өнімдер көбейіп, жеке меншіктің
пайда болуына әкеліп соқтырды. Бай адамдар мен кедей адамдар пайда болып,
олардың мүдделері бір-біріне қарама-қайшы келе бастайды. әр отбасы өзінің
тәуелсіздік жағдайын жасауға ұмтылатын болды.
Бұл экономикалық жағдай рулық-тайпалық билікті құруға мүмкіндік
бермеді. Қоғамдық билік мүдделері сәйкес келейтін адамдарды басқаратын
қоғамға әлі икемделмеген еді. Сондықтан, қоғамқа өзінің әрбір мүшелерінің
мүдделерінің ерекшеліктерін, басқамүшелерінің есебінен қамтамасыз ететін
өкімет органдары қажет болады. Қоғамдық қатынастарды үйлестіру, мұндай
жағдайда, өзінің тепе-теңдігін жоғалтады. Қоғам мүшелерінің экономикалық
жағдайларына байланысты топтарға (кластарға) бөлінуі объективті түрде,
бірінші жағынан үстем таптың мүддесін қорғай отырып, екінші жағынан,
экономикалық тәуелді жақпен арадағы қарсылықты басып отыратын органдар
құруды талап етеді.
Қоғамнан бөлініп шыққан мұндай органға мемлекет жатады. Ф.Энгельс осы
жөнінде, мемлекеттің арқасында, экономикалық жағынан үстем тап, саяси үстем
тапқа айналды, – деген болатын. [2, 157б].
Мемлекеттің ерекше қоғамдық ұйым ретінде, алғашқы қауымдық
құрылыстағы, өкімет құрылымынан айырмашылығы, қоғамдық жұмыстарды
басқарумен тұрақты шұғылданатын арнайы органдардан тұратындығында.
Қоғамның мемлекеттік-құрылымындағы бірінші нысанына құл иеленуші, құл
және құл иеленушіге бөлінген қоғам жатады. Олардың келісімге келмейтін
мүдделерін үйлестірген құл иеленуші мемлекет болды. Оның құрамы, мазмұны,
қызметі сол кездегі қоғам дамуының деңгейіне сәйкес келді.
В.И. Лениннің берген анықтамасы бойынша: Мемлекет дегеніміз –
келісімге келмейтін таптық қарама-қайшылықтың көрінісі және нәтижесі. [3,
59б].
Ф. Энгельс мемлекеттіліктің пайда болуындағы оның негізгі үш нысанасын
атаған: Афин – бұл өте таза, классикалық мемлекет нысанына жатқызылған.
Себебі, мұнда мемлекет – тікелей рулық құрылымның ішінде дамыған, таптық
қарама-қайшылықтың нәтижесі. Римде мемлекеттің пайда болуының
тездетілуінде, римдік рулардың басқарушыларына (патрицаларға) қарсы шыққан,
римдік рудан жеке өмір сүрген, құқықсыздар мен плебейлердің күресі үлкен
әсер еткен. Ертедегі германдықтардың мемлекетінің пайда болуына маңызды
әсер еткен. Ф. Энгельстің сөзімен, айтқанда басқа біреудің жерлерін жаулап
алу болды, ал ондай жерлерге билік жүргізуге рулық қоғам қалыптаспаған
болатын.
Мемлекет пен құқық сияқты әлеуметтік институт тұрақты болды ма, не
болмаса қоғам дамуының белгілі бір кезеңінде ғана пайда болды ма? Осы
сұрақтарға жауап беру қажет. Тек осындай әдістемелік жағдай ғана тарихи
принциптерді іске асыра алады және мемлекеттің пайда болуының себептерін,
нысандарын, оның өзіне тән негізін, қоғам өміріндегі бұрынғы
ұйымдастырылған нысандардан өзгешелігін көруге мүмкіндік береді.
Алғашқы қауымдастық қоғамды жақсы түсіну үшін, осы қоғамның дамуын,
тарихи кезеңдерін сипаттайтын ғылымдарға көңіл аудару қажет. Басқаша
айтқанда, бұл қоғамның бір орында тұрмай даму үстінде болғандығы және
белгілі кезеңдерден өткендігі туралы олып отыр. Осындай кезеңдердің
бірнеше түрлеріне, жалпы тарихи кезең неолиттік төңкерісті жатқызуға
болады. Неолиттік төңкеріс ұғымын тарих ғылымға ағылшын археологы Г.
Чайлд ХХ ғасырдың ортасында енгізген.
Алғашқы қоғам. Алғашқы қауымдағы билік оның ұйымдастырылуы және пайда
болуының нысанына тоқталсақ, меншіктеу экономикасының өндіруші экономикаға
өтуі әлеуметтік қоғамның, кластың пайда болуының, жеке меншіктің және
мемлекеттің пайда болуының алғышарты болып табылады. Мемлекет өндіруші
экономиканы қамтамасыз ететін әлеуметтік университет болып табылады. Типтік
және әмбебап нысандар мемлекеттің қалыптасуына себеп. Мемлекет алғашқы
қоғамның саяси, құрылымдық және территориялық ұйымы.
Мемлекет және құқықты тануды мемлекеттің пайда болуынан бастаған
дұрыс. Мысалы: адам қоғамының тарихында бұл әлеуметтік институт бұрыннан
бар ма, әлде қоғамның даму сатысында қалыптасты ма? Тек қана осындай
сұрақтар ғана мемлекеттің пайда болуының және мінез-құлқын тануға мүмкіндік
береді.
Алғашқы қоғамдағы билікті де сөз ете кетсек, қазіргі таңда археология
және этнографияның сапалылығының арқасында алғашқы қоғам, оның пайда болуы
және даму сатысы туралы бізде құнды мәліметтер қоры бар. Егер ХІХ ғасыр
және ХХ ғасырдың басында қоғамның дамуы туралы тарихи білім шамамен ІІІ
мыңжылдық дәуірді қамтыса, ал осыған дейінгі болған жәйттар алдыңғы тарих
ретінде анықталса, онда енді ХХ ғасырдың басында көп аймақтардың тарихы 10-
12 мыңжылдық дәуірінің тарихын оқуда.
Оған қоса, егер ХІХ ғасырда және ХХ ғасырдың бас кезінде негізінен
тарихқа деген евро орталық көзқарас болса, яғни, Европаның тарихи білімдері
қолданылып ал содан соң осы білімдер барлық әлемге таратылған болса, онда
ХХ ғасырдағы ғылыми орбитаны ұғыну әлемдегі барлық жер шарының тарихына
қатысты болды.
Алғашқы қоғамның бұл түсінігінде ең алдымен осы қоғамның дамуын
ерекшелейтін білімді анықтап алу қажет. Басқа сөзбен айтқанда, бұл қоғамның
өзі ешқашан статикалық болған емес, ол даму үстінде болды және кезеңдер
бойынша дамып отырды. Осындай дәуірлердің бірнеше түрлерін атап өтейік:
жалпы тарихи, археологиялық, анторпологиялық. Мемлекет және құқық теориясы
үшін ең әдістемелік құндылық ол дәуірге бөліну болып табылады. Бұл ұғымды
тарихқа ХХ ғасырдың бас кезінде ағылшын археологы Г. Чайлд енгізген
болатын. Неолиттік төңкеріс – неолит дәуіріндегі меншіктеуден өндіруші
шаруашылыққа дейін, яғни, аңшылықтан, терімшліктен мал шаруашылығы және
егін шаруашылығы, металлургия, металл өндіруші, керамикалық өндріс
шаруашылығындағы адам өмірінің барлық сферасында болған сапалы мақсаттық
төңкеріс. Бұл дәуір 10-12 мыңжылдықтар шамасында жер шарының әр түрлі
аймақтарында ( Таяу Шығыс, Месоамерика, Таулы Перу және тағы басқалары.)
басталды және бірнеше мыңжылдыққа созылды. [4, 89б].
Бұл дәуір алғашқы қоғамда өмір сүрген адамдардың материалдық
негіздерін, әлеуметтік және рухани ұйымдарды түбегейлі өзгерткеніне
байланысты, ол төңкеріліс ретінде түсіндіріледі.
Бұл дәуір қандай алғашқы қауым туралы айтылып жатқаны, қандай уақыт
аясында өмір сүргені, қоғамның рухани және әлеуметтік ұйымдары қандай
болғаны туралы бізге нақты мәлімет бере алады. Мемлекет және құқық теориясы
үшін меншіктеу қоғамында қандай билік органдарының формасы және қандай
әлеуметтік жүйелер жұмыс жасағаны туралы, сонымен қатар қандай жүйелер
өндіруші экономика қоғамында жұмыс жасағаны туралы толық ақпарат алатын
мүмкіндік туды.
Біздің дәуірімізге дейінгі 40 мыңжылдықта өмір сүрген кроманьон адамы
аңшылықпен, терімшілікпен, балық аулаумен, және де тағы басқа көптеген
шаруашылықтармен айналысқан. Осы шаруашылықтар үшін ол шақпақ тастарды,
сүйектерді, және басқа да қаруларды қолданған.
Кроманьондық адамдардың әлеуметтік ұйымы жанұялық қоғаммен
меншіктеледі. Ол қоғамды – арасындағы беделі жоғары, астық алып келуде
тәжірибесі мол, әдет-ғұрыптарды жетік білетін қоғам мүшесі басқарады.
Жанұялық қоғамдағы адамдар бір – бірімен туыстық қарым-қатынаста болды.
Жанұялық қоғамдар тек туыстық қарым-қатынас жағдайында ғана біріге алды.
Бұл қоғам негізінде туыстық қатынас жатқандықтан мұндай әлеуметтік қоғамды
туыстық қатар деп атайды. Бұл қоғамда қатаң жүйе бекітілген. Мұндай ұйым
билік институттарында білді: билік жетекші және ақсақалдар кеңесі.
Мемлекеттің дамуы — мемлекет қоғамдық еңбек бөлісінің, жеке меншіктің
пайда болуы нәтижесінде алғашқы қауымдық қүрылыс тапқа бөлінуінің туындысы.
Мемлекет жария өкіметтің пайда болуы мен іс - әрекетінің нәтижесі ретінде
қалыптасатын, қоғам өмірін үйымдастырудың нысаны және оның негізгі
салаларына басшылық ететін, қажетті жағдайларда өкіметтің күш-қуатына
сүйенетін басқару жүйесі.
1. Шығыс елдерінде (Иран, Индия, Қытай, Араб елдерінде) мемлекеттің
калыптасуы басым түрде қоғамдық меншікті қорғауға байланысты. Себебі
бүл елдерде алғашқы қоғам ыдырау кезінде күрделі құрылыстар болды:
ірі су каналдарын жасау, суармалы ирригациялық жүйелер қалыптастыру,
құрғақшылықпен күресу. Міне осы күрделі жүмыстарды жақсы жүргізу
үшін қоғамдық мемлекеттік меншік қалыптасты. Сол меншіктің иелері:
чиновниктер, ру, тайпа басшылары, король, императорлар болды. Король-
императорлар жердегі қүдай дәрежесінде болды. Сөйтіп, бұлелдерде
кебінесе мемдекеттік деспотизм орнады. Бүл елдердің экономикасы,
әлеуметтік жағдайы, демократия өте бәсең дамыды. Мемлекеттік
биліктің, қоғамдық меншіктің басында -абсолюттік монарх болды, одан
төменгі - екінші дәрежедегі билік уәзір министрлердің қолында, одан
төменгі билік - чиновниктерде болды. Осы сатылық биліктер - бәрі
бірігітт қалың бұқараны қанауда болды. Қоғамдық меншікпен қатар жеке
меншік те дамыды.
Шығыс типті (Азия типті) мемлекеттер кейінгі ғасырларда шығыс Еуропа,
Африка, Оңтүстік Америка елдерінде де қалыптасты.
Сонымен, Азия типті мемлекеттердің калыптасу себептері:
-ірі ирригациялық жүйелерді жасау;
-оны іске асыру үшін қүлдарды, жүмысшыларды жүйелі түрде топтастыру -
біріктіру;
- барлык жүмысты бір орталыктан басқару.
Мемлекеттік басқару аппараты бұрынғы ру-тайпаны басқарған аппараттан
өсіп қалыптасты. Жаңа аппарат құралың бұқарадан алыстай түсіп,
әділетсіздікті, қанаушылыкты күшейтті. Азия типті мемлекеттер өте бәсең
дамып, XIX —XX ғасырларға дейін көп өзгермей сақталып келді (Қытай, Иран
тағы басқалары,).
2. Еуропалық елдерде - мемлекет жеке меншіктің шапшаң, күрделі дамуы,
қоғамның тапқа бөлінуі аркылы қалыптасты. Афина мен Римде алғашқы қоғамның
ыдырауы кезінде экономикалық күшті топтар мен таптар мемлекетгі өз
қолдарына алып, өз мүдде-мақсаттарын орындайтын мемлекеттік аппарат
орнатты. Бұл мемлекеттер көбінесе демократиялық жүйедегі саяси бірлестік
болып қалыптасты. Спарта аристократиялық республика болып қалыптасты. Мұнда
құлдардың саны жергілікті халықтан бірнеше есе көп болып, жаңа мемлекеттік
басқару аппараты құрылды. Жергілікті халықгың арасында қайшылыққа жол
бермеу саясаты калыптасты. Республикада қатаң зандылық, құқықтық тәртіп
орналды. Германияда мемлекеттің қалыптасуы басқаша болды. Мұнда құл иелену
көп дамымады. Қалың бұқара байларға тәуелді болды, феодалдық қатынастар
дами бастады. Рим империясының біраз жерін Германия өзіне қаратып,
феодалдық мемлекеттің дамуын тездетті. Осы типті мемлекеттер Еуропаның
бірнеше елдерінде, Ресейде, Ирландияда, Азияда, Орта Азия елдерінде
қалыптасты. [5, 127б].
Мемлекеттің алғашқы қоғамдағы биліктен айырмашылығы:
Халықты туысқандығына қарамай, территориясына сәйкес біріктіру. Билікті осы
территорияда жүргізу.
Қоғамдағы басқаратын арнаулы аппаратгың құрылуы. Бұл аппарат үстемдік
таптың, топтың, мұдде-мақсатын орындау үшін қалыптасты.
Салалық жүйесінің болуы. Арнаулы мемлекетті басқаратын аппаратта қызмет
жасайтын адамдарды әлеуметтік қамтамасыз ету үшін салық қалыптасты.
Мемлекеттің пайда болу, даму себептері:
- Қоғамды баскаруды, жақсарту, дамыту: қоғамның жұмысының көлемі де,
шеңбері де молайып, кеңейіп ескі басқару аппараты тиісті дәрежеде жүмыс
жасай алмады. Жаңа мемлекеттік аппарат қажет болды;
-қалың бұқараның, қаналушы таптың үстемдік тапқа, топқа қарсы іс-
әрекетін әлсірету, жою үшін күшті мемлекеттік аппарат керек болды;
-қоғамды, экономиканы дамыту үшін, әлеуметтік жағдайды жақсарту үшін
басқарушы аппаратты нығайту керек болды;
-қоғамның қорғанысын күшейту үшін, заңдылықты, құқықтық тәртіпті қатаң
сақтау үшін мемлекет керек болды.
Алғашқы класстық мемлекеттің пайда болуы, ережеге сәйкес ерте
замандағы мемлекеттік білім заңды түрде алғашқы жер өңдеуші қоғамның
әлеуметтік-экономикалық негізінде пайда болады және алғашқы класстық
мемлекет ретінде мінезделеді. Бұл алғашқы мемлекеттер біздің эрамызға
дейінгі 4-3 мың жылдықтарда Мессопотамияда, Мессоамерикада және таулы
перуде пайда болды.
Алғашқысында олар бостандықта өмір сүретін жер иеленушілер тұрақтаған
қала-мемлекет поселок ретінде пайда болды. Бұл қала өзіне аз ғана
ауылшаруашылығындағы халықты тартуымен қала-мемлекет болып отыр. Мұндай
қалаларда үнемі көсемдер мен абыздар өмір сүреді және де бұл қала жиналыс,
кеңес өтетін орынға айналады.
Қала-мемлекет әлеуметтік дифференция, еңбектің бөлінуі мұнда аймақтық
түрде бекітілетінін анық біледі-құмырашылар, мыс құюшылар, қол өнершілер.
Қала-мемлекетте басқарудың, административтіліктің және идеологиялық
көшбасшының үш орталығы ұйымдастырылған: қалалық орта, сарай және шіркеу.
Қала мемлекет басқаруға қатысты функцияларды орындауда, бұл функциялар
көп түрлі болып келеді: жер өндеуші қоғамды басқару және жер иелену;
қоғамдық салт-дәстүрлерді орындау; мемлекет аралық өнім алмастырулардың
жүзеге асырылуы; әскери шабуылдардан қорғану және басқа қала-мемлекеттерді
жаулау үшін әскери күштерді ұйымдастыру; қоғамдық қорлардың таратылуы және
тағы басқалар. Осыған байланысты мемлекет қоғамның жаңа ұйымдасқан формасы
ретінде обьектілі түрде пайда болады. Ол қоғамға сырттан жабыспайды,
керісінше ішкі факторлардың күшінен пайда болады.
ХХ ғасырдағы оқылған жазушылардың жазуы бізге жұмысшылардың жұмысқа
шықпаған себебін береді. Ежелгі Египетте б.э.д.2 мың жылдықта, яғни, 40000
жыл бұрын жұмысқа шықпағанның себебі ауруға және сарышаянның шағуына
байланысты шеруіл болды. Егер құрылыстағы жұмысшыларға атқарған жұмысы үшін
өз уақытында ақысын толығымен төлемесе олар жұмысқа шығудан бас тартқан.
[6, 50б].
Ақпараттық жүйелерді басқару және ұйымдастыру функциясы қоғамнан
арнайы топтарды өзіне теріп алды. Бұл топтар білімді монополизациялайды,
қоғамдық қорларға бақылау жүргізді және әлеуметтік интеграцияға қызмет
көрсетті. Алғашқы мемлекеттегі қызмет ету ортасы өндіруші экономиканы
қамтамасыз етуге бағытталған.
Ең маңызды ескерту жасайық, мемлекеттің пайда болуына қатысты жоғарыда
қарастырылған концепциялар ертеректе доменделген концепциялардан
ерекшеленеді. Оған қоса ол материалдық, кластық дәуірді сақтап қалады. Бұл
концепцияларда жаңа білімдер қолданылады, негізгі тірек алғашқы мемлекеттің
функцияларын ұйымдастыруға жұмсалады. Осыған байланысты неолиттік
төңкеріс дәуіріндегі экологиялық дағдарысқа үлкен мән аударылуда. Адамзат
селекционды қызмет атқару аймағында үлкен жетістіктерге жетті. Мемлекет
және құқық теориясындағы үлкен дағдарысқа жан-жақты есеп осы теорияны
дағдарыстық теория ретінде түсінуге мүмкіндік береді. Ол үлкен, жалпы
мақсаттық дағдарыстарды да локальды дағдарыстар секілді түсінеді.
Ертеректе мемлекеттің пайда болуы басқа схема бойынша түсіндірілген.
Алғашқы қоғамдағы цивилизация дәуіріне өту кезеңінде қосымша өнім пайда
болады. Олар: жеке меншік, қоғамның кластарға бөлінуі.
Осы схемаға қазіргі заманғы білім өз үлесін қосты. Шын мәнінде қала-
мемлекеттің көп санды функциялары бірінші кезекте бюрократтық аппараттың
құрылуына алып келді. Алғашқы кластық құрылым қоғамды ауқатты қала
тұрғындарына және азат азаматтарға бөлді. Қала – мемлекеттің алғашқы
аппараты ережеге сәйкес жер иеленуші қоғамды басқарудың әлеуметтік
құрылымынан басталды, бірақ біртіндеп қоғамға деген өзінің функциясы мен
қарым – қатынасы бойынша, орныққан халыққа ол қала-мемлекеттің басқару
аппараты болады. Осыған байланысты жоғарыда айтып кеткендей үш орталық
анықталады: басқару, қала ортылығы, сарай және шіркеу.
Алғашқы мемлекеттің өзіне тән ерекшеліктері, қабаттасқан қоғам
мемлекетті қандай да бір әдіс арқылы өздерінің қызығушылықтарына тарта
отырып, басып алушылыққа әкелген уақыт аралығында анықталды. Класс және
мемлекет білімінің процесіне жеңіл қарауға болмайды. Алғашқы қоғамның пайда
болуының өзі класстық білімнің ең қуатты катализатормен жүзеге асады және
алғашқы класстық қоғамның пайда болуына жағдай жасайды. Алғашқы класстық
мемлекетте қоғамдық білімнің одан әрі айқындалуы, қоғамдық қызметтің
династикалық механизм көмегімен меншіктелуі және анықталған топтың
байытылуы жүзеге асырылуда.
Өз уақытында Ф.Энгельс саяси және экономикалық класта білім алудың екі
жолын көрсеткен: біріншіден, мұрагерлік механизмнің және осы мақсатта
байыту көмегімен қызметтерді меншіктеу арқылы, ал екіншіден, таңдалған
өнімді меншіктеу арқылы. Бірінші жол тарихи, өте кең ауқымда таралған
типтік түрі болып табылады.
Осы арқылы, нақты таризи іс-әрекеттерде алғашық мемлекеттер іс-
әрекеттің нәтижесі ретінде пайда болған жоқ. Ол – өндіруші экономиканың
қалыптасу кезеңінің, жер иеленушілік мәдениетінің дамуында анықталған
қоғамның нәтижесі. Бірақ, қандай да бір класс мемлекетті басып алу арқылы
және мемлекеттің көмегі арқылы үстемдік етуші класс бола алады.
Алғашқы мемлекеттің өткен құрылымдары деформацияланды, біртіндеп
таңдау тәжірибесі, көсемдерді айырбастаушылар, қолбасшылар, жиын мүшелері
жоғала бастады. Бұл таңдау және алмастыру институттары алдымен сакральды
түрде, аңыздар мен мифтерде нақтылап бекітілген болатын. Осыларды
алмастыруға келген қандай да бір тәжірибе, яғни, қызметтерді меншіктеу
және оларды өздерінің із басарларына қалдыру – таңдау мен алмастыру тек
аңыздар мен мифте қалғанын көрсетті, ал шынайы жағдайда мемлекеттік
биліктің өте күшті экономикалық класпен және оның саяси үстемдік жасаушы
класқа айналу озбырлығы жүзеге асуда екенін айқындап берді.
Алғашқы кластық кала-мемлекетте білімді қамтамасыз ететін,
ауылшаруашылық ұйымда қызмет ететін және шаруашылықтың басқа саларында
қызмет жасайтын абыз (дін қызметшісі) маңызды роль атқарады. Қарулы күштік
мемлекет құрылымының дамымағандығы алғашқы мемлекетте санкцияның сакральды
мінез-құлқымен орнын толтырады.
Алғашқы қауымдық қоғамды билік ережеге сәйкес зиялы және діни үкіметті
біріктіреді. Египет приамидасын, Стоунхендж (Англия) және басқа да
құрылыстарды салу үшін кеткен күш-жігер мен уақыт әлеуметтік, астрономиялық
мәнге ие. Стоунхенджті құру және 2000 жыл оны пайдалану, жобасын беру, оның
мән-мағынасын ұрпақтан ұрпаққа өзгертпей жіберу тек қана ұйымдасқан
қоғамның қолынан келеді. Егер осындай қоғам ежелгі Египетке ұқсас
мемекеттік нысанды білсе, онда алғашқы мемлекеттің теориялық формасы
екеніне сөз жоқ. Англияда Стоунхендж астрономиялық функциядан бөлек діни
функцияларды да орындады, сонымен қатар құрылысшылардың өмірінің де мәнін
толтырып отырды. [7, 75б].
Теократиялық мемлекет көптеген аймақатр да алғашқы болып табылды. Жаңа
білімдер кейбір сұрақтардың жауабын өзгертеді. Мысалы: алғашқы мемлекеттің
класстық ерекше табиғатын өзінің әлеуметтік-экономикалық маңызы бойынша құл
иеленушілік ретінде анықтауға болады ма ?
Біріншіден, тарихи мәліметтер егіншілік қауымның алғашқы қоғаумыдық
негізгі әлеуметтік және өндіруші күштерін құл иеленушілермен салыстыруға
болмайтынын айқындап отыр. Олардың тәуелділіктері құлдық та немесе
крепостниктік тәртіп те болған емес. Көптеген оқымыстылар тәуелділіктің бұл
формасын мына түрде айқындайды: жер иеленуші тікелей мемлекетпен жұмыс
атқарады.
Екіншіден, алғашқы қоғамдық қатардың ыдырауы кезіндегі құл иеленушілік
мемлекеттің пайда болуының мысалы ретінде Рим және Афинаны келтіруге
болады. Бұл жағдайды Энгельс пен Ленин мемлекеттің қалыптасуы кезінде өз
ойларын айта отырып операциялаған болатын. Ерте Азиялық мемлекет құрылымына
негізделген класстық құрылымдар, ахейстик және ерте құрылымдар Грек
мемлекетінде бұрын болып өткені анықталды.
Осыған сәйкес, құл иеленушілік мемлекет белгілі бір антиктік кезең
үшін мінездемелі болып келеді. Бұл Греция және Римнің нақты- тарихи
оқиғалары үшін мінездемелі болып табылатын мемлекеттің ерекші формасы. Оған
қоса, бұл тек қана ерте класстық мемлекеттің барлық қасиеттеріне ие,
мемлекеттің алғашқы формасының қандай да бір кезеңдерінде бұрын соңды
болған, Греция және Рим мемлекеттірінің тарихындадағы антиктік құл
иеленушілік мемлекеттің кезеңі.
Сонымен, құл иеленушілік емес мелекет алғашқы қоғамдық қатардың
әлеуметтік ұйымының орнын алмастыруға келген типтік ұйым еді. Бұл алғашқы
класстық мемлекет өзінің дамуы процесінде мемлекет дәрежесіне өсті.
Көптеген халықтар, соның ішінде орыс халқы өздерінің мемлекеттілігін құл
иеленушілік кезеңді білмей – ақ құрған болатын. Ал, азиялық тәсіл
өндірісінің мемлекеті Жер шарының көптеген аймақтарына таралған типтік
мемлекет болып шықты және ол жүздеген жылдар бойы өмір сүрген.
Мемлекет алғашқы қауымда пайда болған жоқ, ол тек осы қоғам дамуының
соңғы жағында пайда болған. Алғашқы класстық қоғам адамзат дамуының жалпы
тарихында тарихында өзіндік орынға ие, ал алғашқы класстық мемлекет –
мемлекеттіліктің дамуындағы дербес кезең болып табылады және адамзаттың
жаңа әлеуметтік ұйымдастыруының алғашқы формасы.
Алғашқы класстық қоғамның сипатталуы, алғашқы қоғамдық қатардағы
әлеуметтік ұйымға қарағанда алғашқы қласстық қоғам мемлекеттік қалыпта жаңа
саяси, құрылымдық және территориялық білім алды.
Мемлекеттің саяси жағы барлық қоғамның класстық қызығушылықтарын,
басқа әлеуметтік топтың қызығушылықтарын өрнектеу және қорғау, аса ірі
сыртқы және ішкі акцияларды: әскери жорықтар, жаулап алу және тағы
басқаларын көрсете білді. Мысалы, қала-мемлекет арасындағы соғыс пен
одақтастық саяси қарым-қатынасқа жатады.
Егер алғаш қалыптасқан қоғамда әлеуметтік ұйымның аз топтарға қатысты
ісі болса, онда мемлекет саны аз халықтармен жұмыс жасайды және ол
саясаттың күші болып саналады.
Мемлекет – мемлекеттік білім кезінде көп халықтың ішінен белгілі бір
қатары теріп алынғандықтан және негізгі тапсырма мемлекеттік басқару,
ұйымдастыру іс-әрекеті болғандықтан, ол қоғамның жаңа ұйымдастырылған
құрылымы болып табылады. Алғашқы қала-мемлекетте 130 басқару қызметі
есептелінген: жұмысты басқару, әскери басшы, ирригационды құрылыстың
жағдайын бақылаушылар, есепшілер, жазушылар, қуғыншылар және тағы басқалар.
Халықтың осы қатары обьективті түрде пайда болатын және өте құнды,
пайдалы басқару функцияларын орындайтын мемлекет аппаратын және алғашқы
бюрократияның жаңа құрылымдық білімін құрды. Бюрократия, нақты тарихи
ортада басқа әлеуметтік топтар секілді мемлекетті басап ала алады, яғни,
оны өзінің мақсатына қолданады, дербес әлеуметтік күш, өзіне жұмыс жасау
секілді қызметтерді атқаруға мүмкіндігі бар.
Аппараттық мемлекет ең әуелден-ақ тармақты және күрделі құрылымға ие,
өзінің мазмұны үшін алым-салық секілді белгілі өнімдерге мұқтаж.
Кез – келген мемлекеттік ұйымдасқан қоғам жақсы басқаруды талап етеді.
өзінің функциясының орындалуы үшін мемлекет аппараты билікпен үлестіріледі,
яғни, аса қажет болған жағдайда күштеу арқылы халықты өзіне бағындыру
мүмкіндігі. Ол үшін алғашқы мемлекетте судья, абақты, полиция, әскер,
күштеу мүмкіндігіне бағытталған мемлекеттің басқа ұйымдары секілді арнайы
құралдар пайда болды.
Дегенмен, алғашқы класстық мемлекеттің жұмыс жасауы кезінде арнайы
ұйымдардың және күштеу ролін асыра сілтеудің қажеті жоқ. Оның негізінде
жалпы әлеуметтік функциялардың орындалуына, жаңа еңбектің басқарылуына,
өндірістік іс-әректке, қоғамның жаңа рухани өміріне, діни іс-әрекеттің
қамтамасыз етілуіне бағытталған ұйымдар болды.
Алғашқы класстық қоғамның бұл іс-әрекеті негізінен өз еркімен
орындалуда. Аса қажетті іс-әрекеттер діни көз-қарастармен және діни
тәжірибемен қандай да бір қоғамда құрбандық ету толығымен таратылғанға
дейін қамтамасыз етілген.
Мемлекет территориялық білімде болды. Егер жоғарыда аталып кеткендей
алғашқы қоғамдық қатар өзінің негізінде рулыққа ие болған болса, яғни,
туыстыққа негізделген, жанұялық қоғамға біріккен – ұйымға ие болса, онда
мемлекет біртіндеп осы қоғамдардың даму жолы арқылы территориялық аймаққа
жинақталады. Территориялық ұйымның алғашқы кезеңі белгілі бар аймақта өмір
сүрген бірнеше туыстарды біріктірген қала болды.
Топтық мейрамдарды тойлауға, ырымдарды орындауға арналған сарайлар,
шіркеулер және басқа да ғимараттар осының барлығы белгілі бір территорияға
жинақталған, бұдан былай бұл мемлекеттің территориясы болып қалаптасады.
Енді мелекет аппараты қандай да бір топты басқаруға ғана емес, олар
территорияны басқаруға да арналған. Мемлекеттің территориялық ұйымы әр
түрлі формаларға ие. Территория мемлекеттің ажырамас атрибутына айналды,
б.э.д. ІІІ-ІІ мыңжыдлықтардағы соғыстар жерге талас және жерді қорғау
мақсатында болған болатын.
Осыған байланысты, қоғам ұйымының жаңа, мемлекеттік формасының
талдауынан шешім шығаруға болады, яғни, ол шешім мемлекетті алғашқы
қоғамдағы қатардың әлеуметтік ұйымынан айырмашылығы келесі түрде көрсетеді:
• Шаруашылық өмір қалыптасатын бірыңғай аумақтық кеңістік (кейбір
оқымыстылар бірыңғай аумақтық кеңістікке бірыңғай экономикалық
кеңістікті қосып жүр).
• Әр түрлі жалпы әлеуметтік функцияларды басқаратын басқару
аппараты секілді ерекше халық бөлігінің бар болуы.
• Салық және қаржының бірыңғай жүйесі
• Мемлекет территориясында қарым – қатынас жасау үшін біпыңғай тіл
• Бірыңғай қорғаныс, сыртқы саясат, транспорттық, ақпараттық,
энергетикалық жүйе
Мемлекетті қорғайтын анықталған бірыңғай құқықтың бар болуы. [8, 69б].
Соңғы үш белгінің міндеттілігі мемлекеттіліктің одан әрі дамуына
жағдай жасады.
Осы белгілердің жиынтығынан мемлекет құрылады, яғни, олардың қоғамның
әлеуметтік ұйымында бар болуы, бұл қоғамның мемлекеттік ұйымдастырылғанын
көрсетеді. Сондықтан, осы белгілерге ие емес мемлекеттің бар болуы мүмкін
емес. Мұндай әлеуметтік ұйым мемлекет бола алмайды.
Мемлекет белгілерінің басқа да классификациясы бар. Мысалы, үш элемент
теориясы: аумақ, халық, билік. Бұл классификациядағы аумақ түсінігі –
белгілі бір немесе бірнеше ұлт өкілдері тұратын кеңістік. Мемлекеттің үш
элемент теориясы – бұл мемлекеттің білімнің негізі болып саналатын
қоғамдық билік ұйымының формасы. Халық адамдардың өзін-өзі танудан
мемлекеттік ұйымға дейінгі жалпылығы ретінде түсіндіріледі.
Мелекет белгілерінің төмен түсіндірулері жеткіліксіз болып келеді.
Оған қоса, егер билік мемлекеттің белгісі болып табылса, ал мемлекет –
билік ұйымы болса, онда біз айқын бір түсіндірулермен кездесеміз.
Басқарудың жеке функциялары алғашқы қоғамда орындалған болатын. Енді
басқару функциясының алғашқы класстық мемлекеттен айырмашылығы неде? Бұл
ерекшеліктер бір неше, яғни:
1) Мемлекетте функция басқаруды басқарудың маманы болатын халықтар
орындайды. Алғашқы қоғамда мұндай еңбек бөлінісі болған емес.
2) Мемлекетт бұл аппарат мақсаттық функциясы бойынша билік өкілдері
жүзеге асырады.
3) Билік әрбір қоғамда ерекшеленеді, бірақ мемлекеттік ұйымдасқан
өоғамда бұл билік мемлекеттік биліктің кейбір мінездемелеріне ие.
Басқа сөзбен айтқанда, билік – бұл іс-әрекетке белгілі бір әсер
қалдыру мүмкіндігі және қабілеттігі. Мемлекеттік билік – мемлекеттік күштеу
көмегімен қандай да бір әрекет көрсетудің мүмкіндігі немесе қабілеттігі.
Мемекеттік билік мемлекеттің барлық аймағына таратылған, мемлекет атынан
басқарылады және ол саяси биліктің бір формасы.
Мемлекетті билікті тек қана күштеу көмегімен іске асырылатын әдіс деп
қарауға болмайды. өз уақытында осындай көз қарастың қате екенін Талейран
анықтап кеткен болатын. Осыған байланысты Талейран Найза мен патша барлығы
үшін жарайды, бірақ оларға отыруға болмайды. [9, 101б]. Мемлекеттік билік
идеологиялық тұрғыдан қамтамасыз етіледі, жоғары абыройға ие, оның алдын-
ала жазулары ереже секілді өз еркімен, ешқандай күштеусіз орындалады.
Осылармен қоса оның ажырататын, ерекше белгісі – аса қажет болған жағдайда
қатаң мемлекеттік күштеудің қолдану мүмкіндігі.
Мемлекеттік билік және оның қалыптасуы – аумақтық зерттеудің маңызды
объектісі.
Саяси антропологияның мемлекеттің қалыптасуына деген өтілімі аумақтық
және тарихи деңгейде де әлсіз болып келеді. Жаңа тарихи мәліметтер осы
аумақтық өтілімге қатысты болады. Шынымен де, жаңа заманғы ғылыми
білімдерді жаңаша ашу үстінде және мемлекеттік билік туралы сұрақтар да
жаңа қырынан талдануда. Сонымен, бұрын болған мемлекеттік билік жаңадан
ашылуда. Бұл көсемділік деп аталады.
Көсем, басшы, жетекші билігі таңдау жолымен жүргізіледі, әсіресе
әскери іс-әрекет негізінде жүргізіледі. Көсемді белгілі бір адамға
формаланатын бүкіл қауым немесе жасақ таңдай алады.
Мұндай жағдайда биліктің қоғамнан, жасақтан мүлкін алу процесі жүреді.
әскери – демократиялық форма ұйымының билігінің әскери-иерархиялық
құрылымға өтуі жасалуда, ал егер әскери-иерархиялық құрылым формалану
процесі алғашқы кластық мемлекет формалануымен параллель жүретін болса,
көсемділіктің көсемділікке өтуі мемлекеттік билікте жүргізіледі.
Ойымызды қорытындылайтын болсақ, қоғам дамуының теңсіздігі, бұл
заңдылық әр уақыттағы мемлекеттің пайда болуына алып келеді, яғни, пайда
болуы процесіне және әр түрлі халықтық мемлекеттің дамуында. Бұл мүмкіндік
әр түрлі даму кезеңдерінде бар болған қоғамдар арасындағы байланыстардың
пайда болуына қабілеттенеді. Ол байланыстарға сауда, әскери, мәдени,
технологиялық байланыстар жатады.
1.2 Неолиттік төңкеріс және мемлекет
Мемлекет - саяси жүйенің басты институты және оның қызметінде
саясаттың негізгі мағынасы топталады. “Мемлекет” атауын екі мағынада
ұғынуға болады. Сонымен, кең мағынада “мемлекет” тиісті бір территорияда
орналасқан және жоғарғы үкімет органдары бар ел, қоғам, халық ретіндегі
түсінікті білдіреді. Екінші мағынасында “мемлекет” атауы ол тиісті бір
территорияда жоғары үкіметке ие болған ұйым.
Мемлекеттің пайда болып, дамуына мүмкіндік еткен себептерге көңіл
аударған жөн. Мысалы:
- Қоғамдық еңбекті бөлуді дамыту, басқару еңбегін әдейі салаға бөлу;
- Қоғамды басқару ісін күшейтуге құштарлықтың пайда болуы және ол үшін
мемлекет құруды талап етушілік;
- Қоғамдық өндірістің барысында жеке меншіктің, таптар мен
қанаушылықтың пайда болуы;
- бір халықты басқа халықтың жаулап алуы;
- халықтың саны мен тығыздығының өсуі, халықтардың көшпеліктен
отырықшы өмірге көшуі;
- жағрапиялық жай-күйі, ауа-райы жағдайы және сол сияқтылар.
Мемлекет пен құқықтың танымын мемлекеттің пайда болуы туралы сұрақтан
бастау қажет – адамзат қоғамының тарихында бұл әлеуметтік институт әрдайым
болды ма, әлде ол қоғамның дамуының анықталған деңгейінде пайда болды ма?
Тарихи логикалық қағидасын жүзеге асыратын осы әдістемелік көзқарас қана,
мемлекеттің пайда болуының себептері мен нысандарын, оның сипаттық
мүмкіндік белгілерін, қоғам өмірінің алдыңғы ұйымдастырушы нысандарынан
айырмашылығын білуге мүмкіндік береді.
Осы себептен алғашқы қауымдық қоғамның жақтарының мінездемесінен
бастауға, тікелей осы қоғамды зерттейтін археология мен этнографияның
мағлұматтарын пайдалануға тура келеді.
Қазіргі таңда археология мен этнографияның жетістіктерінің арқасында
алғашқы қауымдық қоғам туралы, оның дамуының сатылары туралы білім едәуір
байыды.
Алғашқы қауымдық қоғамның бұл жаңаша түсінуінде ең алдымен осы
қоғамның дамуы мен алғашқы қауымдық тарихтың кезеңдігін сипаттайтын
білімдерді ажырату қажет. Басқаша айтқанда, бұл қоғамның өзі ешқашан баптық
болған жоқ, ол дамыды және түрлі деңгейлерден өтті. Бұндай кезеңдіктің
бірнеше түрі ажыратылады - жалпы тарихтың археологиялық, антропологиялық.
Мемлекет пен құқық теориясы үшін археологияның жаңа мағлұматтарын негізге
алатын және алғашқы қауымдық қоғамның дамуының ең негізгі шегі ретінде
неолиттік төңкерісті ажырататын кезеңділік айрықша әдістемелік құндылыққа
ие.
Неолиттік төңкеріс. Біздің дәуірімізге дейінгі 10-12 мыңжылдықта
көптеген оқымыстылардың айтуы бойынша экологиялық дағдарыс құбылысы адам
пайда болуына қауіп төндірген. Климаттың жағымсыз өзгерістері белең алды,
кейбір аймақтар үшін қорек көзі болып отырған мегафаундардың (мамонт, жүнді
керіктер) қырылуы басталды. [4, 102б].
Адамзат бұл дағдарысқа жаңа өндірістік әдісімен жауап берді – ол
өндіруші экономикаға жол тарту еді, сонымен неолиттік төңкеріс жүзеге асты.
Ақырындап аңшылықтан, балық шаруашылығынан, терімшіліктен, жер
өңдеушіліктен, мал бағудан адамзат жер игеру және мал бағудың жаңа
формасына көшеді. Бұл жаңа формалар шарушылық қожалығында ең маңызды
экономикалық орын алды.
Ауыл шарушылығы қор жинауға және жыл мезгілінің қиын кезеңдерін жеңіп
шығуға, әсіресе қысты мүмкіндік берді.
Өндіруші экономикаға өту кезеңінде әртүрлі аймақтарда көптеген
өсімдіктер мен жануарлар қолға үйретілді (Сотүстік Америка – индейка,
фасоль,күнбағыс; Месоамерика – какао, мақта, жүгері,асқабақ, картоп,
қызанақ; Оңтүстік Америка – лама, арахис, фасоль, картоп; Африка – кофе,
просо, күріш, қарбыз ; Европа – қырыққабат, жүзім, қызылша; Таяу Шығыс –
есек, қой, шошқа, ешкі, ячмень, инжир, лен, жуа, бұршақ, арпа; Орталық Азия
– қияр, баклажан; Оңтүстік-Шығыс Азия – бана, нан ағашы, кокос жаңғағы,
шай; Алыс Шығыс – жуа, шабдалы, қараққабат).
Европалықтар үшін мыңжылдық көлемінде азық көзі ретінде арпа мен
ячмень алынды. Америкада – жүгері мен фасоль, ал Азияда – күріш және тары.
Біздің эрамызға дейінгі IV – III мыңжылдықтағы өндіруші экономика
адамзаттың қалыптасуының екінші және ең негізгі әдісі болып табылады.
Өндіруші экономика дәуіріне өтудің астарында адамзаттың жойылып кету
қаупі болған дағдарыс құбылысы жатыр. Өзінің әлеуметтік және шарушылық
ұйымдарының барлығына қайта құрумен жауап берген адамзат қауымы глобальды
экологиялық дағдарыстан шығудың жолын тапты. Бұл қайта құруға билік
қатынасындағы жаңа ұйымдарда кіреді – мемлекеттік білімнің пайда болуы,
қала – мемлекет және тағы басқалары.
Мемлекеттің пайда болуында дағдарыс теориясы қазіргі заманғы сыну
мағынасын береді. Енді бекітілетін жаңа глодальды экологиялық дағдарыс
адамзаттан жауапты реакция күтеді. Және мұндай қайта құру басталып та
кетті: халықаралық ұйымдардың жаңа ролі, Қауіпсіздік Советі, бүтіндей ООН,
және тағы басқалары. Бұл келісімдерде мемлекетке қатысты сұрақтар жаңаша
қалыпта шешілуі керек.
Жер шарының кейбір аймақтарындағы егіншілік қоғамының ерте басталуы
неолиттік төңкерістің қорытындысы болды. Келесі кезекте әлеуметтік-
экономикалық даму (б.э.д. IV – III мыңжылдық). Осылардың негізінде алғашқы
цивилизация пайда болды. Олар үлкен өзен алқаптарында пайда болды: Тигр
және Ефрат, Ніл, Инда, Янцзы және тағы да басқалары. Алғашқы егіншілік
қоғамының дамуы өзіндік әлеуметттік-экономикалық мән-мғынасы және мінез-
құлқы бойынша адамзат дамуының тарихында өзіндік ерекше орын алады.
Өндіруші экономика дәуірі цивилизацияның пайда болуына аса қажетті
адамзаттың өсу шегін қамтамасыз етті.
Есептердің көрсетуі бойынша жебемен қаруланған аңшының тамақтануы үшін
шамамен 20 км2 территория қажет болады. Бұл аудан аз мөлшерде болса да
бірнеше жер өңдеушіні тамақтандыруға жарайтын еді. Басқа есептерге жүгінсек
мезолит ( б.э.д. VІІ мыңжылдық) дәуірінің соңында саналған 10 млн адам
неолит ( б.э.д. ІІ мыңжылдық) дәуірінің соңында 50 млн адамға жеткен.
Кейбір шарттылықтарға қарамастан, бұл есептер нақты түрде жер өңдеу және
мал шаруашылығына өткеннен кейін халық санының күрт артқанын айтып отыр.
[10, 76б].
Бұл өндіруші экономика болашақта еңбектің бөлінуіне алып келді. Еңбек
есебі пайда болатын және оның нәтижесі таратылатын ақпараттық жүйелер және
өндірісті ұйымдастырушылар топтары құрылған. Жаңа өнімнің пайда болуы және
меншіктелуі жеке меншіктің жаңа формасының қалыптасуына алып келеді:
ұжымдық, топтық, жеке; одан әрі қоғамның әлеуметтік қабаттануына апарады.
Өндіруші қызметтің жаңа ұйымы әлеуметтік дифференциалдық қоғамға жағдай
жасайды.
Осы әдіс арқылы адамзаттың өндіруші экономикаға, яғни, неолиттік
төңкеріс өтуі алғашқы қауымдық қоғамды өзінің ішкі дамуына – финалдық
шекараға алып келеді.
Неолитте иемденушіден өндіруші шаруашылыққа өту кезінде қалыптасқан
адамзат өмірінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
66 бет
1 Мемлекеттің пайда болуының ерекшеліктері
1. Мемлекеттің пайда болуының себептері
1.2 Неолиттік төңкеріс және мемлекет
1.3 Мемлекеттің пайда болуы туралы негізгі теориялар
2 Мемлекет және оның жалпы сипаттамасы
2.1 Мемлекет ұғымы, белгілері және оның өзге қоғамдық ұйымдардан
ерекшелігі
2.2 Мемлекеттің тарихи түрлері және оны жіктеудің алғышарттары
2.3 Мемлекеттің негізгі қызметтері (функциялары) және оның түрлері
3 Мемлекет пен құқықтың арақатынасы
3.1.Мемлекет пен құқықтың өзара байланыста болуының қажеттілігі
Қорытынды
Пайдаланылған дерек көздер тізімі
Кіріспе
Мемлекет қоғамдық институт тұрғысында қалай пайда болды? Бұл сұрақ
бәрімізге де қызықты.
Мемлекеттің қоғамдық институт тұрғысында тамыр тартқан тереңі мен
даму, жалғасу жолдары – қазіргі құқықтану ғылымының, оның ішінде мемлекет
және құқық теориясының үлкен де күрделі, маңызды да мәнді мәселелерінің
бірі болып табылады.
Бәрімізге белгілі жас мемлекетіміз – Қазақстан Республикасының өз
алдына дербес отау тігіп, тәуелсіздік алғанына жиырма жылдың жүзі болды.
Көптен күткен тәуелсіздігіміздің арқасында қазақ топырағында мемлекеттік
билік органдары қалыптасты. Тәуелсіздік алғаннан бергі жиырма жылда
еліміздегі мемлекеттік билік органдарының тұрақты қалыптасуының өзі соңғы
он жыл болар. Олай болса, отандық мемлекет және құқық теорияларында
мемлекеттің пайда болуы туралы ғылыми зерттеулер өте аз деп реніш
айтқанымыз орынсыз болар. Ендеше, неге болашақтан үміт күтпеске, еліміз
тыныш, халқымыз аман болса келешекте ғалым, заңгерлеріміз мемлекеттің пайда
болуы туралы әлі талай еңбектер жазары сөзсіз!
Бастапқы айта кететін жайт мемлекеттің мәні, құрылымы және қалыптасуы
туралы сұрақ бір-бірімен едәуір ажыратылатын екі сұраққа бөлінеді:
мемлекеттің пайда болуы және оның дамуы туралы сұрақтар осы мәселені қамти
алады. Мемлекеттің пайда болуы туралы сұрақтарға қоғамда мемлекет деп
аталатын құбылыстың қалыптасуы туралы сұрағы болып табылады. Мемлекеттің
дамуы туралы сұрақ - мемлекеттің қайта өрлеуі мен оның бүгін көріп отырған
нысандарға ие болуы қандай факторлардың әсерінен болғандығы туралы сұрағы
болып табылады. Мемлекеттің мәні және құрылымын білу үшін міндетті түрде
оның нысандары мен тарихи түрі зерттелуі қажет.
Мемлекеттің қалыптасуы туралы сұрақ аса күрделі және осы орайда
заңгерлер ортақ пікірге келген жоқ. Осы сұрақ бойынша, әр түрлі жағдайларға
және факторларға негізделген концепциялар мен көзқарастардың алуан түрі
әрекет етеді. Әр түрлі жағдайларға мыналарды жатқызуға болады: нақты тарихи
кезең, нақты құқықтық ілімнің туған жеріндегі, яғни мемлекеттегі тарихи
құқықтық ахуал. Ал, субъективті белгілерге ілімнің негізін қалаушы заңгер -
теоретиктің жеке ойы мен қандай да бір әлеуметтік топқа жатуын келтіруге
болады.
Адам қоғамы мыңдаған жылдар өмiр сүрiп келедi. Жеке адамдар тиiстi
мемлекеттiң азаматы болып, сол мемлекеттiң билiгiне, құқықтық тәртiбiне
бағынып, өзiнiң iс-әрекетiн, мiнезi, тәртiбiн қоғамдық мүдде-мақсатты
орындауға жұмасайды. Көне заманнан адамдар мемлекет пен құқық қашан пайда
болды, қалай дамып келедi – деген мәселелермен шұғылданып, ғылыми зерттеу
жасап келедi.
Ру дәуiрiнде адамдар тек даратылыстың даяр өнiмдерiн жинап қорек етiп,
өмiр сүрген. Келе-келе адамдар өндiрiс құралдарын жасап алып, өздерi
шаруашылыққа кiрiседi. Сөйтiп, жинау-терiмшiлiк шаруашылығынан өндiру
шаруашылығына ауыса бастайды. Мал өнiмдерiмен күнелтуден диқаншылыққа
ауысады. Диқаншылықтың нәтижесiнде отырықшылық қалыптасып, елдi мекендер,
қалалар салына бастайды. Қалаларда қол өнерi пайда болып, ол мал
шаруашылығы және диқаншылық сияқты табыс көзiне айналады. Экономиканың
аталған салалары бiрiнен-бiрi бөлiнiп шығып, дербес өмiр сүре бастағаннан
кейiн, бiрiнiң өндiрген өнiмiне бiрi мұқтаж екендiгi байқалады. Диқандарға
мал өнiмi, малшыларға жер өнiмi, қолөнершiлерге тамақ қажет болады. Сөйтiп,
соларға делдалдық жасайтын алыпсатарлар бөлiнiп шығады.
Құрал-саймандардың жетiлдiрiлуiне байланысты еңбек өнiмдiлiгi де
өседi. Соның нәтижесiнде ортақ өнiм пайда болады. Рулық қауымда барлық
жиналған, табылған өнiм ру мүшелерiнiң жалпы меншiгi болған едi. Ендi еңбек
өнiмдiлiгiнiң өсуiне байлансыт артық өнiм жеке адамдардың, жеке
отбасыларының меншiгiне айнала бастайды. Сөйтiп, малға, жерге, қолөнер
бұйымдарына жекелеген иелер пайда болады. Ақырында ру қауымының жалпы
меншiгiнiң орнына жеке адамдардың меншiгi пайда болып, меншiктiң айрықша
түрi – жеке меншiк қалыптасады. Жеке меншiктiң пайда болуына байланысты
қоғам таптарға бөлiне бастайды. Бiр жағынан, құрал-жабдықтар, өндiрiлген
бұйымдар, мүлiк-дәулет адамдардың бiр тобының қолына шоғырланады да, байлар
пайда болады. Екiншi жағынан, кедейлер, жарлылар пайда болады. Сөйтiп,
рулық қауым өзiне тән белгiлерiнен айрылып, құлдырайды. Оның орнына жеке
меншiкке негiзделген, айрықша екi үлкен әлеуметтiк топтан тұратын қоғам
қалыптасады. Мұндай жағдайда рулық қоғамдағы барлық ру мүшелерiнiң игiлiгiн
көздеп, еркiн бiлдiретiн қауымдық билеу құрылымы өз мiндетiн, қызметiн
атқара алмайды.
Меншiк иелерiнiң – байлардың айрықша мүдделерi болғандықтан, басқа ру
мүшелерiмен, кедей-жарлылармен қатар отырып, мәселелердi тең негiзде шешуге
бармайды. Содан байлар мен кедейлердiң арасында қайшылықтар пайда бола
бастайды. Қоғамдағы осындай түбегейлi экономикалық-әлеуметтiк өзгеiстердiң
нәтижесiнде қоғамды билеу, басқару жүйесi де өзгере бастайды. Рулық
билiктiң орнын саяси билiк, саяси құрылым баса бастайды. Сөйтiп, қоғамның
белгiлi бiр сатысында мемлекет пайда болады.
Өткен тарихты және елiмiздiң ұзақ ғасырлық тәжiрибесiн пайдалану,
олардан сабақ алу тарихи қажеттiлiк болып табылады. Өйткенi, елiмiздiң
өткен уақыттағы саяси-құқықтық тәжiрибесi, идеялары, ойлары мемлекеттiң
қазiргi дамуы мен бағытына едәуiр ықпал етедi. Өткен тәжiрибелердi ескеру
қателiктерге жол бермеуге көмектеседi. Яғни, “егер бiз мемлекет болғымыз
келсе, өзiмiздiң мемлекеттiлiгiмiздi ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз келсе,
онда халық руханиятының бастауларын түсiнгенiмiз жөн”, - дейдi елбасы Н.
Назарбаев [1]. Осы тұрғыда тақырыпты зерттеу өзектi.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Мемлекеттiң шығу тарихымен айналысатын
заңгер-ғалымдарымыздың қатарына Ғ. Сапарғалиев, А. Тәуекелов, А. Ибраева,
С.А. Табанов, Қ.Д. Жоламан, А.Қ. Мухтарова, Н.Н. Веселовский, Л.
Словохотов, С. Сабатаев, Ш.М. Шарипов, Е.Қ. Қаржаубаевтарды атауға болады.
Жұмыс барысында мемлекеттің пайда болуы хақындағы жинақталған білімді
сараладым, сонан кейін қолдан келгенше өзім ой түюге әрекет жасадым.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты-
мемлекеттің пайда болуының алғышарттарынның табиғатын ашу және де
мемлекеттің жалпы сипаттамасын бере отырып, оның құқықпен арақатынасына
талдау жасау болып табылады. Зерттеу жұмысының жоғарыда көрсетілген алдына
қойған мақсатына жету үшін төмендегі міндеттерді шешу:
- мемлекеттің пайда болуының себептеріне талдау жасау;
- Неолиттік төңкерістің мемлекеттің пайда болуына әсерін айқындау;
- мемлекеттің пайда болуы туралы негізгі теорияларды саралау;
- мемлекет ұғымы, белгілері және оның өзге қоғамдық ұйымдардан
ерекшелігін алып зеттеу;
- мемлекеттің тарихи түрлері және оны жіктеудің алғышарттарын талдау;
- мемлекеттің негізгі қызметтері мен оның түрлерін ажыратып көрсету;
- мемлекет пен құқықтың өзара байланыста болуының қажеттілігін
сипаттап беру.
Диплом жұмысының негізгі объектісі мемлекеттің пайда болуының
алғышарттары және мемлекет және құқық теориясындағы өзекті мәселелерінің
бірі мемлекеттің пайда болуының ерекшеліктері, оның түрлері жалпы бағыттары
құрайды. Сонымен қатар, мемлекеттің пайда болуы барысындағы оның құқықпен
байланысы талданады.
Диплом жұмысының пәнін нақты мемлекеттің пайда болуының себептері,
неолиттік төңкерістің оған әсері және мемлекет белгілері, түрлері және оның
өзге қоғамдық ұйымдардан ерекшелігі құрайды. Сонымен қатар, мемлекеттің
тарихи түрлері және оны жіктеудің алғышарттары талданады. Мемлекет пен
құқықтың өзара байланысы көрсетіледі.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Жұмыстың басты арқауы болып отырған
тақырып мемлекеттің пайда болуының алғышарттары жүйелі түрде және жан-жақты
талданып отыр. Мемлекеттің пайда болуы туралы теориялар тың мәліметтермен
қазақ тілінде алғаш рет толықтырылып берілген. Сонымен қатар, мемлекеттің
пайда болуы туралы теориялық негізді байлам- түйіндер берілген.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Зерттеу жұмысының
негізгі нәтижелері мемлекеттің пайда болуының алғышарттарына қатысты
ізденістерді одан әрі тереңірек зерттеуге теориялық негіз қалайды және
еліміздегі мемлекеттің пайда болуына қалыптасқан көзқарастар мен ой
тұжырымдарды одан әрі байыта түседі.
Жұмыстың құрылымы және көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден, 3 тараудан, 7
бөлімшеден, қорытынды мен пайдаланылған дерек көздер тізімінен тұрады.
1 Мемлекеттің пайда болуының ерекшеліктері
2. Мемлекеттің пайда болуының себептері
Алғашқы қауымдық құрылыстың ұзаққа созылған даму процесі біртіндеп,
оның сапа жағынан өзгеруіне алғышарттар жасады. Еңбек құралдарының
жетілуіне байланысты, өндірушілік дағдылар қалыптасып, еңбек өнімділігі,
мәдениеттілік, адамгершілік негізінде дамиды. Қоғам мүшелерінің мүдделері
әр түрлі болып, қарама-қайшылықтар туа бастайды.
Алғашқы қауымдық құрылыстан, сапалы жаңа өндіріске көшуде ең маңызды
рөл атқарған қоғамдағы еңбектің бөліну процесі, себебі, әйел мен еркектің
арасындағы еңбектің қызметі олардың табиғатына қарай белгіленгендігінде. Ең
бірінші, үлкен қоғамдық еңбектің бөлінуіне мал бағумен, жерді игеру
жұмыстарының бір-бірінен даралануы жатады. Келе-келе жерден кәсіпкерлік
бөлінді. Кейіннен, белгілі адамдар тобы дараланып тауар айналымымен
шұғылдана бастайды, оларға саудагерлер жатады.
Қоғамдық еңбектің бөлінуі және соған байланысты еңбек құралдарының
жетілуі, еңбек өнімділігінің өсуіне түрткі болды. Осындай жағдайда жеке
адамдардың өз өміріне қажеттілігінен артық өнімдер көбейіп, жеке меншіктің
пайда болуына әкеліп соқтырды. Бай адамдар мен кедей адамдар пайда болып,
олардың мүдделері бір-біріне қарама-қайшы келе бастайды. әр отбасы өзінің
тәуелсіздік жағдайын жасауға ұмтылатын болды.
Бұл экономикалық жағдай рулық-тайпалық билікті құруға мүмкіндік
бермеді. Қоғамдық билік мүдделері сәйкес келейтін адамдарды басқаратын
қоғамға әлі икемделмеген еді. Сондықтан, қоғамқа өзінің әрбір мүшелерінің
мүдделерінің ерекшеліктерін, басқамүшелерінің есебінен қамтамасыз ететін
өкімет органдары қажет болады. Қоғамдық қатынастарды үйлестіру, мұндай
жағдайда, өзінің тепе-теңдігін жоғалтады. Қоғам мүшелерінің экономикалық
жағдайларына байланысты топтарға (кластарға) бөлінуі объективті түрде,
бірінші жағынан үстем таптың мүддесін қорғай отырып, екінші жағынан,
экономикалық тәуелді жақпен арадағы қарсылықты басып отыратын органдар
құруды талап етеді.
Қоғамнан бөлініп шыққан мұндай органға мемлекет жатады. Ф.Энгельс осы
жөнінде, мемлекеттің арқасында, экономикалық жағынан үстем тап, саяси үстем
тапқа айналды, – деген болатын. [2, 157б].
Мемлекеттің ерекше қоғамдық ұйым ретінде, алғашқы қауымдық
құрылыстағы, өкімет құрылымынан айырмашылығы, қоғамдық жұмыстарды
басқарумен тұрақты шұғылданатын арнайы органдардан тұратындығында.
Қоғамның мемлекеттік-құрылымындағы бірінші нысанына құл иеленуші, құл
және құл иеленушіге бөлінген қоғам жатады. Олардың келісімге келмейтін
мүдделерін үйлестірген құл иеленуші мемлекет болды. Оның құрамы, мазмұны,
қызметі сол кездегі қоғам дамуының деңгейіне сәйкес келді.
В.И. Лениннің берген анықтамасы бойынша: Мемлекет дегеніміз –
келісімге келмейтін таптық қарама-қайшылықтың көрінісі және нәтижесі. [3,
59б].
Ф. Энгельс мемлекеттіліктің пайда болуындағы оның негізгі үш нысанасын
атаған: Афин – бұл өте таза, классикалық мемлекет нысанына жатқызылған.
Себебі, мұнда мемлекет – тікелей рулық құрылымның ішінде дамыған, таптық
қарама-қайшылықтың нәтижесі. Римде мемлекеттің пайда болуының
тездетілуінде, римдік рулардың басқарушыларына (патрицаларға) қарсы шыққан,
римдік рудан жеке өмір сүрген, құқықсыздар мен плебейлердің күресі үлкен
әсер еткен. Ертедегі германдықтардың мемлекетінің пайда болуына маңызды
әсер еткен. Ф. Энгельстің сөзімен, айтқанда басқа біреудің жерлерін жаулап
алу болды, ал ондай жерлерге билік жүргізуге рулық қоғам қалыптаспаған
болатын.
Мемлекет пен құқық сияқты әлеуметтік институт тұрақты болды ма, не
болмаса қоғам дамуының белгілі бір кезеңінде ғана пайда болды ма? Осы
сұрақтарға жауап беру қажет. Тек осындай әдістемелік жағдай ғана тарихи
принциптерді іске асыра алады және мемлекеттің пайда болуының себептерін,
нысандарын, оның өзіне тән негізін, қоғам өміріндегі бұрынғы
ұйымдастырылған нысандардан өзгешелігін көруге мүмкіндік береді.
Алғашқы қауымдастық қоғамды жақсы түсіну үшін, осы қоғамның дамуын,
тарихи кезеңдерін сипаттайтын ғылымдарға көңіл аудару қажет. Басқаша
айтқанда, бұл қоғамның бір орында тұрмай даму үстінде болғандығы және
белгілі кезеңдерден өткендігі туралы олып отыр. Осындай кезеңдердің
бірнеше түрлеріне, жалпы тарихи кезең неолиттік төңкерісті жатқызуға
болады. Неолиттік төңкеріс ұғымын тарих ғылымға ағылшын археологы Г.
Чайлд ХХ ғасырдың ортасында енгізген.
Алғашқы қоғам. Алғашқы қауымдағы билік оның ұйымдастырылуы және пайда
болуының нысанына тоқталсақ, меншіктеу экономикасының өндіруші экономикаға
өтуі әлеуметтік қоғамның, кластың пайда болуының, жеке меншіктің және
мемлекеттің пайда болуының алғышарты болып табылады. Мемлекет өндіруші
экономиканы қамтамасыз ететін әлеуметтік университет болып табылады. Типтік
және әмбебап нысандар мемлекеттің қалыптасуына себеп. Мемлекет алғашқы
қоғамның саяси, құрылымдық және территориялық ұйымы.
Мемлекет және құқықты тануды мемлекеттің пайда болуынан бастаған
дұрыс. Мысалы: адам қоғамының тарихында бұл әлеуметтік институт бұрыннан
бар ма, әлде қоғамның даму сатысында қалыптасты ма? Тек қана осындай
сұрақтар ғана мемлекеттің пайда болуының және мінез-құлқын тануға мүмкіндік
береді.
Алғашқы қоғамдағы билікті де сөз ете кетсек, қазіргі таңда археология
және этнографияның сапалылығының арқасында алғашқы қоғам, оның пайда болуы
және даму сатысы туралы бізде құнды мәліметтер қоры бар. Егер ХІХ ғасыр
және ХХ ғасырдың басында қоғамның дамуы туралы тарихи білім шамамен ІІІ
мыңжылдық дәуірді қамтыса, ал осыған дейінгі болған жәйттар алдыңғы тарих
ретінде анықталса, онда енді ХХ ғасырдың басында көп аймақтардың тарихы 10-
12 мыңжылдық дәуірінің тарихын оқуда.
Оған қоса, егер ХІХ ғасырда және ХХ ғасырдың бас кезінде негізінен
тарихқа деген евро орталық көзқарас болса, яғни, Европаның тарихи білімдері
қолданылып ал содан соң осы білімдер барлық әлемге таратылған болса, онда
ХХ ғасырдағы ғылыми орбитаны ұғыну әлемдегі барлық жер шарының тарихына
қатысты болды.
Алғашқы қоғамның бұл түсінігінде ең алдымен осы қоғамның дамуын
ерекшелейтін білімді анықтап алу қажет. Басқа сөзбен айтқанда, бұл қоғамның
өзі ешқашан статикалық болған емес, ол даму үстінде болды және кезеңдер
бойынша дамып отырды. Осындай дәуірлердің бірнеше түрлерін атап өтейік:
жалпы тарихи, археологиялық, анторпологиялық. Мемлекет және құқық теориясы
үшін ең әдістемелік құндылық ол дәуірге бөліну болып табылады. Бұл ұғымды
тарихқа ХХ ғасырдың бас кезінде ағылшын археологы Г. Чайлд енгізген
болатын. Неолиттік төңкеріс – неолит дәуіріндегі меншіктеуден өндіруші
шаруашылыққа дейін, яғни, аңшылықтан, терімшліктен мал шаруашылығы және
егін шаруашылығы, металлургия, металл өндіруші, керамикалық өндріс
шаруашылығындағы адам өмірінің барлық сферасында болған сапалы мақсаттық
төңкеріс. Бұл дәуір 10-12 мыңжылдықтар шамасында жер шарының әр түрлі
аймақтарында ( Таяу Шығыс, Месоамерика, Таулы Перу және тағы басқалары.)
басталды және бірнеше мыңжылдыққа созылды. [4, 89б].
Бұл дәуір алғашқы қоғамда өмір сүрген адамдардың материалдық
негіздерін, әлеуметтік және рухани ұйымдарды түбегейлі өзгерткеніне
байланысты, ол төңкеріліс ретінде түсіндіріледі.
Бұл дәуір қандай алғашқы қауым туралы айтылып жатқаны, қандай уақыт
аясында өмір сүргені, қоғамның рухани және әлеуметтік ұйымдары қандай
болғаны туралы бізге нақты мәлімет бере алады. Мемлекет және құқық теориясы
үшін меншіктеу қоғамында қандай билік органдарының формасы және қандай
әлеуметтік жүйелер жұмыс жасағаны туралы, сонымен қатар қандай жүйелер
өндіруші экономика қоғамында жұмыс жасағаны туралы толық ақпарат алатын
мүмкіндік туды.
Біздің дәуірімізге дейінгі 40 мыңжылдықта өмір сүрген кроманьон адамы
аңшылықпен, терімшілікпен, балық аулаумен, және де тағы басқа көптеген
шаруашылықтармен айналысқан. Осы шаруашылықтар үшін ол шақпақ тастарды,
сүйектерді, және басқа да қаруларды қолданған.
Кроманьондық адамдардың әлеуметтік ұйымы жанұялық қоғаммен
меншіктеледі. Ол қоғамды – арасындағы беделі жоғары, астық алып келуде
тәжірибесі мол, әдет-ғұрыптарды жетік білетін қоғам мүшесі басқарады.
Жанұялық қоғамдағы адамдар бір – бірімен туыстық қарым-қатынаста болды.
Жанұялық қоғамдар тек туыстық қарым-қатынас жағдайында ғана біріге алды.
Бұл қоғам негізінде туыстық қатынас жатқандықтан мұндай әлеуметтік қоғамды
туыстық қатар деп атайды. Бұл қоғамда қатаң жүйе бекітілген. Мұндай ұйым
билік институттарында білді: билік жетекші және ақсақалдар кеңесі.
Мемлекеттің дамуы — мемлекет қоғамдық еңбек бөлісінің, жеке меншіктің
пайда болуы нәтижесінде алғашқы қауымдық қүрылыс тапқа бөлінуінің туындысы.
Мемлекет жария өкіметтің пайда болуы мен іс - әрекетінің нәтижесі ретінде
қалыптасатын, қоғам өмірін үйымдастырудың нысаны және оның негізгі
салаларына басшылық ететін, қажетті жағдайларда өкіметтің күш-қуатына
сүйенетін басқару жүйесі.
1. Шығыс елдерінде (Иран, Индия, Қытай, Араб елдерінде) мемлекеттің
калыптасуы басым түрде қоғамдық меншікті қорғауға байланысты. Себебі
бүл елдерде алғашқы қоғам ыдырау кезінде күрделі құрылыстар болды:
ірі су каналдарын жасау, суармалы ирригациялық жүйелер қалыптастыру,
құрғақшылықпен күресу. Міне осы күрделі жүмыстарды жақсы жүргізу
үшін қоғамдық мемлекеттік меншік қалыптасты. Сол меншіктің иелері:
чиновниктер, ру, тайпа басшылары, король, императорлар болды. Король-
императорлар жердегі қүдай дәрежесінде болды. Сөйтіп, бұлелдерде
кебінесе мемдекеттік деспотизм орнады. Бүл елдердің экономикасы,
әлеуметтік жағдайы, демократия өте бәсең дамыды. Мемлекеттік
биліктің, қоғамдық меншіктің басында -абсолюттік монарх болды, одан
төменгі - екінші дәрежедегі билік уәзір министрлердің қолында, одан
төменгі билік - чиновниктерде болды. Осы сатылық биліктер - бәрі
бірігітт қалың бұқараны қанауда болды. Қоғамдық меншікпен қатар жеке
меншік те дамыды.
Шығыс типті (Азия типті) мемлекеттер кейінгі ғасырларда шығыс Еуропа,
Африка, Оңтүстік Америка елдерінде де қалыптасты.
Сонымен, Азия типті мемлекеттердің калыптасу себептері:
-ірі ирригациялық жүйелерді жасау;
-оны іске асыру үшін қүлдарды, жүмысшыларды жүйелі түрде топтастыру -
біріктіру;
- барлык жүмысты бір орталыктан басқару.
Мемлекеттік басқару аппараты бұрынғы ру-тайпаны басқарған аппараттан
өсіп қалыптасты. Жаңа аппарат құралың бұқарадан алыстай түсіп,
әділетсіздікті, қанаушылыкты күшейтті. Азия типті мемлекеттер өте бәсең
дамып, XIX —XX ғасырларға дейін көп өзгермей сақталып келді (Қытай, Иран
тағы басқалары,).
2. Еуропалық елдерде - мемлекет жеке меншіктің шапшаң, күрделі дамуы,
қоғамның тапқа бөлінуі аркылы қалыптасты. Афина мен Римде алғашқы қоғамның
ыдырауы кезінде экономикалық күшті топтар мен таптар мемлекетгі өз
қолдарына алып, өз мүдде-мақсаттарын орындайтын мемлекеттік аппарат
орнатты. Бұл мемлекеттер көбінесе демократиялық жүйедегі саяси бірлестік
болып қалыптасты. Спарта аристократиялық республика болып қалыптасты. Мұнда
құлдардың саны жергілікті халықтан бірнеше есе көп болып, жаңа мемлекеттік
басқару аппараты құрылды. Жергілікті халықгың арасында қайшылыққа жол
бермеу саясаты калыптасты. Республикада қатаң зандылық, құқықтық тәртіп
орналды. Германияда мемлекеттің қалыптасуы басқаша болды. Мұнда құл иелену
көп дамымады. Қалың бұқара байларға тәуелді болды, феодалдық қатынастар
дами бастады. Рим империясының біраз жерін Германия өзіне қаратып,
феодалдық мемлекеттің дамуын тездетті. Осы типті мемлекеттер Еуропаның
бірнеше елдерінде, Ресейде, Ирландияда, Азияда, Орта Азия елдерінде
қалыптасты. [5, 127б].
Мемлекеттің алғашқы қоғамдағы биліктен айырмашылығы:
Халықты туысқандығына қарамай, территориясына сәйкес біріктіру. Билікті осы
территорияда жүргізу.
Қоғамдағы басқаратын арнаулы аппаратгың құрылуы. Бұл аппарат үстемдік
таптың, топтың, мұдде-мақсатын орындау үшін қалыптасты.
Салалық жүйесінің болуы. Арнаулы мемлекетті басқаратын аппаратта қызмет
жасайтын адамдарды әлеуметтік қамтамасыз ету үшін салық қалыптасты.
Мемлекеттің пайда болу, даму себептері:
- Қоғамды баскаруды, жақсарту, дамыту: қоғамның жұмысының көлемі де,
шеңбері де молайып, кеңейіп ескі басқару аппараты тиісті дәрежеде жүмыс
жасай алмады. Жаңа мемлекеттік аппарат қажет болды;
-қалың бұқараның, қаналушы таптың үстемдік тапқа, топқа қарсы іс-
әрекетін әлсірету, жою үшін күшті мемлекеттік аппарат керек болды;
-қоғамды, экономиканы дамыту үшін, әлеуметтік жағдайды жақсарту үшін
басқарушы аппаратты нығайту керек болды;
-қоғамның қорғанысын күшейту үшін, заңдылықты, құқықтық тәртіпті қатаң
сақтау үшін мемлекет керек болды.
Алғашқы класстық мемлекеттің пайда болуы, ережеге сәйкес ерте
замандағы мемлекеттік білім заңды түрде алғашқы жер өңдеуші қоғамның
әлеуметтік-экономикалық негізінде пайда болады және алғашқы класстық
мемлекет ретінде мінезделеді. Бұл алғашқы мемлекеттер біздің эрамызға
дейінгі 4-3 мың жылдықтарда Мессопотамияда, Мессоамерикада және таулы
перуде пайда болды.
Алғашқысында олар бостандықта өмір сүретін жер иеленушілер тұрақтаған
қала-мемлекет поселок ретінде пайда болды. Бұл қала өзіне аз ғана
ауылшаруашылығындағы халықты тартуымен қала-мемлекет болып отыр. Мұндай
қалаларда үнемі көсемдер мен абыздар өмір сүреді және де бұл қала жиналыс,
кеңес өтетін орынға айналады.
Қала-мемлекет әлеуметтік дифференция, еңбектің бөлінуі мұнда аймақтық
түрде бекітілетінін анық біледі-құмырашылар, мыс құюшылар, қол өнершілер.
Қала-мемлекетте басқарудың, административтіліктің және идеологиялық
көшбасшының үш орталығы ұйымдастырылған: қалалық орта, сарай және шіркеу.
Қала мемлекет басқаруға қатысты функцияларды орындауда, бұл функциялар
көп түрлі болып келеді: жер өндеуші қоғамды басқару және жер иелену;
қоғамдық салт-дәстүрлерді орындау; мемлекет аралық өнім алмастырулардың
жүзеге асырылуы; әскери шабуылдардан қорғану және басқа қала-мемлекеттерді
жаулау үшін әскери күштерді ұйымдастыру; қоғамдық қорлардың таратылуы және
тағы басқалар. Осыған байланысты мемлекет қоғамның жаңа ұйымдасқан формасы
ретінде обьектілі түрде пайда болады. Ол қоғамға сырттан жабыспайды,
керісінше ішкі факторлардың күшінен пайда болады.
ХХ ғасырдағы оқылған жазушылардың жазуы бізге жұмысшылардың жұмысқа
шықпаған себебін береді. Ежелгі Египетте б.э.д.2 мың жылдықта, яғни, 40000
жыл бұрын жұмысқа шықпағанның себебі ауруға және сарышаянның шағуына
байланысты шеруіл болды. Егер құрылыстағы жұмысшыларға атқарған жұмысы үшін
өз уақытында ақысын толығымен төлемесе олар жұмысқа шығудан бас тартқан.
[6, 50б].
Ақпараттық жүйелерді басқару және ұйымдастыру функциясы қоғамнан
арнайы топтарды өзіне теріп алды. Бұл топтар білімді монополизациялайды,
қоғамдық қорларға бақылау жүргізді және әлеуметтік интеграцияға қызмет
көрсетті. Алғашқы мемлекеттегі қызмет ету ортасы өндіруші экономиканы
қамтамасыз етуге бағытталған.
Ең маңызды ескерту жасайық, мемлекеттің пайда болуына қатысты жоғарыда
қарастырылған концепциялар ертеректе доменделген концепциялардан
ерекшеленеді. Оған қоса ол материалдық, кластық дәуірді сақтап қалады. Бұл
концепцияларда жаңа білімдер қолданылады, негізгі тірек алғашқы мемлекеттің
функцияларын ұйымдастыруға жұмсалады. Осыған байланысты неолиттік
төңкеріс дәуіріндегі экологиялық дағдарысқа үлкен мән аударылуда. Адамзат
селекционды қызмет атқару аймағында үлкен жетістіктерге жетті. Мемлекет
және құқық теориясындағы үлкен дағдарысқа жан-жақты есеп осы теорияны
дағдарыстық теория ретінде түсінуге мүмкіндік береді. Ол үлкен, жалпы
мақсаттық дағдарыстарды да локальды дағдарыстар секілді түсінеді.
Ертеректе мемлекеттің пайда болуы басқа схема бойынша түсіндірілген.
Алғашқы қоғамдағы цивилизация дәуіріне өту кезеңінде қосымша өнім пайда
болады. Олар: жеке меншік, қоғамның кластарға бөлінуі.
Осы схемаға қазіргі заманғы білім өз үлесін қосты. Шын мәнінде қала-
мемлекеттің көп санды функциялары бірінші кезекте бюрократтық аппараттың
құрылуына алып келді. Алғашқы кластық құрылым қоғамды ауқатты қала
тұрғындарына және азат азаматтарға бөлді. Қала – мемлекеттің алғашқы
аппараты ережеге сәйкес жер иеленуші қоғамды басқарудың әлеуметтік
құрылымынан басталды, бірақ біртіндеп қоғамға деген өзінің функциясы мен
қарым – қатынасы бойынша, орныққан халыққа ол қала-мемлекеттің басқару
аппараты болады. Осыған байланысты жоғарыда айтып кеткендей үш орталық
анықталады: басқару, қала ортылығы, сарай және шіркеу.
Алғашқы мемлекеттің өзіне тән ерекшеліктері, қабаттасқан қоғам
мемлекетті қандай да бір әдіс арқылы өздерінің қызығушылықтарына тарта
отырып, басып алушылыққа әкелген уақыт аралығында анықталды. Класс және
мемлекет білімінің процесіне жеңіл қарауға болмайды. Алғашқы қоғамның пайда
болуының өзі класстық білімнің ең қуатты катализатормен жүзеге асады және
алғашқы класстық қоғамның пайда болуына жағдай жасайды. Алғашқы класстық
мемлекетте қоғамдық білімнің одан әрі айқындалуы, қоғамдық қызметтің
династикалық механизм көмегімен меншіктелуі және анықталған топтың
байытылуы жүзеге асырылуда.
Өз уақытында Ф.Энгельс саяси және экономикалық класта білім алудың екі
жолын көрсеткен: біріншіден, мұрагерлік механизмнің және осы мақсатта
байыту көмегімен қызметтерді меншіктеу арқылы, ал екіншіден, таңдалған
өнімді меншіктеу арқылы. Бірінші жол тарихи, өте кең ауқымда таралған
типтік түрі болып табылады.
Осы арқылы, нақты таризи іс-әрекеттерде алғашық мемлекеттер іс-
әрекеттің нәтижесі ретінде пайда болған жоқ. Ол – өндіруші экономиканың
қалыптасу кезеңінің, жер иеленушілік мәдениетінің дамуында анықталған
қоғамның нәтижесі. Бірақ, қандай да бір класс мемлекетті басып алу арқылы
және мемлекеттің көмегі арқылы үстемдік етуші класс бола алады.
Алғашқы мемлекеттің өткен құрылымдары деформацияланды, біртіндеп
таңдау тәжірибесі, көсемдерді айырбастаушылар, қолбасшылар, жиын мүшелері
жоғала бастады. Бұл таңдау және алмастыру институттары алдымен сакральды
түрде, аңыздар мен мифтерде нақтылап бекітілген болатын. Осыларды
алмастыруға келген қандай да бір тәжірибе, яғни, қызметтерді меншіктеу
және оларды өздерінің із басарларына қалдыру – таңдау мен алмастыру тек
аңыздар мен мифте қалғанын көрсетті, ал шынайы жағдайда мемлекеттік
биліктің өте күшті экономикалық класпен және оның саяси үстемдік жасаушы
класқа айналу озбырлығы жүзеге асуда екенін айқындап берді.
Алғашқы кластық кала-мемлекетте білімді қамтамасыз ететін,
ауылшаруашылық ұйымда қызмет ететін және шаруашылықтың басқа саларында
қызмет жасайтын абыз (дін қызметшісі) маңызды роль атқарады. Қарулы күштік
мемлекет құрылымының дамымағандығы алғашқы мемлекетте санкцияның сакральды
мінез-құлқымен орнын толтырады.
Алғашқы қауымдық қоғамды билік ережеге сәйкес зиялы және діни үкіметті
біріктіреді. Египет приамидасын, Стоунхендж (Англия) және басқа да
құрылыстарды салу үшін кеткен күш-жігер мен уақыт әлеуметтік, астрономиялық
мәнге ие. Стоунхенджті құру және 2000 жыл оны пайдалану, жобасын беру, оның
мән-мағынасын ұрпақтан ұрпаққа өзгертпей жіберу тек қана ұйымдасқан
қоғамның қолынан келеді. Егер осындай қоғам ежелгі Египетке ұқсас
мемекеттік нысанды білсе, онда алғашқы мемлекеттің теориялық формасы
екеніне сөз жоқ. Англияда Стоунхендж астрономиялық функциядан бөлек діни
функцияларды да орындады, сонымен қатар құрылысшылардың өмірінің де мәнін
толтырып отырды. [7, 75б].
Теократиялық мемлекет көптеген аймақатр да алғашқы болып табылды. Жаңа
білімдер кейбір сұрақтардың жауабын өзгертеді. Мысалы: алғашқы мемлекеттің
класстық ерекше табиғатын өзінің әлеуметтік-экономикалық маңызы бойынша құл
иеленушілік ретінде анықтауға болады ма ?
Біріншіден, тарихи мәліметтер егіншілік қауымның алғашқы қоғаумыдық
негізгі әлеуметтік және өндіруші күштерін құл иеленушілермен салыстыруға
болмайтынын айқындап отыр. Олардың тәуелділіктері құлдық та немесе
крепостниктік тәртіп те болған емес. Көптеген оқымыстылар тәуелділіктің бұл
формасын мына түрде айқындайды: жер иеленуші тікелей мемлекетпен жұмыс
атқарады.
Екіншіден, алғашқы қоғамдық қатардың ыдырауы кезіндегі құл иеленушілік
мемлекеттің пайда болуының мысалы ретінде Рим және Афинаны келтіруге
болады. Бұл жағдайды Энгельс пен Ленин мемлекеттің қалыптасуы кезінде өз
ойларын айта отырып операциялаған болатын. Ерте Азиялық мемлекет құрылымына
негізделген класстық құрылымдар, ахейстик және ерте құрылымдар Грек
мемлекетінде бұрын болып өткені анықталды.
Осыған сәйкес, құл иеленушілік мемлекет белгілі бір антиктік кезең
үшін мінездемелі болып келеді. Бұл Греция және Римнің нақты- тарихи
оқиғалары үшін мінездемелі болып табылатын мемлекеттің ерекші формасы. Оған
қоса, бұл тек қана ерте класстық мемлекеттің барлық қасиеттеріне ие,
мемлекеттің алғашқы формасының қандай да бір кезеңдерінде бұрын соңды
болған, Греция және Рим мемлекеттірінің тарихындадағы антиктік құл
иеленушілік мемлекеттің кезеңі.
Сонымен, құл иеленушілік емес мелекет алғашқы қоғамдық қатардың
әлеуметтік ұйымының орнын алмастыруға келген типтік ұйым еді. Бұл алғашқы
класстық мемлекет өзінің дамуы процесінде мемлекет дәрежесіне өсті.
Көптеген халықтар, соның ішінде орыс халқы өздерінің мемлекеттілігін құл
иеленушілік кезеңді білмей – ақ құрған болатын. Ал, азиялық тәсіл
өндірісінің мемлекеті Жер шарының көптеген аймақтарына таралған типтік
мемлекет болып шықты және ол жүздеген жылдар бойы өмір сүрген.
Мемлекет алғашқы қауымда пайда болған жоқ, ол тек осы қоғам дамуының
соңғы жағында пайда болған. Алғашқы класстық қоғам адамзат дамуының жалпы
тарихында тарихында өзіндік орынға ие, ал алғашқы класстық мемлекет –
мемлекеттіліктің дамуындағы дербес кезең болып табылады және адамзаттың
жаңа әлеуметтік ұйымдастыруының алғашқы формасы.
Алғашқы класстық қоғамның сипатталуы, алғашқы қоғамдық қатардағы
әлеуметтік ұйымға қарағанда алғашқы қласстық қоғам мемлекеттік қалыпта жаңа
саяси, құрылымдық және территориялық білім алды.
Мемлекеттің саяси жағы барлық қоғамның класстық қызығушылықтарын,
басқа әлеуметтік топтың қызығушылықтарын өрнектеу және қорғау, аса ірі
сыртқы және ішкі акцияларды: әскери жорықтар, жаулап алу және тағы
басқаларын көрсете білді. Мысалы, қала-мемлекет арасындағы соғыс пен
одақтастық саяси қарым-қатынасқа жатады.
Егер алғаш қалыптасқан қоғамда әлеуметтік ұйымның аз топтарға қатысты
ісі болса, онда мемлекет саны аз халықтармен жұмыс жасайды және ол
саясаттың күші болып саналады.
Мемлекет – мемлекеттік білім кезінде көп халықтың ішінен белгілі бір
қатары теріп алынғандықтан және негізгі тапсырма мемлекеттік басқару,
ұйымдастыру іс-әрекеті болғандықтан, ол қоғамның жаңа ұйымдастырылған
құрылымы болып табылады. Алғашқы қала-мемлекетте 130 басқару қызметі
есептелінген: жұмысты басқару, әскери басшы, ирригационды құрылыстың
жағдайын бақылаушылар, есепшілер, жазушылар, қуғыншылар және тағы басқалар.
Халықтың осы қатары обьективті түрде пайда болатын және өте құнды,
пайдалы басқару функцияларын орындайтын мемлекет аппаратын және алғашқы
бюрократияның жаңа құрылымдық білімін құрды. Бюрократия, нақты тарихи
ортада басқа әлеуметтік топтар секілді мемлекетті басап ала алады, яғни,
оны өзінің мақсатына қолданады, дербес әлеуметтік күш, өзіне жұмыс жасау
секілді қызметтерді атқаруға мүмкіндігі бар.
Аппараттық мемлекет ең әуелден-ақ тармақты және күрделі құрылымға ие,
өзінің мазмұны үшін алым-салық секілді белгілі өнімдерге мұқтаж.
Кез – келген мемлекеттік ұйымдасқан қоғам жақсы басқаруды талап етеді.
өзінің функциясының орындалуы үшін мемлекет аппараты билікпен үлестіріледі,
яғни, аса қажет болған жағдайда күштеу арқылы халықты өзіне бағындыру
мүмкіндігі. Ол үшін алғашқы мемлекетте судья, абақты, полиция, әскер,
күштеу мүмкіндігіне бағытталған мемлекеттің басқа ұйымдары секілді арнайы
құралдар пайда болды.
Дегенмен, алғашқы класстық мемлекеттің жұмыс жасауы кезінде арнайы
ұйымдардың және күштеу ролін асыра сілтеудің қажеті жоқ. Оның негізінде
жалпы әлеуметтік функциялардың орындалуына, жаңа еңбектің басқарылуына,
өндірістік іс-әректке, қоғамның жаңа рухани өміріне, діни іс-әрекеттің
қамтамасыз етілуіне бағытталған ұйымдар болды.
Алғашқы класстық қоғамның бұл іс-әрекеті негізінен өз еркімен
орындалуда. Аса қажетті іс-әрекеттер діни көз-қарастармен және діни
тәжірибемен қандай да бір қоғамда құрбандық ету толығымен таратылғанға
дейін қамтамасыз етілген.
Мемлекет территориялық білімде болды. Егер жоғарыда аталып кеткендей
алғашқы қоғамдық қатар өзінің негізінде рулыққа ие болған болса, яғни,
туыстыққа негізделген, жанұялық қоғамға біріккен – ұйымға ие болса, онда
мемлекет біртіндеп осы қоғамдардың даму жолы арқылы территориялық аймаққа
жинақталады. Территориялық ұйымның алғашқы кезеңі белгілі бар аймақта өмір
сүрген бірнеше туыстарды біріктірген қала болды.
Топтық мейрамдарды тойлауға, ырымдарды орындауға арналған сарайлар,
шіркеулер және басқа да ғимараттар осының барлығы белгілі бір территорияға
жинақталған, бұдан былай бұл мемлекеттің территориясы болып қалаптасады.
Енді мелекет аппараты қандай да бір топты басқаруға ғана емес, олар
территорияны басқаруға да арналған. Мемлекеттің территориялық ұйымы әр
түрлі формаларға ие. Территория мемлекеттің ажырамас атрибутына айналды,
б.э.д. ІІІ-ІІ мыңжыдлықтардағы соғыстар жерге талас және жерді қорғау
мақсатында болған болатын.
Осыған байланысты, қоғам ұйымының жаңа, мемлекеттік формасының
талдауынан шешім шығаруға болады, яғни, ол шешім мемлекетті алғашқы
қоғамдағы қатардың әлеуметтік ұйымынан айырмашылығы келесі түрде көрсетеді:
• Шаруашылық өмір қалыптасатын бірыңғай аумақтық кеңістік (кейбір
оқымыстылар бірыңғай аумақтық кеңістікке бірыңғай экономикалық
кеңістікті қосып жүр).
• Әр түрлі жалпы әлеуметтік функцияларды басқаратын басқару
аппараты секілді ерекше халық бөлігінің бар болуы.
• Салық және қаржының бірыңғай жүйесі
• Мемлекет территориясында қарым – қатынас жасау үшін біпыңғай тіл
• Бірыңғай қорғаныс, сыртқы саясат, транспорттық, ақпараттық,
энергетикалық жүйе
Мемлекетті қорғайтын анықталған бірыңғай құқықтың бар болуы. [8, 69б].
Соңғы үш белгінің міндеттілігі мемлекеттіліктің одан әрі дамуына
жағдай жасады.
Осы белгілердің жиынтығынан мемлекет құрылады, яғни, олардың қоғамның
әлеуметтік ұйымында бар болуы, бұл қоғамның мемлекеттік ұйымдастырылғанын
көрсетеді. Сондықтан, осы белгілерге ие емес мемлекеттің бар болуы мүмкін
емес. Мұндай әлеуметтік ұйым мемлекет бола алмайды.
Мемлекет белгілерінің басқа да классификациясы бар. Мысалы, үш элемент
теориясы: аумақ, халық, билік. Бұл классификациядағы аумақ түсінігі –
белгілі бір немесе бірнеше ұлт өкілдері тұратын кеңістік. Мемлекеттің үш
элемент теориясы – бұл мемлекеттің білімнің негізі болып саналатын
қоғамдық билік ұйымының формасы. Халық адамдардың өзін-өзі танудан
мемлекеттік ұйымға дейінгі жалпылығы ретінде түсіндіріледі.
Мелекет белгілерінің төмен түсіндірулері жеткіліксіз болып келеді.
Оған қоса, егер билік мемлекеттің белгісі болып табылса, ал мемлекет –
билік ұйымы болса, онда біз айқын бір түсіндірулермен кездесеміз.
Басқарудың жеке функциялары алғашқы қоғамда орындалған болатын. Енді
басқару функциясының алғашқы класстық мемлекеттен айырмашылығы неде? Бұл
ерекшеліктер бір неше, яғни:
1) Мемлекетте функция басқаруды басқарудың маманы болатын халықтар
орындайды. Алғашқы қоғамда мұндай еңбек бөлінісі болған емес.
2) Мемлекетт бұл аппарат мақсаттық функциясы бойынша билік өкілдері
жүзеге асырады.
3) Билік әрбір қоғамда ерекшеленеді, бірақ мемлекеттік ұйымдасқан
өоғамда бұл билік мемлекеттік биліктің кейбір мінездемелеріне ие.
Басқа сөзбен айтқанда, билік – бұл іс-әрекетке белгілі бір әсер
қалдыру мүмкіндігі және қабілеттігі. Мемлекеттік билік – мемлекеттік күштеу
көмегімен қандай да бір әрекет көрсетудің мүмкіндігі немесе қабілеттігі.
Мемекеттік билік мемлекеттің барлық аймағына таратылған, мемлекет атынан
басқарылады және ол саяси биліктің бір формасы.
Мемлекетті билікті тек қана күштеу көмегімен іске асырылатын әдіс деп
қарауға болмайды. өз уақытында осындай көз қарастың қате екенін Талейран
анықтап кеткен болатын. Осыған байланысты Талейран Найза мен патша барлығы
үшін жарайды, бірақ оларға отыруға болмайды. [9, 101б]. Мемлекеттік билік
идеологиялық тұрғыдан қамтамасыз етіледі, жоғары абыройға ие, оның алдын-
ала жазулары ереже секілді өз еркімен, ешқандай күштеусіз орындалады.
Осылармен қоса оның ажырататын, ерекше белгісі – аса қажет болған жағдайда
қатаң мемлекеттік күштеудің қолдану мүмкіндігі.
Мемлекеттік билік және оның қалыптасуы – аумақтық зерттеудің маңызды
объектісі.
Саяси антропологияның мемлекеттің қалыптасуына деген өтілімі аумақтық
және тарихи деңгейде де әлсіз болып келеді. Жаңа тарихи мәліметтер осы
аумақтық өтілімге қатысты болады. Шынымен де, жаңа заманғы ғылыми
білімдерді жаңаша ашу үстінде және мемлекеттік билік туралы сұрақтар да
жаңа қырынан талдануда. Сонымен, бұрын болған мемлекеттік билік жаңадан
ашылуда. Бұл көсемділік деп аталады.
Көсем, басшы, жетекші билігі таңдау жолымен жүргізіледі, әсіресе
әскери іс-әрекет негізінде жүргізіледі. Көсемді белгілі бір адамға
формаланатын бүкіл қауым немесе жасақ таңдай алады.
Мұндай жағдайда биліктің қоғамнан, жасақтан мүлкін алу процесі жүреді.
әскери – демократиялық форма ұйымының билігінің әскери-иерархиялық
құрылымға өтуі жасалуда, ал егер әскери-иерархиялық құрылым формалану
процесі алғашқы кластық мемлекет формалануымен параллель жүретін болса,
көсемділіктің көсемділікке өтуі мемлекеттік билікте жүргізіледі.
Ойымызды қорытындылайтын болсақ, қоғам дамуының теңсіздігі, бұл
заңдылық әр уақыттағы мемлекеттің пайда болуына алып келеді, яғни, пайда
болуы процесіне және әр түрлі халықтық мемлекеттің дамуында. Бұл мүмкіндік
әр түрлі даму кезеңдерінде бар болған қоғамдар арасындағы байланыстардың
пайда болуына қабілеттенеді. Ол байланыстарға сауда, әскери, мәдени,
технологиялық байланыстар жатады.
1.2 Неолиттік төңкеріс және мемлекет
Мемлекет - саяси жүйенің басты институты және оның қызметінде
саясаттың негізгі мағынасы топталады. “Мемлекет” атауын екі мағынада
ұғынуға болады. Сонымен, кең мағынада “мемлекет” тиісті бір территорияда
орналасқан және жоғарғы үкімет органдары бар ел, қоғам, халық ретіндегі
түсінікті білдіреді. Екінші мағынасында “мемлекет” атауы ол тиісті бір
территорияда жоғары үкіметке ие болған ұйым.
Мемлекеттің пайда болып, дамуына мүмкіндік еткен себептерге көңіл
аударған жөн. Мысалы:
- Қоғамдық еңбекті бөлуді дамыту, басқару еңбегін әдейі салаға бөлу;
- Қоғамды басқару ісін күшейтуге құштарлықтың пайда болуы және ол үшін
мемлекет құруды талап етушілік;
- Қоғамдық өндірістің барысында жеке меншіктің, таптар мен
қанаушылықтың пайда болуы;
- бір халықты басқа халықтың жаулап алуы;
- халықтың саны мен тығыздығының өсуі, халықтардың көшпеліктен
отырықшы өмірге көшуі;
- жағрапиялық жай-күйі, ауа-райы жағдайы және сол сияқтылар.
Мемлекет пен құқықтың танымын мемлекеттің пайда болуы туралы сұрақтан
бастау қажет – адамзат қоғамының тарихында бұл әлеуметтік институт әрдайым
болды ма, әлде ол қоғамның дамуының анықталған деңгейінде пайда болды ма?
Тарихи логикалық қағидасын жүзеге асыратын осы әдістемелік көзқарас қана,
мемлекеттің пайда болуының себептері мен нысандарын, оның сипаттық
мүмкіндік белгілерін, қоғам өмірінің алдыңғы ұйымдастырушы нысандарынан
айырмашылығын білуге мүмкіндік береді.
Осы себептен алғашқы қауымдық қоғамның жақтарының мінездемесінен
бастауға, тікелей осы қоғамды зерттейтін археология мен этнографияның
мағлұматтарын пайдалануға тура келеді.
Қазіргі таңда археология мен этнографияның жетістіктерінің арқасында
алғашқы қауымдық қоғам туралы, оның дамуының сатылары туралы білім едәуір
байыды.
Алғашқы қауымдық қоғамның бұл жаңаша түсінуінде ең алдымен осы
қоғамның дамуы мен алғашқы қауымдық тарихтың кезеңдігін сипаттайтын
білімдерді ажырату қажет. Басқаша айтқанда, бұл қоғамның өзі ешқашан баптық
болған жоқ, ол дамыды және түрлі деңгейлерден өтті. Бұндай кезеңдіктің
бірнеше түрі ажыратылады - жалпы тарихтың археологиялық, антропологиялық.
Мемлекет пен құқық теориясы үшін археологияның жаңа мағлұматтарын негізге
алатын және алғашқы қауымдық қоғамның дамуының ең негізгі шегі ретінде
неолиттік төңкерісті ажырататын кезеңділік айрықша әдістемелік құндылыққа
ие.
Неолиттік төңкеріс. Біздің дәуірімізге дейінгі 10-12 мыңжылдықта
көптеген оқымыстылардың айтуы бойынша экологиялық дағдарыс құбылысы адам
пайда болуына қауіп төндірген. Климаттың жағымсыз өзгерістері белең алды,
кейбір аймақтар үшін қорек көзі болып отырған мегафаундардың (мамонт, жүнді
керіктер) қырылуы басталды. [4, 102б].
Адамзат бұл дағдарысқа жаңа өндірістік әдісімен жауап берді – ол
өндіруші экономикаға жол тарту еді, сонымен неолиттік төңкеріс жүзеге асты.
Ақырындап аңшылықтан, балық шаруашылығынан, терімшіліктен, жер
өңдеушіліктен, мал бағудан адамзат жер игеру және мал бағудың жаңа
формасына көшеді. Бұл жаңа формалар шарушылық қожалығында ең маңызды
экономикалық орын алды.
Ауыл шарушылығы қор жинауға және жыл мезгілінің қиын кезеңдерін жеңіп
шығуға, әсіресе қысты мүмкіндік берді.
Өндіруші экономикаға өту кезеңінде әртүрлі аймақтарда көптеген
өсімдіктер мен жануарлар қолға үйретілді (Сотүстік Америка – индейка,
фасоль,күнбағыс; Месоамерика – какао, мақта, жүгері,асқабақ, картоп,
қызанақ; Оңтүстік Америка – лама, арахис, фасоль, картоп; Африка – кофе,
просо, күріш, қарбыз ; Европа – қырыққабат, жүзім, қызылша; Таяу Шығыс –
есек, қой, шошқа, ешкі, ячмень, инжир, лен, жуа, бұршақ, арпа; Орталық Азия
– қияр, баклажан; Оңтүстік-Шығыс Азия – бана, нан ағашы, кокос жаңғағы,
шай; Алыс Шығыс – жуа, шабдалы, қараққабат).
Европалықтар үшін мыңжылдық көлемінде азық көзі ретінде арпа мен
ячмень алынды. Америкада – жүгері мен фасоль, ал Азияда – күріш және тары.
Біздің эрамызға дейінгі IV – III мыңжылдықтағы өндіруші экономика
адамзаттың қалыптасуының екінші және ең негізгі әдісі болып табылады.
Өндіруші экономика дәуіріне өтудің астарында адамзаттың жойылып кету
қаупі болған дағдарыс құбылысы жатыр. Өзінің әлеуметтік және шарушылық
ұйымдарының барлығына қайта құрумен жауап берген адамзат қауымы глобальды
экологиялық дағдарыстан шығудың жолын тапты. Бұл қайта құруға билік
қатынасындағы жаңа ұйымдарда кіреді – мемлекеттік білімнің пайда болуы,
қала – мемлекет және тағы басқалары.
Мемлекеттің пайда болуында дағдарыс теориясы қазіргі заманғы сыну
мағынасын береді. Енді бекітілетін жаңа глодальды экологиялық дағдарыс
адамзаттан жауапты реакция күтеді. Және мұндай қайта құру басталып та
кетті: халықаралық ұйымдардың жаңа ролі, Қауіпсіздік Советі, бүтіндей ООН,
және тағы басқалары. Бұл келісімдерде мемлекетке қатысты сұрақтар жаңаша
қалыпта шешілуі керек.
Жер шарының кейбір аймақтарындағы егіншілік қоғамының ерте басталуы
неолиттік төңкерістің қорытындысы болды. Келесі кезекте әлеуметтік-
экономикалық даму (б.э.д. IV – III мыңжылдық). Осылардың негізінде алғашқы
цивилизация пайда болды. Олар үлкен өзен алқаптарында пайда болды: Тигр
және Ефрат, Ніл, Инда, Янцзы және тағы да басқалары. Алғашқы егіншілік
қоғамының дамуы өзіндік әлеуметттік-экономикалық мән-мғынасы және мінез-
құлқы бойынша адамзат дамуының тарихында өзіндік ерекше орын алады.
Өндіруші экономика дәуірі цивилизацияның пайда болуына аса қажетті
адамзаттың өсу шегін қамтамасыз етті.
Есептердің көрсетуі бойынша жебемен қаруланған аңшының тамақтануы үшін
шамамен 20 км2 территория қажет болады. Бұл аудан аз мөлшерде болса да
бірнеше жер өңдеушіні тамақтандыруға жарайтын еді. Басқа есептерге жүгінсек
мезолит ( б.э.д. VІІ мыңжылдық) дәуірінің соңында саналған 10 млн адам
неолит ( б.э.д. ІІ мыңжылдық) дәуірінің соңында 50 млн адамға жеткен.
Кейбір шарттылықтарға қарамастан, бұл есептер нақты түрде жер өңдеу және
мал шаруашылығына өткеннен кейін халық санының күрт артқанын айтып отыр.
[10, 76б].
Бұл өндіруші экономика болашақта еңбектің бөлінуіне алып келді. Еңбек
есебі пайда болатын және оның нәтижесі таратылатын ақпараттық жүйелер және
өндірісті ұйымдастырушылар топтары құрылған. Жаңа өнімнің пайда болуы және
меншіктелуі жеке меншіктің жаңа формасының қалыптасуына алып келеді:
ұжымдық, топтық, жеке; одан әрі қоғамның әлеуметтік қабаттануына апарады.
Өндіруші қызметтің жаңа ұйымы әлеуметтік дифференциалдық қоғамға жағдай
жасайды.
Осы әдіс арқылы адамзаттың өндіруші экономикаға, яғни, неолиттік
төңкеріс өтуі алғашқы қауымдық қоғамды өзінің ішкі дамуына – финалдық
шекараға алып келеді.
Неолитте иемденушіден өндіруші шаруашылыққа өту кезінде қалыптасқан
адамзат өмірінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz