Халықаралық құқықтағы адам құқығы: ұғымы және маңызы
2024 Халықаралық құқықтағы адам құқығы: ұғымы және маңызы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 6
1 Адам және халықаралық 8
құқық ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
1.1 Адам құқығының ұғымы. 8
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Халық және азаматтық туралы 13
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Халықаралық құқықтағы босқындар мәселесі. Баспана 28
түсінігі ... ... ... .
2 Халықаралық құқықтағы адамның негізгі құқықтары және оларды жүзеге
асыру жолдары 42
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Адамның әлеуметтік-экономикалық құқықтары мен бостандықтары ... 42
2.2 Адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғау 59
тетігі ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 65
Пайдаланған дерек көздер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 68
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың маңыздылығы. Адам құқықтары мен бостандықтары тек қана
бір мемлекеттің ісі емес, бүкіл халықаралық бірлестіктің субъектісі болып
табылады. Адам құқығы облысы жөнінде жалпы танылған халықаралық нормалар
қазір ұлттық заңдарды қалыптастырудың негізі болып табылады. Сондықтан да
мемлекет ішіндегі адам құқын қорғау механизмі, халықаралық құқық
нысандарымен қамтамасыз етілуімен тығыз байланысты. Адам құқығын қорғау
жөнінде нормалар қабылдаған халықаралық ұйымдар, адам құқығының бұзылмауына
жол бермеуге нақты механизмдер қарастырды. Егер мемлекет ішінде құқықтық
көмек құралдары болмаған жағдайда, халықаралық құқық көзқарасы бойынша,
әрбір адам өзінің мемлекетінің халықаралық шарттары бойынша, адам құқығы
мен бостандығын қорғау мемлекетаралық органдарынан көмек алуға болады. Адам
құқықтары мен бостандықтары конституциялық құрылысты қорғау жайында,
қоғамдық тәртіпті сақтауда, адам құқықтары мен бостандықтарын, адам
денсаулығы мен ар абыройын қорғау негізінде заңда көрсетілген жағдайда ғана
шектеледі. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын саяси ниетпен шектеуге
жол берілмейді.
Қоғамның демократиялық деңгейі, тек қана Конституцияда жарияланған қандай
да бір құқықтар мен бостандықтардан көрінбейді, сонымен қатар қандай
деңгейде азаматтар сол құқықтар мен бостандықтарды пайдалана алуында.
Өкінішке орай, зейнеткерлердің, кәмелетке жасы толмаған балалардың, тағы
сол сияқты халықтың қорғаусыз қабатының қазіргі жағдайлары қиын. Әскерге
шұғыл шақыру, әскери қызметкерлердің қорғау жүйесі дұрыс қамтамасыз
етілмеген. Мектепке дейінгі балалар мекемелерінің жабылуы, мектептер,
ауруханалардың және мәдени объектілердің қысқартулары, адамдардың дұрыс
білім алу, дем алуға, емделуге мүмкіндіктерін шектеп тастады.
Көбінесе қазіргі кезде іс-тәжірибеде қылмыстық іс жүргізуде адам
құқықтары мен бостандықтарының көп бұзылуының оқиғалары кездеседі. Адам ар
абыройын қорлайтындай негізсіз ұстау, қамау оқиғалары аз емес. Адам құқық
саласындағы әрекет ететін заңдарды білген жағдайда азамат өзінің
Конституциялық құқықтарын қорғауға мүмкіндік алады.
Негізгі заңда көрсетілген Конституциялық қағидаларды өмірдің іс-
тәжірибесіне араластыру үшін, республиканың әр азаматы өзінің құқықтары мен
бостандықтарын қорғауда құқықтық көмек алуға, қосымша құқықтық механизмдер
құру қажет. Қажетті түрде адам құқықтары мен бостандықтарына кепілдік
беретін заңдардың жедел түрдегі билік басындағы саяси күштеріне тәуелсіз
әрекет етуін қамтамасыз ету қажет.
Адамдардың әрбір ұрпағы өздерінің ұлы қазыналарын, яғни құқықтары мен
бостандықтарын әрқашанда белсенді түрде қорғап, сендіру керек. Республикада
адам әдет-ғұрпын, құқықтары мен бостандықтарын бағалау әлі де жеткіліксіз.
Сондықтан да адам құқықтарын ұлы қазына ретінде тек қана сөз жүзінде ғана
емес, іс жүзінде басшылыққа алуға әлі көп уақыт керек.
Осы дипломдық жұмысты таңдап алғандағы негізгі мақсатым, халықаралық
құқықтағы адам құқығына терең үңіле отырып, қазіргі кезеңдегі айтулы
келеңсіздіктер мен олқылықтардың орнын алу жолдарын қарастыра отырып, осы
құқықтар мен бостандықтарды қорғауды жүйелі түрде ұйымдастыру үшін қандай
мәселелер шешілуі керек екендігін талдау.
Зерттеудің міндеті. Белгіленген мақсаттан шыға отырып, мына төмендегідей
міндеттер туындайды:
- адам құқығының ұғымын ашу;
- халық және азаматтық туралы түсініктің мазмұнын ашу;
- халықаралық құқықтағы босқындар мәселесімен толық танысу;
- халықаралық құқықтағы адамның негізгі құқықтары және оларды жүзеге асыру
жолдары ережелерін игеру.
Зерттеудің әдістері қоғамдық ғылымдарға ортақ жалпы және арнайы танымдық
әдістер жүйесі: диалектикалық, функционалды талдау, жүйелеу, синтездеу және
т.б. әдістер басшылыққа алынды.
Ғылыми зерттеудің құрылымы кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан және
пайдаланған дерек көздер тізімінен тұрады.
Зерттеу жұмысын жазу барысында отандық ғалымдар Ж.О.Құлжабаеваның,
М.А.Сарсембаевтың, Ғ.Сапарғалиевтың, Е.А.Лукашеваның, А.А.Мишиннің және
т.б. ғылыми жұмыстардағы теориялық тұжырымдары негізге алынды.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы Қазақстандағы заң жоғары оқу
орындарындағы юриспруденция мамандығы бойынша мамандарды дайындауды
қамтамасыз ететін оқу пәні ретінде, дәрістер жүргізуде, семинар сабақтарын
өткізуде қолданылуға ұсынылады.
1 Адам және халықаралық құқық
1.1 Адам құқығының ұғымы
Заң адам құқығын, оларды пайдаланушы жеке тұлғаны мемлекеттің теріс
пайдалануынан қорғауы тиіс деген қағида 1690 жылы Джон Локктың "Басқару
туралы екі трактаты" еңбегінде алғаш рет шыққан.
Джон Локк заттардың табиғи тәртібіне байланысты бірінші орында мемлекет
құқығы емес, адам құқығы тұруы тиіс деп ойлаған. Өз еңбегінде Джон Локк
ағылшындарға билікті сыйлаушы кезең 1688 жылғы Революция нәтижесінде пайда
болған құқықты көтерді. Ұлы Британияның жазылмаған Конституциясы нақты
басымдылығын, француз саясаткер философы Монтескье 1748 жылғы "Заңдар жаны
туралы" шығармашылығында өзара заңшығарушы, атқарушы және сот билігі
тармақтары құзіреттерінің айрықша бөлінуін анықтады және түсіндіріп берді.
1762 жылы Жан Жак Руссо адам құқығының революциялық қабілетін айтты: "Адам
тәуелсіз болып туылады, бірақ бүкіл жерде шынжырмен байлаулы". Кейінірек
Америкада, бүкіл Еуропада демократиялық революциялар басталды. 1776 жылы 4
шілдеде Филодельфияда Американың тәуелсіздік Декларациясы қабылданды. Томас
Джефферсонның бұл құжатында Дж.Локк, Монтескье және Руссоның интеллектуалды
ықпалы көрінеді. Адам құқығының оларды өкіметтің қорғау міндетін
салтанатты қабылдап, хабарлап, он үш Америка Құрама Штаттарының делегаттары
жариялады:
- біз өз айқындылық ақиқаты деп ойлаймыз. Бүкіл адамдар тең жаратылған
және жаратушы мен бөлінбейтін құқықтар берілген, соның ішінде бостандық,
өмір сүру және бақытқа ұмтылу құқығы кіреді;
- осы құқықтары қамтамасыз ету үшін адамдар үкімет құрады, әділетті
үкімет басқарылатындардың келісіміне негізделеді;
- егер қандай да бір мемлекет құрылымы осы құқықтарды бұзса, онда халық
оны өзгертуге немесе қысқартуғажәне жаңа құрылым орнатуға құқылы. Олар
халықтың игілік іс-әрекеттерін және қауіпсіздігін өте жақсы қамтамасыз
ететін қағидаларға негізделуге тиіс. Саяси қатынаста XVIII ғасырдың соңғы
он жылдығы адам құқықтарын бекітуде қолайлы уақыт болды. Бастилияның
құлауынан кейін бірнеше апта өткен соң, 1789 жылы 27 тамызда халық жиналысы
Лафайеттің құжаттар жобасы адам және азамат Декларациясы ретінде
қабылданды. Көбі, оның ой-желісі философ Руссоның және Филадельфиялық
тәжірибенің жалғастырушысы ретінде танылды.
Француз Декларациясы "жоғарғы тәңір алдында және оның игілік еркімен
төмендегідей адам және азамат құқықтарын" растады және жариялады [1].
Адамдар тәуелсіз және тең құқылы болып туылады және қалады.
1 Қоғамдық өзгешеліктер тек қоғам қажеттіліктерінің пайдасын ойлау
негізінде ғана жүргізіледі.
2 Бүкіл саяси бірлестіктердің мақсаты табиғи және бөлінбейтін адам
құқықтарын қамтамасыз ету. Мұндай бостандық, жеке меншік, қауіпсіздік және
езгілікке қарсылық.
3 Егеменділіктің қайнар көзі халыққа тікелей байланысы бар. Ешқандай да
корпорация, бірде-бір жеке дара осы қайнар көзден шықпайтын билікті иемдене
алмайды.
4 Бостандық басқаға зиян келтірмейтін бүкіл нәрсе істеуге мүмкіндік
беруден тұрады. Сондықтан да адамның табиғи құқықтарын жүзеге асыру
шекарасы басқа да қоғам мүшелерінің дәл сол құқықтарды пайдалануды
қамтамасыз ететінділігі. Шекараларды тек заңмен ғана анықтауы мүмкін.
5 Заң тек қоғамға қауіпті әрекеттерге тиым салады. Заңмен тиым салынбаған
нәрсенің бүкілі рұқсат етіледі және заңмен рұқсат етілмеген әрекетке ешкім
де мәжбүрленуі тиісті емес.
6 Заң - жалпы ерікті білдіруші. Бүкіл азаматтар оның құрылуына тікелей
немесе өздерінің өкілдері арқылы қатысуға құқылы. Ол барлығы үшін, өзінің
қорғаушылығын көрсеткенде не жазылғанда тең болуы тиіс.
7 Ешкім де айыпталуға, қамауға немесе тұтқынға тартылмай, егер заңмен
көрсетілген және заңда жазылған тәртібін сақталу жағдайымен жүзеге
асырылмаса. Сондай заңсыз бұйрықта шығарған, жүзеге асырған оны орындау
туралы бұйрық берген кімді-кім жазаланады, бірақ заң күшіне сәйкес
шақырылған немесе ұсталған әр азамат сөзсіз бағынуы керек, қарсылық
көрсеткен жағдайда ол жауаптылыққа тартылады.
8 Заң тек дәлме-дәл даусыз қажетті жазаларды орнатады. Заң күшін тиісті
қолдану шығарылғанға және жарияланғанға дейін құқық бұзушылық жүзеге
асырылса жазаланбайды.
9 Әр адамның кінәліліге белгілі болғанға дейін кінәсіз деп болжаланады.
10 Ешкім де өз пікірін білдіруде ыңғайсызданбауы керек, діни пікірдің
өзінде де, өйткені мұның сипаты заңмен белгіленген қоғамдық тәртіпті
бұзбайды.
11 Ойларын және пікірлерін тәуелсіз білдіруі адамның қымбат бағалы
құқығының бірі.
12 Адам және азаматтар құқығын қамтамасыз ету қарулы күштерді пайдалануды
керек етеді.
13 Қарулы күштерді және әкімшіліктерді қаржымен қамтамасыз ету үшін жалпы
алымда қажет, ол бүкіл азаматтардың жағдайына байланысты бөлінуі керек.
14 Барлық азаматтардың өздеріне өкілдері арқылы мемлекеттік алымдардың
қажеттілігін белгілеуге, оны алуға әркім келісім беруге, оның шығындалуын
бақылауға және ол бөліктің мөлшерін, негізін алу тәртібін және ұзақтығын
анықтауға құқықтары бар.
15 Қоғам әр лауазымды тұлғадан оған сеніп тапсырған басқару саласына
байланысты есеп беруді талап етуді құқылы.
16 Құқықтық пайдалануды қамтамасыз ету және билікті бөлу жүргізілмеген әр
қоғам конституциясына ие болмайды.
17 Меншік қасиетті әрі қол сұғылмайтын құқық болғандықтан, алдын-ала және
әділетті түрде орнын толтыру шартымен тек заңмен белгіленген, қоғамға аса
қажетті реттерден басқа кезде ешкімді де ол құқығынан айыруға болмайды.
Өздері мойындаған және жариялап отырған бастамалар негізінде Франция
Конституциясын бекіте отырып Ұлттық жиналыс құқықтардың теңдігі мен
еркінділігіне зиян келтіретін, бекітулердің күшін жояды. Американың
Тәуелсіздік Декларациясы, Францияның адам және азамат құқық Декларациясы
XVIII ғасырдың интеллектуалдық және құжаттық негізін құрады және кейінгі
екі ғасырда адам құқықтарын қорғау заңдылықтарын жүзеге асырды. Қазіргі
таңда адам құқықтарының конституциялық кепілі кең ауқымда тараған. Бір
зерттеудің көрсетуі бойынша, адам құқығын және негізгі бостандықтарын 1788
жылдан 1948 жылдар аралығында қабылданған Ұлттық Констиитуцияның 82 пайызы
1949 жылдан 1975 жылдар аралығында қабылданған ұлттық конституциялардың 93
пайызы ескірілген. Бүгінгі таңда адам құқықтарын қорғау қағидасы жүзден аса
ұлттық конституцияларда бекітілген [2].
1789 жылғы француздық "адам және азамат құқығы" декларациясынан кейін
көптеген ел конституцияларында осы екі субъектілердің құқықтық жағдайына
байланысты нормалар пайда бола бастады.
Адам құқығы - бұл тұлғаға тумасынан берілетін одан бөлінбейтін құқықтар.
Бодандық және тәуелділіктен құтылу үшін буржуазиялық революционерлер
монархтан және шіркеуден олардың негізгі құқықтарын мойындауды талап етті.
Ал қазіргі уақытта мұндай талаптар тоталитарлық және авторитарлық
мемлекеттерде қойылып отыр.
Адамнан бөлінбейтін, аластатылмайтын құқықтар қатарына әдетте - өмір
сүруге құқық, бостандыққа құқық, меншікке құқық, отбасылық құпияға құқық
және тағы басқа құқықтар жатады. Соңғы жылдары бұлардың қатарына кейбір
"үшінші" және "төртінші" ұрпақ қосылып жүр. Мысалы, мәдениет жетістіктерін
қолдану құқығы, таза қоршаған ортада өмір сүруге құқығы және т.б. құқықтар.
Бұл құқықтарды мемлекет өз актілерімен және өз әрекеттерімен бере де, ала
да алмайды деп есептеледі.
Азамат құқығы керісінше тұлғаның белгілі бір мемлекетке саяси
қауымдастыққа жатуына байланысты болады. Саяси қауымдастықтың мүшесі
ретіндегі азаматтың құқықтары мемлекеттің актілері және әрекеттері арқылы
қамтамасыз етіледі және беріледі. Мысалы, оларға сайлау құқығы, саяси
партияға бірігу құқығы және тағы басқа құқықтар жатады. Тағы осы топқа
кейбір әлеуметтік-экономикалық құқықтарды кіргізуге болады. Олар тегін
білім алу құқығы, тегін медициналық білім алу құқығы және т.б. құқықтар.
Бұл құқықтар азаматтарға мемлекеттердің материалдық мүмкіндеріне, сол
елдегі демократияның даму деңгейіне елдегі әдет-ғұрыпқа байланысты
беріледі.
Адам құқығы мен азамат құқығының арасында бір бекіп қалған шекара жоқ.
Олардың болуы тек жалпы теориялық деңгейде жүргізіледі. Екеуі де
Конституцияда жазылып мемлекетпен және оның органдарымен қамтамасыз етілуге
тиіс. Азамат және адам құқығын айыру қалыптаспаған тоталитарлы-социализм
мемлекеттерінде құқықтары басқаша болуы орныққан. Ондай елдерде азамат
құқығы мен еңбекші құқығы деп бөлуге қалыптасқан. Кейбір елдердің
Конституцияларында белгілі әлеуметтік-экономикалық құқықтар тек
еңбекшілерге ғана беріледі.
Адам құқықтары туралы халықаралық құқықтың негізгі қағидалық нормалары
дүние жүзіндегі көп елдермен мойындалып, қабылданғанымен тұлғаның қоғамдағы
нақты жағдайы сол елдегі құқықтық жүйеге байланысты болады.
Демократиялық құқықтық жүйе жағдайында адам мен азамат құқығының, қоғам
мен мемлекеттен тұлғаның жоғары тұруынан туындайтын жеке көзқарас
қалыптасқан. Мұндай жүйеде саяси және жеке құқықтар мен бостандықтарға көп
көңіл бөліп әлеуметтік-экономикалық құқықтарға көп көңіл бөлмейді. Бірақ
қазіргі уақыттағы жаңа конституцияларда (Бразилия, Италия, Перу және т.б.)
әлеуметтік-экономикалық құқықтар аумағы әжептәуір кеңейтілген, кейбір
конституцияларда мысалы, Үндістанда мұндай құқықтар үкімет әрекетін
бағыттаушы ретінде қарастырылады, ал басқаларында, мысалы, Америка Құрама
Штатында көптеген әлеуметтік-экономикалық құқықтар туралы мүлдем
айтылмайды. Оларды соттық талаптар, шешімдер арқылы қорғау мүмкін емес
болғандықтан, олар нағыз мағынасында құқық деп қарастырылмайды.
Адам құқығы туралы социалистік тұжырымдама ұжымдық қағидалардан бастау
алады. Бұл тұжырымдама бойынша мемлекет, қоғам, ұжым адамнан жоғары тұрады.
Бұл тұжырымдама қолдаушыларының айтуына қарағанда адам қоғамда өмір сүреді
және одан бос болу мағынасыз, мүмкін емес, сондықтан адамның әсіресе
азаматтың құқықтары тек қауымдастықта жүзеге асырылып мемлекетпен
қамтамасыз етіледі. Айтылған тұжырымдама бойынша адамға құқықтар мен
бостандықтар тек мемлекетпен ғана беріледі, ал табиғи құқықтар негізінде
мүлдем мойындалмайды. Социалистік тұжырымдама керісінше адамның әлеуметтік-
экономикалық құқықтарына көп көңіл бөледі.
Мұсылмандық құқықтық жүйеде адам құқығына деген көзқарас тұлғаның діни-
нанымына, жынысына байланысты болады. Мұсылмандардың мұсылман еместердің
алдында артықшылықтары болады. Оларға берілген құқықтар көлемі көп болады.
Мысалы, 1973 жылғы қабылданған Сирия Конституциясы бойынша ел Президенті
тек мұсылман адамы ғана бола алады [3]. Классикалық мұсылман құқығы бойынша
ер адам әйел адамға қарағанда жоғары тұрады. Мысалы, кейбір елдерде
әйелдерге сайлау құқығы берілмеген, әйел мұрагерлер ерлер алатын мұраның
жартысын ғана алады. Иранның 1979 жылдан бастап тәжірибелік түрде
пайдаланып 1996 жылы күшіне енген Қылмыстық Кодексі бойынша әйел адам
қоғамдық жерлерде бет пердесіз көрінсе, онда ол 74 қамшы соққысымен
жазаланып отыруы мүмкін, күйеуіне сенім сақтамағаны үшін оны таспен
соққылап тастауы мүмкін. Бірақ, ол үшін үш куәгердің болуы қажет.
Мұсылмандық құқықта адам құқықтары көп тоқталмай, оның Алла Тағаланың
алдында мұсылмандар қауымы алдындағы міндеттеріне ерекше көп көңіл
бөлінеді.
Классикалық мұсылман құқығында әйел адамдарға да кейбір кепілдіктер
беріледі. Мысалы, ерлі-зайыптылар ажырасқанда күйеуі балаларын қамтамасыз
етуге міндетті болады. Сонымен қоса классикалық мұсылман құқығы бойынша ол
тек мұсылман адамдары арасында ғана қолданылады. Классикалық мұсылман
құқығы бұрынғы күйінде кейбір елдерде ғана сақталған. Қазіргі уақытта көп
елдерде оларға жалпы азаматтық нормалар мен қағидалар, халықаралық құқық
әсерінің астына түсіп өзгерістерге ұшырады. Бірақ барлық мұсылмандық
елдерде заңшығарушылықтың қайнар көзі болып шариғат есептеледі.
Кәдімгі құқықтық жүйеде тұлғаның құқықтық мәртебесі оның белгілі бір
тайпа, руға тиістілігіне байланысты. Кәдімгі құқық нормалары тайпа
ақсақалдарының естерінде сақталып тек өз тайпаларының мүшелеріне тарады
[4]. Құқық зерттеушілердің айтуына қарағанда тұлғаға берілген құқықтар мен
бостандықтарды ол тек қана өз тайпасында ғана жүзеге асыра алады.
Адам бір тайпаның бөлігі ретінде қарастырылады, ол адам тайпадан тыс өмір
сүре алмайды.
Адам құқықтары мен бостандықтары - дүние жүзілік қауымдастық игерген,
мойындаған және тиісті халықаралық құқықтық актілерде бекітілген және
заңдық жағынан қамтамасыз етілген әрбір адамның құқығы ретінде мойындалған,
ешкім де еркін шектеп немесе тиым сала алмайды. Адам өзінің табиғи құқығы
мен бостандығының қайнар көзі, сондықтан да олар шектелмеуі тиіс. Қазақстан
Республикасы адам құқығы мен бостандығын қай елдің азаматтығы екендігіне
қарамастан мойындайды, кепілдік береді әрі қорғайды. Адам құқығы оның
міндетімен байланысты. Сондықтан олардың жүзеге асырылуы нақтылы жағдайға
қатысты адамға берілген құқық оның мүмкін болған мінез-құлық түрі мен
өлшемінен сипат алады. Адам бостандықтары ешқандай жағдайларға байланысты
болмайды. Ол оның еркінің нәтижесі.
Адам мен азаматтардың құқықтары тепе-тең емес, Республика азаматтарының
құқықтары мен бостандықтары Қазақстан мемлекеті мойындайтын әрі кепілдік
беретін өз азаматтарының белгілі мінез-құлқының заңдық мүмкіндіктерін
білдіреді. Адам құқықтары мен бостандықтары және азамат құқықтары мен
бостандықтары өзара байланысты болғанмен, дәл келмейді.
Біріншісі, бастаушы және жан-жақты категория, ал екіншісі, қоғам мен
мемлекеттік даму деңгейін көрсетеді. Алайда, кез-келген жағдайда құқықтар
мен бостандықтар атауы Қазақстан Республикасының Конститиуциясының басты
категориясына жатады. Адамды қазақстандық қоғамның ең қымбат қазынасы
ретінде бекітуге бағытталған. Адам және азаматтар құқықтары мен
бостандықтары серпінді түрде кеңейе түсуде. Өркениетті мемлекеттердегі адам
мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтары толық көлемде Республика
Конституциясында бекітілген [5].
1.2 Халық және азаматтық туралы түсінік
Кез келген мемлекеттегі халықтардың құқықтық жағдайы оның ішкі заңдарымен
айқындалады. Бұдан мемлекеттердің осы саладағы ынтымақтасу мүмкіндіктері
мен мүдделілігі болмай қалады деген ой тумауы керек.
Кез келген мемлекеттің халқы нақты кезеңде қандай да бір мемлекеттің
аумағында өмір сүріп жатқан индивидтердің жиынтығын көрсетеді. Халықтың
құрамы, әдетте, өзінің азаматтарынан, шетел азаматтарынан және азаматтығы
жоқ адамдардан құралады. Сондай-ақ, аралас мәртебесі бар халықтар санаты
да болуы мүмкін, яғни олар екі азаматтығы бар адамдар болып табылады. Тар
мағынадағы халық ұғымынан басқа, кейде бұл сөзді кең мағынада талдау да
кездесіп қалады, атап айтқанда, жер жүзіндегі барлық тұрғындарды халық деп
атайды.
Халықаралық құқықта азаматтық мәселелерін реттейтін шарттық және әдет-
ғұрыптық нормалар жүйесі бар. Мысалы, оларға азаматтық мәселелері жөніндегі
халықаралық-құқықтық нормалар, шетелдіктердің, қос азаматтығы бар
адамдардың (бипатридтердің), азаматтығы жоқ адамдардың мәртебесін айқындау
жатқызылады. Халықаралық-құқықтық реттеу мәселелерінде адам құқықтары
жөніндегі ынтымақтастық проблемалары мен перспективаларына айрықша орын
беріледі. Мұнан өзге, халықаралық құқықтағы болып жатқан барлық өзгерістер
тікелей немесе жанама түрде болсын, халықтар мәселесіне ықпалын тигізіп
отырады. Мәселен, мемлекет қылмыстылықпен күрес жүргізудегі ынтымақтастық
мәселелерінеде өз әрекеттерін үйлестіру кезінде бір мезгілде қылмыскерді
бір-біріне беру туралы мәселені де шешіп отырады. Егер мемлекет ғарыштық
зерттеу саласында ынтымақтастық жүргізсе, онда ғарыш кемесі экипажының
апат, бақытсыздық немесе мәжбүрлі түрде қону жағдайларына көмектесудің
құқықтық проблемалары туындайды. Мемлекеттер, өкінішке қарай қарулы жанжал
жағдайында болса, онда соғыс құрбандарын қорғау мәселесіекі жақты келісе
отырып, шешіледі. Соғысушы елдермен шекаралас мемлекеттер үшін босқындарды
баспанамен, азық-түлікпен, киім-кешекпен қамтамасыз ету мәселелері
туындайды. Халықаралық-құқықтық нормалардың мемлекет халқының жағдайына
жанама әсер етуі әр түрлі болатыны сөзсіз, осыған орай халықаралық
құқықтағы сапалық өзгерістердің ішкі заңдарға әсер дәрежесі мен сапасы да
артып келеді.
Сонымен, халықаралық құқцықта жеке мемлекеттер халқының жағдайына
халықаралық құқықтың ықпал етуінің екі бағыты байқалуда.
Бірінші бағыт, жалпы сипаттағы ықпал етумен сипатталады. Ол халықтың
қандай да бір бөлігінің халықаралық құқықтың әсер ету объектісі болмаған
кездерінде орын алады. Бірақ, осылай болғанымен, халықаралық стандарттар
мемлекеттердің халықтың қандай да бір бөлігінің құқықтық жағдайын
өзгертуіне қозғау салады. Мысалы, Еуропалық Кеңеске мүше болудың бір шарты
ретінде ұлттық қылмыстық заңдардан өлім жазасын алып тастау талабы
қойылған. Мәселен, халықаралық құқықтың көпшілік таныған қағидалар жүйесі
халықтың құқықтық жағдайын өзгертпейді. Бірақ бұл қағидалар олардың
азаматтық құқық қабілеттілігінің мазмұнына әсерін тигізетіні талас тудыра
қоймас. Адамның құқықтары мен негізгі бостандықтарын құрметтеу қағидасы
адамның жеке тұлға ретінде еркін дамуы үшін құқықтық жағдайларды барынша
қалыптастыруды қамтамасыз етеді. Мемлекеттер өздерінің саяси және
экономикалық қызметінде осы қағидаларды басшылыққа алуға міндетті. Олар
азаматтық, саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар мен
бостандықтарды Біріккен Ұлттар Ұйымының жарғылық ережелеріне, адам
құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясына, адам құқықтары туралы
пактілерге және өзге де актілерге сәйкес тиімді жүзеге асыруды қолдауға
және дамытуға міндетті. Аумақтарында ұлттық және басқа да азшылықтар бар
мемлекеттер осындай топқа жататын тұлғалардың заң алдындағы бірдейлік
құқығын құрметтеуге және оларға адамның құқықтары мен негізгі
бостандықтарын іс жүзінде пайдалануға толық мүмкіндік беруі тиіс.
Екінші бағыт – халықаралық құқық нормаларының халықтың жағдайына нақты
ықпал етуі. Бұл ықпал ету мақсатты сипатта болады. Мұндай нормалар
мемлекеттерге халықтың белгілі бір санаттарына қандай да бір құқықтар
немесе міндеттер беру құқығын немесе міндетін жүктейді. Мысалы, Бала құқығы
туралы 1989 ж. конвенция балаларды қорғау мәселелеріндегі халықаралық
стандарттарды белгілейді. Осыған орай, кез келген мемлекет отбасы құқығының
ұлттық нормаларын конвенциялық нормаларға сәйкес толықтарып, түзетеді.
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы-мемлекеттер азаматтарының
азаматтық алуын жеңілдету тәртібі туралы 1996 ж. конвенция оның
қатысушыларына азаматтық алудың жеңілдетілген, бірыңғай тәртібін қамтамасыз
етеді.
Сонымен, осы заманғы халықаралық құқық өз табиғаты бойынша мемлекетаралық
құқық бола отырып, бара-бара және кең көлемде халықтардың құқықтық жағдайын
және жалпы азаматтық құндылықтарды қорғап келеді. Адам құқықтары мен
негізгі бостандықтарын құрметтеу қағидасы халықаралық құқықта шарттық және
әдет-ғұрыптық нормалардың тұтастай жүйесін өмірге келтірді. Халықаралық
құқықтың халықтар мәртебесіне қатысы бар жаңа қағидалары мен институттары
да пайда болуда. Адам құқықтары осы заманғы халықаралық құқықтың арнаулы
саласын құрайды деп айтуға толық негіз бар және ол күннен-күнге дамып,
жетіліп келеді.
Азаматтық мәселелері осы заманғы халықаралық құқықта үлкен маңызға ие.
Азаматтық деп жеке тұлғаның мемлекетпен тұрақты саяси-құқықтық байланысын
айтады, ол мемлекетке қатысты белгілі бір құқықтар мен міндеттерге ие
болумен, сондай-ақ мемлекеттің жеке адамға қатысты құқықтары мен
міндеттерімен сипатталады. Азаматтық, ең алдымен әрбір мемлекеттің ішкі
құқығының институты болып табылады. Сонымен бірге, бұл халықаралық жария
құқықтың да институты. Азаматтық мәселелері ХХ ғ. басында-ақ, ұлттық
заңдардың толық монополиясына айналған еді. ХХ ғ. аяғына таман азаматтық
мәселелердің көпшілік бөлігі халықаралық құқық нормаларымен қамтамасыз
етіле бастады. Мысалы, конвенциялық нормаларда мемлекеттер азаматтықты
бекітудің келісілген, икемді тәртібін белгілейді. Азаматтықты қабылдау
шарты мен рәсімі мемлекеттің дербес құқықтық саласына жататына қарамастан,
бірыңғай (бір ізге салынған) ережелер бар, оған сәйкес, мемлекеттер белгілі
бір ережелерді ұстанады.
Азаматтылық тұлғаға экономикалық саяси, мәдениет және басқа да қоғамдық
қызметтер саласына белсенді қатысуға рұқсат етеді. Сонымен қатар азаматтар
мемлекет тәуелділігінде. Мемлекет өз азаматы қайда жүргеніне қарамастан,
шетел мемлекетінде жүрсе де өз азаматтарынан міндеттерін орындауды талап
ете алады.
Негізінде мемлекеттік билікті атқарғанда тек халықтар көпшілік сол елдің
азаматтары арасында үздіксіз және тұрақты заңдылық қатынаста міндетті
жағдай болуы керек [6].
Мемлекеттік тәуелсіздік пен азаматтық арасындағы байланыс болып кез-
келген мемлекет өз азаматының шеңберін және азмататтылығын берудің
жағдайлары мен тәртіптерін өз анықтауы. Біріккен Ұлттар Ұйымы халықаралық
құқықтық нормалармен мойындалған, сонымен бірге 1930 жылы Гаага
конференциясында қабылданған жан-жақты конвенция.
Сондай-ақ, егемендік дегенді еске алуымыз қажет. Егемендік - бұл
мемлекеттік билік ішінен және мемлекеттің аумағының сыртынан тәуелсіз,
азаматтарды біріктіретін біртұтас әлеуметтік, қауымдастық - халық [7].
Басқа жағынан, егер мемлекет болмаса, нақты айтсақ, толық қызмет істейтін
мемлекеттік билік болмаса, азаматтылықтың мағынасы болмайды. Бұдан мынадай
қорытынды жасауға болады: азмататтылық және егеменді мемлекет билігі өзара
тығыз байланыста болатын немесе - өзара тәуелді қоғамдық құбылыстар.
Сонымен қоса азаматтылыққа байланысты халықаралық шарт жасасу кезінде
мемлекеттер өз егемендігін жүзеге асырады.
Ішкі мемлекеттегі азаматтылық сұрақтарын тәуелсіз шешуде мемлекет өз
еркін дүниежүзілікте жалпы мойындаған нормаларды және халықаралық құқықтық
қағидаларды, ең алдымен адам құқығын сақтауды келістіруге тырысады.
Азаматтылық бұл жеке тұлғаның бір мемлекет пен тұрақты саяси құқықтық
байланысы, сол мемлекетке байланысты анықталған көлемде құқықтар мен
міндеттерге ие болу және сол елдің билігіне бағыну.
Мұнда түсінікті 1991 жылғы 20 желтоқсан айындағы Қазақстан
Республикасының азаматтығы туралы Заңы береді. Жоғарыда айтылғандарды
қорытындыласақ, жалпы әлем тәжірибесіндегі азаматтылық сұрақтарға
байланысты, құқықтық реттеудің жалпы тенденциялық дамуына байланысты,
кейбір мемлекеттердің азаматтылық туралы заңшығарушылығының салыстырмалы
құқықтық талдау өткізсек.
Шет елдердің азаматтық туралы заңдарының ерекшеліктерін анық ашу үшін
азаматтылықты алу және тоқтату жағдайларын бөліп қарастыру қажет. Бұған
қоса шетел заң шығарушылығында қазіргі таңда "азаматтылық" терминімен
бірге "бағыныштылық" термині қолданылатынын ескеруіміз керек.
"Бағыныштылық" термині монархиялық басқару үлгісіндегі елдердің заңына тән
қасиет болып табылады. Мысалға, 1978 жылғы 6 сәуірдегі Дат бағыныштылығы
туралы заңы.
Сонда да, азаматтылық республикалық басқару үлгісіне ғана тән қасиет, ал
бағыныштылық монархиялық басқару үлгісіне жатады деу қателік болады.
Бағыныштылық азаматтылықтың ескірген синонимі және ол тек кейбір
монархиялық елдерге тән [8].
Жоғарыда айтылғанға қоса, шет мемлекеттерде азаматтылық сұрағын,
әкімшілік немесе сот органдарының шешуін ескергеніміз жөн. Мысалы,
Ұлыбританияда, Чехияда, Словакияда азаматтылықты алу не жою сұрақтарын Ішкі
істер министрінің өкілдігіне берілген. Францияда азаматтықты алу қайта
қалпына келтіру және жою туралы декреттері Әділет министрінің баяндамасымен
үкімет қабылдайды. Ал Түркияда Ішкі істер Министрінің баяндамасымен бұл
сұрақтарды үкімет қарайды. Ал, Америка Құрама Штаттарында азаматтылықты
беру оны жою және натурализацияны жоққа шығару құқығын тек аймақтық соттар
иеленеді.
Азаматтылық алу әдістері.
Шетелдерде азаматтылық тумасынан, натурализация жолымен халықаралық
шарттар негізінде және жиі қалпына келтіру, арыз беру арқылы алуға болады.
Көрсетілген азаматтылықты алу әдістерінің ішінде көбіне тумасынан алу кең
тараған. Өйткені, көптеген адамдар азаматтылықты тумасынан алып, оны өмір
бойы сақтайды. Азаматтылықты тумасынан алу: көптеген елдердің заң
шығарушылық актілерінде азамаматтылықты тумасынан алу екі қағида негізінде
бекітілген қандық құқ және жерлік құқ.
Қандық құқық қағидасына сәйкес, тұлғаның азаматтылығы әке-шешесіне
байланысты, туылған жеріне байланысты болмайды. Қазіргі таңда бұл қағидаға
Иордания, Ауғанстан; Сирия және кейбір араб мемлекеттері сүйенеді. Оған
қоса Еуропаның, Австрияның, Норвегияның, Италияның, Финляндия мемлекеттері
сүйенеді.
Жерлік құқық қағидасын ұстантаны елдер тұлғаның азаматтылығын анықтау
кезінде ең бірінші оның туылған жеріне көңіл бөледі. Бұл қағидаға 20-дан
астам мемлекеттердің көбінесе Латын Америка елдерінің заң щығарушысы
сүйенеді. Мысалға, мексика Конституциясының 30-бабына сәйкес Мексиканың
тумасынан азаматы деп Республика территориясында туылған тұлға саналады,
әке-шешесінің азаматтылығынсыз [9].
Үшінші мемлекетердің көбі жоғарыдағы екі қағиданы да ұстанады. Мұнда бір
қағида басым болып, екінші қағида қосымша түрге ие болады. Жоғарыда аталған
қағидаларды таңдау немесе басымдылығын басты негізде демографиялық
облыстағы саяси және басқа да себептерге байланысты мемлекет саясаты
белгілейді [10]. Жоғарыдағы дәлелдеме ретінде Наполеонның басып алу
саясатының мән-жайларын айтуға болады. 1925 жылдың өзінде осыған орай
азаматтылық мәселелерін зерттеуші Кишкин С.С. былай деп жазған: 1804 жылы
Франция өзінің азаматтылық Кодексін дайындау кезінде қай қағида қандық
немесе жерлік француз азаматтылығын алудың негізін белгілейтін болады деген
мәселеге байланысты түсінбеушіліктер туды. Наполеон жерлік қағиданы ұстана
отырып; оны былай деп түсіндірді: "Азаматтардың қаншалықты көптігі,
соншалық солдаттың көптігі" [11]. Кей дамыған елдерде екі қағиданы қосып
ұстамаған АҚШ, Англия, Франция елдерінің азаматтары болып өз
территориясында немесе өз территориясының сыртында дүниеге келген
нәрестелер, сондай-ақ өз территориясында дүниеге келген шетел азаматтарының
немесе азаматтығы жоқ адамдардың балалары болып табылады.
1976 жылы 16 шілдедегі Канада азаматтылығы туралы заңға сәйкес Канада
азаматы болып Канада территориясында дүниеге келген әке-шешесінің
азаматтылығынсыз немесе әке-шешесі Канада азаматы болып табылатын
территория сыртында дүниеге келген кез-келген тұлға саналады [12].
Азаматтылық сұрақтарын реттейтін ішкі мемлекеттік нормаларымен қоса
халықаралық құқықтық әдет нормалары бар екендігін ескеруге тиіспіз.
Мысалы, азаматтылық туралы заң шығарушысы "жерлік құқыққа" негізделген
мемлекетте де, дипломат қызметімен жүрген шетел азаматының баласына өз
азаматтылығын беруді тиым салатын нормалар болуы мүмкін.
Азаматтылықты беру (натурализация).
Бүкіл мемлекеттерде азаматтылықты алу әдісінің дүние жүзілік тәжірибеде
екі кеңінен тараған әдісі натурализация болып табылады.
Натурализация өтініші мен мемлекеттік өкілетті органы азаматтығы жоқ
адамдар және шетел азаматтары сұранады.
Көптеген елдер әртүрлі жағдайдың алдын-алу үшін, шетел азаматтарының
бұрынғы азаматтылығынан шығуды талап ететін нормаларға ие болады.
Азаматтылықты алатын сол мемлекеттің азаматтылығы бар, мемлекеттік
азаматымен некеде тұрған кезде немесе баланы асырып алған кезде
азаматтылығы басқа мемлекеттікі болса, не ешқандай азаматтылығы жоқ адамдар
азаматтылықты натурализация тәртібімен алады. Бұл кезде 1957 жылғы "Күйеуге
шыққан әйелдің азаматтылығы туралы" конвенция есепке алынады. Мысалы, осы
конвенцияның екінші бабында "әйел адам шетел азаматымен некеге тұрса ол өз
азаматтылығын сақтап қалуға немесе күйеуінің азаматтылығын алуға құқылы".
Шет елдердің азаматттылық туралы заңдары, азаматтылықты алудың әртүрлі
арнайы жағдайларын көрсетеді. Көбіне азаматтылықты қабылдағысы келген
тұлғаға мемлекет өзінің территориясында белгілі мерзім бойы тұрақты өмір
сүруіне талап қояды. Мысалы, Италияда, Нидерландта, Оңтүстік Кореяда,
Францияда - 5 жыл тұрақты тұру, Норвегияда және Англияда - 7 жыл, Испанияда
- 10 жыл, Непалда - 12 жыл.
Азаматтылық алушыға бұл шарттан басқа да әртүрлі негіздер мен талаптар
қойылуы мүмкін. Мысалы, АҚШ-та натурализация үшін 15 жыл бойы өмір сүруден
басқа да мынадай жағдайлар бар: 18 жасқа толуы, натурализация жөнінде
өтініш тапсыру, АҚШ-та тұрақты өмір сүру үшін ағылшын тілінде емін-еркін
жазуды, сөйлеуді және оқи білу, АҚШ-тың басқару формалары мен қағидаларын
және тарихи негізгі дәуірлерін білу және ол адам АҚШ Констиуциясына
сенімділігі жөнінде ант ету және АҚШ өкіметіне немесе басқа заң
институттарына бағытталған ұйымдарға қатыспау және оларға қарсы
насихаттамау (1983 жылғы қабылданған АҚШ азхаматтылығы жөніндегі Заңға
түзетулер мен толықтырулар 312,313,334 баптары.) [13].
Натурализация шартын анықтайтын азаматтық жөніндегі шетел заңдарының
түрлі талаптарын куәлайтын тағы бір мысал келтірейік.
1975 жылғы Египет азаматылығы туралы заң. Египет азаматтылығына
қабылданудың мынандай жағдайларын көрсетеді. Египетте он жылдан кем емес
тұрақты өмір сүру, қоғамға зияны жоқ, есі дұрыс, ешқандай кемшіліктері
болмауы тиіс. Жақсы мінезді және жақсы қасиеттерге ие болуы тиіс, қылмыстық
іс-әрекеттері үшін сотталмаған, намысқа қарсы қылмыстары үшін бас
бостандығынан айырылмаған, араб тілін пайдалана білетін, өзінің өмір
сүруіне қажетті заңды мүлік пен қаражаттарға ие болуы керек.
Азаматтылық сұрағын шешу мемлекеттің ішкі қызметі болған соң
натурализация жөнінде жауап бермеу, келіспеушілік болатынын айта кеткен
жөн.
Бұл - мемлекеттің егеменділіік құқығы. Мысалы, Португалияның
аазаматтылығын бермеу негізі ретінде мемлекет тұлғаның Португалия қоғамына
нақты байланысы жоқтығы, осы елдің заңымен жоғары жазалы қылмыс жасауы, шет
мемлекеттерде әскери ерікті қызмет өтеуі болып табылады (азаматтылық
туралы Португалия заңының 9-бабы).
Жоғарыда айтылған шарттардың ішінде шет мемлекеттердің заңдарында
кездесетін қылмыс жасау, ал кейбір заңдарда құқық бұзушылықтың түріне дейін
көрсетілген.
Гвинея азаматтығың жөніндегі Кодекстің 60-бабына сәйкес азаматтылық алушы
адам психологиялық ауру болса немесе денсаулық жағдайы ұжым үшін қауіпті
және қатерлі болса азаматтылыққа қабылданбайды делінген [14]. Заңды
азаматтылықты бермеудің бір ғана негізі азаматтылық бермеуді жағдай бола
алады. Мысалы, Бельгияда натурализацияға арыз беруші тұлғаға келісім
бермейді. Егер оның бұрынғы мемлекетінің заң шығарушылығы қос
азаматтылыққа жол берсе.
Азаматтылықты қалпына келтіру (реинтеграция).
Азаматтылықты қалпына келтіру дегеніміз - белгілі бір мемлекеттің азаматы
болған және кейін жоғалтқан адамдар үшін қалпына келтіру болып табылады.
Бұл әдіс кең таралмаған, бірақ өмірде кездеседі. Оны алу тәртібі
жеңілдетеді. Мысалы, шет елге тұрмысқа шыққан әйел некені тоқтатуына не
жарамсыз деп танылған жағдайда ол өзінің бұрынғы елінің өкілді органынан,
өзінің азаматтығын қалпына келтіруге өтініш бере алады. Онда ол әйелге
азаматтылықты беру тәртібі жеңілдетіледі (уақыты).
Азаматтылықты беру - бұл әдіс төмендегідей:
Мемлекет өзінің азаматтылығын беруде қажетті натурализация шарттарын
сақтамай береді (сыйлайды), яғни, олардың алдында ерекше қызметі барларға
немесе басқа да мемлекеттік мүддеде тұлғаға қарастырылған өзінің ұлттық
заңдық құқықтары мен бостандықтарын береді. Егер тұлға басқа мемлекеттің
азаматы болса онда оның азаматылығы сақталады. Мысалы, 1955 жылғы Грек
азаматтылығы туралы Кодекстің 8-бабына сәйкес, натурализация үшін қажетті
негіздерсіз шетелдік азаматтарға азаматтылық берілуі мүмкін. Егер ол Греция
алдында үлкен қызмет атқарса, не қандай да бір құнды жаңалық ашса, үлкен
кәсіпорын негізін қаласа, егер ол ерекше дарынды ақылды бооса, немесе
мемлекет мүдделеріне толығымен қызмет етсе оның азаматтылық алуы
жеңілдетілген тәртіппен беріледі.
"Қазақстан Республикасының азаматтылығы туралы" Заңның 18-бабына сәйкес
бұрын Қазақстан Республикасының азаматы болған адамның өтініші бойынша
оның азаматтығы қалпына келтірілуі мүмкін.
Басқа мемлекеттерде тұратын республика территориясын тастап шығуға мәжбүр
болған барлық қазақтардың олар азаматы болып отырған мемлекеттің заңдарына
қайшы келмейтін болса, Қазақстан Републикасының азаматтығын алу құқығы
танылады. Қазақстан көші-қон процестерін реттеп отырады. Қазақстан
Республикасы жаппай қуғын-сүргін күштеп ұйымдастыру кезеңдерінде
адамгершілікке жат өзге де саяси шаралар нәтижесінде республика
территориясынан кетуге мәжбүр болған адамдар мен олардың ұрпақтарының
сондай-ақ бұрынғы одақтас республикалар территориясында тұратын
қазақстардың өз территориясына қайтып оралуына жағдай жасайды.
Қазақстан Республикасының азаматығын қалпына келтіру туралы өтініш
бойынша шешімді Қазақстан Республикасының Президенті қабылдайды.
Басқа азаматтығы бар немесе азаматтығы жоқ адамдар үшін Қазақстан
Республикасының азаматтығынан шығуына немесе азаматтығынан айырылғанға
дейін және азаматтылығы тоқтатылғаннан кейін оның аумағынан тысқары кетпесе
не олардың республика аумағында болмауына оның 19-бабында көзделген
мерзімінен аспаса Заңның 16-бабы бірінші бөлігінің 1- тармағының 1-
абзацында көзделген шарттардың болуы талап етілмейді.
Қазақстан Республикасының азаматтығын қалпына келтіру туралы құжаттарды
рәсімдеу заңның 33-бабы талаптары ескеріле отырып және осы Ереженің 5-
тармағында және осы Нұсқаулықтың 2,1-тармағында белгіленген тәртіппен
жүзеге асырылады.
Осы Ереженің 5-тармағында көзделген құжаттардан басқа Қазақстан
Республикасының азаматтығын қалпына келтіру туралы өтінімге өтініш
берушінің бұрын Қазақстан Республикасының азаматтығында болғанын және оның
республика аумағында тұрақты тұрғандығын (туу туралы куәлік, тұрғылықты
жерінен анықтама және т.б.) куәландыратын құжаттары қоса беріледі.
Басқа мемлекеттің азаматы мен азаматтығы жоқ адам олардың өтініштері
бойынша азаматтық туралы заңда қаралған шарттарға сәйкес Қазақстан
Республикасының азаматтығына қабылдануы мүмкін. Республика аумағында кем
дегенде 5 жыл тұрақты тұратын, не оның азаматымен некелескен азаматтар
Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдануы мүмкін. Кәмелеттік жасқа
толмаған қабілетсіздер, Қазақстан Республикасына ерекше еңбек сіңіргендер,
саяси себептермен Қазақстан Республикасы аумағын тастап кетуге мәжбүр
болғандар және олардың ұрпақтары көрсетілген шарттарсыз Қазақстан
азаматтығына қабылданады. Қазақстан Республикасы Президентінің 1993 жылғы
23 желтоқсандағы Жарлығымен азаматтық туралы Заңға бірқатар өзгерістер
енгізді. Бұл Жарлық бұрынғы Кеңес одағының азаматтары арасындағы
қатынастардың кейбір ерекшеліктерін бейнелейді. Бұрыны КСРО азаматтары бір
республикадан екнішісіне еркін қатынады. Туыс адамдардың әр түрлі
республикаларда тұруларына мүмкіндік болды, тұрып жатты және бір-бірімен
ешқандай қиындықсыз араласты. Алайда, КСРО-ның ыдырауының және дербес
мемлекеттердің құрылуының нәтижесінде жағдай өзгерді. Шекара белгіленді
және соған орай шектеулер қойылды. Бұл адамдардың қатынасына,
мемлекетаралық қатынастарға әсер етті. Бұрынғы КСРО республикалары
арасындағы тарихи қалыптасқан қатынастарды одан әрі нығайту және Қазақстан
азаматтығын алудың жеңілдетілген тәртібін белгілеу мақсатында Жарлық
Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы заңға өзгеріс енгізді.
Отбасылық қатынастарды қалпына келтіру үшін бұрынғы Одақтас
республикалардың Қазақстан Республикасы азаматтарына жақын туыстары
(балалары, жұбайы, ата-аналары, апа-сіңлілері, аға-інілері, атасы мен
әжесі) барлар Қазақстан азаматтығына қабылданатын болды. Жеңілдетілген
тәртіптің мәні мынада, Қазақстан Республикасының азаматтығын қабылдау
туралы тілек білдірген адамдардың өтініштері өтініш берген күннен 6 айдан
асырмай қаралатын болады. Сонымен бірге осы Жарлық азаматтық туралы Заңмен
белгіленген басқа адамдардың азаматтық алуға қажетті он жылдық тұрақты тұру
мерзімін бес жылға дейін кемітті.
Азаматтық туралы мәселе Қазақстан Республикасының мемлекетаралық
шарттарымен шешіледі [15]. Қазақстан Республикасымен Беларусь
Республикасының, сондай-ақ Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы
арасындағы осы мемлекеттердің азаматтылығын алудың жеңілдетілген тәртібі
туралы келісімге осылай қол қойылды. Мұндай келісімдер аталған
мемлекеттердің өздерінің азаматтығын жалпыға бірдей нормаларын, құқықтары
мен бостандықтарын сақтауға, адамдардың тиісті тарихи және дәстүрлі достық
байланыстарын сақтау мен нығайтудан туындайды. Келісімге сәйкес әр тарап
басқа елден өз аумағына тұрақты тұруға келген, бұрынғы КСРО азаматы
екендігін дәлелдеген азаматтарға азаматтық алудың жеңілдетілген тәртібін
ұсынады. Мұндай тәртіп төмендегідей шарттардың бірі орындалса:
1) егер өтініш білдіруші азаматтығын алған тараптың аумағында туған
немесе тұрған болса;
2) өтініш білдірушінің біреуі болса да азаматтығын алатын тараптың
аумағында тұрақты тұратын және жақын туыстары оның азаматтары болып
табылса қолданылады. Ішкі істер органдары тараптардың бірінің
азаматтық алуын тіркеуді 3 айдан асырмайтын мерзімге жеңілдетілген
тәртіппен жүзеге асырады.
Мысалға, Қазақстан және Ресей мемлекеттері арасындағы келісімде ата-
аналары азаматтығының өзгерілгеніне байланысты балалардың азаматтығы
өзгеруінің ерекше тәртібі қарастырылған. Ата-аналарының азаматтығы өзгерген
кезде, соған орай екеуі де тараптардың бірінің азаматтығынан шығады,
тиісінше олардың кәмелетке толмаған балаларының да азаматтығы өзгереді.
Әке-шешесінің бірі бір тараптың азаматы болған, ал екіншісі тараптың
азаматтығын алған кәмелетке толмаған балалардың азаматтығы әке-шешенің
келісімімен анықталады, бұл келісім беретін өтініште білдірілуге тиіс.
Әке-шешелері бөлек тұратын балалар, егер бұл жөнінде әке-шешелердің
арасында басқа келісім болмаса, өздері тәрбиесінде болған әке-шешенің
азаматтығын сақтайды.
Кәмелетке толған балалардың белгіленген азаматтығы олардың әке-
шешелерінің бірі Қазақстан Республикасының азаматтығында, ал екінші Ресей
Федерациясының азаматтығында болса тараптардың заңдарына сәйкес
оңайлатылған тәртіппен өзгертілуі мүмкін.
Ата-ана құқықтарынан айырылған әке-шешелердің азаматтығы өзгергенде
балалардың азаматтығы өзгермейді. Балалардың азаматтығын өзгертуге ата-ана
құқықтарынан айырылған әке-шешелердің келісімдері талап етілмейді [16].
Сонымен қоса, Қазақстан Республикасы мен Монғолия арасындағы Ерікті қоныс
аудару және еңбек шарты бойынша Қазақстан Республикасынан келген адамдардың
азаматтығы жөніндегі мәселелерді реттеу туралы шарт әрекет етеді.
Онда еңбек шарты бойынша жұмыс істейтін Монголия азаматтарын, сондай-ақ
олардың қасына ерген отбасы мүшелерін білдіреді. Ал қоныс аударушы деген
термин Монғолия азаматтығынан ерікті түрде щыққан және Қазақстан
Республикасының азаматы болуы үшін осында тұрақты қоныстануға келген
адамдарды білдіреді.
Еңбек шарты бойына Қазақстан Республикасына келген адамдардың азаматтығы
туралы мәселе тараптардың ұлттық заңдарына және халықаралық құқықтың жалпы
жұрт таныған қағидаларына сәйкес олардың тек қана еркін және ерікті тілек
білдіруші бойынша шешіледі.
Қазақстанның билікті органдары Қазақстан Республикасына еңбек шарты
бойынша келген адамдардың Монголия азаматтығынан шығып, Қазақстан
Республикасының азаматтығын қабылдау жөніндегі жазбаша өтініштерін.
қанағаттандыру туралы Монғолия тарапынан ресми хабарлма алған күннен бастап
оларды өзінің азаматтығына қабылдайды.
Бүгін де Монголиядан келген 63,5 мың оралмандардың 859 оралманы азаматтық
алды. Өкінішке орай Монғолияда азаматтықтан шығу үдірісі өте қиындап отыр.
Соңғы 3-4 жылда Қазақстан бұл жөнінде ықшамды шешім қабылдау мәселесін
көтеріп отырса да, іске аспай отыр [17].
Қазақстан азаматтығының болмауы себепті оралмандардың құқықтары шектеліп
отыр. Олардың басым көпшілігі Президент сайлауына қатысқысы келген еді.
Қазақстан Республикасының азаматтығын қабылдаудың дәстүрлі де
жеңілдетілген тәртібі кезінде қабылдауға қарсылық білдіру негізі
қолданылады. Заңның 17-бабына сәйкес, Қазақстан Республикасы азаматтығына
қабылдаудан бас тарту негіздері айқындалған. Егер Қазақстан Республикасының
азаматтығына қабылдау туралы өтініш жасаушы адам:
1) адамзатқа қарсы халықаралық құқықта көзделген қылмыс жасаса, Қазақстан
Республикасының егемендігі мен тәуелсіздігіне әдейі қарсы шықса;
2) Қазақстан Республикасы аумағының бірлігі мен тұтастығын бұзуға
шақырса;
3) мемлекет қауіпсіздігіне, халықтың денсаулығына нұқсан келтіретін
құқыққа қарсы іс-әрекет жасаса;
4) мемлекетаралық, ұлтаралық және діни өшпенділікті тұтатса, Қазақстан
Республикасы мемлекеттік тілінің қолданылуына қарсы әрекет жасаса;
5) терроршылдық әрекеті үшін сотталған болса;
6) сотпен аса қауіпті қылмыскер (баукеспе) деп танылса;
7) басқа мемлекеттің азаматы болса, өтініштері қабылданбайды.
Қазақстан Республикасының азаматтығын қабылдау туралы өтінішке мынадай
құжаттар қоса беріледі:
- бекітілген нысандағы екі дана сауалнама-өтініш;
- еркін нысанда жазылған екі дана толық өмірбаян;
- 3,5х5 көлемдегі төрт фотосурет;
- Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы заңның 1-бабында
көзделген, белгіленген нысанда жасалған шарттарды сақтайтындығы туралы
міндеттеме;
- жұмыс орнынан лауазымы, оқушыларға - оқу орны көрсетілген екі дана
анықтама;
- мемлекеттік баж төлегені немесе оны төлеуден босатылғаны туралы құжат.
Сауалнама-өтініштер мен өмірбаяндардың барлығына өтініш берушілердің
өздері жазылған уақытын көрсете отырып қол қоюға тиіс. Өтініш беруші
сауатсыздығын немесе кемтарлығы салдарынан оларға қол коя алмаған жағдайда,
онда оның келісімі бойынша оларға құжаттарды қабылдайтын қызметкер қол
қояды.
Егер Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдау туралы өтініш
білдірген адам өтініш берген сәтте Қазақстан Республикасы азаматымен некеде
тұрса, неке туралы куәліктің нотариат куәландырған көшірмесін тапсырады.
Бұған қоса бұрынғы одақтық республика азаматының жақын туысқандарының
біреуі Қазақстан Республикасының азаматы болса: баласы (оның ішінде асырып
алған), жұбайы (зайыбы), ата-аналарының біреуі (асырап алушы), әпкесі,
қарындасы, бауыры, атасы немесе әжесі, олардың Қазақстан Республикасында
тұру мерзіміне қарамастан, Қазақстан республикасының азаматтарымен
туысқандық дәрежесін куәландыратын (туу туралы куәлік, неке туралы куәлік
және басқа) құжаттар, өз туысқандарының тұрақты тұратын жерлері туралы
мекен-жай бюросынан алған анықтама және оның Қазақстан Республикасының
азаматтығына жататынын растайтын құжаттар көшірмесін тапсырады.
Егер Қазақстан Республикасының азаматтығын қабылдауға тілек білдірген
адам Қазақстан Республикасы қос азаматтық жағдайларының туындауына жол
бермеу туралы келісім (шарт) жасасқан басқа мемлекеттің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 6
1 Адам және халықаралық 8
құқық ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
1.1 Адам құқығының ұғымы. 8
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Халық және азаматтық туралы 13
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Халықаралық құқықтағы босқындар мәселесі. Баспана 28
түсінігі ... ... ... .
2 Халықаралық құқықтағы адамның негізгі құқықтары және оларды жүзеге
асыру жолдары 42
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Адамның әлеуметтік-экономикалық құқықтары мен бостандықтары ... 42
2.2 Адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғау 59
тетігі ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 65
Пайдаланған дерек көздер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 68
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың маңыздылығы. Адам құқықтары мен бостандықтары тек қана
бір мемлекеттің ісі емес, бүкіл халықаралық бірлестіктің субъектісі болып
табылады. Адам құқығы облысы жөнінде жалпы танылған халықаралық нормалар
қазір ұлттық заңдарды қалыптастырудың негізі болып табылады. Сондықтан да
мемлекет ішіндегі адам құқын қорғау механизмі, халықаралық құқық
нысандарымен қамтамасыз етілуімен тығыз байланысты. Адам құқығын қорғау
жөнінде нормалар қабылдаған халықаралық ұйымдар, адам құқығының бұзылмауына
жол бермеуге нақты механизмдер қарастырды. Егер мемлекет ішінде құқықтық
көмек құралдары болмаған жағдайда, халықаралық құқық көзқарасы бойынша,
әрбір адам өзінің мемлекетінің халықаралық шарттары бойынша, адам құқығы
мен бостандығын қорғау мемлекетаралық органдарынан көмек алуға болады. Адам
құқықтары мен бостандықтары конституциялық құрылысты қорғау жайында,
қоғамдық тәртіпті сақтауда, адам құқықтары мен бостандықтарын, адам
денсаулығы мен ар абыройын қорғау негізінде заңда көрсетілген жағдайда ғана
шектеледі. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын саяси ниетпен шектеуге
жол берілмейді.
Қоғамның демократиялық деңгейі, тек қана Конституцияда жарияланған қандай
да бір құқықтар мен бостандықтардан көрінбейді, сонымен қатар қандай
деңгейде азаматтар сол құқықтар мен бостандықтарды пайдалана алуында.
Өкінішке орай, зейнеткерлердің, кәмелетке жасы толмаған балалардың, тағы
сол сияқты халықтың қорғаусыз қабатының қазіргі жағдайлары қиын. Әскерге
шұғыл шақыру, әскери қызметкерлердің қорғау жүйесі дұрыс қамтамасыз
етілмеген. Мектепке дейінгі балалар мекемелерінің жабылуы, мектептер,
ауруханалардың және мәдени объектілердің қысқартулары, адамдардың дұрыс
білім алу, дем алуға, емделуге мүмкіндіктерін шектеп тастады.
Көбінесе қазіргі кезде іс-тәжірибеде қылмыстық іс жүргізуде адам
құқықтары мен бостандықтарының көп бұзылуының оқиғалары кездеседі. Адам ар
абыройын қорлайтындай негізсіз ұстау, қамау оқиғалары аз емес. Адам құқық
саласындағы әрекет ететін заңдарды білген жағдайда азамат өзінің
Конституциялық құқықтарын қорғауға мүмкіндік алады.
Негізгі заңда көрсетілген Конституциялық қағидаларды өмірдің іс-
тәжірибесіне араластыру үшін, республиканың әр азаматы өзінің құқықтары мен
бостандықтарын қорғауда құқықтық көмек алуға, қосымша құқықтық механизмдер
құру қажет. Қажетті түрде адам құқықтары мен бостандықтарына кепілдік
беретін заңдардың жедел түрдегі билік басындағы саяси күштеріне тәуелсіз
әрекет етуін қамтамасыз ету қажет.
Адамдардың әрбір ұрпағы өздерінің ұлы қазыналарын, яғни құқықтары мен
бостандықтарын әрқашанда белсенді түрде қорғап, сендіру керек. Республикада
адам әдет-ғұрпын, құқықтары мен бостандықтарын бағалау әлі де жеткіліксіз.
Сондықтан да адам құқықтарын ұлы қазына ретінде тек қана сөз жүзінде ғана
емес, іс жүзінде басшылыққа алуға әлі көп уақыт керек.
Осы дипломдық жұмысты таңдап алғандағы негізгі мақсатым, халықаралық
құқықтағы адам құқығына терең үңіле отырып, қазіргі кезеңдегі айтулы
келеңсіздіктер мен олқылықтардың орнын алу жолдарын қарастыра отырып, осы
құқықтар мен бостандықтарды қорғауды жүйелі түрде ұйымдастыру үшін қандай
мәселелер шешілуі керек екендігін талдау.
Зерттеудің міндеті. Белгіленген мақсаттан шыға отырып, мына төмендегідей
міндеттер туындайды:
- адам құқығының ұғымын ашу;
- халық және азаматтық туралы түсініктің мазмұнын ашу;
- халықаралық құқықтағы босқындар мәселесімен толық танысу;
- халықаралық құқықтағы адамның негізгі құқықтары және оларды жүзеге асыру
жолдары ережелерін игеру.
Зерттеудің әдістері қоғамдық ғылымдарға ортақ жалпы және арнайы танымдық
әдістер жүйесі: диалектикалық, функционалды талдау, жүйелеу, синтездеу және
т.б. әдістер басшылыққа алынды.
Ғылыми зерттеудің құрылымы кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан және
пайдаланған дерек көздер тізімінен тұрады.
Зерттеу жұмысын жазу барысында отандық ғалымдар Ж.О.Құлжабаеваның,
М.А.Сарсембаевтың, Ғ.Сапарғалиевтың, Е.А.Лукашеваның, А.А.Мишиннің және
т.б. ғылыми жұмыстардағы теориялық тұжырымдары негізге алынды.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы Қазақстандағы заң жоғары оқу
орындарындағы юриспруденция мамандығы бойынша мамандарды дайындауды
қамтамасыз ететін оқу пәні ретінде, дәрістер жүргізуде, семинар сабақтарын
өткізуде қолданылуға ұсынылады.
1 Адам және халықаралық құқық
1.1 Адам құқығының ұғымы
Заң адам құқығын, оларды пайдаланушы жеке тұлғаны мемлекеттің теріс
пайдалануынан қорғауы тиіс деген қағида 1690 жылы Джон Локктың "Басқару
туралы екі трактаты" еңбегінде алғаш рет шыққан.
Джон Локк заттардың табиғи тәртібіне байланысты бірінші орында мемлекет
құқығы емес, адам құқығы тұруы тиіс деп ойлаған. Өз еңбегінде Джон Локк
ағылшындарға билікті сыйлаушы кезең 1688 жылғы Революция нәтижесінде пайда
болған құқықты көтерді. Ұлы Британияның жазылмаған Конституциясы нақты
басымдылығын, француз саясаткер философы Монтескье 1748 жылғы "Заңдар жаны
туралы" шығармашылығында өзара заңшығарушы, атқарушы және сот билігі
тармақтары құзіреттерінің айрықша бөлінуін анықтады және түсіндіріп берді.
1762 жылы Жан Жак Руссо адам құқығының революциялық қабілетін айтты: "Адам
тәуелсіз болып туылады, бірақ бүкіл жерде шынжырмен байлаулы". Кейінірек
Америкада, бүкіл Еуропада демократиялық революциялар басталды. 1776 жылы 4
шілдеде Филодельфияда Американың тәуелсіздік Декларациясы қабылданды. Томас
Джефферсонның бұл құжатында Дж.Локк, Монтескье және Руссоның интеллектуалды
ықпалы көрінеді. Адам құқығының оларды өкіметтің қорғау міндетін
салтанатты қабылдап, хабарлап, он үш Америка Құрама Штаттарының делегаттары
жариялады:
- біз өз айқындылық ақиқаты деп ойлаймыз. Бүкіл адамдар тең жаратылған
және жаратушы мен бөлінбейтін құқықтар берілген, соның ішінде бостандық,
өмір сүру және бақытқа ұмтылу құқығы кіреді;
- осы құқықтары қамтамасыз ету үшін адамдар үкімет құрады, әділетті
үкімет басқарылатындардың келісіміне негізделеді;
- егер қандай да бір мемлекет құрылымы осы құқықтарды бұзса, онда халық
оны өзгертуге немесе қысқартуғажәне жаңа құрылым орнатуға құқылы. Олар
халықтың игілік іс-әрекеттерін және қауіпсіздігін өте жақсы қамтамасыз
ететін қағидаларға негізделуге тиіс. Саяси қатынаста XVIII ғасырдың соңғы
он жылдығы адам құқықтарын бекітуде қолайлы уақыт болды. Бастилияның
құлауынан кейін бірнеше апта өткен соң, 1789 жылы 27 тамызда халық жиналысы
Лафайеттің құжаттар жобасы адам және азамат Декларациясы ретінде
қабылданды. Көбі, оның ой-желісі философ Руссоның және Филадельфиялық
тәжірибенің жалғастырушысы ретінде танылды.
Француз Декларациясы "жоғарғы тәңір алдында және оның игілік еркімен
төмендегідей адам және азамат құқықтарын" растады және жариялады [1].
Адамдар тәуелсіз және тең құқылы болып туылады және қалады.
1 Қоғамдық өзгешеліктер тек қоғам қажеттіліктерінің пайдасын ойлау
негізінде ғана жүргізіледі.
2 Бүкіл саяси бірлестіктердің мақсаты табиғи және бөлінбейтін адам
құқықтарын қамтамасыз ету. Мұндай бостандық, жеке меншік, қауіпсіздік және
езгілікке қарсылық.
3 Егеменділіктің қайнар көзі халыққа тікелей байланысы бар. Ешқандай да
корпорация, бірде-бір жеке дара осы қайнар көзден шықпайтын билікті иемдене
алмайды.
4 Бостандық басқаға зиян келтірмейтін бүкіл нәрсе істеуге мүмкіндік
беруден тұрады. Сондықтан да адамның табиғи құқықтарын жүзеге асыру
шекарасы басқа да қоғам мүшелерінің дәл сол құқықтарды пайдалануды
қамтамасыз ететінділігі. Шекараларды тек заңмен ғана анықтауы мүмкін.
5 Заң тек қоғамға қауіпті әрекеттерге тиым салады. Заңмен тиым салынбаған
нәрсенің бүкілі рұқсат етіледі және заңмен рұқсат етілмеген әрекетке ешкім
де мәжбүрленуі тиісті емес.
6 Заң - жалпы ерікті білдіруші. Бүкіл азаматтар оның құрылуына тікелей
немесе өздерінің өкілдері арқылы қатысуға құқылы. Ол барлығы үшін, өзінің
қорғаушылығын көрсеткенде не жазылғанда тең болуы тиіс.
7 Ешкім де айыпталуға, қамауға немесе тұтқынға тартылмай, егер заңмен
көрсетілген және заңда жазылған тәртібін сақталу жағдайымен жүзеге
асырылмаса. Сондай заңсыз бұйрықта шығарған, жүзеге асырған оны орындау
туралы бұйрық берген кімді-кім жазаланады, бірақ заң күшіне сәйкес
шақырылған немесе ұсталған әр азамат сөзсіз бағынуы керек, қарсылық
көрсеткен жағдайда ол жауаптылыққа тартылады.
8 Заң тек дәлме-дәл даусыз қажетті жазаларды орнатады. Заң күшін тиісті
қолдану шығарылғанға және жарияланғанға дейін құқық бұзушылық жүзеге
асырылса жазаланбайды.
9 Әр адамның кінәліліге белгілі болғанға дейін кінәсіз деп болжаланады.
10 Ешкім де өз пікірін білдіруде ыңғайсызданбауы керек, діни пікірдің
өзінде де, өйткені мұның сипаты заңмен белгіленген қоғамдық тәртіпті
бұзбайды.
11 Ойларын және пікірлерін тәуелсіз білдіруі адамның қымбат бағалы
құқығының бірі.
12 Адам және азаматтар құқығын қамтамасыз ету қарулы күштерді пайдалануды
керек етеді.
13 Қарулы күштерді және әкімшіліктерді қаржымен қамтамасыз ету үшін жалпы
алымда қажет, ол бүкіл азаматтардың жағдайына байланысты бөлінуі керек.
14 Барлық азаматтардың өздеріне өкілдері арқылы мемлекеттік алымдардың
қажеттілігін белгілеуге, оны алуға әркім келісім беруге, оның шығындалуын
бақылауға және ол бөліктің мөлшерін, негізін алу тәртібін және ұзақтығын
анықтауға құқықтары бар.
15 Қоғам әр лауазымды тұлғадан оған сеніп тапсырған басқару саласына
байланысты есеп беруді талап етуді құқылы.
16 Құқықтық пайдалануды қамтамасыз ету және билікті бөлу жүргізілмеген әр
қоғам конституциясына ие болмайды.
17 Меншік қасиетті әрі қол сұғылмайтын құқық болғандықтан, алдын-ала және
әділетті түрде орнын толтыру шартымен тек заңмен белгіленген, қоғамға аса
қажетті реттерден басқа кезде ешкімді де ол құқығынан айыруға болмайды.
Өздері мойындаған және жариялап отырған бастамалар негізінде Франция
Конституциясын бекіте отырып Ұлттық жиналыс құқықтардың теңдігі мен
еркінділігіне зиян келтіретін, бекітулердің күшін жояды. Американың
Тәуелсіздік Декларациясы, Францияның адам және азамат құқық Декларациясы
XVIII ғасырдың интеллектуалдық және құжаттық негізін құрады және кейінгі
екі ғасырда адам құқықтарын қорғау заңдылықтарын жүзеге асырды. Қазіргі
таңда адам құқықтарының конституциялық кепілі кең ауқымда тараған. Бір
зерттеудің көрсетуі бойынша, адам құқығын және негізгі бостандықтарын 1788
жылдан 1948 жылдар аралығында қабылданған Ұлттық Констиитуцияның 82 пайызы
1949 жылдан 1975 жылдар аралығында қабылданған ұлттық конституциялардың 93
пайызы ескірілген. Бүгінгі таңда адам құқықтарын қорғау қағидасы жүзден аса
ұлттық конституцияларда бекітілген [2].
1789 жылғы француздық "адам және азамат құқығы" декларациясынан кейін
көптеген ел конституцияларында осы екі субъектілердің құқықтық жағдайына
байланысты нормалар пайда бола бастады.
Адам құқығы - бұл тұлғаға тумасынан берілетін одан бөлінбейтін құқықтар.
Бодандық және тәуелділіктен құтылу үшін буржуазиялық революционерлер
монархтан және шіркеуден олардың негізгі құқықтарын мойындауды талап етті.
Ал қазіргі уақытта мұндай талаптар тоталитарлық және авторитарлық
мемлекеттерде қойылып отыр.
Адамнан бөлінбейтін, аластатылмайтын құқықтар қатарына әдетте - өмір
сүруге құқық, бостандыққа құқық, меншікке құқық, отбасылық құпияға құқық
және тағы басқа құқықтар жатады. Соңғы жылдары бұлардың қатарына кейбір
"үшінші" және "төртінші" ұрпақ қосылып жүр. Мысалы, мәдениет жетістіктерін
қолдану құқығы, таза қоршаған ортада өмір сүруге құқығы және т.б. құқықтар.
Бұл құқықтарды мемлекет өз актілерімен және өз әрекеттерімен бере де, ала
да алмайды деп есептеледі.
Азамат құқығы керісінше тұлғаның белгілі бір мемлекетке саяси
қауымдастыққа жатуына байланысты болады. Саяси қауымдастықтың мүшесі
ретіндегі азаматтың құқықтары мемлекеттің актілері және әрекеттері арқылы
қамтамасыз етіледі және беріледі. Мысалы, оларға сайлау құқығы, саяси
партияға бірігу құқығы және тағы басқа құқықтар жатады. Тағы осы топқа
кейбір әлеуметтік-экономикалық құқықтарды кіргізуге болады. Олар тегін
білім алу құқығы, тегін медициналық білім алу құқығы және т.б. құқықтар.
Бұл құқықтар азаматтарға мемлекеттердің материалдық мүмкіндеріне, сол
елдегі демократияның даму деңгейіне елдегі әдет-ғұрыпқа байланысты
беріледі.
Адам құқығы мен азамат құқығының арасында бір бекіп қалған шекара жоқ.
Олардың болуы тек жалпы теориялық деңгейде жүргізіледі. Екеуі де
Конституцияда жазылып мемлекетпен және оның органдарымен қамтамасыз етілуге
тиіс. Азамат және адам құқығын айыру қалыптаспаған тоталитарлы-социализм
мемлекеттерінде құқықтары басқаша болуы орныққан. Ондай елдерде азамат
құқығы мен еңбекші құқығы деп бөлуге қалыптасқан. Кейбір елдердің
Конституцияларында белгілі әлеуметтік-экономикалық құқықтар тек
еңбекшілерге ғана беріледі.
Адам құқықтары туралы халықаралық құқықтың негізгі қағидалық нормалары
дүние жүзіндегі көп елдермен мойындалып, қабылданғанымен тұлғаның қоғамдағы
нақты жағдайы сол елдегі құқықтық жүйеге байланысты болады.
Демократиялық құқықтық жүйе жағдайында адам мен азамат құқығының, қоғам
мен мемлекеттен тұлғаның жоғары тұруынан туындайтын жеке көзқарас
қалыптасқан. Мұндай жүйеде саяси және жеке құқықтар мен бостандықтарға көп
көңіл бөліп әлеуметтік-экономикалық құқықтарға көп көңіл бөлмейді. Бірақ
қазіргі уақыттағы жаңа конституцияларда (Бразилия, Италия, Перу және т.б.)
әлеуметтік-экономикалық құқықтар аумағы әжептәуір кеңейтілген, кейбір
конституцияларда мысалы, Үндістанда мұндай құқықтар үкімет әрекетін
бағыттаушы ретінде қарастырылады, ал басқаларында, мысалы, Америка Құрама
Штатында көптеген әлеуметтік-экономикалық құқықтар туралы мүлдем
айтылмайды. Оларды соттық талаптар, шешімдер арқылы қорғау мүмкін емес
болғандықтан, олар нағыз мағынасында құқық деп қарастырылмайды.
Адам құқығы туралы социалистік тұжырымдама ұжымдық қағидалардан бастау
алады. Бұл тұжырымдама бойынша мемлекет, қоғам, ұжым адамнан жоғары тұрады.
Бұл тұжырымдама қолдаушыларының айтуына қарағанда адам қоғамда өмір сүреді
және одан бос болу мағынасыз, мүмкін емес, сондықтан адамның әсіресе
азаматтың құқықтары тек қауымдастықта жүзеге асырылып мемлекетпен
қамтамасыз етіледі. Айтылған тұжырымдама бойынша адамға құқықтар мен
бостандықтар тек мемлекетпен ғана беріледі, ал табиғи құқықтар негізінде
мүлдем мойындалмайды. Социалистік тұжырымдама керісінше адамның әлеуметтік-
экономикалық құқықтарына көп көңіл бөледі.
Мұсылмандық құқықтық жүйеде адам құқығына деген көзқарас тұлғаның діни-
нанымына, жынысына байланысты болады. Мұсылмандардың мұсылман еместердің
алдында артықшылықтары болады. Оларға берілген құқықтар көлемі көп болады.
Мысалы, 1973 жылғы қабылданған Сирия Конституциясы бойынша ел Президенті
тек мұсылман адамы ғана бола алады [3]. Классикалық мұсылман құқығы бойынша
ер адам әйел адамға қарағанда жоғары тұрады. Мысалы, кейбір елдерде
әйелдерге сайлау құқығы берілмеген, әйел мұрагерлер ерлер алатын мұраның
жартысын ғана алады. Иранның 1979 жылдан бастап тәжірибелік түрде
пайдаланып 1996 жылы күшіне енген Қылмыстық Кодексі бойынша әйел адам
қоғамдық жерлерде бет пердесіз көрінсе, онда ол 74 қамшы соққысымен
жазаланып отыруы мүмкін, күйеуіне сенім сақтамағаны үшін оны таспен
соққылап тастауы мүмкін. Бірақ, ол үшін үш куәгердің болуы қажет.
Мұсылмандық құқықта адам құқықтары көп тоқталмай, оның Алла Тағаланың
алдында мұсылмандар қауымы алдындағы міндеттеріне ерекше көп көңіл
бөлінеді.
Классикалық мұсылман құқығында әйел адамдарға да кейбір кепілдіктер
беріледі. Мысалы, ерлі-зайыптылар ажырасқанда күйеуі балаларын қамтамасыз
етуге міндетті болады. Сонымен қоса классикалық мұсылман құқығы бойынша ол
тек мұсылман адамдары арасында ғана қолданылады. Классикалық мұсылман
құқығы бұрынғы күйінде кейбір елдерде ғана сақталған. Қазіргі уақытта көп
елдерде оларға жалпы азаматтық нормалар мен қағидалар, халықаралық құқық
әсерінің астына түсіп өзгерістерге ұшырады. Бірақ барлық мұсылмандық
елдерде заңшығарушылықтың қайнар көзі болып шариғат есептеледі.
Кәдімгі құқықтық жүйеде тұлғаның құқықтық мәртебесі оның белгілі бір
тайпа, руға тиістілігіне байланысты. Кәдімгі құқық нормалары тайпа
ақсақалдарының естерінде сақталып тек өз тайпаларының мүшелеріне тарады
[4]. Құқық зерттеушілердің айтуына қарағанда тұлғаға берілген құқықтар мен
бостандықтарды ол тек қана өз тайпасында ғана жүзеге асыра алады.
Адам бір тайпаның бөлігі ретінде қарастырылады, ол адам тайпадан тыс өмір
сүре алмайды.
Адам құқықтары мен бостандықтары - дүние жүзілік қауымдастық игерген,
мойындаған және тиісті халықаралық құқықтық актілерде бекітілген және
заңдық жағынан қамтамасыз етілген әрбір адамның құқығы ретінде мойындалған,
ешкім де еркін шектеп немесе тиым сала алмайды. Адам өзінің табиғи құқығы
мен бостандығының қайнар көзі, сондықтан да олар шектелмеуі тиіс. Қазақстан
Республикасы адам құқығы мен бостандығын қай елдің азаматтығы екендігіне
қарамастан мойындайды, кепілдік береді әрі қорғайды. Адам құқығы оның
міндетімен байланысты. Сондықтан олардың жүзеге асырылуы нақтылы жағдайға
қатысты адамға берілген құқық оның мүмкін болған мінез-құлық түрі мен
өлшемінен сипат алады. Адам бостандықтары ешқандай жағдайларға байланысты
болмайды. Ол оның еркінің нәтижесі.
Адам мен азаматтардың құқықтары тепе-тең емес, Республика азаматтарының
құқықтары мен бостандықтары Қазақстан мемлекеті мойындайтын әрі кепілдік
беретін өз азаматтарының белгілі мінез-құлқының заңдық мүмкіндіктерін
білдіреді. Адам құқықтары мен бостандықтары және азамат құқықтары мен
бостандықтары өзара байланысты болғанмен, дәл келмейді.
Біріншісі, бастаушы және жан-жақты категория, ал екіншісі, қоғам мен
мемлекеттік даму деңгейін көрсетеді. Алайда, кез-келген жағдайда құқықтар
мен бостандықтар атауы Қазақстан Республикасының Конститиуциясының басты
категориясына жатады. Адамды қазақстандық қоғамның ең қымбат қазынасы
ретінде бекітуге бағытталған. Адам және азаматтар құқықтары мен
бостандықтары серпінді түрде кеңейе түсуде. Өркениетті мемлекеттердегі адам
мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтары толық көлемде Республика
Конституциясында бекітілген [5].
1.2 Халық және азаматтық туралы түсінік
Кез келген мемлекеттегі халықтардың құқықтық жағдайы оның ішкі заңдарымен
айқындалады. Бұдан мемлекеттердің осы саладағы ынтымақтасу мүмкіндіктері
мен мүдделілігі болмай қалады деген ой тумауы керек.
Кез келген мемлекеттің халқы нақты кезеңде қандай да бір мемлекеттің
аумағында өмір сүріп жатқан индивидтердің жиынтығын көрсетеді. Халықтың
құрамы, әдетте, өзінің азаматтарынан, шетел азаматтарынан және азаматтығы
жоқ адамдардан құралады. Сондай-ақ, аралас мәртебесі бар халықтар санаты
да болуы мүмкін, яғни олар екі азаматтығы бар адамдар болып табылады. Тар
мағынадағы халық ұғымынан басқа, кейде бұл сөзді кең мағынада талдау да
кездесіп қалады, атап айтқанда, жер жүзіндегі барлық тұрғындарды халық деп
атайды.
Халықаралық құқықта азаматтық мәселелерін реттейтін шарттық және әдет-
ғұрыптық нормалар жүйесі бар. Мысалы, оларға азаматтық мәселелері жөніндегі
халықаралық-құқықтық нормалар, шетелдіктердің, қос азаматтығы бар
адамдардың (бипатридтердің), азаматтығы жоқ адамдардың мәртебесін айқындау
жатқызылады. Халықаралық-құқықтық реттеу мәселелерінде адам құқықтары
жөніндегі ынтымақтастық проблемалары мен перспективаларына айрықша орын
беріледі. Мұнан өзге, халықаралық құқықтағы болып жатқан барлық өзгерістер
тікелей немесе жанама түрде болсын, халықтар мәселесіне ықпалын тигізіп
отырады. Мәселен, мемлекет қылмыстылықпен күрес жүргізудегі ынтымақтастық
мәселелерінеде өз әрекеттерін үйлестіру кезінде бір мезгілде қылмыскерді
бір-біріне беру туралы мәселені де шешіп отырады. Егер мемлекет ғарыштық
зерттеу саласында ынтымақтастық жүргізсе, онда ғарыш кемесі экипажының
апат, бақытсыздық немесе мәжбүрлі түрде қону жағдайларына көмектесудің
құқықтық проблемалары туындайды. Мемлекеттер, өкінішке қарай қарулы жанжал
жағдайында болса, онда соғыс құрбандарын қорғау мәселесіекі жақты келісе
отырып, шешіледі. Соғысушы елдермен шекаралас мемлекеттер үшін босқындарды
баспанамен, азық-түлікпен, киім-кешекпен қамтамасыз ету мәселелері
туындайды. Халықаралық-құқықтық нормалардың мемлекет халқының жағдайына
жанама әсер етуі әр түрлі болатыны сөзсіз, осыған орай халықаралық
құқықтағы сапалық өзгерістердің ішкі заңдарға әсер дәрежесі мен сапасы да
артып келеді.
Сонымен, халықаралық құқцықта жеке мемлекеттер халқының жағдайына
халықаралық құқықтың ықпал етуінің екі бағыты байқалуда.
Бірінші бағыт, жалпы сипаттағы ықпал етумен сипатталады. Ол халықтың
қандай да бір бөлігінің халықаралық құқықтың әсер ету объектісі болмаған
кездерінде орын алады. Бірақ, осылай болғанымен, халықаралық стандарттар
мемлекеттердің халықтың қандай да бір бөлігінің құқықтық жағдайын
өзгертуіне қозғау салады. Мысалы, Еуропалық Кеңеске мүше болудың бір шарты
ретінде ұлттық қылмыстық заңдардан өлім жазасын алып тастау талабы
қойылған. Мәселен, халықаралық құқықтың көпшілік таныған қағидалар жүйесі
халықтың құқықтық жағдайын өзгертпейді. Бірақ бұл қағидалар олардың
азаматтық құқық қабілеттілігінің мазмұнына әсерін тигізетіні талас тудыра
қоймас. Адамның құқықтары мен негізгі бостандықтарын құрметтеу қағидасы
адамның жеке тұлға ретінде еркін дамуы үшін құқықтық жағдайларды барынша
қалыптастыруды қамтамасыз етеді. Мемлекеттер өздерінің саяси және
экономикалық қызметінде осы қағидаларды басшылыққа алуға міндетті. Олар
азаматтық, саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар мен
бостандықтарды Біріккен Ұлттар Ұйымының жарғылық ережелеріне, адам
құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясына, адам құқықтары туралы
пактілерге және өзге де актілерге сәйкес тиімді жүзеге асыруды қолдауға
және дамытуға міндетті. Аумақтарында ұлттық және басқа да азшылықтар бар
мемлекеттер осындай топқа жататын тұлғалардың заң алдындағы бірдейлік
құқығын құрметтеуге және оларға адамның құқықтары мен негізгі
бостандықтарын іс жүзінде пайдалануға толық мүмкіндік беруі тиіс.
Екінші бағыт – халықаралық құқық нормаларының халықтың жағдайына нақты
ықпал етуі. Бұл ықпал ету мақсатты сипатта болады. Мұндай нормалар
мемлекеттерге халықтың белгілі бір санаттарына қандай да бір құқықтар
немесе міндеттер беру құқығын немесе міндетін жүктейді. Мысалы, Бала құқығы
туралы 1989 ж. конвенция балаларды қорғау мәселелеріндегі халықаралық
стандарттарды белгілейді. Осыған орай, кез келген мемлекет отбасы құқығының
ұлттық нормаларын конвенциялық нормаларға сәйкес толықтарып, түзетеді.
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы-мемлекеттер азаматтарының
азаматтық алуын жеңілдету тәртібі туралы 1996 ж. конвенция оның
қатысушыларына азаматтық алудың жеңілдетілген, бірыңғай тәртібін қамтамасыз
етеді.
Сонымен, осы заманғы халықаралық құқық өз табиғаты бойынша мемлекетаралық
құқық бола отырып, бара-бара және кең көлемде халықтардың құқықтық жағдайын
және жалпы азаматтық құндылықтарды қорғап келеді. Адам құқықтары мен
негізгі бостандықтарын құрметтеу қағидасы халықаралық құқықта шарттық және
әдет-ғұрыптық нормалардың тұтастай жүйесін өмірге келтірді. Халықаралық
құқықтың халықтар мәртебесіне қатысы бар жаңа қағидалары мен институттары
да пайда болуда. Адам құқықтары осы заманғы халықаралық құқықтың арнаулы
саласын құрайды деп айтуға толық негіз бар және ол күннен-күнге дамып,
жетіліп келеді.
Азаматтық мәселелері осы заманғы халықаралық құқықта үлкен маңызға ие.
Азаматтық деп жеке тұлғаның мемлекетпен тұрақты саяси-құқықтық байланысын
айтады, ол мемлекетке қатысты белгілі бір құқықтар мен міндеттерге ие
болумен, сондай-ақ мемлекеттің жеке адамға қатысты құқықтары мен
міндеттерімен сипатталады. Азаматтық, ең алдымен әрбір мемлекеттің ішкі
құқығының институты болып табылады. Сонымен бірге, бұл халықаралық жария
құқықтың да институты. Азаматтық мәселелері ХХ ғ. басында-ақ, ұлттық
заңдардың толық монополиясына айналған еді. ХХ ғ. аяғына таман азаматтық
мәселелердің көпшілік бөлігі халықаралық құқық нормаларымен қамтамасыз
етіле бастады. Мысалы, конвенциялық нормаларда мемлекеттер азаматтықты
бекітудің келісілген, икемді тәртібін белгілейді. Азаматтықты қабылдау
шарты мен рәсімі мемлекеттің дербес құқықтық саласына жататына қарамастан,
бірыңғай (бір ізге салынған) ережелер бар, оған сәйкес, мемлекеттер белгілі
бір ережелерді ұстанады.
Азаматтылық тұлғаға экономикалық саяси, мәдениет және басқа да қоғамдық
қызметтер саласына белсенді қатысуға рұқсат етеді. Сонымен қатар азаматтар
мемлекет тәуелділігінде. Мемлекет өз азаматы қайда жүргеніне қарамастан,
шетел мемлекетінде жүрсе де өз азаматтарынан міндеттерін орындауды талап
ете алады.
Негізінде мемлекеттік билікті атқарғанда тек халықтар көпшілік сол елдің
азаматтары арасында үздіксіз және тұрақты заңдылық қатынаста міндетті
жағдай болуы керек [6].
Мемлекеттік тәуелсіздік пен азаматтық арасындағы байланыс болып кез-
келген мемлекет өз азаматының шеңберін және азмататтылығын берудің
жағдайлары мен тәртіптерін өз анықтауы. Біріккен Ұлттар Ұйымы халықаралық
құқықтық нормалармен мойындалған, сонымен бірге 1930 жылы Гаага
конференциясында қабылданған жан-жақты конвенция.
Сондай-ақ, егемендік дегенді еске алуымыз қажет. Егемендік - бұл
мемлекеттік билік ішінен және мемлекеттің аумағының сыртынан тәуелсіз,
азаматтарды біріктіретін біртұтас әлеуметтік, қауымдастық - халық [7].
Басқа жағынан, егер мемлекет болмаса, нақты айтсақ, толық қызмет істейтін
мемлекеттік билік болмаса, азаматтылықтың мағынасы болмайды. Бұдан мынадай
қорытынды жасауға болады: азмататтылық және егеменді мемлекет билігі өзара
тығыз байланыста болатын немесе - өзара тәуелді қоғамдық құбылыстар.
Сонымен қоса азаматтылыққа байланысты халықаралық шарт жасасу кезінде
мемлекеттер өз егемендігін жүзеге асырады.
Ішкі мемлекеттегі азаматтылық сұрақтарын тәуелсіз шешуде мемлекет өз
еркін дүниежүзілікте жалпы мойындаған нормаларды және халықаралық құқықтық
қағидаларды, ең алдымен адам құқығын сақтауды келістіруге тырысады.
Азаматтылық бұл жеке тұлғаның бір мемлекет пен тұрақты саяси құқықтық
байланысы, сол мемлекетке байланысты анықталған көлемде құқықтар мен
міндеттерге ие болу және сол елдің билігіне бағыну.
Мұнда түсінікті 1991 жылғы 20 желтоқсан айындағы Қазақстан
Республикасының азаматтығы туралы Заңы береді. Жоғарыда айтылғандарды
қорытындыласақ, жалпы әлем тәжірибесіндегі азаматтылық сұрақтарға
байланысты, құқықтық реттеудің жалпы тенденциялық дамуына байланысты,
кейбір мемлекеттердің азаматтылық туралы заңшығарушылығының салыстырмалы
құқықтық талдау өткізсек.
Шет елдердің азаматтық туралы заңдарының ерекшеліктерін анық ашу үшін
азаматтылықты алу және тоқтату жағдайларын бөліп қарастыру қажет. Бұған
қоса шетел заң шығарушылығында қазіргі таңда "азаматтылық" терминімен
бірге "бағыныштылық" термині қолданылатынын ескеруіміз керек.
"Бағыныштылық" термині монархиялық басқару үлгісіндегі елдердің заңына тән
қасиет болып табылады. Мысалға, 1978 жылғы 6 сәуірдегі Дат бағыныштылығы
туралы заңы.
Сонда да, азаматтылық республикалық басқару үлгісіне ғана тән қасиет, ал
бағыныштылық монархиялық басқару үлгісіне жатады деу қателік болады.
Бағыныштылық азаматтылықтың ескірген синонимі және ол тек кейбір
монархиялық елдерге тән [8].
Жоғарыда айтылғанға қоса, шет мемлекеттерде азаматтылық сұрағын,
әкімшілік немесе сот органдарының шешуін ескергеніміз жөн. Мысалы,
Ұлыбританияда, Чехияда, Словакияда азаматтылықты алу не жою сұрақтарын Ішкі
істер министрінің өкілдігіне берілген. Францияда азаматтықты алу қайта
қалпына келтіру және жою туралы декреттері Әділет министрінің баяндамасымен
үкімет қабылдайды. Ал Түркияда Ішкі істер Министрінің баяндамасымен бұл
сұрақтарды үкімет қарайды. Ал, Америка Құрама Штаттарында азаматтылықты
беру оны жою және натурализацияны жоққа шығару құқығын тек аймақтық соттар
иеленеді.
Азаматтылық алу әдістері.
Шетелдерде азаматтылық тумасынан, натурализация жолымен халықаралық
шарттар негізінде және жиі қалпына келтіру, арыз беру арқылы алуға болады.
Көрсетілген азаматтылықты алу әдістерінің ішінде көбіне тумасынан алу кең
тараған. Өйткені, көптеген адамдар азаматтылықты тумасынан алып, оны өмір
бойы сақтайды. Азаматтылықты тумасынан алу: көптеген елдердің заң
шығарушылық актілерінде азамаматтылықты тумасынан алу екі қағида негізінде
бекітілген қандық құқ және жерлік құқ.
Қандық құқық қағидасына сәйкес, тұлғаның азаматтылығы әке-шешесіне
байланысты, туылған жеріне байланысты болмайды. Қазіргі таңда бұл қағидаға
Иордания, Ауғанстан; Сирия және кейбір араб мемлекеттері сүйенеді. Оған
қоса Еуропаның, Австрияның, Норвегияның, Италияның, Финляндия мемлекеттері
сүйенеді.
Жерлік құқық қағидасын ұстантаны елдер тұлғаның азаматтылығын анықтау
кезінде ең бірінші оның туылған жеріне көңіл бөледі. Бұл қағидаға 20-дан
астам мемлекеттердің көбінесе Латын Америка елдерінің заң щығарушысы
сүйенеді. Мысалға, мексика Конституциясының 30-бабына сәйкес Мексиканың
тумасынан азаматы деп Республика территориясында туылған тұлға саналады,
әке-шешесінің азаматтылығынсыз [9].
Үшінші мемлекетердің көбі жоғарыдағы екі қағиданы да ұстанады. Мұнда бір
қағида басым болып, екінші қағида қосымша түрге ие болады. Жоғарыда аталған
қағидаларды таңдау немесе басымдылығын басты негізде демографиялық
облыстағы саяси және басқа да себептерге байланысты мемлекет саясаты
белгілейді [10]. Жоғарыдағы дәлелдеме ретінде Наполеонның басып алу
саясатының мән-жайларын айтуға болады. 1925 жылдың өзінде осыған орай
азаматтылық мәселелерін зерттеуші Кишкин С.С. былай деп жазған: 1804 жылы
Франция өзінің азаматтылық Кодексін дайындау кезінде қай қағида қандық
немесе жерлік француз азаматтылығын алудың негізін белгілейтін болады деген
мәселеге байланысты түсінбеушіліктер туды. Наполеон жерлік қағиданы ұстана
отырып; оны былай деп түсіндірді: "Азаматтардың қаншалықты көптігі,
соншалық солдаттың көптігі" [11]. Кей дамыған елдерде екі қағиданы қосып
ұстамаған АҚШ, Англия, Франция елдерінің азаматтары болып өз
территориясында немесе өз территориясының сыртында дүниеге келген
нәрестелер, сондай-ақ өз территориясында дүниеге келген шетел азаматтарының
немесе азаматтығы жоқ адамдардың балалары болып табылады.
1976 жылы 16 шілдедегі Канада азаматтылығы туралы заңға сәйкес Канада
азаматы болып Канада территориясында дүниеге келген әке-шешесінің
азаматтылығынсыз немесе әке-шешесі Канада азаматы болып табылатын
территория сыртында дүниеге келген кез-келген тұлға саналады [12].
Азаматтылық сұрақтарын реттейтін ішкі мемлекеттік нормаларымен қоса
халықаралық құқықтық әдет нормалары бар екендігін ескеруге тиіспіз.
Мысалы, азаматтылық туралы заң шығарушысы "жерлік құқыққа" негізделген
мемлекетте де, дипломат қызметімен жүрген шетел азаматының баласына өз
азаматтылығын беруді тиым салатын нормалар болуы мүмкін.
Азаматтылықты беру (натурализация).
Бүкіл мемлекеттерде азаматтылықты алу әдісінің дүние жүзілік тәжірибеде
екі кеңінен тараған әдісі натурализация болып табылады.
Натурализация өтініші мен мемлекеттік өкілетті органы азаматтығы жоқ
адамдар және шетел азаматтары сұранады.
Көптеген елдер әртүрлі жағдайдың алдын-алу үшін, шетел азаматтарының
бұрынғы азаматтылығынан шығуды талап ететін нормаларға ие болады.
Азаматтылықты алатын сол мемлекеттің азаматтылығы бар, мемлекеттік
азаматымен некеде тұрған кезде немесе баланы асырып алған кезде
азаматтылығы басқа мемлекеттікі болса, не ешқандай азаматтылығы жоқ адамдар
азаматтылықты натурализация тәртібімен алады. Бұл кезде 1957 жылғы "Күйеуге
шыққан әйелдің азаматтылығы туралы" конвенция есепке алынады. Мысалы, осы
конвенцияның екінші бабында "әйел адам шетел азаматымен некеге тұрса ол өз
азаматтылығын сақтап қалуға немесе күйеуінің азаматтылығын алуға құқылы".
Шет елдердің азаматттылық туралы заңдары, азаматтылықты алудың әртүрлі
арнайы жағдайларын көрсетеді. Көбіне азаматтылықты қабылдағысы келген
тұлғаға мемлекет өзінің территориясында белгілі мерзім бойы тұрақты өмір
сүруіне талап қояды. Мысалы, Италияда, Нидерландта, Оңтүстік Кореяда,
Францияда - 5 жыл тұрақты тұру, Норвегияда және Англияда - 7 жыл, Испанияда
- 10 жыл, Непалда - 12 жыл.
Азаматтылық алушыға бұл шарттан басқа да әртүрлі негіздер мен талаптар
қойылуы мүмкін. Мысалы, АҚШ-та натурализация үшін 15 жыл бойы өмір сүруден
басқа да мынадай жағдайлар бар: 18 жасқа толуы, натурализация жөнінде
өтініш тапсыру, АҚШ-та тұрақты өмір сүру үшін ағылшын тілінде емін-еркін
жазуды, сөйлеуді және оқи білу, АҚШ-тың басқару формалары мен қағидаларын
және тарихи негізгі дәуірлерін білу және ол адам АҚШ Констиуциясына
сенімділігі жөнінде ант ету және АҚШ өкіметіне немесе басқа заң
институттарына бағытталған ұйымдарға қатыспау және оларға қарсы
насихаттамау (1983 жылғы қабылданған АҚШ азхаматтылығы жөніндегі Заңға
түзетулер мен толықтырулар 312,313,334 баптары.) [13].
Натурализация шартын анықтайтын азаматтық жөніндегі шетел заңдарының
түрлі талаптарын куәлайтын тағы бір мысал келтірейік.
1975 жылғы Египет азаматылығы туралы заң. Египет азаматтылығына
қабылданудың мынандай жағдайларын көрсетеді. Египетте он жылдан кем емес
тұрақты өмір сүру, қоғамға зияны жоқ, есі дұрыс, ешқандай кемшіліктері
болмауы тиіс. Жақсы мінезді және жақсы қасиеттерге ие болуы тиіс, қылмыстық
іс-әрекеттері үшін сотталмаған, намысқа қарсы қылмыстары үшін бас
бостандығынан айырылмаған, араб тілін пайдалана білетін, өзінің өмір
сүруіне қажетті заңды мүлік пен қаражаттарға ие болуы керек.
Азаматтылық сұрағын шешу мемлекеттің ішкі қызметі болған соң
натурализация жөнінде жауап бермеу, келіспеушілік болатынын айта кеткен
жөн.
Бұл - мемлекеттің егеменділіік құқығы. Мысалы, Португалияның
аазаматтылығын бермеу негізі ретінде мемлекет тұлғаның Португалия қоғамына
нақты байланысы жоқтығы, осы елдің заңымен жоғары жазалы қылмыс жасауы, шет
мемлекеттерде әскери ерікті қызмет өтеуі болып табылады (азаматтылық
туралы Португалия заңының 9-бабы).
Жоғарыда айтылған шарттардың ішінде шет мемлекеттердің заңдарында
кездесетін қылмыс жасау, ал кейбір заңдарда құқық бұзушылықтың түріне дейін
көрсетілген.
Гвинея азаматтығың жөніндегі Кодекстің 60-бабына сәйкес азаматтылық алушы
адам психологиялық ауру болса немесе денсаулық жағдайы ұжым үшін қауіпті
және қатерлі болса азаматтылыққа қабылданбайды делінген [14]. Заңды
азаматтылықты бермеудің бір ғана негізі азаматтылық бермеуді жағдай бола
алады. Мысалы, Бельгияда натурализацияға арыз беруші тұлғаға келісім
бермейді. Егер оның бұрынғы мемлекетінің заң шығарушылығы қос
азаматтылыққа жол берсе.
Азаматтылықты қалпына келтіру (реинтеграция).
Азаматтылықты қалпына келтіру дегеніміз - белгілі бір мемлекеттің азаматы
болған және кейін жоғалтқан адамдар үшін қалпына келтіру болып табылады.
Бұл әдіс кең таралмаған, бірақ өмірде кездеседі. Оны алу тәртібі
жеңілдетеді. Мысалы, шет елге тұрмысқа шыққан әйел некені тоқтатуына не
жарамсыз деп танылған жағдайда ол өзінің бұрынғы елінің өкілді органынан,
өзінің азаматтығын қалпына келтіруге өтініш бере алады. Онда ол әйелге
азаматтылықты беру тәртібі жеңілдетіледі (уақыты).
Азаматтылықты беру - бұл әдіс төмендегідей:
Мемлекет өзінің азаматтылығын беруде қажетті натурализация шарттарын
сақтамай береді (сыйлайды), яғни, олардың алдында ерекше қызметі барларға
немесе басқа да мемлекеттік мүддеде тұлғаға қарастырылған өзінің ұлттық
заңдық құқықтары мен бостандықтарын береді. Егер тұлға басқа мемлекеттің
азаматы болса онда оның азаматылығы сақталады. Мысалы, 1955 жылғы Грек
азаматтылығы туралы Кодекстің 8-бабына сәйкес, натурализация үшін қажетті
негіздерсіз шетелдік азаматтарға азаматтылық берілуі мүмкін. Егер ол Греция
алдында үлкен қызмет атқарса, не қандай да бір құнды жаңалық ашса, үлкен
кәсіпорын негізін қаласа, егер ол ерекше дарынды ақылды бооса, немесе
мемлекет мүдделеріне толығымен қызмет етсе оның азаматтылық алуы
жеңілдетілген тәртіппен беріледі.
"Қазақстан Республикасының азаматтылығы туралы" Заңның 18-бабына сәйкес
бұрын Қазақстан Республикасының азаматы болған адамның өтініші бойынша
оның азаматтығы қалпына келтірілуі мүмкін.
Басқа мемлекеттерде тұратын республика территориясын тастап шығуға мәжбүр
болған барлық қазақтардың олар азаматы болып отырған мемлекеттің заңдарына
қайшы келмейтін болса, Қазақстан Републикасының азаматтығын алу құқығы
танылады. Қазақстан көші-қон процестерін реттеп отырады. Қазақстан
Республикасы жаппай қуғын-сүргін күштеп ұйымдастыру кезеңдерінде
адамгершілікке жат өзге де саяси шаралар нәтижесінде республика
территориясынан кетуге мәжбүр болған адамдар мен олардың ұрпақтарының
сондай-ақ бұрынғы одақтас республикалар территориясында тұратын
қазақстардың өз территориясына қайтып оралуына жағдай жасайды.
Қазақстан Республикасының азаматығын қалпына келтіру туралы өтініш
бойынша шешімді Қазақстан Республикасының Президенті қабылдайды.
Басқа азаматтығы бар немесе азаматтығы жоқ адамдар үшін Қазақстан
Республикасының азаматтығынан шығуына немесе азаматтығынан айырылғанға
дейін және азаматтылығы тоқтатылғаннан кейін оның аумағынан тысқары кетпесе
не олардың республика аумағында болмауына оның 19-бабында көзделген
мерзімінен аспаса Заңның 16-бабы бірінші бөлігінің 1- тармағының 1-
абзацында көзделген шарттардың болуы талап етілмейді.
Қазақстан Республикасының азаматтығын қалпына келтіру туралы құжаттарды
рәсімдеу заңның 33-бабы талаптары ескеріле отырып және осы Ереженің 5-
тармағында және осы Нұсқаулықтың 2,1-тармағында белгіленген тәртіппен
жүзеге асырылады.
Осы Ереженің 5-тармағында көзделген құжаттардан басқа Қазақстан
Республикасының азаматтығын қалпына келтіру туралы өтінімге өтініш
берушінің бұрын Қазақстан Республикасының азаматтығында болғанын және оның
республика аумағында тұрақты тұрғандығын (туу туралы куәлік, тұрғылықты
жерінен анықтама және т.б.) куәландыратын құжаттары қоса беріледі.
Басқа мемлекеттің азаматы мен азаматтығы жоқ адам олардың өтініштері
бойынша азаматтық туралы заңда қаралған шарттарға сәйкес Қазақстан
Республикасының азаматтығына қабылдануы мүмкін. Республика аумағында кем
дегенде 5 жыл тұрақты тұратын, не оның азаматымен некелескен азаматтар
Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдануы мүмкін. Кәмелеттік жасқа
толмаған қабілетсіздер, Қазақстан Республикасына ерекше еңбек сіңіргендер,
саяси себептермен Қазақстан Республикасы аумағын тастап кетуге мәжбүр
болғандар және олардың ұрпақтары көрсетілген шарттарсыз Қазақстан
азаматтығына қабылданады. Қазақстан Республикасы Президентінің 1993 жылғы
23 желтоқсандағы Жарлығымен азаматтық туралы Заңға бірқатар өзгерістер
енгізді. Бұл Жарлық бұрынғы Кеңес одағының азаматтары арасындағы
қатынастардың кейбір ерекшеліктерін бейнелейді. Бұрыны КСРО азаматтары бір
республикадан екнішісіне еркін қатынады. Туыс адамдардың әр түрлі
республикаларда тұруларына мүмкіндік болды, тұрып жатты және бір-бірімен
ешқандай қиындықсыз араласты. Алайда, КСРО-ның ыдырауының және дербес
мемлекеттердің құрылуының нәтижесінде жағдай өзгерді. Шекара белгіленді
және соған орай шектеулер қойылды. Бұл адамдардың қатынасына,
мемлекетаралық қатынастарға әсер етті. Бұрынғы КСРО республикалары
арасындағы тарихи қалыптасқан қатынастарды одан әрі нығайту және Қазақстан
азаматтығын алудың жеңілдетілген тәртібін белгілеу мақсатында Жарлық
Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы заңға өзгеріс енгізді.
Отбасылық қатынастарды қалпына келтіру үшін бұрынғы Одақтас
республикалардың Қазақстан Республикасы азаматтарына жақын туыстары
(балалары, жұбайы, ата-аналары, апа-сіңлілері, аға-інілері, атасы мен
әжесі) барлар Қазақстан азаматтығына қабылданатын болды. Жеңілдетілген
тәртіптің мәні мынада, Қазақстан Республикасының азаматтығын қабылдау
туралы тілек білдірген адамдардың өтініштері өтініш берген күннен 6 айдан
асырмай қаралатын болады. Сонымен бірге осы Жарлық азаматтық туралы Заңмен
белгіленген басқа адамдардың азаматтық алуға қажетті он жылдық тұрақты тұру
мерзімін бес жылға дейін кемітті.
Азаматтық туралы мәселе Қазақстан Республикасының мемлекетаралық
шарттарымен шешіледі [15]. Қазақстан Республикасымен Беларусь
Республикасының, сондай-ақ Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы
арасындағы осы мемлекеттердің азаматтылығын алудың жеңілдетілген тәртібі
туралы келісімге осылай қол қойылды. Мұндай келісімдер аталған
мемлекеттердің өздерінің азаматтығын жалпыға бірдей нормаларын, құқықтары
мен бостандықтарын сақтауға, адамдардың тиісті тарихи және дәстүрлі достық
байланыстарын сақтау мен нығайтудан туындайды. Келісімге сәйкес әр тарап
басқа елден өз аумағына тұрақты тұруға келген, бұрынғы КСРО азаматы
екендігін дәлелдеген азаматтарға азаматтық алудың жеңілдетілген тәртібін
ұсынады. Мұндай тәртіп төмендегідей шарттардың бірі орындалса:
1) егер өтініш білдіруші азаматтығын алған тараптың аумағында туған
немесе тұрған болса;
2) өтініш білдірушінің біреуі болса да азаматтығын алатын тараптың
аумағында тұрақты тұратын және жақын туыстары оның азаматтары болып
табылса қолданылады. Ішкі істер органдары тараптардың бірінің
азаматтық алуын тіркеуді 3 айдан асырмайтын мерзімге жеңілдетілген
тәртіппен жүзеге асырады.
Мысалға, Қазақстан және Ресей мемлекеттері арасындағы келісімде ата-
аналары азаматтығының өзгерілгеніне байланысты балалардың азаматтығы
өзгеруінің ерекше тәртібі қарастырылған. Ата-аналарының азаматтығы өзгерген
кезде, соған орай екеуі де тараптардың бірінің азаматтығынан шығады,
тиісінше олардың кәмелетке толмаған балаларының да азаматтығы өзгереді.
Әке-шешесінің бірі бір тараптың азаматы болған, ал екіншісі тараптың
азаматтығын алған кәмелетке толмаған балалардың азаматтығы әке-шешенің
келісімімен анықталады, бұл келісім беретін өтініште білдірілуге тиіс.
Әке-шешелері бөлек тұратын балалар, егер бұл жөнінде әке-шешелердің
арасында басқа келісім болмаса, өздері тәрбиесінде болған әке-шешенің
азаматтығын сақтайды.
Кәмелетке толған балалардың белгіленген азаматтығы олардың әке-
шешелерінің бірі Қазақстан Республикасының азаматтығында, ал екінші Ресей
Федерациясының азаматтығында болса тараптардың заңдарына сәйкес
оңайлатылған тәртіппен өзгертілуі мүмкін.
Ата-ана құқықтарынан айырылған әке-шешелердің азаматтығы өзгергенде
балалардың азаматтығы өзгермейді. Балалардың азаматтығын өзгертуге ата-ана
құқықтарынан айырылған әке-шешелердің келісімдері талап етілмейді [16].
Сонымен қоса, Қазақстан Республикасы мен Монғолия арасындағы Ерікті қоныс
аудару және еңбек шарты бойынша Қазақстан Республикасынан келген адамдардың
азаматтығы жөніндегі мәселелерді реттеу туралы шарт әрекет етеді.
Онда еңбек шарты бойынша жұмыс істейтін Монголия азаматтарын, сондай-ақ
олардың қасына ерген отбасы мүшелерін білдіреді. Ал қоныс аударушы деген
термин Монғолия азаматтығынан ерікті түрде щыққан және Қазақстан
Республикасының азаматы болуы үшін осында тұрақты қоныстануға келген
адамдарды білдіреді.
Еңбек шарты бойына Қазақстан Республикасына келген адамдардың азаматтығы
туралы мәселе тараптардың ұлттық заңдарына және халықаралық құқықтың жалпы
жұрт таныған қағидаларына сәйкес олардың тек қана еркін және ерікті тілек
білдіруші бойынша шешіледі.
Қазақстанның билікті органдары Қазақстан Республикасына еңбек шарты
бойынша келген адамдардың Монголия азаматтығынан шығып, Қазақстан
Республикасының азаматтығын қабылдау жөніндегі жазбаша өтініштерін.
қанағаттандыру туралы Монғолия тарапынан ресми хабарлма алған күннен бастап
оларды өзінің азаматтығына қабылдайды.
Бүгін де Монголиядан келген 63,5 мың оралмандардың 859 оралманы азаматтық
алды. Өкінішке орай Монғолияда азаматтықтан шығу үдірісі өте қиындап отыр.
Соңғы 3-4 жылда Қазақстан бұл жөнінде ықшамды шешім қабылдау мәселесін
көтеріп отырса да, іске аспай отыр [17].
Қазақстан азаматтығының болмауы себепті оралмандардың құқықтары шектеліп
отыр. Олардың басым көпшілігі Президент сайлауына қатысқысы келген еді.
Қазақстан Республикасының азаматтығын қабылдаудың дәстүрлі де
жеңілдетілген тәртібі кезінде қабылдауға қарсылық білдіру негізі
қолданылады. Заңның 17-бабына сәйкес, Қазақстан Республикасы азаматтығына
қабылдаудан бас тарту негіздері айқындалған. Егер Қазақстан Республикасының
азаматтығына қабылдау туралы өтініш жасаушы адам:
1) адамзатқа қарсы халықаралық құқықта көзделген қылмыс жасаса, Қазақстан
Республикасының егемендігі мен тәуелсіздігіне әдейі қарсы шықса;
2) Қазақстан Республикасы аумағының бірлігі мен тұтастығын бұзуға
шақырса;
3) мемлекет қауіпсіздігіне, халықтың денсаулығына нұқсан келтіретін
құқыққа қарсы іс-әрекет жасаса;
4) мемлекетаралық, ұлтаралық және діни өшпенділікті тұтатса, Қазақстан
Республикасы мемлекеттік тілінің қолданылуына қарсы әрекет жасаса;
5) терроршылдық әрекеті үшін сотталған болса;
6) сотпен аса қауіпті қылмыскер (баукеспе) деп танылса;
7) басқа мемлекеттің азаматы болса, өтініштері қабылданбайды.
Қазақстан Республикасының азаматтығын қабылдау туралы өтінішке мынадай
құжаттар қоса беріледі:
- бекітілген нысандағы екі дана сауалнама-өтініш;
- еркін нысанда жазылған екі дана толық өмірбаян;
- 3,5х5 көлемдегі төрт фотосурет;
- Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы заңның 1-бабында
көзделген, белгіленген нысанда жасалған шарттарды сақтайтындығы туралы
міндеттеме;
- жұмыс орнынан лауазымы, оқушыларға - оқу орны көрсетілген екі дана
анықтама;
- мемлекеттік баж төлегені немесе оны төлеуден босатылғаны туралы құжат.
Сауалнама-өтініштер мен өмірбаяндардың барлығына өтініш берушілердің
өздері жазылған уақытын көрсете отырып қол қоюға тиіс. Өтініш беруші
сауатсыздығын немесе кемтарлығы салдарынан оларға қол коя алмаған жағдайда,
онда оның келісімі бойынша оларға құжаттарды қабылдайтын қызметкер қол
қояды.
Егер Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдау туралы өтініш
білдірген адам өтініш берген сәтте Қазақстан Республикасы азаматымен некеде
тұрса, неке туралы куәліктің нотариат куәландырған көшірмесін тапсырады.
Бұған қоса бұрынғы одақтық республика азаматының жақын туысқандарының
біреуі Қазақстан Республикасының азаматы болса: баласы (оның ішінде асырып
алған), жұбайы (зайыбы), ата-аналарының біреуі (асырап алушы), әпкесі,
қарындасы, бауыры, атасы немесе әжесі, олардың Қазақстан Республикасында
тұру мерзіміне қарамастан, Қазақстан республикасының азаматтарымен
туысқандық дәрежесін куәландыратын (туу туралы куәлік, неке туралы куәлік
және басқа) құжаттар, өз туысқандарының тұрақты тұратын жерлері туралы
мекен-жай бюросынан алған анықтама және оның Қазақстан Республикасының
азаматтығына жататынын растайтын құжаттар көшірмесін тапсырады.
Егер Қазақстан Республикасының азаматтығын қабылдауға тілек білдірген
адам Қазақстан Республикасы қос азаматтық жағдайларының туындауына жол
бермеу туралы келісім (шарт) жасасқан басқа мемлекеттің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz