Сақтау шартының нысаны мен мерзімі
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Шарт туралы жалпы
ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 6
2 Сақтау шарты туралы жалпы
ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2.1 Сақтау шартының түсінігі және
элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.2 Сақтау шартының нысаны мен
мерзімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.3 Сақтау шартының
пәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 23
2.4 Сақтау шартының
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 26
3 Сақтаудың жекелеген
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...38
3.1 Ломбардта сақтау ұғымы мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
3.2 Құндылықтарды банкте
сақтау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
3.3 Көлік ұйымдарының сақтау камераларында
сақтау ... ... ... ... ... ... ... . ... 46
3.4 Ұйымдардың киім ілгішінде
сақтау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..48
3.5 Қонақ үйде
сақтау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..50
3.6 Даулы заттарды сақтау
секвестр ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...59
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..61
Кіріспе
Қоғамды демократияландыру еліміздің негізгі және басым
міндеттерінің бірі. Қазір соған сәйкес қоғамдық өміріміздің барлық кең
көлемді реформалары жүзеге асырылып отыр. Бұл мақсатта бізден алғашқы
кезекте еліміздегі құқықтық жүйені жетілдіруді қолға алуды талап етеді.
Демек, қазір қолданылып жүрген құқықтық, нормативтік құжаттарды еліміздегі
азаматтық қоғамның босағасын бекіте түсу үшін де оны осын заман талабына
сай жетілдірудің мезгілі жеткен іспетті [1].
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың
2006 жылғы Қазақстан халқына Жолдауында: Кәсіпкерлікке кең ауқымды
мемлекеттік қолдауды іске асыру, шағын және орта бизнестің тұғырын кеңейту
мен нығайту деп көрсетілген. Мұнда шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры
халықтың кәсіпкерлік әлеуеті мен бастамашылығын іске асыруға түрлі топтары
үшін қаржы ресурстары мен сараптама жасаудың нақты қайнарына айналуға тиіс.
Қордың өкілдік желісін кеңейту, өңірлердегі кәсіпкерлікті қолдауға
бағытталған жұмысты күшейту қажетті - деп көрсетілген [2, 3б.].
Бүгінгі күні сақтаудың жекелеген түрі бойынша кәсіпкерлік қызмет түрі
жүзеге асырылып жатыр. Азаматтық құқықта сақтаудың алтын орны ерекше.
Сақтау және сақтау шартына тоқталмас бұрын, жалпы шарт дегеніміз деген
не – деген сұраққа жауап беретін болсақ шарт - бұл көне құрылымдардың
бірі. Шарт ғасырлар бойы пайдаланылуы құқықтық икемді түрі екендігін
көрсетеді, ол арқылы әртүрлі қоғамдық қатынастарды реттеуге болатындығы
дәлелденген. Шартты (contractus) рим құқығы үш түрлі мағынада: құқық
қатынастарының туындауы ретінде; құқықтық қатынастың өзі ретінде; ең
соңында тиісті құқықтық қатынастың нысаны ретінде қарыстырады [ 3, 303 б.].
Сақтау қызмет көрсетудің ерекше түрі ретінде өзіндік құқықтық
қорғалуға мәжбүрлейтін үлкен тарихқа ие. Себебі бұл ежелгі римдік
мәдениетшілерден келе жатқан тәжірибе. Азамат өз үйінен шығып, қоғамдық
орындарға барғанда-ақ заттарды сақтауға беру қажеттілігі жиі туындайды.
Мұндай жағдайларда азамат үшін шарт еркіндігі, біз бұған мән бермесек те,
елеулі түрде шектеледі. Білім беру, дәрігерлік, өзге де мекеме ұйымдарда,
театрлар мен т.б. жерлерде сырт киімді гардеробқа өткізу талабы белгіленуі
мүмкін. Дүкендерде (сауда кәсіпорындарда) сөмкелерді, қол сандықтарды,
кейстер мен өзге де ұқсас заттарды өткізуді талап ете алады.
Субъектілік қатарындағы айырмашылықтарға, мазмұнындағы кейбір
ерекшеліктер мен нормативтік бекітілуіне байланысты сақтау шартының
бірнеше түрлері бар. Яғни, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде
сақтаудың мынадай жекелеген түрлері көрсетілген: ломбардта сақтау;
құндылықтарды банкте сақтау; көлік ұйымдарының сақтау камераларында сақтау;
ұйымдардың киім ілгішінде сақтау; қонақ үйде сақтау; даулы заттарды сақтау
– секвестр.
Сақтау шартын кейде бір жақты шарт деп атайды, өйткені реалды ақысыз
сақтау шартын бекіткеннен кейін міндеттердің негізгі сақтаушыға жүктеледі,
ал жүк беруші негізінен құқылы субъект ретінде көрінеді. Бірақ мұндай
сәттерде де сақтау шартының толықтай біржақты сипаты туралы айтуға
болмайды. Ал егер сақтау шартының ақылылығы мен (немесе) консенсуалдығы
туралы сөз қозғалса, онда сақтаудың біржақтылылығы туралы пікірлер орынсыз
болары анық. Сақтаушының шығындары, ол өз қажеттіліктері үшін жалға алатын
және соның бос аландары сақтау қоймалары ретінде пайдаланатын, қойма үшін
төлейтін жалға алу ақысынан құралуы мүмкін. Мұндай жағдайда шығындар нақты
жүк берушінің заттарын сақтауға берілген алаңға пропорционалды үй-жай үшін
жалға алу ақысын жалпы сомасынан есептелуге тиіс. Қойманы белгілі бір
тауарларды сақтауға бейімдеуді өтінген клиент жүк берушілердің
сұраныстарын ескере отырып, сақтаушы желдеткіш, жылыту жүйелеріне және т.б.
орнату бойынша шығындар жұмсауы мүмкін. Мұндай жағдайларда сақтаушының
шығындары қажетті деп танылуға тиіс. Бірақ, оларды жекелеген жүк берушімен
өтеу қажетті деп танылуға тиіс. Бұл қажетті шығындар деген түсініктің
біртектес емес болып табылатындығын куәландырады. Кейде ол айқын және іс
жүзінде қажетті шығындарды қамту мүмкін. Ал егер сақтаудың сапасын
жақсартатын қосымша шаралар қолдану бойынша жүк берушінің тілегі
білдірілсе және ол сақтаушымен келісілсе, олардың қатарына кәдімгі
жағдайларда ұсынылмауы мүмкін болатындары да жатқызыла алады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты сақтау шартының жекелеген түрлерін
теориялық тұрғыдан қарап, ерекшеліктерін қарастыру. Соның ішінде
құндылықтарды банкте сақтау мен ломбарда сақтауға көбірек көңіл бөлу
қарастырылып отыр. Осы жұмысты жазу барысында алға қойған міндеттерім:
біріншіден, шарт ұғымын ашу; екіншіден, сақтау шартына, соның ішінде оның
ұғымы мен элементеріне, пәніне, нысаны мен мазмұнына тоқталу; үшіншіден,
сақтау шартының жекелеген түрлерінің ерекшеліктерін қарыстыру; төртіншіден,
сақтау шарты бойынша туындаған дауларды қарастыру.
Құрылымы жағынан дипломдық жұмыс кiрiспеден, негiзгi төрт бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен және қосымшадан тұрады.
Кiрiспе бөлiмде тақырыптың өзектiлiгi, дипломдық зерттеу жұмысының
мақсаты мен мiндетi, теориялық және тәжiрибелiк тұрғыдан маңыздылығы
сипатталады.
Жұмыстың негізгі бөлімінде мынадай сұрақтар қаралған: бірінші бөлімде,
шарт туралы жалпы ережелер; екінші бөлімде, сақтау шарты туралы жалпы
ережелер, оның ішінде сақтау шартының түсінігі мен элементтері, нысаны,
мерзімі, пәні, мазмұны; үшінші бөлімде, сақтаудың жекелеген түрлері;
төртінші бөлімде, сақтау шарты бойынша даулар қарастырылған.
1 Шарт туралы жалпы ережелер
Шарт көне құқықтық құрылымның бірі. Шарттар өзінің бастауын Рим
құқығынан алады. Онда шарт – дегеніміз бұл екі немесе одан да көп
тараптардың қандай да болмасын міндеттемені бекітуі туралы келісімі. Римде
міндеттеменің ең көп кездесетін қайнар көзі шарт (contractus) болады.
Контракт теримині орыстың шарт терминінің синонимі. Бастапқыда ол тек
шартқа қатысты ғана емес басқа міндеттемелерге қатысты да қолданылды [4, 49
б.].
Шарттың ғасырлар бойы пайдаланылуы құқықтың икемді түрі екендігін
көрсетеді, ол арқылы әртүрлі қоғамдық қатынастарды реттеуге болатындығы
дәлелденген. Шарттың негізгі міндеті заң шеңберінде адамдардың әрекетін
реттеу. Ал оларды бұзу заң талаптарын бұзушылықты білдіреді.
Азаматтық кодекстің 378-бабына сәйкес, екі немесе одан көп адамның
азаматтық құқықтар мен міндеттерді белгілеу, өзгерту немесе тоқтату туралы
келісімі шарт деп танылады. Мұндай айқындама шарт-мәмілені меңзейді.
Сондықтан да, осы баптың 2-тармағы мәміле нормаларына мынадай сілтеме
жасайды: шартқа екі жақты және көп жақты мәмілелер туралы ережелер
қолданылады. Сонымен бірге, мәміле ұғымы шартқа қарағанда кең,
өйткені, мәміле бір жақты болуы мүмкін.
Шарттан туындайтын міндеттемелерге, Азаматтық кодекстің тиісті
баптарында шарттардың кейбір түрлеріне арналған ережелерінде өзгеше
көзделмегендіктен, міндеттемелер жөніндегі жалпы ережелер қолданылады.
Мысалы, шарттан (бірлескен қызмет туралы шарт, құрылтай шарты, авторлық
шарт және басқалар) туындайтын заттық, авторлық немесе өзге құқықтық
қатынастарға, егер заңдардан, шарттан немесе құқықтық қатынастардың мәнінен
өзгеше туындамаса, жалпы шарттардың ережелері қолданылады [3, 304 б.].
Шарт еркіндігі. Азаматтық заңның негізгі бастауларының бірі Азаматтық
кодекс айқындаған шарт еркіндігі болып табылады [5].
Азаматтық кодекстің 380-бабына сәйкес азаматтық құқықтың субъектісі
шарт жасауда еркін болады . Ол атап айтқанда:
1) шартты жасау не жасамау;
2) шарт бойынша серікті жақты таңдау;
3) шарттың түрін таңдау;
4) шартқа белгілі бір не басқа жағдайларды өзінің қалауынша енгізу.
Тараптар зандарда көзделген шартты да, көзделмеген шартты да жасаса
алады. Ең бастысы, ол заңға қайшы келмесе болғаны (АК-тің 380-бабының 2-
тармағы).
Шарттың түрлері. Шарттың әрқилы болып келуі азаматтық құқықта оларды
топтастыруға жол ашады. Шарттарды топтастыру олардың негізгі белгілеріне
орай жүргізіледі (өзіне тән шарт белгілері) [3, 304 б.].
Біржақты және екіжақты шарттар. Біржақты шарт деп бір жақта тек құқық,
ал екіншісінде тек міндет болатын шартты айтады. Оған өсиет қалдыру шарты
жатады, борышкор қарызын қайтаруға міндетті, ал несие беруші оны талап
етуге құқылы. Шарттардың көбі екіжақты болып келеді (сату-сатып алу,
мүліктік қарыз, жеткізу, шарттау, мердігерлік, тасылмалдау және т.б.).
Мысалы, сатып алу-сату шартында сатушы сатылған затты сатып алушыға
тапсыруы керек, бірақ одан ақша төлеуді талап етеді, ал, сатып алушы заттың
құнын төлеуге міндетті, және затты өзіне беруді талап ете алады.
Шарттарды біржақты және көп жақты деп бөлудің тәжірибелік маңызы зор.
Азаматтық кодекстің 284-бабында тараптардың өзара міндеттерді орындауы және
қарсы талаптары қарастырылған; өз міндетін орындатудан бас тартуға немесе
тоқтатуға қарсы талап берген жақтың құқығы бар, оны толықтай не бөлектей
жүзеге асыра алады, ал тиісінше орындамаған жағдайда келген заладдың орнын
толтыруды талап ете алады.
Шарт ақылы және ақысыз болып бөлінеді. Ақылы шарт бойынша өз міндетін
атқарған жақ ақысын алуға, не қарсы талап қоюға құқылы (мысалы, тапсырылған
затқа, атқарылған жұмысқа, істелген қызметке ақша алады, тапсырған мүлкінің
кұнын алады). Бір тарап екінші тарапқа одан ақы алмай, немесе ешнәрсе
бермей ұсынуды міндетіне алған шарт ақысыз шарт болып табылады (АК-тің 384-
бабының 2-тармағы).
Консенсуалды (келісім) және нақты шарт. Консенсуалды шарт дегеніміз
әржақтың келісімі бойынша жасалатын шарт. Бұл шарт олар келісімге келген
бойда күшіне енеді де әржақтың құқықтары мен міндеттері туындайды (мысалы,
сатып алу-сату, мүлікті жалдау, мердігерлік және т.б.).
Нақты шарт дегеніміз заттарды тапсыруы сәтінде ғана күқықтар мен міндеттер
туғызатын шарт болып табылады (мысалы, займ шарты).
Үшінші жақтың пайдасына жасалатын шарт. Әдетте міндеттемелер бойынша
құқықтар мен міндеттерді алатындар - сол міндеттемеге қатысушылар. Алайда
азаматтық айналымда басқа да түрлі міндеттемелер кездеседі, кейбір
міндеттемелер мен талап құқығын міндеттемеге не тікелей өзі, не өзінің
уәкілі арқылы қатыспайтын үшінші жақ алады.
Үшінші жақтын пайдасына жасалған шарт — бұл тараптар несие берушіге
емес, шартта және борышқордан міндеттемені өзінің пайдасына орындауды талап
етуге құқығы бар үшінші жақ үшін жасалған шарт (АК-тің 391-бабы).
1994 жылы қабылданған Азаматтық кодексте шарттың мынадай жаңа түрлері
бар: жария шарт, қосылу шарты, алдын ала жасалған шарт, аралас шарт.
Коммерциялық ұйыммен жасалған жөне өз қызметінің си-патына қарай оған
өтінішпен келетін әркімге қатысты жүзеге асырылатын тауарларды сату,
жұмыстарды атқару немесе, кыз-мет көрсету жөніндегі оның міндетгемелерін
белгілейтін шарт — жария шарт деп танылады (АК-тің 387-бабының 1-тармағы).
Одан ұйымдарға бөлшек сауда, көпшілік пайдаланатын көлікпен тасымалдау,
байланыс қызметін көрсету, энергиямен қамтамасыз ету, медицина, мейманхана,
банк қызметін көрсе-ту және т.б. жатады. Аталған ұйымдардың тұтынушыларға
тауар беруде, қызмет көрсетуде, жұмысты орындауда бас тартуына жол
берілмейді. Шарт жасауға міндетті тарап оны жасасудан жалтарса, екінші
тарап шарт жасасуға мәжбүр ету туралы талап қойып сотқа жүгінуге құқылы (АК-
тің 399-бабының 4-тармағы).
Коммерциялық ұйым жария шартты жасауға қатысты бір тұлғаға басқа
тұлғалар алдында, егер заңда немесе нормативтік актілерде өзгеше
көзделмесе, ешқандай артықшылық беруге құқығы жоқ. Шартта көрсетілген
талаптар, мәселен, тауарлардың, қызмет көрсету мен жұмыстардын, құны
тұтынушылардың бәріне бірдей болады. Тұтынушылардың кейбір категорияларына
жеңілдік беруге зандармен жол беретін жағдайлар есептелінеді (АК-тің 387-
бабының 2-тармағы). Ондай тұтынушыларға, мысалы, мүгедектер, соғыс
ардагерлері және т.б. жатады.
Қосылу шарты — ережелерін тараптардың біреуі формулярларда немесе өзге
стандартты нысандарда белгіленген және басқа тарап оны ұсынылған шартқа
тұтастай қосылу жолы деп қабылдайтын шарт (АК-тің 389-бабының 1-тармағы)
Алдын ала жасалған шарт — әр жақтың алдын ала жасалатын шартта
көзделген жағдайларда мүлік беру, жұмыс орындау немесе қызмет көрсету
туралы болашақта шарт жасауға міндеттенетін келісімі (АК-тің 390-бабының 1-
тармағы). Алдын ала жасалатын шарт негізгі шарт үшін заңдарда белгіленген
нысанда, ал, егер негізгі шарт нысаны белгіленбесе, жазбаша түрде жасалады,
ал тиісті ережелердің сақталмауы оның жарамсыз болып қалуына әкеп
соқтырады. Алдын ала жасалатын шартта негізгі шарттың мәнін, сондай-ақ,
басқа да елеулі жағдайларын белгілеуге мүмкіндік беретін ережелер болуға
тиіс.
Аралас шартта заңда немесе басқа да нормативтік құжаттарда көрсетілген
әртүрлі шарттардың элементтері болады. Тараптардың аралас шарт бойынша
қатынастарына, егер тараптардың келісімімен немесе аралас шарттың мәнінен
өзгеше туындамаса, аралас шартта элементтері бар шарттар туралы заңдардың
тиісті бөліктері қолданылады (АК-тің 381-бабы). Мысалы, аралас шарт деп
мүлікті сақтауға бергенде оны ақысыз пайдалану құқығын қамтитын шарттарды
және т.б. айтуға болады [3, 307 б.].
Енді шарттың мазмұнына келетін болсақ, шарттың мазмұны – бұл жасалған
шарт жағдайларының жиынтығы. Жалпы ереже бойынша, тиісті шарттың мазмұны,
заңдармен жазылған жағдайлардан басқасында, шарт ережелері тараптардың өз
қалауы бойынша белгіленеді.
Шарттың ережесі заңдарға сәйкес қолданылатын нормамен көзделген
реттерде, егер тараптардың келісімімен өзгеше (диспозитивтік норма)
белгіленбесе, тараптар өздерінін келісімдерімен норманың қолданылуын жоя
алады немесе сол нормада көзделгеннен өзгеше жағдайды белгілей алады.
Егер шарттың ережесін тараптар немесе диспозитивтік қалып белгілемеген
болса, тиісті жағдайлар тараптардың қатынастарында қолданылатын іскерлік
қызметтің өрісіндегі әдеттегі құқықтармен белгіленеді. Азаматтық кодекстің
393-бабының 1-тармағына сәйкес, тараптар арасында шарттың барлық елеулі
ережелері бойынша тиісті жағдайларда талап етілетін нысанда келісімге қол
жеткен кезде шарт жасалды деп есептеледі.
Шарттың мазмұны шарттардың үлгі ережелерімен де айқындалуы мүмкін. АК-
тің 388-бабына сәйкес, шарттың мазмұнында үлгі ережелерге сілтеме болмаған
жағдайларда, осындай үлгі ережелер, егер шарттың ережесін тараптар немесе
диспозитивтік қалып белгілемеген болса, тараптардың қатынастарына іскерлік
қызмет өрісіндегі әдеттегі құқықтар ретінде қолданылады [3, 308 б.].
Шарт әр жақтың келісімі болып табылатындықтан, ол бір жақтың келісім
жасауға ұсынысы мен екінші жақтың ондай ұсынысты қабылдау нәтижесінде
жасалады. Шарт жасау кезіндегі екі кезең бекітілген. Азаматтық кодекстің
395-бабының 1-тармағына сәйкес, бір жақтың шарт жасауға ұсынысы — оферта
арқылы шарт жасау (бірінші кезең) және екінші жақтың ұсынысын қабылдауы
(екінші кезең) оның акцептісі болады.
Жолданған офертаны алған тұлға оны қабылдауға келісім бергенде, яғни,
акцепт болғанда шарт жасалды деп есептеледі. Заңға сәйкес шарт жасау үшін
әр жақтың келісімінен басқа мүліктерді де тапсыруы керек, мүліктер
тапсырылған сәттен бастап шарт жасалды деп есептеледі, яғни, сатып алушыға
мүліктерді жеткізу ұйымдастырылады. Егер шарт заңға сәйкес мемлекеттік
тіркеуден өтуге жатса, егер заңда басқаша көзделмесе, ол тіркеуден өткен
сәттен бастап жасалды деп саналады.
Шарттың нысаны мәміленің нысаны туралы жалпы ережеге бағынады. Аталған
шарттың түрі заңмен белгіленбеген болса, онда шарт келісім жасау үшін
қаралған кез келген нысанда жасала береді. Егер тараптар белгілі бір
нысанда шарт жасасуға уағдаласса, заң бойынша шарттардың осы түрі үшін бұл
нысан талап етілмесе де, шарт уағдаласқан нысан берілген кез-ден бастап
жасалды деп есептеледі.
Азаматтық кодекстің аталған бабына сәйкес, біріншіден шарт жасасу
туралы бір немесе бірнеше накды жақтарға жаса-лған ұсыныс жеткілікті
дөрежеде айқын болып, ол қабылдан-ған жағдайда осыны жасаған жақтың
(акцепт) өзін сонымен байланысты деп есептеу жөніндегі ниетін көрсетсе,
оферта деп танылады.
Екіншіден, оферта шарттың елеулі жағдайлары енгізілуі тиіс, және шарт
жасау үшін сол елеулі жағдайлармен келісуі жеткілікті.
Үшіншіден, оферта оны жіберген жақ пен алушының қолына тигеннен бастап
оларды өзара байланысты етіп кояды. Офертаны қабылдаған тұлға оны өзіне
жолдаушы жаққа белгілі бір уақыт өткенше басқа біреуге ұсыныс жасамай тұра
тұруды міндеттейді және де офертамен келіскен тұлғамен оферта жіберуші шарт
жасауы тиіс. Егер офертаны қайтарып алу туралы хабар офертаның өзінен бұрын
немесе онымен қатар келсе, оферта алынбаған болып есептеледі [3, 310 б.].
Жоғарыда атап өткендей шарт бұл екі жақты келісім. Ол өзінің бастауын
сонай Римнен алады. Яғни, шарт бұл кінделікті жасалатын құбылыс. Мысалы
дүкенге барғанда, автобусқа мінгеде және тағы да басқа жағдайларда
азаматтық құқықтық қатынастарға кездесеміз. Оларсыз қандай да бір әрекет
жасау мүмкін емес. Кез келген адам мұндай қатынастармен күніне бірнеше рет
кездеседі десек артық айтқандық емес.
2 Сақтау шарты туралы жалпы ережелер
2. 1 Сақтау шартының түсінігі және элементтері
Сақтау шарты бойынша бір тарап (сақтаушы) оған екінші тараптың (жүк
берушінің) берген затын сақтауға және бұл затты сақталған күйінде қайтаруға
міндеттенеді [6, 26 б.].
Сақтау мәселесін баяндайтын бірқатар теориялық зерттеулер атап
өтілгендей сақтау қызмет көрсетудің ерекше түрі, соның ішінде қызмет
көрсетулердің ішінде азаматтық-құкыктық міндеттемелер арқылы қамтамасыз
етіле алатын кең таралған түрлерінің бірі табылады.
Қазіргі қоғамда сақтау бойынша қатынастардың кеңінен таралуын толық
түсінуге болады. Азамат өз үйінен шығып, қоғамдық орындарға барғанда-ақ
заттарды сақтауға беру қажеттілігі жиі туындайды. Мұндай жағдайларда азамат
үшін шарт еркіндігі, біз бұған мән бермесек те, елеулі түрде шектеледі.
Білім беру, дәрігерлік, өзге де меке ұйымдарда, театрлар мен т.б. жерлерде
сырт киімді гардеробқа өткізу талабы белгіленуі мүмкін. Дүкендерде (сауда
кәсіпорындарда) сөмкелерді, қол сандықтарды, кейстер мен өзге де ұқсас
заттарды өткізуді талап ете алады.
Жалпы пайдаланыстағы орындарда (базаларда) саудамен айналысатын
кәсіпкерлер базарларға тиесілі үй-жайларда сақтау қызметін пайдалана
алады. Жалпы кіші қәсіпкерлік субъектілеріне (сауда фирмаларына) өз
тауарларының сақталуын қамтамасыз ету үшін сақтаумен кәсіби түрде
айналысатын субъектілердің қызметтерін пайдалану тиімдірек болып табылуы
мүмкін. Бұл аталған кәсіпкерлерге қайта үй жайларының кұрылысына (оларды
сатып алуға) оларды жалға, күзетуге, сондай-ақ қойма жабдыкқтарын сатып
алуға қомақты соманы жіберуге мәжбүр болғанның орнына өзінің айналым
қаражаттарын жұмсамауға мүмкіндік береді [7, 208 б.].
Сақтау қажеттілігі заңдардың талаптарына сәйкес туындайтын
жағдайлар да орын алады. Мысалы, арестке алынған мүлікі, мұраға қалдырылған
мүлікті, кеден қоймаларындағы мүлікті және т.б. сақтау жүзеге асырылады.
Заттардың белгілі бір түрлері тек тиісті жағдайлары бар,
заттардың сақталуын камтамасыз ете алатын (соның ішінде ұрлаудан сақтай
алатын), оларды беру мен сақтауға кабылдаудың тиісті режимін қамтамасыз
ететін сақтаушылармен ғана сақтала алады. Әрине, мұндай жағдайларда да
заттарды сақтауға беру қажеттілігі туындайтын болады.
Яғни, сақтау бойынша міндеттеменің туындауы әртүрлі себептермен
жетеленуі мүмкін және ол тек сақтау шартына ғана байланысты туындамайды.
Алайда сақтау шарты басқа да барлық жағдайларда осындай міндеттеменің
туындауының негізі болып табылады. Сақтаушы тұлға мен заттарды сақтауға
берген тұлғаның құкықтары мен міндеттері шартқа сәйкес сақтау туралы
ережелермен анықталатын болады. Қазіргі жағдайларда мүлікті сақтау бойынша
міндеттердің тұлғаға оның еркінен тыс жүктелуі, сирек кездесетін
жағдайларды қоспағанда, мүмкін емес екенін атап өткен жөн. Сондықтан біз,
мұны қаласақ та, каламасақ та сақтау шартының құрылымына жүгінуге мәжбүр
боламыз.
Сақтау қолданылатын аялар сақтаудың жекелеген түрлерін сондай- ақ,
сақтау қатынастарын реттейтін заңнама актілерін қарастыру (атап өту)
кезінде тағы бір рет сипатталатын (нақтырақ) болады.
Пост кеңестікте сақтау институтының казіргі жай күйіндегі
мәселелерін жан-жақты баяндаған аз ғана авторлардың бірі - М.И.Брагинский
[8]. Оның сақтау қамтамасыз етілетін мүмкін болатын заңдық кұрылымдарды
талдауы назар аударуға тұрарлықтай (біз осындай құрылымның негізі болып
тікелей сақтау шарты табылатындығын атап өттік).
Аталған автор сақтау бойынша қатынастардың төрт негізгі құрылымын
ажыратады. Біріншісі ретінде, біз айтқандай, шарт үлгісі аталады. Ол
бүтіндей және толығымен заңды анықтама аясына сай келеді. Бұл құрылымға
деген қажеттілік немесе мұқтаждық сақтау кызметі сипатқа ие болғанда
туындайды.
Сақтау бойынша міндеттеме басқа түрдегі шарттар мазмұнына кіретін
жағдайлар туындауы мүмкін. Бұл объективті де субъективті де факторлармен
түсіндірілуі мүмкін.
Осылайша сақтау жөніндегі міндеттемелердің калған құрылымдары, олардың
басқа шарттардың мазмұнына кіруіне негізделеді.
Бұл жағдайларда да, сақтау бойынша қатынастардың қалған үш құрылымын
ажыратып алуға мүмкіндік беретін вариациялар мүмкін болады.
Екінші кұрылым болып сақтау бойынша міндеттеменің бір күрделі шартқа
енуі табылады. Сонымен бірге мұндай шарт сақтаусыз әрекет ету мүмкіндігіне
ие болмауға тиіс. Мұндай шарттың мыс тасымалдау шарты жатады.
Г.Ф.Шершеневич тасымалдау шартында мынадай төрт элементті ажыратқан: жеке
жалға алу; мүліктік жалға; тапсырыс және жүк. Осы элемент (сақтау) тек
тасымалдау шартында ғана емес, сондай-ақ басқа да күрделі шарттарда, соның
ішінде кепіл консигинация (тауарларды сатуға беру туралы шарт) шартында,
пошта байланысының қызметтерін көрсету кезінде және т.б. бар.
Сақтау күрделі емес, аралас шарттың да құрамына ене алады. Сақтаудың
аралас шарттың құрамына енуі екі құрылымды мүмкін етеді.
Бірінші құрылым (яғни жалпы тізім бойынша үшінші) кезінде сақтау
шарттағы тараптың негізгі міндеттемесіне қызмет көрсетеді. Яғни оның өзі
қосымша болып табылады. Оны ашатын мысалдарға бірнешеуін келтіруге болады.
Мәселен, сақтау бойынша қосымша міндеттеме тараптардың келісімімен көлік
экспедициясы, мердігерлік комиссия, тапсырыс шарттарында көзделуі мүмкін.
Төртінші құрылым сақтау бойынша міндеттеменің басқа міндеттемелермен
қатар орын алуын (басымды немесе кем дегенде теңдей тәртіпте) көздейтін
болады. Сақтаушы өзіне экспедициялык қызмет көрсету бойынша, жүк беруші
пайдасына косымша мердігерлік жұмыстар аткару және т.б. міндеттерді
қабылдауы мүмкін.
Сол бір немесе өзге құрылымды колдану, сақтау бойынша көрсететін
субъект пен оның несие берушісі қатынастарының тәжірибелік мәселелерін
шешуге әрине ықпал етеді. Алайда, біздің ойымызша, сақтау жөніндегі жалпы,
негізгі ережелердің де маңызын кемсітпеген жөн.
Елеулі айырмашылық сақтаудың күрделі шартқа енуі мен сақтаудың аралас
шартқа енуі арасында айқын көрініс табады [8, 7б.]. Бірақ жоғарыда
айтылғанды ескере отырып, М.И.Брагинскийдің сақтау шарттың басқа
элементтерімен қосылып кететін күрделі шартқа қарағанда оған белгіленген
біртұтас құқықтық режимге бағынады аралас кезінде АК 412-бабы күшіне енеді
деген біржақты пікірі емес деген ойдамыз. Мүмкін, күрделі шарт қатынастарын
тікелей реттейтін нормалар әрекетінің басымдығы және сақтау туралы
нормаларды қолдану мүмкіндігі туралы айтқан жөн болар. Әйтпегенде, күрделі
шарттар аясында жүк элементін (сақтауды) бөліп көрсету мәнісінен
айырылады. Бұған қоса, заңнаманы осылай талқылау арқылы біз бірқатар ұқсас
жағдайларда сақтау туралы нормалардың жалпы маңызын елеулі түрде
төмендетіп аламыз. Сақтаушылар және жүк берушілер деп тікелей аталмаған
субъектілердің құкықтары мен міндеттерін анықтауда айтарлықтай қиыншылықтар
туындайды, алайда олардың іс жүзіндегі жағдайы сақтаушы мен жүк берушінің
жағдайы сияқты болып табылады немесе соған жақынырақ болады.
Сақтау шартын (міндеттемесін) аралас шарттардан бөлектеген жөн. Бұл
сақтау шартының өзі туралы толық пікір (әсер) алуға мүмкіндік береді.
Сақтау шартының қарым-қатынасы туралы осы мәселені баяндауда
А.П.Сергеева мен Ю.К.Толстойдың редакторлығымен шыққан азаматтық құқық
оқулығының авторлары арасан зор үлес қосты.
Аталған оқулықтың авторлары атап өткендей, сақтаудың жалға алу мен
саудадан ерекшелігі - сақтаушының мүліктің сақталуын оны пайдалану
құқықтарын иеленбей қамтамасыз етуге тиіс екенінде. Ал жалға алушы мен
несие беруші мүлікті пайдалану құқығын иеленеді [9, 605 б.].
Яғни екі жағдайда да мүлікті уақытша иелікке берудің мақсаттары
әртүрлі (осының өзі салыстырмалы талдау жасауға түрткі болды).
Аталған ерекшелікке сүйене отырып, сақтаушының әрекеттерін, егер
ол өзінің шарттық өкілеттіктерін асыра отырып, мүлікті пайдаланатын болса,
заңсыз деп тануға болады. Жалға алу шартында сақтау элементін бөліп көрсету
мүмкін емес, өйткені жалға алушы, мүлікті уақытша болса да өз иелігіне ала
отырып, оны өз мақсаттары үшін сақтайтын болады. Мүліктің сақталуын
қамтамасыз ету бойынша жалға алушының міндеттері тікелей мүлікті жалға алу
шартынан туындайды (тек осы шарттың ерекшелігін кұрайды). Жоғарыда мүлікті
жалға алу шартын қарастыра отырып, біз мүлікті ұстау жөніндегі ауыртпалық
сәйкесінше жалға алушыға өтуге тиіс екендігі туралы айтқанбыз. Егер де
сақтау шарты туралы сөз қозғайтын болсақ, онда мүлікті ұстау ауыртпалығын
сақтаушыға беруге жол берілмейді.
Осы айтылған сөз аралас шарттардың соның ішінде жалға алу элементтері
бар сақтау шартының бекітілуін жоққа шығармайды, тиісінше жалға алу немесе
сақтау туралы нормаларды қандай пропорцияда, тараптардың қандай
қатынастарына қолдануды аңықтау міндеті туындайды. Бұл жөнсіз мәселе емес.
Мәселен, жалға беруші мүлікті жалға бере отырып, затты пайдалану
нәтижесінде оның мүмкін болатын тозуымен алдын-ала келіседі. Ал, жүк беруші
болса затты бұрынғы күйінде, тозусыз кайта алуға жиынтық айырмашылық айқын
көрінеді. Қандай нормалар басымды болып табылады, тараптар мүдделерінің
балансы қайда? Бұл даулар бойынша істерді тын аяттар, сондай-ақ
зерттеушілер мен азаматтық құқық мамандары үшін күрделі сұрақтар болып
табылады [7, 212 б.].
Сондықтан олардың мәнісіне, мазмұнына нормативтік реттелуі осыған
байланысты, мүмкін болатын тәжірибелік айырмашылықтарға сүйене отырып біз
сақтаумен заем сақтау мен қозғалмай күзету шарттарын ажыратамыз.
Ал біздің көзқарасымыз бойынша сақтау шартын, басқа азаматтық-
құқықтық міндеттемелердің құрамдас бөліктері болып табылатын мүліктің
сақталуын қамтамасыз ету жөніндегі міндеттерден ажырату қажет. Осындай және
солар барлық жағдайларда тараптардың өзара қарым-қатынастары сақтау шарты
туралы нормалармен емес тиісті шарттар туралы ережелермен реттеледі [7,
418 б.]. Жалға алушы мүлікті өз мақсаттары үшін алатын жалға алуға
қарағанда, кәдімгі сақтаушы сияқты, мердігер де затты құр сақтайды және осы
міндетінің тәртібін реттеу үшін мердігерлік туралы нормалардың өзі
жеткіліксіз болғанда сақтау туралы нормалар қолдануға тиіс.
Сақтау шарты реалды шарт. Бұл Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінің 768-бабының 2-тармағының мазмұнынан көрінеді. Онда сақтау шарты
зат сақталуға берілген кезден бастап жасалған деп танылатындығы, тікелей
көрсетілген. Аталған норма мағынасынан туындайтындай, бұл шарттың мәнісі
тараптардың еркі бойынша консенсуалды шарт құрылымын қолдануға
бейімделмеген. Өйткені алдын ала келісім бойынша жүк берушіні сақтаушымен
мәжбүр ету мүмкіндігі ең алдымен егер бұл басқа тұлғалардың мүдделеріне
зиян (шарттық немесе шарттық емес) келтірмейтін болса өз мүлкіне билік ету
мүмкіндігі болуға тиіс иесі ретіндегі жүк беруші мүдделеріне зиян келтірер
еді. Жүк шарттан бас тарту кезінде бұл орын алмайды (орын алмауға тиіс),
өйткені кәсіпкер болып табылмайтын сақтаушы сақтау бойынша қызмет
көрсетуден жүйелі негізде пайда табуды жоспарламайды.
Сақтаушы рөлінде кәсіпкер тұрса басқаша болады. Онымен сақтаудың
консенсуалды шарты бекітілуі мүмкін (ҚР АК 769-б.). Бұл жағдайда заң
шығарушы сақтаушының заңды мүдделерін ескереді.
Кәсіпкермен бекітілетін сақтау шартын консенсуалды сипат қана емес,
сондай-ақ оның жариялылығы да ерекшелендіреді (ҚР АК 770-бап).
Сақтау шарты жалпы ереже бойынша ақысыз шарт болып табылады, бұл оның
келтірілген анықтамасынан айқын көрінеді. Заңнамадан іскерлік айналым
дағдыларынан шарттың ақылылығы байқалған жағдайларда тараптар өзара келісім
бойынша ақысыз сақтауды шарттауы мүмкін. Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру
тәртібінде бекітілген сақтау шарты егер ақысыздық туралы арнайы ескертпе
(тараптар келсімі) болмаса, ақылы деп танылады [5].
Сақтау шартын кейде бір жақты шарт деп атайды, өйткені реалды ақысыз
сақтау шартын бекіткеннен кейін міндеттердің негізгі сақтаушыға жүктеледі,
ал жүк беруші негізінен кұқылы субъект ретінде көрінеді. Бірақ мұндай
сәттерде де сақтау шартының толықтай біржақты сипаты туралы айтуға
болмайды. Ал егер сақтау шартының ақылылығы мен (немесе) консенсуалдығы
туралы сөз қозғалса, онда сақтаудың біржақтылылығы туралы пікірлер орынсыз
болары анық.
2. 2 Сақтау шартының нысаны мен мерзімі
Сақтау шарты ауызша және жай жазбаша нысанда да бекітілуі мүмкін.
Жазбаша нысаны өз бетінше толтыру жолымен немесе заңнамамен көзделген
жағдайларда, сақтау құжатының барлық талап етілетін реквизиттерін сақтау
жолымен алады. Ауызша нысанда сақтаудың тұрмыстық қызмет көрсетуге деген
шарттары бекітіледі. Сондай-ақ, ауызша нысанда заттарды қысқа мерзімге
вокзалдардың, әуе жайлардың мекемелердің, кәсіпорындардың, театрлардың,
мұражайлардың стадиондардың, асханалардың және т.б. сақтау камералары мен
киім ілгіштеріне сақтаушының нөмірлерді, жетондарды және басқа да заңды деп
танылған белгілерді беруі арқылы тапсыру жүзеге асырылады. Бұған қоса
заттарды төтенше жағдайлар кезінде (өрт, су тасқыны және т.б.) сақтауға
өткізу де ауызша нысанда жүзеге асырылуы мүмкін [7, 215 б.].
Аталған жағдайларды қоспағанда сақтау шарты жазбаша нысанда жасалуға
тиіс. Егер сақтауға алынған заттар сақтаушы жүк берушіге сақтау қолхатын,
түбіртек, куәлік, сақтаушы қол қойған өзге де құжаттар беру жолымен
куәландырылған болса, шарттың жазбаша нысаны сақталған болып есептеледі.
Егер шарттың заңмен көзделген нысаны сақталса не сақтаушы шарттың
жасалу, оның орындалу фактісін дауламаса, онда сақтауға алынған зат пен
сақтаушы қайтарған заттың бірдейлігі туралы дау туған жағдайда куәгерлік
айғақтарға жол беріледі.
Заттарды төтенше жағдайлар кезіңде сақтауға өткізу, шарттың жазбаша
нысаны болмаған жағдайда сақтауға өткізілген заттардың құнына қарамастан
куәгерлік айғақтар бойынша дәлелденуі мүмкін.
Сақтауды реттейтін Азаматтық кодекстің нормаларының мағынасына сәйкес
сақтау шарты қысқа мерзімді ретінде бекітілуі мүмкін. Мерзімдік белгісі
бойынша дәл осы шарттарды бөлудің тәжірибелік маңызы бар. Бұл олардың
нысанының ерекшеліктерімен байлансты (оларды ауызша бекітуге мүмкіндік
беретіндігімен). Қандай мерзімнің қысқа болып табылатындығы көрсетілмеген
кейбір жағдайларда шарт мерзімі қалыптасқан жағдайдан айқындалуы мүмкін.
Мәселен, театрдың стадионның мұражайдың киім ілгішіне сақтауға өткізілетін
зат соларда болатын уақытқа ғана сақталады. Қысқа мерзімді шарт сол бір
немесе өзге мекеменің жұмыс тәртібіне бағдарланатын киім ілгіштің жұмыс
тәртібінің ұзақтығы бойынша анықталуы мүмкін.
Зат көлік ұйымдарының сақтау камераларына өткізілгенде сақтау мерзімі
сақтаудың тиісті ережелерімен аңықталады және бірнеше тәуліктен аспайды.
773-бабында сақтау шартын талап етілмелі мерзімге немесе мерзімін
көрсетпей бекіту мүмкіндігі туралы айтылады.
Онымен қатар жоғарыда атап өтілгендсй сақтаудың мерзімді шарттары
да бекітілуі мүмкін.
Соңғыларының мерзімі сақтаушы міндеттерінің уақыт ішіндегі шектерін
анықтайды. Басқа тұстарында ол талап етілмей немесе мерзімсіз шарт
сияқты әрекет ете алады. Тек, мерзімді шарт бойынша сақтаушы мерзімнің
аяқталу сәтіне затты қайтарудың барлық жағдайларын (мүмкіндіктерін)
қамтамасыз етуге міндетті екенін есте ұстаған жөн. Өз кезегінде жүк беруші
де құқық бұзушы рөлінде болып қалмас үшін мерзімнің аяқталу сәтінде затты
алуға тиіс.
Талап етілмелі шарттың мәнісі — жүк берушіге шартты кез келген
уақытта, шартты бұзумен сақтаушыға келтірілген шығындарды оған жүктеу
қаупінсіз, бұзу құқығы берілетіндігінде. Талап етілмелі шарт мерзімді де
мерзімсіз де сақтау шартының элементтерін қамтуы мүмкін.
Талап етілмелі шарттың бекіту сақтаушының да құқықтық жағдайын
өзгертеді. Егер зат талап етілмелі сақтауға өткізілгеи болса (шарт мерзімі
оны бекіту жағдайларынан туындайды), сақтаушы осындай жағдайлардағы заттың
әдеттегі сақталу мерзімі өтен соң жүк берушінің заттарды қайтып алуын талап
етуге қүқылы. Сақтаушы, сонымен бірге, жүк берушіге затты қабылдап алуға
жететіндей қисынды мерзім беруге міндетті.
Мерзімсіз сақтау шартының құрылымы сақтаушы мен беруші мүдделерінің
теңдігіне негізделеді. Сақтауды аяқтаудың дәл қажетті мерзімі туралы
сенімді емес жүк беруші сақтаушымен затты сақтау бойынша сақтаушы
міндетінің жоғарғы шегі формальді түрде шектелмейтіндігі туралы келісімге
келе адады. Осыған сүйене отырып, жүк беруші өзінің белгілі бір өзекті
сатып алушыны тауып әкелуі мүмкін, оның өндірістік мақсаттарда пайдалануы
мүмкін және т.с.с.
Сонымен бірге, сақтаушының мүддесіне затты шексіз сақтау кірмейді.
Соның салдарынан, талап етілмелі шарт кезінде сияқты, сол бір немесе өзге
жағдайларда кәдімгі мерзім өтіп кеткенде, сақтаушы жүк берушіге затты
қабылдап алуға жететіндей қисынды мерзім бере отырып, оны қайтып алуды
талап етуге құқылы болады.
Сақтау шарты талап етілмелі шарт ретінде анықталмаған жағдайларда, жүк
беруші де, шарт бойынша сақтаудың өзге мерзімі көзделсе де, кез келген
уақытта затты сақтаушыдан талап етуге құқылы. Бірақ жүк беруші, егер
шартпен өзгеше көзделмесе, сақтаушыға шартты мерзімінен бұзу салдарынан
келтірілген шығындарды өтеуге міндетті болады.
2. 3 Сақтау шартының пәні
Бұрын әрекет еткен заңнамада мүлікті сақтау туралы сөз болған. Яғни
сактау пәні нақтыланбаған. Қазіргі әрекет етуші заңнамада шарт пәні
ретінде заттың өзі анықталған [10, 37 б.]. Бұл шешім орынды және толық
түсіндіріле алады. Бұрынғы заңнамада мүлік пен зат түсініктерінің
арасындағы айырмашылық сірә теориялық сипатқа ие болды. Соның салдарынан
сақтау пәнін анықтау үшін мүлік терминін де қолдануға болар еді. Қазіргі
жағдайда, яғни заңнамаға сәйкес мүлік құрамы соншалықты біртектес болмаған
кезде, шарт пәнінің мұндай анықтамасы шарт түсінігін бұрмалауға алып келуі
мүмкін. Сақтау шарты өз бетінше консервативті деуге болады. Егер сатып
алу-сату, жалға алу, сыйға тарту жән өзге шарттар үшін олардың пәндері бола
алатын объектілер аясы бірден кеңейтілсе, сақтау шарты үшін ол бұрынғы
қалпын сақтап қалды [7, 218 б.].
Сақтау шартының пәні болып қозғалмалы заттар табылады. Олардың
қатарына жеке анықталған заттарды да, тектік белгілермен аңықталған
заттарды да жатқызуға болады.
Заттарды сақтауға беру бойынша шек қою (тыйым салу) конституциялық
құрылымды қорғау мақсаттарында заңмен көзделген жағдайларда белгіленуі
мүмкін. Мысалы, діни экстремизмді тудыруға бағыталған, терроризмді
(лаңкестікті) насихаттау мен соған бағдарлайтын мазмұны бар әдебиеттерді
сақтауға тыйым салу. Сол бір немесе өзге заттарды сақтауға шек қоятын басқа
да негіздерге өзге тұлғалардың адамгершілігін, денсаулығын құқықтары мен
заңды мүдделерін қамтамасыз ету, мемлекеттің қорғанысы мен қауіпсіздігін
қамтамасыз ету қажеттілігі жатқызылуы мүмкін. Қазақстан Республикасының
Есірткі құралдары, психотропты заттар, прекурсорлар мен олардың заңсыз
айналымы мен теріс пайдаланылуына қарсы әрекет ету шаралары туралы Заңының
14-бабының 1-тармағына сәйкес құралдарын, психотропты заттар мен
прекурсорларды сақтау Қазақстан Республикасының заңнамасымен белгіленген
тәртіпте осы қызмет түріне (мамандандырылған мекемелерге) берілген лицензия
негізінде арнайы жабдықталған үй-жайларда жүзеге асырылады. Сақтау бойынша
арнайы талаптар Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Дәрілік заттар
туралы Заңымен белгіленеді. Аталған заңның 18-бабының 1-тармағына сәйкес
дәрілік заттар олардың сапасының сақталуына кепілдік беретін, нормативті-
техникалық құжаттамамен анықталатын жағдайларда сақталуға тиіс.
Аталған ерекшеліктерді қоспағанда, сақтау шартының пәні ретінде өз
сипаттамасы бойынша азаматтық-құқық объектісі ретінде бағалана алатын кез
келген заттар бола алады. Олардың қатарына құжаттарды, бағалы қағаздарды,
ақшаны соның ішінде шетел валютасын жатқызуға болады. Ақша немесе бағалы
қағаздар сақтауға жеке анықталған заттар ретінде беріле алады және әдейі
соларға қатысты негізінен банктерде сейфтік сақтау туралы сөз болады.
Тектік белгілермен анықталған заттар оларды иесіздендіру туралы
сақтау шартының пәні бола алады. Басқаша айтқанда ол қалыпсыз сақталу деп
аталады.
Қозғалмайтын заттар сақтау объектісі бола алмайды. Мұндай көзқарас
азаматтық құқық теориясында даусыз болып табылады. М.И Брагинский сақтау
шартынын монографиялық зерттеуін өткізе отырып бірқатар ғалымдардың
пікірлеріне сүйенеді. Оларға Мейер, Г.Ф.Шершеневич, З.И. Шкундин,
К.А.Граве, О.С.Иоффе жатады, олардың барлығы жылжымайтын мүліктің сақтау
шартының пәні бола алмайтындығы туралы пікірді бір ауыздан қолдаған.
Осыған қатысты өз түсініктемесін З.И.Шкундин нақты тұжырымдаған: сақтау
шартының пәні, жеке белгілерден басқа оны (яғни затты) сақтаушының үй-
жайында немесе оның иелігіндегі аумақты сақтауды мүмкін ететін физикалық
қасиеттерге ие болуға тиіс. Сол себептен, жерден ажырамайтын ғимараттар,
құрылымдар, бау-бақшалар және т.б. (жылжымайтындар) сақтау пәні бола
алмайды.
О.И.Ченцова айтқандай, жылжымайтын мүлікті күзету кезінде азаматтық
құқықтың басқа институттарын қолдану мүмкін болады, оларға мыналар жатады:
1) мүлікті мамандандырылған ұйыммен күзету бойынша өтелмелі қызмет
көрсету шартын бекіту;
2) еңбек шарты немесе өтелмелі қызмет көрсету шарты бойынша күзетшіні
жалдау [10, 378 б.].
2. 4 Сақтау шартының мазмұны
Сақтаудың реалды шарты бойынша сақтаушы өзіне берілген затты, оның
сақталуын қамтамасыз ете отырып сақтауға міндеттенеді. Сақтаушы сақтауды
жүзеге асыра отырып затты қолайсыз ауа-райы, үй-жайдайы ылғалдылық сияқты
факторлардың әсерінен сақтап қалуға тиіс. Мұндай факторлар: сондай-ақ
мүлікті бүлдіруі (жоюы), оны ұрлап кетуі мүмкін адамдардың құқыққа қайшы
әрекеті де жатады. Соларға сақтаушы қарсы тұруға тиіс.
Сақтаушы міндеттерінің нақты көлемі оның тұрмыстық немесе кәсіби
сақтаушы болып табылатындығына, сақтаудың сол бір өзге жағдайлары және
сақтауға берілетін заттардың қасиетін берушімен ескертілген немесе
ескертілмегеніне байланысты болады. Шарттың ақылылығы немесе ақысыздығы
сақталушы міндеттерінің аясын анықтау үшін шешу маңызға ие болмайды,
өйткені оның барлық шығындарды кез келген жағдайда өтелетін болады, бірақ
дау туғанда, сот шарттың ақысыз сипаты кезінде сақтаудың ерекше жағдайлары
ескертілмегендікке көбірек мойынсұнуға тиіс.
Сақтаушы өзіне берілген заттардың сақталуын қамтамасыз ету үшін шартта
көзделген барлық шараларды қолдануға міндетті [5]. Осылайша, шарт сақтаушы
үшін негізгі басшылыққа алатын құжат болып табылады және дәл соның өзі жүк
берушінің сақтау бойынша қызметтерге деген мұқтаждығының іс жүзіндегі
көлемін ескеруге мүмкіндік береді.
Егер шартпен сақтаушының оларды жүргізу жөніндегі сол бір немесе өзге
шаралары (міндеттері) ескертілмесе, бірақ, дегенмен де, олар қажетті болып
табылса, онда сақтаушы орын алған жағдайға сүйене отырып оларды да
қолдануға тиіс.
Сақтаушы затты ақысыз сақтауға қабылдаған кезде және затты күту
бойынша белгілі бір әрекеттерді жасау тараптармен ескертілмеген кезде,
сақтаушы сақтауға алынған затқа өз заты сияқты қамқорлық жасауға тиіс.
Кәсіби сақтау кезінде сақтау жағдайлары шартта толық сипаттамағанда
сақтаушы тиісті іскерлік айналым дағдыларын (егер олар болса) басшылыққа
алуға тиіс. Кәсіби сақтаушыға сол бір немесе өзге заттарды сақтауға
қабылдаған кезде оның өзі дербес олардың қасиеттерін ескеріп, тиісті
шаралар қолдану жөніндегі талаптар қойылуы мүмкін. Бұған кәсіби
сақтаушының өзі біле алмайтын заттардың ерекше (тән емес) қасиеттері
кірмейді.
Барлық сақтаушылар, олардың тұрмыстық не кәсіби сақтаушылар екеніне
қарамастан, жария тәртіп ұстанымдарын сақтауға тиіс. Өйткені оларды ұстану
немесе ұстанбау заттың сақталуына әсер етуі мүмкін.
Яғни мұнда сақталуы салалық заңдармен талап етілетін әртүрлі
нормативтер туралы сөз болып отыр. Мәселен, барлық азаматтарға Қазақстан
Республикасының Төтенше жағдайлар жөніндегі Агенттік органдарының өрт,
сейсмикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге қатысты талаптарды,
кәсіпорындардағы авариялардың алдын алуға бағытталған талаптарды сақтау
қажет. Денсаулық сақтау министрлігінін санэпидемқадағалау органдары тиісті
санитарлық-эпидимиологиялық талаптарды белгілейді. Осындай талаптардың
сақталуын қамтамасыз етпеген субъектілер егер соның салдарынан заттардың
бүлінуі немесе жойылуы орын алса, бұл үшін жүк беруші алдында жауапты
болады. Сақтаушыда сол бір немесе өзге жағдайлар орын алғанда ол бұрын өзі
болған үй-жайды жөндеуден өткізеді, оны ауыстырады немесе қандай да бір
табиғи, техногендік құбылыстардың және т.б. салдарынан затты сақтау
жағдайлары өзгеретін болады, онда сақтаушы заттың сақталуын қамтамасыз ету
үшін ағымдағы шараларды қолдануға тиіс. Сақтаушы, сондай-ақ жүк берушіге
сақтау жағдайларының өзгеретіндігі туралы дереу хабарлауға және оның
жауабын күтуге міндетті, заттың жоғалу немесе бүліну қаупі туған жағдайда
сақтаушы жүк берушінің жауабын күтпестен, сақтаудың шартта көзделген әдісі
мен орнын өзгертуге міндетті.
Егер де қолданылған шараларға қарамастан, зат сақталу кезінде бүлінуге
ұшыраса немесе оның сақталуын қамтамасыз етуге мүмкіндік бермейтін және жүк
беруші тарапынан шаралар қолдануды күтуге болмайтын басқа жағдайлар
туындағанда, сақтаушы сақтау және сату бойынша өз шығындарын өтей отырып,
затты оның бір бөлігін сатуға құкылы.
Затты сақтаушы ретінде ұстау кезеңінде, ол затты пайдаланудан
тартынуға міндетті. Сақтаушының затты пайдалану мүмкіндігі сақтау мен
көзделуі мүмкін. Сақтаушыға затты пайдалану құқығын кейбір жағдайларда
сақтау үшін төленетін ақшалай төлемін алмастыратын болады. Егер бұл оның
сақталуын қамтамасыз етуге қажет болса, сақтаушы затты пайдалануға құқылы
болады. Сақтаушы өзіне сақтау үшін берілген мүліккке (затқа) заттық
құқықтарды иеленбейтін болғандықтан, сақталған заттардан алынған нәтижелер
(өсімдер) мен кірістерді меншік иесі мен өзінің арасында бөлу туралы да
мәселе туындамайды. Сақтаушы затты қайтарумен бірге сақтау уақытысында
алынған нәтижелер мен кірістерді де беруге міндетті. Шартпен басқаша
көзделуі де мүмкін, жемістермен табыстар көптеген жағдайларда егер бұл
жөнінде тараптардың келісімі болса, сақтау үшін берілетін кәдімгі сыйақыны
толықтай алмастырады сақтаушының шығындарын өтей алады [5].
Сақтаушы жалпы ереже бойынша өз міндеттерін жеке өзі атқаруға
міндетті. Егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, затты жүк
берушінің келісімінсіз үшінші тұлғаға беруге құқылы Біздің ойымызша,
сақтаушы заң бойынша сақтау жөніндегі міндетті үшінші түлғаға жүктей алатын
жағдай арестке алынған мүлікгі сақтау тәртібі мен жағдайлары туралы
жоғарыда аталған нұсқаумен көзделеді. Сот орындаушысы, мүлікті арестке
алғанда оның меншік иесі болмағандықтан сот шешімі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Шарт туралы жалпы
ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 6
2 Сақтау шарты туралы жалпы
ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2.1 Сақтау шартының түсінігі және
элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.2 Сақтау шартының нысаны мен
мерзімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.3 Сақтау шартының
пәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 23
2.4 Сақтау шартының
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 26
3 Сақтаудың жекелеген
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...38
3.1 Ломбардта сақтау ұғымы мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
3.2 Құндылықтарды банкте
сақтау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
3.3 Көлік ұйымдарының сақтау камераларында
сақтау ... ... ... ... ... ... ... . ... 46
3.4 Ұйымдардың киім ілгішінде
сақтау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..48
3.5 Қонақ үйде
сақтау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..50
3.6 Даулы заттарды сақтау
секвестр ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...59
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..61
Кіріспе
Қоғамды демократияландыру еліміздің негізгі және басым
міндеттерінің бірі. Қазір соған сәйкес қоғамдық өміріміздің барлық кең
көлемді реформалары жүзеге асырылып отыр. Бұл мақсатта бізден алғашқы
кезекте еліміздегі құқықтық жүйені жетілдіруді қолға алуды талап етеді.
Демек, қазір қолданылып жүрген құқықтық, нормативтік құжаттарды еліміздегі
азаматтық қоғамның босағасын бекіте түсу үшін де оны осын заман талабына
сай жетілдірудің мезгілі жеткен іспетті [1].
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың
2006 жылғы Қазақстан халқына Жолдауында: Кәсіпкерлікке кең ауқымды
мемлекеттік қолдауды іске асыру, шағын және орта бизнестің тұғырын кеңейту
мен нығайту деп көрсетілген. Мұнда шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры
халықтың кәсіпкерлік әлеуеті мен бастамашылығын іске асыруға түрлі топтары
үшін қаржы ресурстары мен сараптама жасаудың нақты қайнарына айналуға тиіс.
Қордың өкілдік желісін кеңейту, өңірлердегі кәсіпкерлікті қолдауға
бағытталған жұмысты күшейту қажетті - деп көрсетілген [2, 3б.].
Бүгінгі күні сақтаудың жекелеген түрі бойынша кәсіпкерлік қызмет түрі
жүзеге асырылып жатыр. Азаматтық құқықта сақтаудың алтын орны ерекше.
Сақтау және сақтау шартына тоқталмас бұрын, жалпы шарт дегеніміз деген
не – деген сұраққа жауап беретін болсақ шарт - бұл көне құрылымдардың
бірі. Шарт ғасырлар бойы пайдаланылуы құқықтық икемді түрі екендігін
көрсетеді, ол арқылы әртүрлі қоғамдық қатынастарды реттеуге болатындығы
дәлелденген. Шартты (contractus) рим құқығы үш түрлі мағынада: құқық
қатынастарының туындауы ретінде; құқықтық қатынастың өзі ретінде; ең
соңында тиісті құқықтық қатынастың нысаны ретінде қарыстырады [ 3, 303 б.].
Сақтау қызмет көрсетудің ерекше түрі ретінде өзіндік құқықтық
қорғалуға мәжбүрлейтін үлкен тарихқа ие. Себебі бұл ежелгі римдік
мәдениетшілерден келе жатқан тәжірибе. Азамат өз үйінен шығып, қоғамдық
орындарға барғанда-ақ заттарды сақтауға беру қажеттілігі жиі туындайды.
Мұндай жағдайларда азамат үшін шарт еркіндігі, біз бұған мән бермесек те,
елеулі түрде шектеледі. Білім беру, дәрігерлік, өзге де мекеме ұйымдарда,
театрлар мен т.б. жерлерде сырт киімді гардеробқа өткізу талабы белгіленуі
мүмкін. Дүкендерде (сауда кәсіпорындарда) сөмкелерді, қол сандықтарды,
кейстер мен өзге де ұқсас заттарды өткізуді талап ете алады.
Субъектілік қатарындағы айырмашылықтарға, мазмұнындағы кейбір
ерекшеліктер мен нормативтік бекітілуіне байланысты сақтау шартының
бірнеше түрлері бар. Яғни, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде
сақтаудың мынадай жекелеген түрлері көрсетілген: ломбардта сақтау;
құндылықтарды банкте сақтау; көлік ұйымдарының сақтау камераларында сақтау;
ұйымдардың киім ілгішінде сақтау; қонақ үйде сақтау; даулы заттарды сақтау
– секвестр.
Сақтау шартын кейде бір жақты шарт деп атайды, өйткені реалды ақысыз
сақтау шартын бекіткеннен кейін міндеттердің негізгі сақтаушыға жүктеледі,
ал жүк беруші негізінен құқылы субъект ретінде көрінеді. Бірақ мұндай
сәттерде де сақтау шартының толықтай біржақты сипаты туралы айтуға
болмайды. Ал егер сақтау шартының ақылылығы мен (немесе) консенсуалдығы
туралы сөз қозғалса, онда сақтаудың біржақтылылығы туралы пікірлер орынсыз
болары анық. Сақтаушының шығындары, ол өз қажеттіліктері үшін жалға алатын
және соның бос аландары сақтау қоймалары ретінде пайдаланатын, қойма үшін
төлейтін жалға алу ақысынан құралуы мүмкін. Мұндай жағдайда шығындар нақты
жүк берушінің заттарын сақтауға берілген алаңға пропорционалды үй-жай үшін
жалға алу ақысын жалпы сомасынан есептелуге тиіс. Қойманы белгілі бір
тауарларды сақтауға бейімдеуді өтінген клиент жүк берушілердің
сұраныстарын ескере отырып, сақтаушы желдеткіш, жылыту жүйелеріне және т.б.
орнату бойынша шығындар жұмсауы мүмкін. Мұндай жағдайларда сақтаушының
шығындары қажетті деп танылуға тиіс. Бірақ, оларды жекелеген жүк берушімен
өтеу қажетті деп танылуға тиіс. Бұл қажетті шығындар деген түсініктің
біртектес емес болып табылатындығын куәландырады. Кейде ол айқын және іс
жүзінде қажетті шығындарды қамту мүмкін. Ал егер сақтаудың сапасын
жақсартатын қосымша шаралар қолдану бойынша жүк берушінің тілегі
білдірілсе және ол сақтаушымен келісілсе, олардың қатарына кәдімгі
жағдайларда ұсынылмауы мүмкін болатындары да жатқызыла алады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты сақтау шартының жекелеген түрлерін
теориялық тұрғыдан қарап, ерекшеліктерін қарастыру. Соның ішінде
құндылықтарды банкте сақтау мен ломбарда сақтауға көбірек көңіл бөлу
қарастырылып отыр. Осы жұмысты жазу барысында алға қойған міндеттерім:
біріншіден, шарт ұғымын ашу; екіншіден, сақтау шартына, соның ішінде оның
ұғымы мен элементеріне, пәніне, нысаны мен мазмұнына тоқталу; үшіншіден,
сақтау шартының жекелеген түрлерінің ерекшеліктерін қарыстыру; төртіншіден,
сақтау шарты бойынша туындаған дауларды қарастыру.
Құрылымы жағынан дипломдық жұмыс кiрiспеден, негiзгi төрт бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен және қосымшадан тұрады.
Кiрiспе бөлiмде тақырыптың өзектiлiгi, дипломдық зерттеу жұмысының
мақсаты мен мiндетi, теориялық және тәжiрибелiк тұрғыдан маңыздылығы
сипатталады.
Жұмыстың негізгі бөлімінде мынадай сұрақтар қаралған: бірінші бөлімде,
шарт туралы жалпы ережелер; екінші бөлімде, сақтау шарты туралы жалпы
ережелер, оның ішінде сақтау шартының түсінігі мен элементтері, нысаны,
мерзімі, пәні, мазмұны; үшінші бөлімде, сақтаудың жекелеген түрлері;
төртінші бөлімде, сақтау шарты бойынша даулар қарастырылған.
1 Шарт туралы жалпы ережелер
Шарт көне құқықтық құрылымның бірі. Шарттар өзінің бастауын Рим
құқығынан алады. Онда шарт – дегеніміз бұл екі немесе одан да көп
тараптардың қандай да болмасын міндеттемені бекітуі туралы келісімі. Римде
міндеттеменің ең көп кездесетін қайнар көзі шарт (contractus) болады.
Контракт теримині орыстың шарт терминінің синонимі. Бастапқыда ол тек
шартқа қатысты ғана емес басқа міндеттемелерге қатысты да қолданылды [4, 49
б.].
Шарттың ғасырлар бойы пайдаланылуы құқықтың икемді түрі екендігін
көрсетеді, ол арқылы әртүрлі қоғамдық қатынастарды реттеуге болатындығы
дәлелденген. Шарттың негізгі міндеті заң шеңберінде адамдардың әрекетін
реттеу. Ал оларды бұзу заң талаптарын бұзушылықты білдіреді.
Азаматтық кодекстің 378-бабына сәйкес, екі немесе одан көп адамның
азаматтық құқықтар мен міндеттерді белгілеу, өзгерту немесе тоқтату туралы
келісімі шарт деп танылады. Мұндай айқындама шарт-мәмілені меңзейді.
Сондықтан да, осы баптың 2-тармағы мәміле нормаларына мынадай сілтеме
жасайды: шартқа екі жақты және көп жақты мәмілелер туралы ережелер
қолданылады. Сонымен бірге, мәміле ұғымы шартқа қарағанда кең,
өйткені, мәміле бір жақты болуы мүмкін.
Шарттан туындайтын міндеттемелерге, Азаматтық кодекстің тиісті
баптарында шарттардың кейбір түрлеріне арналған ережелерінде өзгеше
көзделмегендіктен, міндеттемелер жөніндегі жалпы ережелер қолданылады.
Мысалы, шарттан (бірлескен қызмет туралы шарт, құрылтай шарты, авторлық
шарт және басқалар) туындайтын заттық, авторлық немесе өзге құқықтық
қатынастарға, егер заңдардан, шарттан немесе құқықтық қатынастардың мәнінен
өзгеше туындамаса, жалпы шарттардың ережелері қолданылады [3, 304 б.].
Шарт еркіндігі. Азаматтық заңның негізгі бастауларының бірі Азаматтық
кодекс айқындаған шарт еркіндігі болып табылады [5].
Азаматтық кодекстің 380-бабына сәйкес азаматтық құқықтың субъектісі
шарт жасауда еркін болады . Ол атап айтқанда:
1) шартты жасау не жасамау;
2) шарт бойынша серікті жақты таңдау;
3) шарттың түрін таңдау;
4) шартқа белгілі бір не басқа жағдайларды өзінің қалауынша енгізу.
Тараптар зандарда көзделген шартты да, көзделмеген шартты да жасаса
алады. Ең бастысы, ол заңға қайшы келмесе болғаны (АК-тің 380-бабының 2-
тармағы).
Шарттың түрлері. Шарттың әрқилы болып келуі азаматтық құқықта оларды
топтастыруға жол ашады. Шарттарды топтастыру олардың негізгі белгілеріне
орай жүргізіледі (өзіне тән шарт белгілері) [3, 304 б.].
Біржақты және екіжақты шарттар. Біржақты шарт деп бір жақта тек құқық,
ал екіншісінде тек міндет болатын шартты айтады. Оған өсиет қалдыру шарты
жатады, борышкор қарызын қайтаруға міндетті, ал несие беруші оны талап
етуге құқылы. Шарттардың көбі екіжақты болып келеді (сату-сатып алу,
мүліктік қарыз, жеткізу, шарттау, мердігерлік, тасылмалдау және т.б.).
Мысалы, сатып алу-сату шартында сатушы сатылған затты сатып алушыға
тапсыруы керек, бірақ одан ақша төлеуді талап етеді, ал, сатып алушы заттың
құнын төлеуге міндетті, және затты өзіне беруді талап ете алады.
Шарттарды біржақты және көп жақты деп бөлудің тәжірибелік маңызы зор.
Азаматтық кодекстің 284-бабында тараптардың өзара міндеттерді орындауы және
қарсы талаптары қарастырылған; өз міндетін орындатудан бас тартуға немесе
тоқтатуға қарсы талап берген жақтың құқығы бар, оны толықтай не бөлектей
жүзеге асыра алады, ал тиісінше орындамаған жағдайда келген заладдың орнын
толтыруды талап ете алады.
Шарт ақылы және ақысыз болып бөлінеді. Ақылы шарт бойынша өз міндетін
атқарған жақ ақысын алуға, не қарсы талап қоюға құқылы (мысалы, тапсырылған
затқа, атқарылған жұмысқа, істелген қызметке ақша алады, тапсырған мүлкінің
кұнын алады). Бір тарап екінші тарапқа одан ақы алмай, немесе ешнәрсе
бермей ұсынуды міндетіне алған шарт ақысыз шарт болып табылады (АК-тің 384-
бабының 2-тармағы).
Консенсуалды (келісім) және нақты шарт. Консенсуалды шарт дегеніміз
әржақтың келісімі бойынша жасалатын шарт. Бұл шарт олар келісімге келген
бойда күшіне енеді де әржақтың құқықтары мен міндеттері туындайды (мысалы,
сатып алу-сату, мүлікті жалдау, мердігерлік және т.б.).
Нақты шарт дегеніміз заттарды тапсыруы сәтінде ғана күқықтар мен міндеттер
туғызатын шарт болып табылады (мысалы, займ шарты).
Үшінші жақтың пайдасына жасалатын шарт. Әдетте міндеттемелер бойынша
құқықтар мен міндеттерді алатындар - сол міндеттемеге қатысушылар. Алайда
азаматтық айналымда басқа да түрлі міндеттемелер кездеседі, кейбір
міндеттемелер мен талап құқығын міндеттемеге не тікелей өзі, не өзінің
уәкілі арқылы қатыспайтын үшінші жақ алады.
Үшінші жақтын пайдасына жасалған шарт — бұл тараптар несие берушіге
емес, шартта және борышқордан міндеттемені өзінің пайдасына орындауды талап
етуге құқығы бар үшінші жақ үшін жасалған шарт (АК-тің 391-бабы).
1994 жылы қабылданған Азаматтық кодексте шарттың мынадай жаңа түрлері
бар: жария шарт, қосылу шарты, алдын ала жасалған шарт, аралас шарт.
Коммерциялық ұйыммен жасалған жөне өз қызметінің си-патына қарай оған
өтінішпен келетін әркімге қатысты жүзеге асырылатын тауарларды сату,
жұмыстарды атқару немесе, кыз-мет көрсету жөніндегі оның міндетгемелерін
белгілейтін шарт — жария шарт деп танылады (АК-тің 387-бабының 1-тармағы).
Одан ұйымдарға бөлшек сауда, көпшілік пайдаланатын көлікпен тасымалдау,
байланыс қызметін көрсету, энергиямен қамтамасыз ету, медицина, мейманхана,
банк қызметін көрсе-ту және т.б. жатады. Аталған ұйымдардың тұтынушыларға
тауар беруде, қызмет көрсетуде, жұмысты орындауда бас тартуына жол
берілмейді. Шарт жасауға міндетті тарап оны жасасудан жалтарса, екінші
тарап шарт жасасуға мәжбүр ету туралы талап қойып сотқа жүгінуге құқылы (АК-
тің 399-бабының 4-тармағы).
Коммерциялық ұйым жария шартты жасауға қатысты бір тұлғаға басқа
тұлғалар алдында, егер заңда немесе нормативтік актілерде өзгеше
көзделмесе, ешқандай артықшылық беруге құқығы жоқ. Шартта көрсетілген
талаптар, мәселен, тауарлардың, қызмет көрсету мен жұмыстардын, құны
тұтынушылардың бәріне бірдей болады. Тұтынушылардың кейбір категорияларына
жеңілдік беруге зандармен жол беретін жағдайлар есептелінеді (АК-тің 387-
бабының 2-тармағы). Ондай тұтынушыларға, мысалы, мүгедектер, соғыс
ардагерлері және т.б. жатады.
Қосылу шарты — ережелерін тараптардың біреуі формулярларда немесе өзге
стандартты нысандарда белгіленген және басқа тарап оны ұсынылған шартқа
тұтастай қосылу жолы деп қабылдайтын шарт (АК-тің 389-бабының 1-тармағы)
Алдын ала жасалған шарт — әр жақтың алдын ала жасалатын шартта
көзделген жағдайларда мүлік беру, жұмыс орындау немесе қызмет көрсету
туралы болашақта шарт жасауға міндеттенетін келісімі (АК-тің 390-бабының 1-
тармағы). Алдын ала жасалатын шарт негізгі шарт үшін заңдарда белгіленген
нысанда, ал, егер негізгі шарт нысаны белгіленбесе, жазбаша түрде жасалады,
ал тиісті ережелердің сақталмауы оның жарамсыз болып қалуына әкеп
соқтырады. Алдын ала жасалатын шартта негізгі шарттың мәнін, сондай-ақ,
басқа да елеулі жағдайларын белгілеуге мүмкіндік беретін ережелер болуға
тиіс.
Аралас шартта заңда немесе басқа да нормативтік құжаттарда көрсетілген
әртүрлі шарттардың элементтері болады. Тараптардың аралас шарт бойынша
қатынастарына, егер тараптардың келісімімен немесе аралас шарттың мәнінен
өзгеше туындамаса, аралас шартта элементтері бар шарттар туралы заңдардың
тиісті бөліктері қолданылады (АК-тің 381-бабы). Мысалы, аралас шарт деп
мүлікті сақтауға бергенде оны ақысыз пайдалану құқығын қамтитын шарттарды
және т.б. айтуға болады [3, 307 б.].
Енді шарттың мазмұнына келетін болсақ, шарттың мазмұны – бұл жасалған
шарт жағдайларының жиынтығы. Жалпы ереже бойынша, тиісті шарттың мазмұны,
заңдармен жазылған жағдайлардан басқасында, шарт ережелері тараптардың өз
қалауы бойынша белгіленеді.
Шарттың ережесі заңдарға сәйкес қолданылатын нормамен көзделген
реттерде, егер тараптардың келісімімен өзгеше (диспозитивтік норма)
белгіленбесе, тараптар өздерінін келісімдерімен норманың қолданылуын жоя
алады немесе сол нормада көзделгеннен өзгеше жағдайды белгілей алады.
Егер шарттың ережесін тараптар немесе диспозитивтік қалып белгілемеген
болса, тиісті жағдайлар тараптардың қатынастарында қолданылатын іскерлік
қызметтің өрісіндегі әдеттегі құқықтармен белгіленеді. Азаматтық кодекстің
393-бабының 1-тармағына сәйкес, тараптар арасында шарттың барлық елеулі
ережелері бойынша тиісті жағдайларда талап етілетін нысанда келісімге қол
жеткен кезде шарт жасалды деп есептеледі.
Шарттың мазмұны шарттардың үлгі ережелерімен де айқындалуы мүмкін. АК-
тің 388-бабына сәйкес, шарттың мазмұнында үлгі ережелерге сілтеме болмаған
жағдайларда, осындай үлгі ережелер, егер шарттың ережесін тараптар немесе
диспозитивтік қалып белгілемеген болса, тараптардың қатынастарына іскерлік
қызмет өрісіндегі әдеттегі құқықтар ретінде қолданылады [3, 308 б.].
Шарт әр жақтың келісімі болып табылатындықтан, ол бір жақтың келісім
жасауға ұсынысы мен екінші жақтың ондай ұсынысты қабылдау нәтижесінде
жасалады. Шарт жасау кезіндегі екі кезең бекітілген. Азаматтық кодекстің
395-бабының 1-тармағына сәйкес, бір жақтың шарт жасауға ұсынысы — оферта
арқылы шарт жасау (бірінші кезең) және екінші жақтың ұсынысын қабылдауы
(екінші кезең) оның акцептісі болады.
Жолданған офертаны алған тұлға оны қабылдауға келісім бергенде, яғни,
акцепт болғанда шарт жасалды деп есептеледі. Заңға сәйкес шарт жасау үшін
әр жақтың келісімінен басқа мүліктерді де тапсыруы керек, мүліктер
тапсырылған сәттен бастап шарт жасалды деп есептеледі, яғни, сатып алушыға
мүліктерді жеткізу ұйымдастырылады. Егер шарт заңға сәйкес мемлекеттік
тіркеуден өтуге жатса, егер заңда басқаша көзделмесе, ол тіркеуден өткен
сәттен бастап жасалды деп саналады.
Шарттың нысаны мәміленің нысаны туралы жалпы ережеге бағынады. Аталған
шарттың түрі заңмен белгіленбеген болса, онда шарт келісім жасау үшін
қаралған кез келген нысанда жасала береді. Егер тараптар белгілі бір
нысанда шарт жасасуға уағдаласса, заң бойынша шарттардың осы түрі үшін бұл
нысан талап етілмесе де, шарт уағдаласқан нысан берілген кез-ден бастап
жасалды деп есептеледі.
Азаматтық кодекстің аталған бабына сәйкес, біріншіден шарт жасасу
туралы бір немесе бірнеше накды жақтарға жаса-лған ұсыныс жеткілікті
дөрежеде айқын болып, ол қабылдан-ған жағдайда осыны жасаған жақтың
(акцепт) өзін сонымен байланысты деп есептеу жөніндегі ниетін көрсетсе,
оферта деп танылады.
Екіншіден, оферта шарттың елеулі жағдайлары енгізілуі тиіс, және шарт
жасау үшін сол елеулі жағдайлармен келісуі жеткілікті.
Үшіншіден, оферта оны жіберген жақ пен алушының қолына тигеннен бастап
оларды өзара байланысты етіп кояды. Офертаны қабылдаған тұлға оны өзіне
жолдаушы жаққа белгілі бір уақыт өткенше басқа біреуге ұсыныс жасамай тұра
тұруды міндеттейді және де офертамен келіскен тұлғамен оферта жіберуші шарт
жасауы тиіс. Егер офертаны қайтарып алу туралы хабар офертаның өзінен бұрын
немесе онымен қатар келсе, оферта алынбаған болып есептеледі [3, 310 б.].
Жоғарыда атап өткендей шарт бұл екі жақты келісім. Ол өзінің бастауын
сонай Римнен алады. Яғни, шарт бұл кінделікті жасалатын құбылыс. Мысалы
дүкенге барғанда, автобусқа мінгеде және тағы да басқа жағдайларда
азаматтық құқықтық қатынастарға кездесеміз. Оларсыз қандай да бір әрекет
жасау мүмкін емес. Кез келген адам мұндай қатынастармен күніне бірнеше рет
кездеседі десек артық айтқандық емес.
2 Сақтау шарты туралы жалпы ережелер
2. 1 Сақтау шартының түсінігі және элементтері
Сақтау шарты бойынша бір тарап (сақтаушы) оған екінші тараптың (жүк
берушінің) берген затын сақтауға және бұл затты сақталған күйінде қайтаруға
міндеттенеді [6, 26 б.].
Сақтау мәселесін баяндайтын бірқатар теориялық зерттеулер атап
өтілгендей сақтау қызмет көрсетудің ерекше түрі, соның ішінде қызмет
көрсетулердің ішінде азаматтық-құкыктық міндеттемелер арқылы қамтамасыз
етіле алатын кең таралған түрлерінің бірі табылады.
Қазіргі қоғамда сақтау бойынша қатынастардың кеңінен таралуын толық
түсінуге болады. Азамат өз үйінен шығып, қоғамдық орындарға барғанда-ақ
заттарды сақтауға беру қажеттілігі жиі туындайды. Мұндай жағдайларда азамат
үшін шарт еркіндігі, біз бұған мән бермесек те, елеулі түрде шектеледі.
Білім беру, дәрігерлік, өзге де меке ұйымдарда, театрлар мен т.б. жерлерде
сырт киімді гардеробқа өткізу талабы белгіленуі мүмкін. Дүкендерде (сауда
кәсіпорындарда) сөмкелерді, қол сандықтарды, кейстер мен өзге де ұқсас
заттарды өткізуді талап ете алады.
Жалпы пайдаланыстағы орындарда (базаларда) саудамен айналысатын
кәсіпкерлер базарларға тиесілі үй-жайларда сақтау қызметін пайдалана
алады. Жалпы кіші қәсіпкерлік субъектілеріне (сауда фирмаларына) өз
тауарларының сақталуын қамтамасыз ету үшін сақтаумен кәсіби түрде
айналысатын субъектілердің қызметтерін пайдалану тиімдірек болып табылуы
мүмкін. Бұл аталған кәсіпкерлерге қайта үй жайларының кұрылысына (оларды
сатып алуға) оларды жалға, күзетуге, сондай-ақ қойма жабдыкқтарын сатып
алуға қомақты соманы жіберуге мәжбүр болғанның орнына өзінің айналым
қаражаттарын жұмсамауға мүмкіндік береді [7, 208 б.].
Сақтау қажеттілігі заңдардың талаптарына сәйкес туындайтын
жағдайлар да орын алады. Мысалы, арестке алынған мүлікі, мұраға қалдырылған
мүлікті, кеден қоймаларындағы мүлікті және т.б. сақтау жүзеге асырылады.
Заттардың белгілі бір түрлері тек тиісті жағдайлары бар,
заттардың сақталуын камтамасыз ете алатын (соның ішінде ұрлаудан сақтай
алатын), оларды беру мен сақтауға кабылдаудың тиісті режимін қамтамасыз
ететін сақтаушылармен ғана сақтала алады. Әрине, мұндай жағдайларда да
заттарды сақтауға беру қажеттілігі туындайтын болады.
Яғни, сақтау бойынша міндеттеменің туындауы әртүрлі себептермен
жетеленуі мүмкін және ол тек сақтау шартына ғана байланысты туындамайды.
Алайда сақтау шарты басқа да барлық жағдайларда осындай міндеттеменің
туындауының негізі болып табылады. Сақтаушы тұлға мен заттарды сақтауға
берген тұлғаның құкықтары мен міндеттері шартқа сәйкес сақтау туралы
ережелермен анықталатын болады. Қазіргі жағдайларда мүлікті сақтау бойынша
міндеттердің тұлғаға оның еркінен тыс жүктелуі, сирек кездесетін
жағдайларды қоспағанда, мүмкін емес екенін атап өткен жөн. Сондықтан біз,
мұны қаласақ та, каламасақ та сақтау шартының құрылымына жүгінуге мәжбүр
боламыз.
Сақтау қолданылатын аялар сақтаудың жекелеген түрлерін сондай- ақ,
сақтау қатынастарын реттейтін заңнама актілерін қарастыру (атап өту)
кезінде тағы бір рет сипатталатын (нақтырақ) болады.
Пост кеңестікте сақтау институтының казіргі жай күйіндегі
мәселелерін жан-жақты баяндаған аз ғана авторлардың бірі - М.И.Брагинский
[8]. Оның сақтау қамтамасыз етілетін мүмкін болатын заңдық кұрылымдарды
талдауы назар аударуға тұрарлықтай (біз осындай құрылымның негізі болып
тікелей сақтау шарты табылатындығын атап өттік).
Аталған автор сақтау бойынша қатынастардың төрт негізгі құрылымын
ажыратады. Біріншісі ретінде, біз айтқандай, шарт үлгісі аталады. Ол
бүтіндей және толығымен заңды анықтама аясына сай келеді. Бұл құрылымға
деген қажеттілік немесе мұқтаждық сақтау кызметі сипатқа ие болғанда
туындайды.
Сақтау бойынша міндеттеме басқа түрдегі шарттар мазмұнына кіретін
жағдайлар туындауы мүмкін. Бұл объективті де субъективті де факторлармен
түсіндірілуі мүмкін.
Осылайша сақтау жөніндегі міндеттемелердің калған құрылымдары, олардың
басқа шарттардың мазмұнына кіруіне негізделеді.
Бұл жағдайларда да, сақтау бойынша қатынастардың қалған үш құрылымын
ажыратып алуға мүмкіндік беретін вариациялар мүмкін болады.
Екінші кұрылым болып сақтау бойынша міндеттеменің бір күрделі шартқа
енуі табылады. Сонымен бірге мұндай шарт сақтаусыз әрекет ету мүмкіндігіне
ие болмауға тиіс. Мұндай шарттың мыс тасымалдау шарты жатады.
Г.Ф.Шершеневич тасымалдау шартында мынадай төрт элементті ажыратқан: жеке
жалға алу; мүліктік жалға; тапсырыс және жүк. Осы элемент (сақтау) тек
тасымалдау шартында ғана емес, сондай-ақ басқа да күрделі шарттарда, соның
ішінде кепіл консигинация (тауарларды сатуға беру туралы шарт) шартында,
пошта байланысының қызметтерін көрсету кезінде және т.б. бар.
Сақтау күрделі емес, аралас шарттың да құрамына ене алады. Сақтаудың
аралас шарттың құрамына енуі екі құрылымды мүмкін етеді.
Бірінші құрылым (яғни жалпы тізім бойынша үшінші) кезінде сақтау
шарттағы тараптың негізгі міндеттемесіне қызмет көрсетеді. Яғни оның өзі
қосымша болып табылады. Оны ашатын мысалдарға бірнешеуін келтіруге болады.
Мәселен, сақтау бойынша қосымша міндеттеме тараптардың келісімімен көлік
экспедициясы, мердігерлік комиссия, тапсырыс шарттарында көзделуі мүмкін.
Төртінші құрылым сақтау бойынша міндеттеменің басқа міндеттемелермен
қатар орын алуын (басымды немесе кем дегенде теңдей тәртіпте) көздейтін
болады. Сақтаушы өзіне экспедициялык қызмет көрсету бойынша, жүк беруші
пайдасына косымша мердігерлік жұмыстар аткару және т.б. міндеттерді
қабылдауы мүмкін.
Сол бір немесе өзге құрылымды колдану, сақтау бойынша көрсететін
субъект пен оның несие берушісі қатынастарының тәжірибелік мәселелерін
шешуге әрине ықпал етеді. Алайда, біздің ойымызша, сақтау жөніндегі жалпы,
негізгі ережелердің де маңызын кемсітпеген жөн.
Елеулі айырмашылық сақтаудың күрделі шартқа енуі мен сақтаудың аралас
шартқа енуі арасында айқын көрініс табады [8, 7б.]. Бірақ жоғарыда
айтылғанды ескере отырып, М.И.Брагинскийдің сақтау шарттың басқа
элементтерімен қосылып кететін күрделі шартқа қарағанда оған белгіленген
біртұтас құқықтық режимге бағынады аралас кезінде АК 412-бабы күшіне енеді
деген біржақты пікірі емес деген ойдамыз. Мүмкін, күрделі шарт қатынастарын
тікелей реттейтін нормалар әрекетінің басымдығы және сақтау туралы
нормаларды қолдану мүмкіндігі туралы айтқан жөн болар. Әйтпегенде, күрделі
шарттар аясында жүк элементін (сақтауды) бөліп көрсету мәнісінен
айырылады. Бұған қоса, заңнаманы осылай талқылау арқылы біз бірқатар ұқсас
жағдайларда сақтау туралы нормалардың жалпы маңызын елеулі түрде
төмендетіп аламыз. Сақтаушылар және жүк берушілер деп тікелей аталмаған
субъектілердің құкықтары мен міндеттерін анықтауда айтарлықтай қиыншылықтар
туындайды, алайда олардың іс жүзіндегі жағдайы сақтаушы мен жүк берушінің
жағдайы сияқты болып табылады немесе соған жақынырақ болады.
Сақтау шартын (міндеттемесін) аралас шарттардан бөлектеген жөн. Бұл
сақтау шартының өзі туралы толық пікір (әсер) алуға мүмкіндік береді.
Сақтау шартының қарым-қатынасы туралы осы мәселені баяндауда
А.П.Сергеева мен Ю.К.Толстойдың редакторлығымен шыққан азаматтық құқық
оқулығының авторлары арасан зор үлес қосты.
Аталған оқулықтың авторлары атап өткендей, сақтаудың жалға алу мен
саудадан ерекшелігі - сақтаушының мүліктің сақталуын оны пайдалану
құқықтарын иеленбей қамтамасыз етуге тиіс екенінде. Ал жалға алушы мен
несие беруші мүлікті пайдалану құқығын иеленеді [9, 605 б.].
Яғни екі жағдайда да мүлікті уақытша иелікке берудің мақсаттары
әртүрлі (осының өзі салыстырмалы талдау жасауға түрткі болды).
Аталған ерекшелікке сүйене отырып, сақтаушының әрекеттерін, егер
ол өзінің шарттық өкілеттіктерін асыра отырып, мүлікті пайдаланатын болса,
заңсыз деп тануға болады. Жалға алу шартында сақтау элементін бөліп көрсету
мүмкін емес, өйткені жалға алушы, мүлікті уақытша болса да өз иелігіне ала
отырып, оны өз мақсаттары үшін сақтайтын болады. Мүліктің сақталуын
қамтамасыз ету бойынша жалға алушының міндеттері тікелей мүлікті жалға алу
шартынан туындайды (тек осы шарттың ерекшелігін кұрайды). Жоғарыда мүлікті
жалға алу шартын қарастыра отырып, біз мүлікті ұстау жөніндегі ауыртпалық
сәйкесінше жалға алушыға өтуге тиіс екендігі туралы айтқанбыз. Егер де
сақтау шарты туралы сөз қозғайтын болсақ, онда мүлікті ұстау ауыртпалығын
сақтаушыға беруге жол берілмейді.
Осы айтылған сөз аралас шарттардың соның ішінде жалға алу элементтері
бар сақтау шартының бекітілуін жоққа шығармайды, тиісінше жалға алу немесе
сақтау туралы нормаларды қандай пропорцияда, тараптардың қандай
қатынастарына қолдануды аңықтау міндеті туындайды. Бұл жөнсіз мәселе емес.
Мәселен, жалға беруші мүлікті жалға бере отырып, затты пайдалану
нәтижесінде оның мүмкін болатын тозуымен алдын-ала келіседі. Ал, жүк беруші
болса затты бұрынғы күйінде, тозусыз кайта алуға жиынтық айырмашылық айқын
көрінеді. Қандай нормалар басымды болып табылады, тараптар мүдделерінің
балансы қайда? Бұл даулар бойынша істерді тын аяттар, сондай-ақ
зерттеушілер мен азаматтық құқық мамандары үшін күрделі сұрақтар болып
табылады [7, 212 б.].
Сондықтан олардың мәнісіне, мазмұнына нормативтік реттелуі осыған
байланысты, мүмкін болатын тәжірибелік айырмашылықтарға сүйене отырып біз
сақтаумен заем сақтау мен қозғалмай күзету шарттарын ажыратамыз.
Ал біздің көзқарасымыз бойынша сақтау шартын, басқа азаматтық-
құқықтық міндеттемелердің құрамдас бөліктері болып табылатын мүліктің
сақталуын қамтамасыз ету жөніндегі міндеттерден ажырату қажет. Осындай және
солар барлық жағдайларда тараптардың өзара қарым-қатынастары сақтау шарты
туралы нормалармен емес тиісті шарттар туралы ережелермен реттеледі [7,
418 б.]. Жалға алушы мүлікті өз мақсаттары үшін алатын жалға алуға
қарағанда, кәдімгі сақтаушы сияқты, мердігер де затты құр сақтайды және осы
міндетінің тәртібін реттеу үшін мердігерлік туралы нормалардың өзі
жеткіліксіз болғанда сақтау туралы нормалар қолдануға тиіс.
Сақтау шарты реалды шарт. Бұл Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінің 768-бабының 2-тармағының мазмұнынан көрінеді. Онда сақтау шарты
зат сақталуға берілген кезден бастап жасалған деп танылатындығы, тікелей
көрсетілген. Аталған норма мағынасынан туындайтындай, бұл шарттың мәнісі
тараптардың еркі бойынша консенсуалды шарт құрылымын қолдануға
бейімделмеген. Өйткені алдын ала келісім бойынша жүк берушіні сақтаушымен
мәжбүр ету мүмкіндігі ең алдымен егер бұл басқа тұлғалардың мүдделеріне
зиян (шарттық немесе шарттық емес) келтірмейтін болса өз мүлкіне билік ету
мүмкіндігі болуға тиіс иесі ретіндегі жүк беруші мүдделеріне зиян келтірер
еді. Жүк шарттан бас тарту кезінде бұл орын алмайды (орын алмауға тиіс),
өйткені кәсіпкер болып табылмайтын сақтаушы сақтау бойынша қызмет
көрсетуден жүйелі негізде пайда табуды жоспарламайды.
Сақтаушы рөлінде кәсіпкер тұрса басқаша болады. Онымен сақтаудың
консенсуалды шарты бекітілуі мүмкін (ҚР АК 769-б.). Бұл жағдайда заң
шығарушы сақтаушының заңды мүдделерін ескереді.
Кәсіпкермен бекітілетін сақтау шартын консенсуалды сипат қана емес,
сондай-ақ оның жариялылығы да ерекшелендіреді (ҚР АК 770-бап).
Сақтау шарты жалпы ереже бойынша ақысыз шарт болып табылады, бұл оның
келтірілген анықтамасынан айқын көрінеді. Заңнамадан іскерлік айналым
дағдыларынан шарттың ақылылығы байқалған жағдайларда тараптар өзара келісім
бойынша ақысыз сақтауды шарттауы мүмкін. Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру
тәртібінде бекітілген сақтау шарты егер ақысыздық туралы арнайы ескертпе
(тараптар келсімі) болмаса, ақылы деп танылады [5].
Сақтау шартын кейде бір жақты шарт деп атайды, өйткені реалды ақысыз
сақтау шартын бекіткеннен кейін міндеттердің негізгі сақтаушыға жүктеледі,
ал жүк беруші негізінен кұқылы субъект ретінде көрінеді. Бірақ мұндай
сәттерде де сақтау шартының толықтай біржақты сипаты туралы айтуға
болмайды. Ал егер сақтау шартының ақылылығы мен (немесе) консенсуалдығы
туралы сөз қозғалса, онда сақтаудың біржақтылылығы туралы пікірлер орынсыз
болары анық.
2. 2 Сақтау шартының нысаны мен мерзімі
Сақтау шарты ауызша және жай жазбаша нысанда да бекітілуі мүмкін.
Жазбаша нысаны өз бетінше толтыру жолымен немесе заңнамамен көзделген
жағдайларда, сақтау құжатының барлық талап етілетін реквизиттерін сақтау
жолымен алады. Ауызша нысанда сақтаудың тұрмыстық қызмет көрсетуге деген
шарттары бекітіледі. Сондай-ақ, ауызша нысанда заттарды қысқа мерзімге
вокзалдардың, әуе жайлардың мекемелердің, кәсіпорындардың, театрлардың,
мұражайлардың стадиондардың, асханалардың және т.б. сақтау камералары мен
киім ілгіштеріне сақтаушының нөмірлерді, жетондарды және басқа да заңды деп
танылған белгілерді беруі арқылы тапсыру жүзеге асырылады. Бұған қоса
заттарды төтенше жағдайлар кезінде (өрт, су тасқыны және т.б.) сақтауға
өткізу де ауызша нысанда жүзеге асырылуы мүмкін [7, 215 б.].
Аталған жағдайларды қоспағанда сақтау шарты жазбаша нысанда жасалуға
тиіс. Егер сақтауға алынған заттар сақтаушы жүк берушіге сақтау қолхатын,
түбіртек, куәлік, сақтаушы қол қойған өзге де құжаттар беру жолымен
куәландырылған болса, шарттың жазбаша нысаны сақталған болып есептеледі.
Егер шарттың заңмен көзделген нысаны сақталса не сақтаушы шарттың
жасалу, оның орындалу фактісін дауламаса, онда сақтауға алынған зат пен
сақтаушы қайтарған заттың бірдейлігі туралы дау туған жағдайда куәгерлік
айғақтарға жол беріледі.
Заттарды төтенше жағдайлар кезіңде сақтауға өткізу, шарттың жазбаша
нысаны болмаған жағдайда сақтауға өткізілген заттардың құнына қарамастан
куәгерлік айғақтар бойынша дәлелденуі мүмкін.
Сақтауды реттейтін Азаматтық кодекстің нормаларының мағынасына сәйкес
сақтау шарты қысқа мерзімді ретінде бекітілуі мүмкін. Мерзімдік белгісі
бойынша дәл осы шарттарды бөлудің тәжірибелік маңызы бар. Бұл олардың
нысанының ерекшеліктерімен байлансты (оларды ауызша бекітуге мүмкіндік
беретіндігімен). Қандай мерзімнің қысқа болып табылатындығы көрсетілмеген
кейбір жағдайларда шарт мерзімі қалыптасқан жағдайдан айқындалуы мүмкін.
Мәселен, театрдың стадионның мұражайдың киім ілгішіне сақтауға өткізілетін
зат соларда болатын уақытқа ғана сақталады. Қысқа мерзімді шарт сол бір
немесе өзге мекеменің жұмыс тәртібіне бағдарланатын киім ілгіштің жұмыс
тәртібінің ұзақтығы бойынша анықталуы мүмкін.
Зат көлік ұйымдарының сақтау камераларына өткізілгенде сақтау мерзімі
сақтаудың тиісті ережелерімен аңықталады және бірнеше тәуліктен аспайды.
773-бабында сақтау шартын талап етілмелі мерзімге немесе мерзімін
көрсетпей бекіту мүмкіндігі туралы айтылады.
Онымен қатар жоғарыда атап өтілгендсй сақтаудың мерзімді шарттары
да бекітілуі мүмкін.
Соңғыларының мерзімі сақтаушы міндеттерінің уақыт ішіндегі шектерін
анықтайды. Басқа тұстарында ол талап етілмей немесе мерзімсіз шарт
сияқты әрекет ете алады. Тек, мерзімді шарт бойынша сақтаушы мерзімнің
аяқталу сәтіне затты қайтарудың барлық жағдайларын (мүмкіндіктерін)
қамтамасыз етуге міндетті екенін есте ұстаған жөн. Өз кезегінде жүк беруші
де құқық бұзушы рөлінде болып қалмас үшін мерзімнің аяқталу сәтінде затты
алуға тиіс.
Талап етілмелі шарттың мәнісі — жүк берушіге шартты кез келген
уақытта, шартты бұзумен сақтаушыға келтірілген шығындарды оған жүктеу
қаупінсіз, бұзу құқығы берілетіндігінде. Талап етілмелі шарт мерзімді де
мерзімсіз де сақтау шартының элементтерін қамтуы мүмкін.
Талап етілмелі шарттың бекіту сақтаушының да құқықтық жағдайын
өзгертеді. Егер зат талап етілмелі сақтауға өткізілгеи болса (шарт мерзімі
оны бекіту жағдайларынан туындайды), сақтаушы осындай жағдайлардағы заттың
әдеттегі сақталу мерзімі өтен соң жүк берушінің заттарды қайтып алуын талап
етуге қүқылы. Сақтаушы, сонымен бірге, жүк берушіге затты қабылдап алуға
жететіндей қисынды мерзім беруге міндетті.
Мерзімсіз сақтау шартының құрылымы сақтаушы мен беруші мүдделерінің
теңдігіне негізделеді. Сақтауды аяқтаудың дәл қажетті мерзімі туралы
сенімді емес жүк беруші сақтаушымен затты сақтау бойынша сақтаушы
міндетінің жоғарғы шегі формальді түрде шектелмейтіндігі туралы келісімге
келе адады. Осыған сүйене отырып, жүк беруші өзінің белгілі бір өзекті
сатып алушыны тауып әкелуі мүмкін, оның өндірістік мақсаттарда пайдалануы
мүмкін және т.с.с.
Сонымен бірге, сақтаушының мүддесіне затты шексіз сақтау кірмейді.
Соның салдарынан, талап етілмелі шарт кезінде сияқты, сол бір немесе өзге
жағдайларда кәдімгі мерзім өтіп кеткенде, сақтаушы жүк берушіге затты
қабылдап алуға жететіндей қисынды мерзім бере отырып, оны қайтып алуды
талап етуге құқылы болады.
Сақтау шарты талап етілмелі шарт ретінде анықталмаған жағдайларда, жүк
беруші де, шарт бойынша сақтаудың өзге мерзімі көзделсе де, кез келген
уақытта затты сақтаушыдан талап етуге құқылы. Бірақ жүк беруші, егер
шартпен өзгеше көзделмесе, сақтаушыға шартты мерзімінен бұзу салдарынан
келтірілген шығындарды өтеуге міндетті болады.
2. 3 Сақтау шартының пәні
Бұрын әрекет еткен заңнамада мүлікті сақтау туралы сөз болған. Яғни
сактау пәні нақтыланбаған. Қазіргі әрекет етуші заңнамада шарт пәні
ретінде заттың өзі анықталған [10, 37 б.]. Бұл шешім орынды және толық
түсіндіріле алады. Бұрынғы заңнамада мүлік пен зат түсініктерінің
арасындағы айырмашылық сірә теориялық сипатқа ие болды. Соның салдарынан
сақтау пәнін анықтау үшін мүлік терминін де қолдануға болар еді. Қазіргі
жағдайда, яғни заңнамаға сәйкес мүлік құрамы соншалықты біртектес болмаған
кезде, шарт пәнінің мұндай анықтамасы шарт түсінігін бұрмалауға алып келуі
мүмкін. Сақтау шарты өз бетінше консервативті деуге болады. Егер сатып
алу-сату, жалға алу, сыйға тарту жән өзге шарттар үшін олардың пәндері бола
алатын объектілер аясы бірден кеңейтілсе, сақтау шарты үшін ол бұрынғы
қалпын сақтап қалды [7, 218 б.].
Сақтау шартының пәні болып қозғалмалы заттар табылады. Олардың
қатарына жеке анықталған заттарды да, тектік белгілермен аңықталған
заттарды да жатқызуға болады.
Заттарды сақтауға беру бойынша шек қою (тыйым салу) конституциялық
құрылымды қорғау мақсаттарында заңмен көзделген жағдайларда белгіленуі
мүмкін. Мысалы, діни экстремизмді тудыруға бағыталған, терроризмді
(лаңкестікті) насихаттау мен соған бағдарлайтын мазмұны бар әдебиеттерді
сақтауға тыйым салу. Сол бір немесе өзге заттарды сақтауға шек қоятын басқа
да негіздерге өзге тұлғалардың адамгершілігін, денсаулығын құқықтары мен
заңды мүдделерін қамтамасыз ету, мемлекеттің қорғанысы мен қауіпсіздігін
қамтамасыз ету қажеттілігі жатқызылуы мүмкін. Қазақстан Республикасының
Есірткі құралдары, психотропты заттар, прекурсорлар мен олардың заңсыз
айналымы мен теріс пайдаланылуына қарсы әрекет ету шаралары туралы Заңының
14-бабының 1-тармағына сәйкес құралдарын, психотропты заттар мен
прекурсорларды сақтау Қазақстан Республикасының заңнамасымен белгіленген
тәртіпте осы қызмет түріне (мамандандырылған мекемелерге) берілген лицензия
негізінде арнайы жабдықталған үй-жайларда жүзеге асырылады. Сақтау бойынша
арнайы талаптар Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Дәрілік заттар
туралы Заңымен белгіленеді. Аталған заңның 18-бабының 1-тармағына сәйкес
дәрілік заттар олардың сапасының сақталуына кепілдік беретін, нормативті-
техникалық құжаттамамен анықталатын жағдайларда сақталуға тиіс.
Аталған ерекшеліктерді қоспағанда, сақтау шартының пәні ретінде өз
сипаттамасы бойынша азаматтық-құқық объектісі ретінде бағалана алатын кез
келген заттар бола алады. Олардың қатарына құжаттарды, бағалы қағаздарды,
ақшаны соның ішінде шетел валютасын жатқызуға болады. Ақша немесе бағалы
қағаздар сақтауға жеке анықталған заттар ретінде беріле алады және әдейі
соларға қатысты негізінен банктерде сейфтік сақтау туралы сөз болады.
Тектік белгілермен анықталған заттар оларды иесіздендіру туралы
сақтау шартының пәні бола алады. Басқаша айтқанда ол қалыпсыз сақталу деп
аталады.
Қозғалмайтын заттар сақтау объектісі бола алмайды. Мұндай көзқарас
азаматтық құқық теориясында даусыз болып табылады. М.И Брагинский сақтау
шартынын монографиялық зерттеуін өткізе отырып бірқатар ғалымдардың
пікірлеріне сүйенеді. Оларға Мейер, Г.Ф.Шершеневич, З.И. Шкундин,
К.А.Граве, О.С.Иоффе жатады, олардың барлығы жылжымайтын мүліктің сақтау
шартының пәні бола алмайтындығы туралы пікірді бір ауыздан қолдаған.
Осыған қатысты өз түсініктемесін З.И.Шкундин нақты тұжырымдаған: сақтау
шартының пәні, жеке белгілерден басқа оны (яғни затты) сақтаушының үй-
жайында немесе оның иелігіндегі аумақты сақтауды мүмкін ететін физикалық
қасиеттерге ие болуға тиіс. Сол себептен, жерден ажырамайтын ғимараттар,
құрылымдар, бау-бақшалар және т.б. (жылжымайтындар) сақтау пәні бола
алмайды.
О.И.Ченцова айтқандай, жылжымайтын мүлікті күзету кезінде азаматтық
құқықтың басқа институттарын қолдану мүмкін болады, оларға мыналар жатады:
1) мүлікті мамандандырылған ұйыммен күзету бойынша өтелмелі қызмет
көрсету шартын бекіту;
2) еңбек шарты немесе өтелмелі қызмет көрсету шарты бойынша күзетшіні
жалдау [10, 378 б.].
2. 4 Сақтау шартының мазмұны
Сақтаудың реалды шарты бойынша сақтаушы өзіне берілген затты, оның
сақталуын қамтамасыз ете отырып сақтауға міндеттенеді. Сақтаушы сақтауды
жүзеге асыра отырып затты қолайсыз ауа-райы, үй-жайдайы ылғалдылық сияқты
факторлардың әсерінен сақтап қалуға тиіс. Мұндай факторлар: сондай-ақ
мүлікті бүлдіруі (жоюы), оны ұрлап кетуі мүмкін адамдардың құқыққа қайшы
әрекеті де жатады. Соларға сақтаушы қарсы тұруға тиіс.
Сақтаушы міндеттерінің нақты көлемі оның тұрмыстық немесе кәсіби
сақтаушы болып табылатындығына, сақтаудың сол бір өзге жағдайлары және
сақтауға берілетін заттардың қасиетін берушімен ескертілген немесе
ескертілмегеніне байланысты болады. Шарттың ақылылығы немесе ақысыздығы
сақталушы міндеттерінің аясын анықтау үшін шешу маңызға ие болмайды,
өйткені оның барлық шығындарды кез келген жағдайда өтелетін болады, бірақ
дау туғанда, сот шарттың ақысыз сипаты кезінде сақтаудың ерекше жағдайлары
ескертілмегендікке көбірек мойынсұнуға тиіс.
Сақтаушы өзіне берілген заттардың сақталуын қамтамасыз ету үшін шартта
көзделген барлық шараларды қолдануға міндетті [5]. Осылайша, шарт сақтаушы
үшін негізгі басшылыққа алатын құжат болып табылады және дәл соның өзі жүк
берушінің сақтау бойынша қызметтерге деген мұқтаждығының іс жүзіндегі
көлемін ескеруге мүмкіндік береді.
Егер шартпен сақтаушының оларды жүргізу жөніндегі сол бір немесе өзге
шаралары (міндеттері) ескертілмесе, бірақ, дегенмен де, олар қажетті болып
табылса, онда сақтаушы орын алған жағдайға сүйене отырып оларды да
қолдануға тиіс.
Сақтаушы затты ақысыз сақтауға қабылдаған кезде және затты күту
бойынша белгілі бір әрекеттерді жасау тараптармен ескертілмеген кезде,
сақтаушы сақтауға алынған затқа өз заты сияқты қамқорлық жасауға тиіс.
Кәсіби сақтау кезінде сақтау жағдайлары шартта толық сипаттамағанда
сақтаушы тиісті іскерлік айналым дағдыларын (егер олар болса) басшылыққа
алуға тиіс. Кәсіби сақтаушыға сол бір немесе өзге заттарды сақтауға
қабылдаған кезде оның өзі дербес олардың қасиеттерін ескеріп, тиісті
шаралар қолдану жөніндегі талаптар қойылуы мүмкін. Бұған кәсіби
сақтаушының өзі біле алмайтын заттардың ерекше (тән емес) қасиеттері
кірмейді.
Барлық сақтаушылар, олардың тұрмыстық не кәсіби сақтаушылар екеніне
қарамастан, жария тәртіп ұстанымдарын сақтауға тиіс. Өйткені оларды ұстану
немесе ұстанбау заттың сақталуына әсер етуі мүмкін.
Яғни мұнда сақталуы салалық заңдармен талап етілетін әртүрлі
нормативтер туралы сөз болып отыр. Мәселен, барлық азаматтарға Қазақстан
Республикасының Төтенше жағдайлар жөніндегі Агенттік органдарының өрт,
сейсмикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге қатысты талаптарды,
кәсіпорындардағы авариялардың алдын алуға бағытталған талаптарды сақтау
қажет. Денсаулық сақтау министрлігінін санэпидемқадағалау органдары тиісті
санитарлық-эпидимиологиялық талаптарды белгілейді. Осындай талаптардың
сақталуын қамтамасыз етпеген субъектілер егер соның салдарынан заттардың
бүлінуі немесе жойылуы орын алса, бұл үшін жүк беруші алдында жауапты
болады. Сақтаушыда сол бір немесе өзге жағдайлар орын алғанда ол бұрын өзі
болған үй-жайды жөндеуден өткізеді, оны ауыстырады немесе қандай да бір
табиғи, техногендік құбылыстардың және т.б. салдарынан затты сақтау
жағдайлары өзгеретін болады, онда сақтаушы заттың сақталуын қамтамасыз ету
үшін ағымдағы шараларды қолдануға тиіс. Сақтаушы, сондай-ақ жүк берушіге
сақтау жағдайларының өзгеретіндігі туралы дереу хабарлауға және оның
жауабын күтуге міндетті, заттың жоғалу немесе бүліну қаупі туған жағдайда
сақтаушы жүк берушінің жауабын күтпестен, сақтаудың шартта көзделген әдісі
мен орнын өзгертуге міндетті.
Егер де қолданылған шараларға қарамастан, зат сақталу кезінде бүлінуге
ұшыраса немесе оның сақталуын қамтамасыз етуге мүмкіндік бермейтін және жүк
беруші тарапынан шаралар қолдануды күтуге болмайтын басқа жағдайлар
туындағанда, сақтаушы сақтау және сату бойынша өз шығындарын өтей отырып,
затты оның бір бөлігін сатуға құкылы.
Затты сақтаушы ретінде ұстау кезеңінде, ол затты пайдаланудан
тартынуға міндетті. Сақтаушының затты пайдалану мүмкіндігі сақтау мен
көзделуі мүмкін. Сақтаушыға затты пайдалану құқығын кейбір жағдайларда
сақтау үшін төленетін ақшалай төлемін алмастыратын болады. Егер бұл оның
сақталуын қамтамасыз етуге қажет болса, сақтаушы затты пайдалануға құқылы
болады. Сақтаушы өзіне сақтау үшін берілген мүліккке (затқа) заттық
құқықтарды иеленбейтін болғандықтан, сақталған заттардан алынған нәтижелер
(өсімдер) мен кірістерді меншік иесі мен өзінің арасында бөлу туралы да
мәселе туындамайды. Сақтаушы затты қайтарумен бірге сақтау уақытысында
алынған нәтижелер мен кірістерді де беруге міндетті. Шартпен басқаша
көзделуі де мүмкін, жемістермен табыстар көптеген жағдайларда егер бұл
жөнінде тараптардың келісімі болса, сақтау үшін берілетін кәдімгі сыйақыны
толықтай алмастырады сақтаушының шығындарын өтей алады [5].
Сақтаушы жалпы ереже бойынша өз міндеттерін жеке өзі атқаруға
міндетті. Егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, затты жүк
берушінің келісімінсіз үшінші тұлғаға беруге құқылы Біздің ойымызша,
сақтаушы заң бойынша сақтау жөніндегі міндетті үшінші түлғаға жүктей алатын
жағдай арестке алынған мүлікгі сақтау тәртібі мен жағдайлары туралы
жоғарыда аталған нұсқаумен көзделеді. Сот орындаушысы, мүлікті арестке
алғанда оның меншік иесі болмағандықтан сот шешімі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz