Көп пәтерлі тұрғын үйлерді тиімді басқарудың жағдайы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 3
1 Азаматтардың тұрғын үй қажеттіліктерін қанағаттандыру
заңнамаларының теориялық 7
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Азаматтардың тұрғын үй қажеттіліктерін қанағаттандыру 7
заңнамаларының даму тарихы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
1. 2 Тұрғын үй құқықтық қатынастары. Тұрғын үй заңнамасы ... ... . 15
1.3 Тұрғын үйге жеке меншiк құқығын
алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
28
2 Тұрғын үй қажеттіліктерін қанағаттандыру саясатының мемлекеттік 28
бағдарламасы мен оны жүзеге асыру тетіктері
... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Мемлекеттік тұрғын үй қорынан тұрғын үйлерін пайдалану... 40
2.2 Қызметтік тұрғын үйлерді және мемлекеттік тұрғын үй қорының
жатақханаларындағы тұрғын бөлмелерді
пайдалану ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Тұрғын үй және тұрғын үй құрылыс кооперативтік мүшелерінің және
олардың отбасы мүшелерінің тұрғын үй
құқықтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
... ... ... ... ... ... ... ...
59
62
3 Азаматтардың тұрғын үй қажеттіліктерін қанағаттандыру нарығының 65
қалыптасуы мен даму
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Кіріспе
Зерттеу тақырыбынын өзектілігі. Қазақстанның қазіргі әлеуметтік-
экономикалық дамуы кезеңінде ұлттық экономиканын барлық салаларын
модернизациялау маңызды стратегиялық бағыт болып табылады. Тұрғын үй
шаруашылығы қоғамдық қатынастарға тікелей әсер ететіндіктен, ұлттық
экономиканың маңызды әрі күрделі саласы саналады. Тұрғын үй
шаруашылығындағы қызметке қол жеткізу мен оның сапасы - тұрғындардың өмір
сүру деңгейін анықтаушы негізгі факторлар.
Сондықтан да Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік саясаттың негізі
- азаматтарды қауіпсіз және сапалы баспанамен қамтамасыз ету жағдайларын
туғызу. Мемлекетте әлеуметтік инфрақұрылымдарды дамыту қазіргі кұнгі
стратегиялық міндеттердің біріне айналып отыр. Қазақстан Республикасы
Президенті Н.Ә.Назарбаев 2014 жылы Қазақстан халқына жолдауында тұрғын үй-
коммуналдық шаруашылық саласы, тұрғын үй кұрылысы сияқты өзекті мәселелерге
назар аударған [1].
Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық саласында жүргізілген реформалар мен
жаппай жекешелендіру процесі барысында республикадағы тұрғын үй саласында
жаңа қатынастар пайда болды, сонымен бірге тұрғын үй-шаруашылық саласын
дамытуда белгілі қиындықтар калыптасты. Көп пәтерлі тұрғын үйлерді тиімді
басқарудың жағдайы; пәтер меншік иелерінің қүқықтық сауаттылыктарьіның
төмендігі, тұрғын үй қорын қалыпты жағдайда ұстап тұру және пайдалануда
толыққанды қызмет көрсету нарығының болмауы; тұрғын жайларды және ғимарат
ішіндегі инженерлік жүйелерді күрделі жөндеу тетіктерінің анықталмауы және
тұрғын үй қорына мемлекеттік бақылаудың болмауы және тағы басқа салалық
мәселелер туындады.
Аталмыш мәселелерді шешу үшін, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын
басқарудың жаңа бағыттарын калыптастыру, саланы дамытуда қаржылық
ресурстармен қамту тетіктерін анықтау және тұрғын үй қорын жөндеу мен оның
калыпты жағдайда жұмыс істеуін қамтамасыз етудің ғылыми-теориялық
негіздерін анықтай отырып, тәжірибеге енгізу керек.
Тұрғын үй жайларды жақсарту жолымен тұрғындардың өмір сүру сапасын
жоғарлату, тұрғын үй қорын сақтау және тұрғындардың сапалы тұрғын үй-
коммуналдық қызметтермен қамтамасыз етілуі елді мекендердегі тұрғын үй
қорын басқарудың тиімді жүйесін дамытудың негізгі максаты болып табылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі тұрғын үй-шаруашылық саласының
қызметіндегі әлеуметтік, қаржылық, экономикалық-ұйымдастыру аспектілерін
жетілдірудің жаңа бағыттарын іздеумен байланысты. Қазіргі уақытта тұрғын үй
шаруашылық нарығының дамуын басқарумен байланысты көптеген көзқарастар және
әр түрлі амалдар қалыптаскан, осыған қарамастан, бұл саладағы мәселелерді
шешу мен саланы басқару және ұйымдастырудың колайлы тетіктері аныкталмай
отыр.
Демек, тұрғын үй нарығының әрекет етуінің әлеуметтік-экономикалық
ерекшеліктерін ескере отырып, тұрғын үй саласын дамытудын жаңа әдістемелік
жолдарын іздестіру кажет.
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің катарына
кіру стратегиясын жүзеге асырумен байланысты, ұлттық экономиканың
бәсекеқабілеттілігін барынша жоғарлату кажеттілігі зерттеу такырыбының
уақыттылы таңдалғанын көрсетеді. Бұл жағдайда тұрғын үй нарығын тиімді
ұйымдастыру мен басқарудың ғылыми-әдістемелік базасын жетілдіру, тұтастай
алғанда, мемлекет экономикасының бәсеке қабілеттілігін түбегейлі жоғарлату
процесін жеделдетуге мүмкіндік туғызады. Тұрғын үй шаруашылығының тиімді
жұмыс істеуі тұрғындардың өмір сүру жағдайларынын жоғарлауына және елдегі
адам капиталының бәсеке қабілеттілігінің калыптасуы мен дамуына колайлы
ықпал етеді. Сондықтан да аталмыш зерттеу тақырыбы өзекті және күнделікті
тәжірибе талаптарына тікелей жауап береді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тұрғын үй саласы мәселелерінің теориялық
негіздері экономикапык ойлар классиктерінің еңбектерінде карастырылған.
Зерттеу тақырыбының мәселелері бойынша ғылыми және арнайы әдебиеттерге
жасалған талдауларға сүйенетін болсақ, шетелдің Б. Рено, Н. Баррос, Р.
Страйк және тағы баска ғалымдар тұрғын үй-коммуналдық қатынастардың
калыптасуы мен дамуы төнірегіндегі сұрактардың ғылыми-теориялық және
тәжірибелік негіздерін анықтаумен айналыскан.
Таяу шетел ғалымдарының ішінде Е. Сабуров, Т. Белкина, В. Игнатов, В.
Бузырев, Н. Кузнецов, Ю. Симионова, Е. Максимов, В. Мищенко, В. Ресин, Н.
Щербакова, М. Гершман, Л. Велихов, И. Савина, С. Хачатрян, тағы баска
ғапымдар тұрғын үй нарығын ұйымдастыру және басқарудың негіздеріне өз
еңбектерін арнаған.
Қазақстан Республикасында тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық саласын
зерттеумен Г. Избуллаева, Н. Наурызбаева, К. Оңлабаев, А. Қабиева, А.
Мұсанова, М. Имашев, Т. Утин, Н. Алпысбаева, С. Илашева, Ж. Шаекина және У.
Шалболовалар сияқты ғалымдар айналысып жүр.
Сонымен бірге отандық ғалымдардың еңбектері арасында тұрғын үй нарығын
жеке зерттеу объектісі ретінде қарастырған еңбек аз. Тұрғын үй саласына
қатысты негізінен тұрғын үй ипотекасын дамыту, тұрғын үй құрылысының өсу
қарқынын жеделдету, тұрғындарды әлеуметтік кол жетімді баспанамен
қамтамасыз ету сияқты сұрақтар төңірегінде зерттеулер жасалған, ал қолдағы
тұрғын үй қорын тиімді басқару, тұрғын үйдің қолданыстағы кезіндегі қызмет
көрсету нарығын қалыптастыру, жалдық тұрғын үй қызметін дамыту сияқты
мәселелерге толық назар аударылмаған. Тұтастай қоғам мен жергілікті
аймақтарда аталмыш мәселелердің өзектілігі жоғары және тұрғын үй нарығын
дамытуда әсер ететін тиімді тетік ретінде зерттелмей қалуда. Сол себепті
тұрғын үй нарығының мәселелерінің өзектілігі тұрғын үй шаруашылық саласының
әлеуметтік тұрғыдан маңыздылығы жоғары екендігін айқындап, зерттеу
такырыбын таңдауға негіз болды.
Зерттеудің нысаны. Қостанай облысының өңірлік тұрғын үй нарығы зерттеу
нысаны ретінде карастырылды.
Зерттеудің пәні болып нарықтық қатынастар жағдайындағы Қазақстандағы
және Қостанай облысындағы тұрғын үй нарығының даму жағдайлары мен
зандылықтары тандалды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Тұрғын үй нарығын жетілдіру бойынша
ғылыми-теориялық және тәжірибелік ұсыныстар дайындау дипломдық жұмыстың
мақсаты болып табылады.
Қойылған мақсатка сәйкес төмендегідей міндеттер кешені анықталды:
тұрғын үй нарығы түсінігінің құқықтық, әлеуметтік-экономикалық
мазмұнын, мәнін ашу және түсіну үшін, ұғымның өзіндік ерекшеліктерін
айқындау;
ұлттық экономиканың саласы ретіндегі тұрғын үй шаруашылығынын мәні мен
әрекет ету негіздерін, әлеуметтік-экономикалық маңызы мен ерекшеліктерін
анықтау;
баспанаға сұраныс пен қажеттіліктің және тұрғын үй ұсынымын анықтаушы
факторларды зерттеу;
тұрғын үй нарығының калыптасуы, әрекет етуі және саланы реттеудегі
әлемдік тәжірибелерді зерделеу;
Қазақстан Республикасындағы және Қостанай облысындағы тұрғын үй
секторының жағдайын талдау, тұрғын үй саясатының негізгі бағыттарын
карастыру;
жалдық тұрғын үй нарығының дамуына ретроспективтік талдау жүргізу,
ерекшеліктерін анықтау, қазіргі жағдайын және дамытудын келешегін бағалау,
жалдық тұрғын үй нарығын дамыту бойынша SWOT-талдау жүргізу;
жалдық тұрғын үй нарығын сипаттайтын экономикалық-математикалык
модельдің әдістемесін дайындау және үлгіні құру.
Зерттеудін теориялық және әдіснамалық негізіне тұрғын үй нарығынын
негізгі мәселелері бойынша отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектеріндегі
іргелі және қолданбалы тұжырымдамалары алынған.
Ақпараттық және нормативтік негізін Қазақстан Республикасы Статистика
агенттігі, ҚР Индустрия және сауда министрлігі органдарының ресми
мәліметтері, отандық және шетелдік ғалымдардың зерттеу материалдары, тұрғын
үй құрылысын дамыту бойынша мемлекеттік және өңірлік бағдарламалары және
Қостанай облысы Құрылыс басқармасы кәсіпорынының материалдары қамтамасыз
етті.
Дипломдық жұмыстың нормативтік-құқықтық базасын ҚР зандары, ҚР
Президентінің Жарлықтары, ҚР Үкіметінің каулылары және тұрғын үй
қатынастарын реттейтін заңнамалық және нормативтік актілер кұрады.
Дипломдық зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу барысында жұмыстың
ғылыми жаңалығын сипаттайтын келесі нәтижелерге қол жеткізілді:
тұрғын үй нарығының қызмет ету тетіктері мен күрделі табиғатын
түсінуге мүмкіндік беретін тұрғын үй нарығының калыптасуының негізгі
теориялық аспектілері жүйелендірілді;
тұрғын үй нарығының даму тенденцияларын зерттеу және анықтауға
бағдарланған маркетингтік зерттеуді жүргізудің әдістемелік негіздері
дайындалды. Тұрғын үй бағасының тұрғындардың жинақтары мен олардын
табыстарының өсуіне тәуелділігі анықталды;
тұрғын үйдің ұсынымына және сұранысының мөлшеріне әсерін тигізетін
факторлардың жиынтығы көрсетілді және осы негізге сүйене отырып, жалдық
тұрғын үй нарығынын экономикалық-математикалык үлгісін құрудың әдістемелік
принципі дайындалды;
әлеуметтік-тұрғын үй саясатын зерттеуге мүмкіндік беретін тұрғын үй
нарығының шетелдік үлгілері анықталды. Жалдық және индивидуалды секторларды
теңестіруге бағытталған әлеуметтік саясаттың әр түрлі бағыттарының
ыкдалынан тұрғын үйге деген қажеттілікті жоғары дәрежеде қанағаттандыру мен
нарықтың тұрақтылығы қалыптасатындығын көрсететін нарықтар айкындалды;
тұрғын үй мәселелері кешенді бағаланды және тұрғын үй нарығын әрі
карай дамытуға ғылыми-әдістемелік ұсыныстар жасалды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
отандық және шетелдік әдебиет көздерінің ілімдік- әдіснамалық
ережелері мен тұжырымдарына сүйене отырып автор тарапынан ұсынылған отандық
тұрғын үй нарығының құрылымдық жүйесі және тұрғын үй нарығындағы сұраныс
пен ұсыныс категорияларының қалыптасуына ықпалын тигізетін факторлар
жиынтығы;
шетелдік тұрғын үй нарықтарының тәжірибелеріне жасалған зерттеулер
негізінде дайындалған шетел мемлекеттеріндегі тұрғын үй нарықтарының
үлгісі;
тұрғын үй секторының дамуын және баспанаға қол жетімділікті қамтамасыз
етуге бағытталған кешенді тәжірибелік ұсыныстар;
жалдық тұрғын үй сегментін қалыптастыру және дамыту бойынша
жүргізілген маркетингтік зерттеу нәтижелері;
баспанаға қол жетімділіктің бір бағытты ретінде қарастырылған жалдық
тұрғын үй нарығының үлгісі.
Дипломдық зерттеудің ғылыми және практикалық маңызы.
Дипломдық зерттеуде қол жеткізілген қорытындылар мен нәтижелер
республикадағы тұрғын үй саласының әрі қарай қалыптасуы, әрекет етуі және
дамуына негіз болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден және қосымшалардан тұрады.
1 Азаматтардың тұрғын үй қажеттіліктерін қанағаттандыру заңнамаларының
теориялық аспектілері
1. Азаматтардың тұрғын үй қажеттіліктерін қанағаттандыру
заңнамаларының даму тарихы
Тұрғын үймен қамтамасыз ету қазіргі кезеңде маңызды әлеуметтік
мәселелердің бірі болып табылады және соған орай белгілі бір саясатты жасап
шығармау мүмкін емес. Әрине, ол оны бірден шешпейді, бірақ бірте-бірте
азаматтарды тұрғын үймен неғұрлым тиімді түрде қамтамасыз етуге кол
жеткізе отырып, бұл осы мәселені бакылауда ұстауға мүмкіндік береді. Тұрғын
үй қатынастары аясында жүргізілетін саясаттың мазмұнын жалпылама түрде
анықтайтын Қазақстан Республикасының Конституциясы тұрғын үй қатынастарына
тиісті түрде ықпал етеді [2].
Тұрғын үй саясатының тарихына қысқаша тоқталып өтейік. 1917 жылғы
октябрь революциясынан кейінгі және КСРО-ның өмір сүрген кезеңінде тұрғын
үй мәселесін шешудін әртүрлі жолдарыы беліп көрсетуге болады. Бастапқы
кезде еңбекші халық тұрғын үймен байларға тиесілі тұрғын үйлерді қайта бөлу
есебінен қамтамасыз етілді. Кейіннен XX ғасырдын, отызыншы жылдарында КСРО-
да индустриалдық негізде тұрғын үй құрылысы басталды. Алғашқы уақытта
барлығын тегін тұрғын үймен қамтамасыз ету ойластырылды.
Бірақ азаматтарға тұрғын үй бергеннен кейін бірден оған ақы төлеу
бойынша белгілі бір нормаланған ставкалар енгізілді, өйткені экономикалық
тұрғыдан толығымен тегін тұрғын үй беру ойға қонымсыз еді.
О. С. Иоффе айтқандай: "Социалистік ұйымдарға қатысты заңды тұлға
институты 1918 жылдан бастап жарық көрген заңды актілерде пайдаланғанымен,
өзінің қандай да бір елеулі ауқымдағы шынайы көрінісін бұл институт тауарлы-
ақша қатынастарын тікелей орталықтандырылған қайта бөлу жүйесімен алмастыру
процесі аяқталғанға дейін ала алмады. Бірақ ол қарама қайшы процеске —
тауарлы ақша қатынастарын мүліктік қатынастар аясына, соның ішінде мүліктік
қатынастар аясына қатысумен байланысты қатынастарға енгізуге - орын берген
кезде-ақ соңғыларының жекелеген нормативті актілерден басқа РСФСР-дің
бірінші Азаматтық Жарғысының (1922 ж.) жалпы нормаларында бекітілген,
азаматтық құқық қабілеттілігі кеңестік цивилистік теорияның ең елеулі және
маңызды мәселелерінің біріне айналады[3].
Осы айтылған ой тұрғын үй қатынастарына да қатысты екені сөзсіз.
Сонымен бірге, тұрғын үймен қамтамасыз ету барлығын тегін тұрғын үймен
қамтамасыз ету туралы ұран сақталғандықтан жоспарлы жүйенің белгілері басым
болған аялардың бірі еді. Тұрғын үймен тегін қамтамасыз ету социализмнін
идеологиялық жалауының бір элементі болды, өйткені ол жалпы халықтық
өндірілген өнімді жеке тәртіпте бөлуді кездеген аз ғана аялардың бірі
болған еді.
Халықты тұрғын үймен кезекті қамтамасыз етудің қол жет-кізілген
пайыздары жария етілетін бесжылдықтар жоспарлары тұрақты түрде сәтсіздікке
ұшырай бастайды, жалпы бұл, тұрғын үй алған Кеңес Одағы қалалары, соның
ішінде ҚазССР қала-лары, тұрғындарының саны аз болмағанмен негізге алынған
жүйені өміршең еместігін дәлелдеп берді.
Бұл жүйені қайта қалпына келтірудің соңғы талпынысы 1987 жылы жасалды.
Сол жылы "Тұрғын үй — 91" Бағдарламасы қабылданған болатын. Ол алғашқы бес
жыл ішінде 1987 жылдың 1 қаңтарында кезекте тұрған қапалардағы барлық
жанұяларды тұрғын үймен қамтамасыз етуді көздеді.
Ауылда тұрғын үйге мұқтаждардың әрқайсысы бір жыл ішінде пәтер алуға
тиіс болды [4]. Ол сол күйінде орындалусыз қалды.
Тұрғын үймен қамтамасыз етудің бөліп тарату жүйесі көптеген асыра
пайдаланушынықтарға алып келіп отырды. 70—80 жылдары Рсспубликада бірқатар
басшылар тарапынан кеңестік тұрғын үй заңнамасының талаптарынан саналы
түрде ауытқуға бой алдырған көптеген фактілер орын алды, олар қызметтік
жағдайын теріс пайдалана отырып, кезектілікке қарамастан тұрғын үй берудің
тәртібін дөрекі түрде бүзып отырды және іс жүзіндегі мұқтаждығын
ескерместен өз жанұяларын, туған-туысқандарын, жолдастарын, жерлестерін
пәтерлермен қамтамасыз етіп отырды. Тұрғын үйді пайдалануды бөліп тарату
аясында тамыр-таныстық пен коррупция жиі көрініс беріп отырды, бұл көп
жылдар бойы кезекте тұрған мұқтаж азаматтарға тұрғын үй берудің мерзімдерін
елеулі түрде ұзартып қана қойған жоқ, сонымен қатар, ол кезектік
органдардың беделіне, социалистік әділеттілік сеніміне орасан зор нұқсан
келтірді.
1984 жылғы Қаз ССР-дің Тұрғын үй кодексінің орнына, 1 шілде 1992 жылы
қабылданған Қазақстан Республикасының "Жаңа" Тұрғын үй кодексі, әлеуметтік-
экономикалық жағдайлардың өзгергендігіне қарамастан, ескі заңнамада болған
позицияларды сақтап қалды және оларды тек "елеусіз жөндеуден" ғана еткізді.
Осылайша, тұрғын үймен қамтамасыз етудің ескі бвліп тарату жүйесінің
сақталғандығын білдірген азаматтардың тұрғын үйге деген құқығы туралы
декларация сақталып қалды.
Қайта қалыптасып келе жатқан нарықтық экономикалық қатынастар
жүйесінде бұл мүмкін емес болатын және ол толығымен, оның логикасына қарама-
қайшы еді. Соның салдарынан 6 қыркүйек 1993 жылы Қазақстан Республикасы
Президентінің "Жаңа тұрғын үй саясаты туралы" Жарлығы қабылданды (ол
қазіргі уақытта нарық инфрақұрылымның бірте-бірте өзгеруіне және өз рөлін
орындап болуына байланысты өзінің заңды күшін тоқтатты. Нарық инфрақұрылымы
мен әлеуметтік-экономикалық жағдайдың өзгеруінің көрінісі мынада сол
кезеңде мемлекет акциялардың бақылаушы пакетін мемлекеттік органға,
құрылыс, тұрғын үй және аумақты салу Министрлігіне бере отырып, құрылыс
холдингілерін құру ниетімен "мемлекеттік капитализмге" сенім артқан еді.
Қазіргі таңда құрылыс жеке компаниялармен жүргізілуде және мемлекеттің осы
компаниялармен ара қатынасы тек шарттық негізде құрылуда.
Қазақстан Республикасы Президентінің аталған Жарлығында осы сәтте орын
алған өзгерістер атап өтілген мемлекеттік тұрғын үй қорын жекешелендіру,
баға еркіндігі жеке нарыққа етудің өзге де процестері, инфляция салдарынан
тұрғындардың сатып алушылық қабілеттілігінің төмендеуі тұрғын үй аясындағы
жағдайды елеулі түрде өзгертті. Жаңа тұрғын үй саясатын жүргізу және оны
қоғамның негізгі басымдықтарының біріне айналдыру талап етілді.
1.2 Тұрғын үй құқықтық қатынастары. Тұрғын үй заңнамасы.
Тұрғын үй құқықтық қатынастарының түсінігі, тұрғын үй құқықтық
қатынастарының түрлері. Біздің тұрғын үй құқықтық қатынастарын азаматтық
құқық аясында карастыратынымызға қарамастан, бұл құқықтық қатынастардың
жария - құқықтық нормаларға жатқызуға болатын нормалармен ғана
реттелмейтіндігін атап өткен жөн. Сонымен бірге тұрғын үй қатынастарын
кешенді құқықтық реттеудің түпкі мақсаттары да жеткілікті түрде айқын болып
табылады. Біріншіден, ол тұрғын үймен қамтамасыз етуде азаматтардың
қажеттіліктерін жүзеге асыру үшін тиімді заңды нысандарды жасауға
көмектеседі. Екіншіден, ол тұрғын үй иелері өздерінің соған деген
құқықтарын жеткілікті шамада тәжірибе жүзінде асыру мүмкіндігіне ие болатын
режимді қолдайды. Бұл орайда, тұрғын үйді иелену басқа да мүлікті иелену
жүзеге асырылатын нысандарда көрініс беретіндігін және мұнда тұрғын үйдің
ерекшелігі ескерілетіндігін тағы бір рет атап өткіміз келіп отыр. Соның,
нәтижесінде тұрғын үйлерге қатысты туындайтын мүліктік қатынастарға барлық
ортақ азаматтық-құқыктық ережелерді қолдануға мүмкіндік береді.
Алдымен тұрғын үй құқықтық қатынастарының аясы мен жүйесін анықтап
алайық, содан кейін тұрғын үй құқықтық қатынастарының түсінігіне
тоқталамыз.
Заңнама жеке тұрғын үй құқықтық қатынастары ретінде тұрғын үй қорын
(тұрғын үй қоры жалпы алғанда азаматтық құқықтардың объектісі болып
табылмайды) пайдаланумен байланысты құқықтық қатынастарды да ажыратады.
Заңнамада тұрғын үй қорының мынадай анықтамасы берілген: "тұрғын үй қоры -
Қазақстан Республикасы аумағындағы барлық меншік нысандарындағы тұрғын
үйлер". Ол бірнеше түрге бөлінген. Ол өз кезегінде тұрғын үйге меншік
құқығын жүзеге асырумен және оларды пайдаланумен байланысты туындайтын
жекелеген құқықтық қатынастардың құрылымы үшін маңызды болып табылады (олар
тұрғын үйдің қай тұрғын үй қорына жататындығына байланысты әртүрлі
болады)[5].
Қазақстан Республикасы тұрғын үй қорының құрамына жеке тұрғын үй қоры
мен мемлекеттік тұрғын үй қоры кіреді. Жеке тұрғын үй қоры мемлекеттік емес
меншік нысанына негізделген азаматтар мен заңды тұлғаларға меншік құқығы
негізінде тиесілі тұрғын үйлерді қамтиды. Мемлекеттік тұрғын үй қорына
меншік құқығымен мемлекетке (әкімшілік-аумақтық бөлініске) қарасты және
жергілікті атқарушы органдардың қарамағындағы (мемлекеттік коммуналдық
тұрғын үй қоры) не мемлекеттік кәсіпорын қарамағындағы (мемлекеттік
кәсіпорынның тұрғын үй қоры) тұрғын үйлер кіреді. Тұрғын үй заңнамасының
мазмұнынан туындайтындай мемлекеттік тұрғын үй қоры тұрақты тұру үшін де,
уақытша тұру үшін де арналған тұрғын үй-жайларды қамтиды. Тұрғын үй қорына
тұрғын үйлердегі тұрғын емес үй-жайлар кірмейді.
Сонымен, тұрғын үй қоры - бұл азаматтардың (жеке тұлғалардың) тұрақты
тұруы үшін және уақытша тұруы үшін де (пайдалану сипатына орай) арналған
барлық үй-жайлардың жиынтығы деуге болады.
Қазақстан Республикасының тұрғын үй қоры жөніндегі қатынастары жария
құқықтық сипатқа ие. Олардың мазмұны мынада: мемлекет тұрғын үй қорының
есебін жүргізеді, тұрғын үй қорына енгізілуі мүмкін үй-жайларға қойылатын
міндетті талаптарды белгілейді, оны мақсатына сай пайдалануды және оның
сақталуын қамтамасыз етуді бақылайды. Мемлекет құзіретіне, сондай-ақ, сол
бір немесе өзге үй-жайды тұрғын үй қорынан шығаруды санкциялау да кіреді.
Тұрғын үй құқықтық қатынастарының бұл тобы қалғандарын, тұрғын үйлерді
тікелей иелену мен пайдалануды шарттайтығындарын жүзеге асыру үшін өте
маңызды болып табылады.
Тұрғын үйге мұқтаж азаматтарды есепке алу және халықтың әлеуметтік
жағынан қорғалмаған деп танылатын топтарына және басқаларына тұрғын үй
қорының үйлерінде тұрғын үй-жайларды беру бойынша құқықтық қатынастар дәл
сондай қосымша маңызға және жария құқықтық сипатқа ие.
Жеке-құқықтық сипатқа ие тұрғын үй құқықтық қатынастары тұрғын үйлерді
иелену мен пайдалану жөніндегі меншік құқығының және өзге де заттық
құқықтардың туындауы мен тоқтатылуының, сондай-ақ тұрғын үйлерді пайдалану
бойынша міндеттемелік құқықтардың негіздерімен байланысты. Бұл құқықтық
қатынастардың маңыздылығы - олардың көмегімен тұрғын үйлерді пайдалану
тәжірибе жүзінде жүзеге асатындығында және сол бір немесе өзге құқықтық
қатынастар қатысушыларының өзара әрекеттестігінің мәселелері
шешілетіндігінде[6].
Тұрғын үй құқықтық қатынастарын жалпы сипаттай отырып, олар
азаматтардың тұрғын үйлерді иелену мен пайдаланудағы қажеттіліктерін жүзеге
асырумен, сондай-ақ тұрғын үй аясындағы азаматтардың құқықтарын сақтау
жөніндегі мемлекет бақылауымеи және тұрғын үй қорын пайдаланумен байланысты
қоғамдық қатынастарды білдіретіндігін атап өтуге болады.
Тұрғын үй заңнамасы. Тұрғын үйлерді пайдалану бойынша шарттық
қатынастар жалпы түрде реттелетін Қазақстан Респуб-ликасының Конституциясы
мен Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексімен қатар, тұрғын үй
құқықтық қатынастары арнайы заңдармен де реттеледі.
Тұрғын үй қатынастарын кешенді түрде реттейтін заңды акті болып
Тұрғын үй қатынастары туралы Қазақстан Республикасының 16 сәуір 1997
жылғы заңы табылады. Тұрғын үй қатынастарының қазіргі жай күйіне қол
жеткізуде аса зор маңызға Қазақстан Республикасы Президентінің 5 сәуір 1994
жылғы Азаматтардың тұрғын үйге деген құқығын қамтамасыз ету туралы № 1640
Жарлығы ие болды, бұл жарлық қазіргі уақытта да әрекет етуде.
Тұрғын үй қатынастарының бірқатар мәселелері заңдармен қатар заңға
сәйкес актілер деңгейінде де реттеледі. Мемлекеттік тұрғын үй қорынан
тұрғын үйлер беру қазіріі таңда Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2
қыркүйек 1989 жылғы Мемлекеттік тұрғын үй қорынан тұрғын үйлерді беру,
жалға алу және пайдалану тәртібі туралы № 1292 қаулысымен реттеледі.
Қызметтік тұрғын үйлермен қамтаімасыз ету Қазақстан Республи-касының
Тұрғын үй қатынастары туралы Заңынан басқа Қазақстан Республикасы
Министрлер кабинетінің 3 маусым 1993 жылғы Қызметтік тұрғын үй-жайлар
берілетін жұмысшылар категорияларының тізімін бекіту туралы № 455
қаулысымен реттелген (оған Қазақстан Республикасы Министрлер кабинетінің 8
қыркүйек 1995 жылғы № 1240 қаулысымен және Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 20 тамыз 1996 жылғы № 1 031 қаулысымен өзгерістер енгізілген).
Алматы қаласы әкімінің 22 қаңтар 1998 жылғы "Қала әкімінің коммуналдық
тұрғын үй қорын құру осы қорды тұрғын үйіне қоныстану ордерінің үлгісін
бекіту және Тұрғын үй департаментінде тұрғын үй қорын пайдалану жөніндегі
бөлім құру туралы" № 25 шешімі қабылданып әрекет етуде.
Тұрғын үй қорын пайдалану мәселелері ҚР Үкіметінің 27 мамыр 1990 жылғы
Пәтер иелерінің тұтынушы кооперативтерін және тұрғын үйлердегі тұрғын емес
үй-жайларды дамыту бойынша шаралар туралы қаулысында, Қазақстан Республи-
касы Үкіметінің 17 сәуір 1997 жылғы "Пәтерлердің меншік иелерінің тұтынушы
кооперативтерінің қызметін қолдау жөнін-дегі шаралар туралы" қаулысында,
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 17 сәуір 1996 жылғы қаулысымен бекітілген
Аз қамтамасыз етілген азаматтарға тұрғын үйді күтіп ұстауға және тұрғын үй-
коммуналдық қызметтерге ақы төлеуге тұрғын үй жәрдем ақыларын беру туралы
уақытша ережеде көрініс тапқан. Тұрғын үй қорын пайдалану (басқару) Тұрғын
үй қатынастары туралы ҚР-ң Заңының 4-бабынан басқа Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 18 қазан 1999 жылғы Тұрғын ғимараттарда үй-жайларды қайта
құруға (қайта жоспарлауға қайта жабдықтауға) рұқсат ету процедураларын
өтудің ортақ республикалық ережелері туралы № 1562 қаулысымен, Алматы
қаласы әкімінің 24 қараша 1998 жылғы Алматы қаласының аумағында
пәтерлерді, тұрғын үйлердің үй астыларын және жапсарлас үй-жайларды
кәсіпкерлік қызмет объектілеріне қайта құру (қайта жоспарлау) тәртібі
туралы № 1167 шешімімен реттелген. Сондай-ақ Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 17 қыркүйек 1997 жылғы Тұрғын үй қорының сақталуын қамтамасыз
ету және көрсетілетін тұрғын үй-коммуналдық қызметтердің сапасын арттыру
жөніндегі шаралар туралы № 1348 қаулысы да қабылданған болатын.
Мемлекетіміздің астанасын Ақмолаға (Астанаға) көшірумен байланысты
азаматтардың жекелеген катеогрияларын тұрғын үймен қамтамасыз етудің
мәселелерін реттейтін бірқатар нормативтік актілер қабылданған болатын.
Мысалы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 26 наурыз 1997 жылғы № 418
қаулысымен бекітілген. Астананы ауыстырудың бірінші кезеңінде Ақмола
қаласына қоныс аударуға жататын мемлекеттік органдар мен ұйымдардың
жұмысшыларына тұрғын үйлер беру туралы уақытша ереже; Қазақстан
Республикасы Премьер министрінің 23 қыркүйек 1998 жылғы Астана қаласына
қоныс аударған мемлекеттік органдар жұмысшыларын пәтерлермен қамтамасыз ету
жөніндегі шаралар туралы № 181-р бұйрығы; Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 24 шілде 1997 жылғы Астана қаласына қоныс аударуға жататын
мемлекеттік органдармен ұйымдар жұмысшыларына берілген, мемлекеттік тұрғын
үй қорындағы тұрғын үйлерді жалға алудың типтік шартын бекіту туралы №
1173 қаулысы (оған Қазақстан Республикасы Үкіметінің 11 қараша 1998 жылғы №
1148 қаулысымен төмен толықтырулар енгізілген).
Бұл тұрғын үй-құқықтық нормативтік актілерінің түпкілікті тізімі емес
екенін де атап өткен жөн.
Бұл ая көптік пен әртүрлілікпен ерекшеленеді, ол тұрғын үй
қатынастарының жоғарыда аталған әлеуметтік маңыздылығымен, халықтың
жекелеген топтары мен таптарының әртүрлі мүдделеріне (тіпті ұсақ
мәселелеріне) қатысты, оларды толық реттеу қажеттілігімен түсіндіріледі.
Мұндай сипатқа Қазақ ССР Президентінің 26 сәуір 1990 жылғы Мүгедектерге,
Ұлы Отан соғысының қатысушыларына, интернационалист-жауынгерлерге, қаза
тапқан әскери қызметшілердің отбасыларына қосымша жеңілдіктер туралы
Жарлығы және басқада бірқатар нормативтік актілері ие.
Жекелеген тұрғын үй құқықтық қатынастары. Тұрғын үй құқықтық
қатынастарының пайда болу негіздерін, элементтері мен мазмұнын қарастырмас
бұрын тағы бір рет тұрғын үй қорын пайдалану режиміне тоқталып өтейік.
Тұрғын үйді (тұрғын үй-жайды) тұрғын емес мақсатта пайдалануға тек
заңнамада көзделген жағдайларда ғана жол беріледі[7].
Тұрғын үй қорын мақсаты бойынша және басқа да мақсаттар үшін
пайдаланған жағдайларда тұрғын үй қорын бұзуға немесе бүлдіруге жол бермеу
талап етіледі. Тұрғын үйлерді пайдаланушылар басқа тұрғындардың тұру
жағдайларын бұзбауға, қоршаған ортаға залал келтірмеуге тиіс.
Тұрғын үйдегі тұрғын үй-жайлар тұрғын емес үй-жайларды қайта жабдықтау
мен қайта жоспарлауды үй-жай иесінің келісімімен және жобаның құрылыс
нормалары мен ережелеріне сәйкес келуіне жауап беретін заңды немесе жеке
тұлға орындаған жоба болған жағдайда жүзеге асыруға болады. Үй-жайларды
қайта жабдықтау және қайта жоспарлау басқа меншік иелерінің мүдделерін
қозғайтын жағдайда олардың алдын-ала жазбаша келісімі талап етіледі.
Бір тұрғын үйге бірнеше құқықтардың болуы оны бірлесіп пайдалану
міндетіне алып келеді. Үй-жайлардың иелері (азаматтар, заңды тұлғалар,
мемлекет) тұрғын үйді бірлесіп пайдалану үшін заңдарда тыйым салынбаған кез
келген бірлестікке бірігуге құқылы. Тұрғын үй қорын басқаруды меншік иесі
жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының тұрғын үй қорын мемлекеттік есепке алу, оның
кімге тиесілі екеніне қарамастан, Қазақстан Республикасының Үкіметі
белгілейтін тәртіппен мемлекет үшін бірыңғай жүйе бойынша жүзеге асырылады.
Тұрғын үй құқықтық қатынастарынан туындайтын барлық дауларды шешу сот
тәртібінде жүзеге асырылады.
Меншік иесінің және оның отбасы мүшелерінің қатысуымен болатын тұрғын
үй құқықтық қатынастары. Қазақстан Республикасының тұрғын үй заннамасы
тұрғын үй жөніндегі меншік категорияларын тікелей тұрғын үй құқықтык
қатынастарына жатқызған, өйткені олар тікелей Тұрғын үй қатынастары
туралы ҚР заңында реттелген. Сонымен бірге, бұл құқық-тық қатынастар
Азаматтық құқықтың жалпы бөлімінде де толық қарастырылған, сондықтан бұл
жерде тек тұрғын үй иелері мен олардың отбасы мүшелерінің тұрғын үй
құқықтарын қарастыруға ғана тоқталған жөн.
Тұрғын үй құқығының аясында ең алдымен тұрғын үйге жеке меншік құқығын
алу негіздерін қарастыру қажет болып табы-латындығын атап өткен жөн. Азамат
өзінің тұрғын үйге деген құқығын оны кез келген заңды тәсіл арқылы
иеленумен жүзеге асыра алады.
Тұрғын үй құқығы тұрғысынан алып қарағанда, меншік иесінің найдалану
құқығын езіне тиесілі үйде жеке езі (отбасымен бірге) тұру құқығы ретінде
қарастыру маңызды иелері және олардың отбасы мүшелері табылатын, ерекше
тұрғын үй құқықтық қатынастары пайда болады.
Біз мұнда заңды тұлғалардың тұрғын үйге деген меншік күқығын әдейі
қарастырып отырған жокпыз. Меншік құқығы негізінде тиесілі тұрғын үйді
меншік иесінің оны жалға беру жолымен басқаруы да тұрғын үй-жайды пайда-
лану бойынша тұрғын үй құқықтық, қатынастарына алып келеді.
Меншік күқығы негізінде тұрғын үйдің болуы адамды тұрғын үймен
қамтамасыз ету қажет деп танылатын азаматтардың категориясына жатқызбайтын
фактор ретінде қарастыруға болады. Және соның салдарынан бірқатар тұрғын үй
құқықтық қатынастары қатысушыларының аясы ауысады.
Тұрғын үйдің жеке меншік иелері мен мемлекеттің заңдық мотивациялары
бір-бірінен елеулі түрде ерекшеленетінін атап еткіміз келіп отыр. Жеке
тұлға тұрғын үйді жеке меншік құқығы негізінде иелене отырып, екі түрлі
мақсатты көздеуі мүмкін:
а) тұрғын үйді азаматтық айналымдағы азаматтық күқықтардың кез келген
басқа да мүліктік объектісі сияқты мүлік ретінде иелену;
б) тұрғын үйді мақсатты объект ретінде иелену[8].
Аталған мақсаттар бір-біріне қарама-қайшы емес, және заңнама белгілі
бір шамада тіпті екіншісін біріншісіне бағындырады, өйткені басқаша тұрғын
үй азаматтық-құқықтық мағынада зат функция-ларын атқаруын тоқтатар еді.
Бірақ, басқа жағынан қарағанда, оны пайдалануға қатысты белгілі бір ойға
конымды шектеулерді қолданбауға да болмайды. Дәл осы шектеулерде тұрғын
үйлер жөніндегі меншік қатынастарының тұрғын үй-құқықтық элементі
жасырынған.
Тұрғын үйлерді мемлекетпен иелену мақсатты сипатқа ие болғандықтан
және ол халықты тұрғын үймен қамтамасыз ету міндетін шешуге
бағытталғандықтан негізінен тұрғын үй-құқықтық табиғатына ие. Сирек
жағдайларда ғана мемлекет тұрғын үйлерді айналымға арналған заттар ретінде
иеленеді.
Меншік иесімен тұрғын үйді немесе оның бір бөлігін тұрғын емес
мақсатта пайдалану үшін мемлекеттік органдардың рұқсаты талап етілмейді.
Бұл орайда меншік иесі құрылыс, тазалық, өртке қарсы және басқа да міндетті
нормалар мен ережелерді сақтауға тиіс, бұл тұрғын үйлер режимінен талап
етіледі. Егер құзіретті органдар міндетті нормалар мен ережелердің бұзыну
фактілерін не басқа азаматтардың құқықтары мен мүдделерін елеулі түрде
бұзуды анықтаса үй-жайдың меншік иесі заңдармен көзделген жауапкершілікке
тартылады және оның тұрғын үй-жайды мақсатқа сай емес бағытта пайдалану
құқығы шектелуі мүмкін.
Меншік иесімен қатар, тұрғын үйді, онымен бірдей негізде, тұрғын үйге
қоныстанған оның отбасы мүшелері де пайдалана алады. Оларды коныстандыру
кезінде тұрғын үй тек олардың тұруы үшін арналғаны және пайдаланудың өзге
құқықтары шектелгендігі ескертілуі мүмкін. Меншік иесі отбасының мүше-лері
деп үнемі бірге тұратын ерлі-зайыптылар мен олардың балалары танылады. Ерлі-
зайыптылардың ата-аналары, сондай-ақ әздерінің отбасы бар және меншік
иесімен үнемі бірге тұратын балалары өзара келісім бойынша ғана меншік иесі
отбасының мүшелері деп танылуы мүмкін. Еңбекке жарамсыз асырауындағылар,
егер олар меншік иесімен үнемі бірге тұрса, меншік иесі отбасының мүшелері
деп таныла алады.
Тұрғын үйдің меншік иесімен бірге тұрып жатқан отбасы мүшелері
өздеріне меншік иесі берген тұрғын үйге өздерінің кәмелетке толмаған
балаларын тұрғыза алады. Отбасының басқа мүшелерін тұрғызуға меншік иесінің
келісімімен ғана жол беріледі.
Меншік иесімен отбасылық қатынастар тоқтатылған жағдайда отбасының
бұрынғы мүшелері тұрғын үйді жалға алу мерзімін көрсетпестен, жалға алушы
құқықтарымен пайдалана алады. Меншік иесі отбасы мүшесімен алдын ала
бекітілген жазбаша келісім жолымеи отбасының бұрынғы мүшесімен тұрып үй-
жайды пайдалануды жоққа шығаруы мүмкін.
Меншік иесі отбасының бұрынғы мүшелері тұрғын үйді күтіп ұстау және
коммуналдық қызметтердін ақысын төлеу жөніндегі шығындарға қатысуға
міндетті.
Отбасының бұрынғы мүшелерінің тұрғын үйді пайдалану құқығы тиісті
түрде қорғалады және олар өздерінің тұрғын үйді пайдалану құқығын бүзған
кез келген адамнан, соның ішінде меншік иесінен де аталған бұзушылықты
жоюын талап ете алады. Меншік иесі отбасының кәмелетке толған мүшелері,
соның ішінде бұрынғы мүшелері, оздерінің тұрғын үй-жайды пайдалануынан
туындайтын міндеттемелері бойынша ортақ мүліктік жауапкершілікте болады.
Тұрғын үйге жеке меншіктік құқықтық қатынастарының тоқтатылуы тұрғын
үй заңнамасымен белгіленген ерекшеліктерді ескере отырып, азаматтық
зандармен көзделген жалпы негіздер бойынша жүзеге асады. Меншіктену
қатынастарын тоқтатудың ерекшелігі мынада: үй орналасқан жер учаскесін
мемлекеттік қажеттіліктер үшін алып қойғанда (сатып алғанда) жеке меншікке
жаңа тұрғын үйді беру көзделеді. Тұрғын үйге қатысты реквизиция қолданылған
кезде реквизицияланған тұрғын үйді қайтару мүмкін болады (Тұрғын үй
қатынастары туралы ҚР Заңының 29-бабының 2-тармағының 3-тармақшасы). Бұдан
шығатын қорытынды — тұрғын үйді меншік иесінің еркінен тыс алып қойған
кезде, бірақ оған заңды жауапкершілік шаралары қолданылмайтын жағдайларда,
тұрғын үйге деген құқықтарды қамтамасыз етудің кепілдіктері әрекет етеді.
Меншік иесіндегі тұрғын үйді алып қою жөніндегі тұрғын үй
қатынастарының тоқтатылуымен бірге олар меншік иесі отбасының мүшелерінде
де жене басқа да тұрғындарда тоқтатылады. Бұл орайда, тұрғын үйді
орналасқан жер учаскесімен бірге мемлекеттік қажеттіліктер үшін алып қойған
(сатып алған) кезде, отбасы мүшелері тұрғын үйден шығарылады және бұрынғы
тұрғын үйдің өтемі ретінде алынған тұрғын үйде тұру құқығына ие болады.
Бұрынғы тұрғын үйде тұратын басқа адамдар басқа тұрғын үй-жай берілмей
шығарылады.
Меншік иесінің еркі бойынша (сату, сыйға тарту) тұрғын үйді меншіктену
құқығы тоқтатылған жағдайда, егер тұрғын үйді сатып алушымен жасалған шарт
бойынша өзгеше көзделмесе, меншік иесінің отбасы мүшелері меншік иесі
отбасының бұрынғы мүшелері және уақытша тұрғындар басқа тұрғын үй-жай
берілмей шығарылады. Егер тұрғын үйге меншік құқығын осылайша тоқтату
кәмелетке толмаған балалардың тұрғын үй құқықтарыиа қатысты болса, онда
тұрғын үйді иеліктен айыруға қорғаншылық пен қамқоршылық органдарының
келісімі талап етіледі.
1.3 Тұрғын үйге жеке меншiк құқығын алу
Тұрғын үйдi сатып алу құқығы. Азамат немесе заңды тұлға, егер заң
актiлерiнде өзгеше көзделмесе, Қазақстан Республикасы аумағының қай жерiнде
тұратынына қарамастан, жеке меншiгiне заңды түрде тұрғын үй сатып ала
алады. Бiр азаматтың немесе заңды тұлғаның меншiгiндегi тұрғын үйлердiң
саны мен көлемiне шек қойылмайды. Тұрғын үйге меншiк құқығын алуға немесе
жүзеге асыруға байланысты қатынастар да Қазақстан Республикасының өзге
заңдарымен реттеледi.
Тұрғын үйге меншiк құқығы пайда болуының негiздерi. Тұрғын үйге немесе
оның бiр бөлiгiне меншiк құқығы мынадай негiздер бойынша:
- үй (үйдiң бiр бөлiгiн) салу;
- сатып алу-сату, айырбастау, сыйға тарту, өмiр бойы күтiп ұстау шартымен,
алып қою мәмiлелерi мен заңдарға қайшы келмейтiн басқа да азаматтық-
құқықтық мәмiлелер жасасу;
- тұрғын үйдi мұраға немесе құқықтың әмбебап түрде ауысуы ретiмен алу;
- жалға алушының мемлекеттiк тұрғын үй қорының үйiнде өзi тұратын тұрғын
үйдi немесе тұрғын үй-жайды жекешелендiру (сатып алу немесе тегiн алу)
жолымен меншiгiне алуы;
- тұрғын үй (тұрғын үй-құрылыс) кооперативi мүшесiнiң тұрғын үй-жай үшiн
пай жарнасының бүкiл сомасын төлеуi;
- шарттық мiндеттеме, соның iшiнде азаматтың үй салуға өз қаражатымен
немесе еңбегiмен қатысуы туралы шарт негiзiнде тұрғын үй-жайды меншiкке
беру;
- заңды тұлғалардың мемлекеттiк емес меншiк нысанына негiзделген тұрғын
үйдi сату не тегiн беру жолымен өз қызметкерiнiң немесе өзге азаматтың
меншiгiне беруi;
- мемлекеттiң немесе заңды тұлғаның мемлекеттiк меншiк нысанына негiзделген
тұрғын үйдi заңдарда белгiленген шарттармен өз қызметкерiнiң не өзге
адамның меншiгiне беруi;
- жеке меншiкте болған тұрғын үйдiң бұзылуы немесе күштеп алынуы салдарынан
тұрғын үйден айырылудың өтемi ретiнде тұрғын үй беру;
- Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде тыйым салынбаған басқа да
негiздер бойынша пайда болады [9].
Жалға алушының мемлекеттiк тұрғын үй қорындағы тұратын тұрғын үйiне
меншiк құқығын жекешелендiру тәртiбiмен алуы
Мемлекеттiк тұрғын үй қорынан тұрғын үйдi жалға алушы, кәмелетке
толған отбасы мүшелерiнiң келiсiмiмен, тұрғын үйдi Қазақстан
Республикасының заңдарында белгiлеген шарттармен және тәртiппен
жекешелендiруге құқылы.
Жекешелендiрiлген тұрғын үй жалға алушының және онымен тұрақты бiрге
тұратын барлық отбасы мүшелерiнiң, соның iшiнде уақытша тұрмайтындарының,
егер олардың арасындағы шартта өзгеше көзделмеген болса, бiрлескен ортақ
меншiгiне көшедi.
Ортақ бiрлескен меншiктегi тұрғын үйдiң алып қойылуына барлық меншiк
иелерiнiң келiсiмiмен ғана жол берiледi. Егер мәмiле тұрғын үйдiң меншiк
иесi болып табылатын кәмелетке толмаған балалардың мүдделерiне қатысты
болса, қорғаншы және қамқоршы органның келiсiмi талап етiледi.
Қызметтiк тұрғын үйлерге теңестiрiлген мемлекеттiк тұрғын үй қорындағы
тұрғын үйлер жекешелендiрiлуi мүмкiн. Мемлекеттік тұрғын үй қоры
жатақханаларындағы бөлмелік үлгідегі тұрғын үй-жайларды оларда тұрақты
тұратын азаматтар Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейтін тәртіппен
жекешелендіруі мүмкін. Бұл орайда жалпы пайдаланудағы тұрғын емес үй-жайлар
және үйдің бөлек (жеке) меншіктегі емес және ортақ мүлік болып табылатын
өзге бөліктері барлық меншік иелерінің ортақ меншігіне өтеді. Аталған
тұрғын үй-жай берілген азамат қайтыс болған жағдайда, жекешелендіру құқығы,
егер қайтыс болған адамның бұған құқығы болған болса, қайтыс болған (қаза
тапқан) адамның отбасы мүшелеріне өтеді.
Еңбек шарты бойынша жұмыс істейтін адамдарға, оқу кезеңінде студенттерге
(курсанттарға, аспиранттарға) және оқушыларға берілген жатын орындық
үлгідегі, сондай-ақ бөлмелік үлгідегі тұрғын үй-жайлар жекешелендіруге
жатпайды.
Бiрнеше жалдаушы тұратын тұрғын үйдi (пәтердi) барлық жалдаушылардың
және олардың кәмелетке толған отбасы мүшелерiнiң келiсiмiмен ғана
жекешелендiруге болады. Бұл жағдайда тұрғын үй (пәтер) барлық
жалдаушылардың ортақ үлестi меншiгiне көшедi.
Тұрғын үй (тұрғын үй-құрылыс) кооперативi мүшесiнiң пай жарнасының
бүкiл сомасын төлеуi. Тұрғын үй (тұрғын үй-құрылыс) кооперативiнiң пай
жарнасының бүкiл сомасын төлеген мүшесi тұрғын үйдiң меншiк иесiне
айналады. Мұндай тұрғын үйге меншiк құқығына жинақталған пайдың бiр
бөлiгiне құқығы бар оның отбасы мүшелерi де ие болады.
Жер учаскелерiнiң мемлекеттiк қажеттер үшiн алынуына (сатып алынуына)
байланысты тұрғын үй бұзылған жағдайда меншiкке тұрғын үй беру.
Жер учаскелерiнiң мемлекеттiк қажеттер үшiн алынуына (сатып алынуына)
байланысты тұрғын үй бұзылған жағдайда меншiк иесiне оның тұрғын үйi
бұзылғанға дейiн өз таңдауы бойынша меншiгiне жайлы тұрғын үй берiледi
немесе тұрғын үйдiң нарықтық құны мөлшерiнде өтемақы төленедi.
Егер берiлетiн тұрғын үйдiң құны бұзылатын тұрғын үйдiң құнынан артық
болса, олардың құнындағы айырма меншiк иесiнен алынбайды.
Егер бұзылатын тұрғын үйдiң құны берiлетiн тұрғын үйдiң құнынан артық
болса, олардың құнындағы айырма меншiк иесiне өтеледi [10].
Тұрғын үйге ортақ меншiк құқығы. Тұрғын үйдi бiрлесiп салған, азаматтық-
құқықтық мәмiлелер жолымен немесе мұраға алған жағдайда және заңдарға қайшы
келмейтiн басқа жағдайларда екi немесе одан көп азаматтар тұрғын үйге ортақ
меншiк құқығына ие бола алады. Бiрнеше адамның меншiгiндегi тұрғын үй
оларға ортақ бiрлескен меншiк құқығымен:
- ерлi-зайыптылардың ортақ меншiгi;
- жекешелендiрiлген тұрғын үйге ортақ меншiк түрiнде тиесiлi болады. Ортақ
меншiктегi тұрғын үйдiң меншiк иелерi арасында Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексiне белгiленген тәртiппен бөлiнуi мүмкiн. Ерлi-
зайыптылардың ортақ бiрлескен меншiк құқығының ерекшелiктерi неке және
отбасы туралы заңдармен белгiленедi.
Тұрғын үйге жеке меншiк құқығының мазмұны және оны жүзеге асыру
шарттары. Тұрғын үй иесiнiң негiзгi құқықтары мен мiндеттерi
Тұрғын үйдiң, сондай-ақ салынып бiтпеген тұрғын үйдiң иесi оны, сату
шартын белгiлей отырып, өз қалауы бойынша еркiн сатуға, сыйға тартуға,
айырбастауға, басқа адамдарға мұраға қалдыруға, кепiлге беруге, осы бапта
көзделген ерекшелiктердi ескере отырып, заң актiлерiнде тыйым салынбаған
өзге де жолмен оған билiк етуге құқылы. Ипотекалық тұрғын үй қарызы
қаражатының есебiнен толық нeмece iшiнара сатып алынған тұрғын үйдi сатып
алу-сату шарты мемлекеттiк тiркелген кезден бастап меншiк иесiнiң
ипотекалық тұрғын үй қарызы толық өтелгенге дейiн кредитордың келiсiмiнсiз
осы тұрғын үйге билiк етуге құқығы жоқ.
Меншiк иесiнiң тұрғын үйдi немесе оның бiр бөлiгiн тұрғын емес мақсатта
пайдалануы оған мемлекеттiк органдардың рұқсатын қажет етпейдi.
Бұл құқықты меншiк иесi құрылыс, санитариялық, өртке қарсы және басқа да
мiндеттi нормалар мен ережелердi сақтаған жағдайда ғана iске асырады.
Егер құзыреттi органдар мiндеттi нормалар мен ережелердi бұзу фактiлерiн не
тұрғын үйдi пайдалану басқа азаматтардың құқықтары мен мүдделерiн
айтарлықтай бұзатын фактiлердi анықтаса, үй-жай иесi Қазақстан
Республикасының заңдарында көзделген жауаптылыққа тартылып, сонымен бiрге
оған мұндай тәртiп бұзушылықтарды және олардың зардаптарын жою мiндетi
жүктелуi мүмкiн.
Бiр тұрғын үйде орналасқан үй-жайлардың иелерi оны күтiп ұстау
жөнiндегi ортақ шығындарға қатысуға мiндеттi. Әрбiр меншiк иесi шығынның
мөлшерi, егер меншiк иелерiнiң келiсiмiнде өзгеше белгiленбеген болса,
тұрғын үйдегi тұрғын үй-жайлардың пайдалы алаңының немесе бөлек меншiктегi
тұрғын емес үй жайлар алаңының тұрғын үйдiң жалпы алаңына қатынасымен
анықталады [11].
Тұрғын үй иесiнiң жер учаскесiне құқығы. Тұрғын үй, сондай-ақ салынып
бiтпеген тұрғын үй сатылған, сыйға тартылған, мұраға қалдырылған, кепiлге
берiлген жағдайда жер учаскесiн меншiктену (жердi пайдалану) құқығы тұрғын
үйдiң жаңа иесiне тұрғын үйдiң бұрынғы иесi ие болған көлемде көшедi.
Тұрғын үйге (тұрғын жайға) бекiтiлiп берiлген жер учаскесiне тұрғын үй
иелерiнiң құқықтары Қазақстан Республикасының жер туралы заңдарымен
белгiленедi.
Тұрғын үй иесi отбасының мүшелерi. Үнемi бiрге тұратын ерлi-зайыптылар
мен олардың балалары тұрғын үй иесi отбасының мүшелерi деп танылады. Ерлi-
зайыптылардың ата-аналары, сондай-ақ өздерiнiң отбасы бар және меншiк
иесiмен үнемi бiрге тұратын балалары өзара келiсiм бойынша ғана меншiк иесi
отбасының мүшелерi деп танылуы мүмкiн. Ерекше жағдайларда, егер меншiк
иесiмен үнемi бiрге тұрса және онымен кемiнде бес жыл ортақ шаруашылық
жүргiзсе, басқа адамдардың да тұрғын үй иесi отбасының мүшелерi деп танылуы
мүмкiн. Еңбекке жарамсыз асырауындағылар, егер олар меншiк иесiмен үнемi
бiрге тұрса, меншiк иесi отбасының мүшелерi болып табылады.
Тұрғын үй иесi отбасы мүшелерiнiң негiзгi құқықтары мен мiндеттерi.
Меншiк иесiнiң өзiне тиесiлi тұрғын үйiне өзi қоныстандырған
отбасының мүшелерi, егер оларды қоныстандыру кезiнде өзгеше ескертiлмеген
болса, тұрғын үйдi онымен бiрдей пайдалануға құқылы. Олар өздерiне меншiк
иесi берген тұрғын үйге өздерiнiң кәмелетке толмаған балаларын тұрғызуға
құқылы. Отбасының басқа мүшелерiн тұрғызуға меншiк иесiнiң келiсiмiмен ғана
жол берiледi.
Меншiк иесiмен отбасылық қатынастар тоқтатылған жағдайда отбасының
бұрынғы мүшелерi тұрғын үйдi, егер тұрғын үй иесiмен жазбаша келiсiмде
өзгеше көзделмеген болса, жалға алу мерзiмiн көрсетпестен жалға алушы
құқығын пайдалана алады. Бұл орайда отбасының бұрынғы мүшелерi тұрғын үйдi
күтiп ұстау және коммуналдық қызметтердiң ақысын төлеу жөнiндегi шығындарға
қатысуға мiндеттi.
Тұрғын үй иесi отбасы мүшелерi өздерiнiң тұрғын үйдi пайдалану құқығын
бұзған кез келген адамнан, соның iшiнде меншiк иесiнен де аталған
бұзушылықты жоюын талап ете алады.
Меншiк иесi отбасының кәмелетке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 3
1 Азаматтардың тұрғын үй қажеттіліктерін қанағаттандыру
заңнамаларының теориялық 7
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Азаматтардың тұрғын үй қажеттіліктерін қанағаттандыру 7
заңнамаларының даму тарихы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
1. 2 Тұрғын үй құқықтық қатынастары. Тұрғын үй заңнамасы ... ... . 15
1.3 Тұрғын үйге жеке меншiк құқығын
алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
28
2 Тұрғын үй қажеттіліктерін қанағаттандыру саясатының мемлекеттік 28
бағдарламасы мен оны жүзеге асыру тетіктері
... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Мемлекеттік тұрғын үй қорынан тұрғын үйлерін пайдалану... 40
2.2 Қызметтік тұрғын үйлерді және мемлекеттік тұрғын үй қорының
жатақханаларындағы тұрғын бөлмелерді
пайдалану ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Тұрғын үй және тұрғын үй құрылыс кооперативтік мүшелерінің және
олардың отбасы мүшелерінің тұрғын үй
құқықтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
... ... ... ... ... ... ... ...
59
62
3 Азаматтардың тұрғын үй қажеттіліктерін қанағаттандыру нарығының 65
қалыптасуы мен даму
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Кіріспе
Зерттеу тақырыбынын өзектілігі. Қазақстанның қазіргі әлеуметтік-
экономикалық дамуы кезеңінде ұлттық экономиканын барлық салаларын
модернизациялау маңызды стратегиялық бағыт болып табылады. Тұрғын үй
шаруашылығы қоғамдық қатынастарға тікелей әсер ететіндіктен, ұлттық
экономиканың маңызды әрі күрделі саласы саналады. Тұрғын үй
шаруашылығындағы қызметке қол жеткізу мен оның сапасы - тұрғындардың өмір
сүру деңгейін анықтаушы негізгі факторлар.
Сондықтан да Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік саясаттың негізі
- азаматтарды қауіпсіз және сапалы баспанамен қамтамасыз ету жағдайларын
туғызу. Мемлекетте әлеуметтік инфрақұрылымдарды дамыту қазіргі кұнгі
стратегиялық міндеттердің біріне айналып отыр. Қазақстан Республикасы
Президенті Н.Ә.Назарбаев 2014 жылы Қазақстан халқына жолдауында тұрғын үй-
коммуналдық шаруашылық саласы, тұрғын үй кұрылысы сияқты өзекті мәселелерге
назар аударған [1].
Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық саласында жүргізілген реформалар мен
жаппай жекешелендіру процесі барысында республикадағы тұрғын үй саласында
жаңа қатынастар пайда болды, сонымен бірге тұрғын үй-шаруашылық саласын
дамытуда белгілі қиындықтар калыптасты. Көп пәтерлі тұрғын үйлерді тиімді
басқарудың жағдайы; пәтер меншік иелерінің қүқықтық сауаттылыктарьіның
төмендігі, тұрғын үй қорын қалыпты жағдайда ұстап тұру және пайдалануда
толыққанды қызмет көрсету нарығының болмауы; тұрғын жайларды және ғимарат
ішіндегі инженерлік жүйелерді күрделі жөндеу тетіктерінің анықталмауы және
тұрғын үй қорына мемлекеттік бақылаудың болмауы және тағы басқа салалық
мәселелер туындады.
Аталмыш мәселелерді шешу үшін, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын
басқарудың жаңа бағыттарын калыптастыру, саланы дамытуда қаржылық
ресурстармен қамту тетіктерін анықтау және тұрғын үй қорын жөндеу мен оның
калыпты жағдайда жұмыс істеуін қамтамасыз етудің ғылыми-теориялық
негіздерін анықтай отырып, тәжірибеге енгізу керек.
Тұрғын үй жайларды жақсарту жолымен тұрғындардың өмір сүру сапасын
жоғарлату, тұрғын үй қорын сақтау және тұрғындардың сапалы тұрғын үй-
коммуналдық қызметтермен қамтамасыз етілуі елді мекендердегі тұрғын үй
қорын басқарудың тиімді жүйесін дамытудың негізгі максаты болып табылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі тұрғын үй-шаруашылық саласының
қызметіндегі әлеуметтік, қаржылық, экономикалық-ұйымдастыру аспектілерін
жетілдірудің жаңа бағыттарын іздеумен байланысты. Қазіргі уақытта тұрғын үй
шаруашылық нарығының дамуын басқарумен байланысты көптеген көзқарастар және
әр түрлі амалдар қалыптаскан, осыған қарамастан, бұл саладағы мәселелерді
шешу мен саланы басқару және ұйымдастырудың колайлы тетіктері аныкталмай
отыр.
Демек, тұрғын үй нарығының әрекет етуінің әлеуметтік-экономикалық
ерекшеліктерін ескере отырып, тұрғын үй саласын дамытудын жаңа әдістемелік
жолдарын іздестіру кажет.
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің катарына
кіру стратегиясын жүзеге асырумен байланысты, ұлттық экономиканың
бәсекеқабілеттілігін барынша жоғарлату кажеттілігі зерттеу такырыбының
уақыттылы таңдалғанын көрсетеді. Бұл жағдайда тұрғын үй нарығын тиімді
ұйымдастыру мен басқарудың ғылыми-әдістемелік базасын жетілдіру, тұтастай
алғанда, мемлекет экономикасының бәсеке қабілеттілігін түбегейлі жоғарлату
процесін жеделдетуге мүмкіндік туғызады. Тұрғын үй шаруашылығының тиімді
жұмыс істеуі тұрғындардың өмір сүру жағдайларынын жоғарлауына және елдегі
адам капиталының бәсеке қабілеттілігінің калыптасуы мен дамуына колайлы
ықпал етеді. Сондықтан да аталмыш зерттеу тақырыбы өзекті және күнделікті
тәжірибе талаптарына тікелей жауап береді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тұрғын үй саласы мәселелерінің теориялық
негіздері экономикапык ойлар классиктерінің еңбектерінде карастырылған.
Зерттеу тақырыбының мәселелері бойынша ғылыми және арнайы әдебиеттерге
жасалған талдауларға сүйенетін болсақ, шетелдің Б. Рено, Н. Баррос, Р.
Страйк және тағы баска ғалымдар тұрғын үй-коммуналдық қатынастардың
калыптасуы мен дамуы төнірегіндегі сұрактардың ғылыми-теориялық және
тәжірибелік негіздерін анықтаумен айналыскан.
Таяу шетел ғалымдарының ішінде Е. Сабуров, Т. Белкина, В. Игнатов, В.
Бузырев, Н. Кузнецов, Ю. Симионова, Е. Максимов, В. Мищенко, В. Ресин, Н.
Щербакова, М. Гершман, Л. Велихов, И. Савина, С. Хачатрян, тағы баска
ғапымдар тұрғын үй нарығын ұйымдастыру және басқарудың негіздеріне өз
еңбектерін арнаған.
Қазақстан Республикасында тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық саласын
зерттеумен Г. Избуллаева, Н. Наурызбаева, К. Оңлабаев, А. Қабиева, А.
Мұсанова, М. Имашев, Т. Утин, Н. Алпысбаева, С. Илашева, Ж. Шаекина және У.
Шалболовалар сияқты ғалымдар айналысып жүр.
Сонымен бірге отандық ғалымдардың еңбектері арасында тұрғын үй нарығын
жеке зерттеу объектісі ретінде қарастырған еңбек аз. Тұрғын үй саласына
қатысты негізінен тұрғын үй ипотекасын дамыту, тұрғын үй құрылысының өсу
қарқынын жеделдету, тұрғындарды әлеуметтік кол жетімді баспанамен
қамтамасыз ету сияқты сұрақтар төңірегінде зерттеулер жасалған, ал қолдағы
тұрғын үй қорын тиімді басқару, тұрғын үйдің қолданыстағы кезіндегі қызмет
көрсету нарығын қалыптастыру, жалдық тұрғын үй қызметін дамыту сияқты
мәселелерге толық назар аударылмаған. Тұтастай қоғам мен жергілікті
аймақтарда аталмыш мәселелердің өзектілігі жоғары және тұрғын үй нарығын
дамытуда әсер ететін тиімді тетік ретінде зерттелмей қалуда. Сол себепті
тұрғын үй нарығының мәселелерінің өзектілігі тұрғын үй шаруашылық саласының
әлеуметтік тұрғыдан маңыздылығы жоғары екендігін айқындап, зерттеу
такырыбын таңдауға негіз болды.
Зерттеудің нысаны. Қостанай облысының өңірлік тұрғын үй нарығы зерттеу
нысаны ретінде карастырылды.
Зерттеудің пәні болып нарықтық қатынастар жағдайындағы Қазақстандағы
және Қостанай облысындағы тұрғын үй нарығының даму жағдайлары мен
зандылықтары тандалды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Тұрғын үй нарығын жетілдіру бойынша
ғылыми-теориялық және тәжірибелік ұсыныстар дайындау дипломдық жұмыстың
мақсаты болып табылады.
Қойылған мақсатка сәйкес төмендегідей міндеттер кешені анықталды:
тұрғын үй нарығы түсінігінің құқықтық, әлеуметтік-экономикалық
мазмұнын, мәнін ашу және түсіну үшін, ұғымның өзіндік ерекшеліктерін
айқындау;
ұлттық экономиканың саласы ретіндегі тұрғын үй шаруашылығынын мәні мен
әрекет ету негіздерін, әлеуметтік-экономикалық маңызы мен ерекшеліктерін
анықтау;
баспанаға сұраныс пен қажеттіліктің және тұрғын үй ұсынымын анықтаушы
факторларды зерттеу;
тұрғын үй нарығының калыптасуы, әрекет етуі және саланы реттеудегі
әлемдік тәжірибелерді зерделеу;
Қазақстан Республикасындағы және Қостанай облысындағы тұрғын үй
секторының жағдайын талдау, тұрғын үй саясатының негізгі бағыттарын
карастыру;
жалдық тұрғын үй нарығының дамуына ретроспективтік талдау жүргізу,
ерекшеліктерін анықтау, қазіргі жағдайын және дамытудын келешегін бағалау,
жалдық тұрғын үй нарығын дамыту бойынша SWOT-талдау жүргізу;
жалдық тұрғын үй нарығын сипаттайтын экономикалық-математикалык
модельдің әдістемесін дайындау және үлгіні құру.
Зерттеудін теориялық және әдіснамалық негізіне тұрғын үй нарығынын
негізгі мәселелері бойынша отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектеріндегі
іргелі және қолданбалы тұжырымдамалары алынған.
Ақпараттық және нормативтік негізін Қазақстан Республикасы Статистика
агенттігі, ҚР Индустрия және сауда министрлігі органдарының ресми
мәліметтері, отандық және шетелдік ғалымдардың зерттеу материалдары, тұрғын
үй құрылысын дамыту бойынша мемлекеттік және өңірлік бағдарламалары және
Қостанай облысы Құрылыс басқармасы кәсіпорынының материалдары қамтамасыз
етті.
Дипломдық жұмыстың нормативтік-құқықтық базасын ҚР зандары, ҚР
Президентінің Жарлықтары, ҚР Үкіметінің каулылары және тұрғын үй
қатынастарын реттейтін заңнамалық және нормативтік актілер кұрады.
Дипломдық зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу барысында жұмыстың
ғылыми жаңалығын сипаттайтын келесі нәтижелерге қол жеткізілді:
тұрғын үй нарығының қызмет ету тетіктері мен күрделі табиғатын
түсінуге мүмкіндік беретін тұрғын үй нарығының калыптасуының негізгі
теориялық аспектілері жүйелендірілді;
тұрғын үй нарығының даму тенденцияларын зерттеу және анықтауға
бағдарланған маркетингтік зерттеуді жүргізудің әдістемелік негіздері
дайындалды. Тұрғын үй бағасының тұрғындардың жинақтары мен олардын
табыстарының өсуіне тәуелділігі анықталды;
тұрғын үйдің ұсынымына және сұранысының мөлшеріне әсерін тигізетін
факторлардың жиынтығы көрсетілді және осы негізге сүйене отырып, жалдық
тұрғын үй нарығынын экономикалық-математикалык үлгісін құрудың әдістемелік
принципі дайындалды;
әлеуметтік-тұрғын үй саясатын зерттеуге мүмкіндік беретін тұрғын үй
нарығының шетелдік үлгілері анықталды. Жалдық және индивидуалды секторларды
теңестіруге бағытталған әлеуметтік саясаттың әр түрлі бағыттарының
ыкдалынан тұрғын үйге деген қажеттілікті жоғары дәрежеде қанағаттандыру мен
нарықтың тұрақтылығы қалыптасатындығын көрсететін нарықтар айкындалды;
тұрғын үй мәселелері кешенді бағаланды және тұрғын үй нарығын әрі
карай дамытуға ғылыми-әдістемелік ұсыныстар жасалды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
отандық және шетелдік әдебиет көздерінің ілімдік- әдіснамалық
ережелері мен тұжырымдарына сүйене отырып автор тарапынан ұсынылған отандық
тұрғын үй нарығының құрылымдық жүйесі және тұрғын үй нарығындағы сұраныс
пен ұсыныс категорияларының қалыптасуына ықпалын тигізетін факторлар
жиынтығы;
шетелдік тұрғын үй нарықтарының тәжірибелеріне жасалған зерттеулер
негізінде дайындалған шетел мемлекеттеріндегі тұрғын үй нарықтарының
үлгісі;
тұрғын үй секторының дамуын және баспанаға қол жетімділікті қамтамасыз
етуге бағытталған кешенді тәжірибелік ұсыныстар;
жалдық тұрғын үй сегментін қалыптастыру және дамыту бойынша
жүргізілген маркетингтік зерттеу нәтижелері;
баспанаға қол жетімділіктің бір бағытты ретінде қарастырылған жалдық
тұрғын үй нарығының үлгісі.
Дипломдық зерттеудің ғылыми және практикалық маңызы.
Дипломдық зерттеуде қол жеткізілген қорытындылар мен нәтижелер
республикадағы тұрғын үй саласының әрі қарай қалыптасуы, әрекет етуі және
дамуына негіз болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден және қосымшалардан тұрады.
1 Азаматтардың тұрғын үй қажеттіліктерін қанағаттандыру заңнамаларының
теориялық аспектілері
1. Азаматтардың тұрғын үй қажеттіліктерін қанағаттандыру
заңнамаларының даму тарихы
Тұрғын үймен қамтамасыз ету қазіргі кезеңде маңызды әлеуметтік
мәселелердің бірі болып табылады және соған орай белгілі бір саясатты жасап
шығармау мүмкін емес. Әрине, ол оны бірден шешпейді, бірақ бірте-бірте
азаматтарды тұрғын үймен неғұрлым тиімді түрде қамтамасыз етуге кол
жеткізе отырып, бұл осы мәселені бакылауда ұстауға мүмкіндік береді. Тұрғын
үй қатынастары аясында жүргізілетін саясаттың мазмұнын жалпылама түрде
анықтайтын Қазақстан Республикасының Конституциясы тұрғын үй қатынастарына
тиісті түрде ықпал етеді [2].
Тұрғын үй саясатының тарихына қысқаша тоқталып өтейік. 1917 жылғы
октябрь революциясынан кейінгі және КСРО-ның өмір сүрген кезеңінде тұрғын
үй мәселесін шешудін әртүрлі жолдарыы беліп көрсетуге болады. Бастапқы
кезде еңбекші халық тұрғын үймен байларға тиесілі тұрғын үйлерді қайта бөлу
есебінен қамтамасыз етілді. Кейіннен XX ғасырдын, отызыншы жылдарында КСРО-
да индустриалдық негізде тұрғын үй құрылысы басталды. Алғашқы уақытта
барлығын тегін тұрғын үймен қамтамасыз ету ойластырылды.
Бірақ азаматтарға тұрғын үй бергеннен кейін бірден оған ақы төлеу
бойынша белгілі бір нормаланған ставкалар енгізілді, өйткені экономикалық
тұрғыдан толығымен тегін тұрғын үй беру ойға қонымсыз еді.
О. С. Иоффе айтқандай: "Социалистік ұйымдарға қатысты заңды тұлға
институты 1918 жылдан бастап жарық көрген заңды актілерде пайдаланғанымен,
өзінің қандай да бір елеулі ауқымдағы шынайы көрінісін бұл институт тауарлы-
ақша қатынастарын тікелей орталықтандырылған қайта бөлу жүйесімен алмастыру
процесі аяқталғанға дейін ала алмады. Бірақ ол қарама қайшы процеске —
тауарлы ақша қатынастарын мүліктік қатынастар аясына, соның ішінде мүліктік
қатынастар аясына қатысумен байланысты қатынастарға енгізуге - орын берген
кезде-ақ соңғыларының жекелеген нормативті актілерден басқа РСФСР-дің
бірінші Азаматтық Жарғысының (1922 ж.) жалпы нормаларында бекітілген,
азаматтық құқық қабілеттілігі кеңестік цивилистік теорияның ең елеулі және
маңызды мәселелерінің біріне айналады[3].
Осы айтылған ой тұрғын үй қатынастарына да қатысты екені сөзсіз.
Сонымен бірге, тұрғын үймен қамтамасыз ету барлығын тегін тұрғын үймен
қамтамасыз ету туралы ұран сақталғандықтан жоспарлы жүйенің белгілері басым
болған аялардың бірі еді. Тұрғын үймен тегін қамтамасыз ету социализмнін
идеологиялық жалауының бір элементі болды, өйткені ол жалпы халықтық
өндірілген өнімді жеке тәртіпте бөлуді кездеген аз ғана аялардың бірі
болған еді.
Халықты тұрғын үймен кезекті қамтамасыз етудің қол жет-кізілген
пайыздары жария етілетін бесжылдықтар жоспарлары тұрақты түрде сәтсіздікке
ұшырай бастайды, жалпы бұл, тұрғын үй алған Кеңес Одағы қалалары, соның
ішінде ҚазССР қала-лары, тұрғындарының саны аз болмағанмен негізге алынған
жүйені өміршең еместігін дәлелдеп берді.
Бұл жүйені қайта қалпына келтірудің соңғы талпынысы 1987 жылы жасалды.
Сол жылы "Тұрғын үй — 91" Бағдарламасы қабылданған болатын. Ол алғашқы бес
жыл ішінде 1987 жылдың 1 қаңтарында кезекте тұрған қапалардағы барлық
жанұяларды тұрғын үймен қамтамасыз етуді көздеді.
Ауылда тұрғын үйге мұқтаждардың әрқайсысы бір жыл ішінде пәтер алуға
тиіс болды [4]. Ол сол күйінде орындалусыз қалды.
Тұрғын үймен қамтамасыз етудің бөліп тарату жүйесі көптеген асыра
пайдаланушынықтарға алып келіп отырды. 70—80 жылдары Рсспубликада бірқатар
басшылар тарапынан кеңестік тұрғын үй заңнамасының талаптарынан саналы
түрде ауытқуға бой алдырған көптеген фактілер орын алды, олар қызметтік
жағдайын теріс пайдалана отырып, кезектілікке қарамастан тұрғын үй берудің
тәртібін дөрекі түрде бүзып отырды және іс жүзіндегі мұқтаждығын
ескерместен өз жанұяларын, туған-туысқандарын, жолдастарын, жерлестерін
пәтерлермен қамтамасыз етіп отырды. Тұрғын үйді пайдалануды бөліп тарату
аясында тамыр-таныстық пен коррупция жиі көрініс беріп отырды, бұл көп
жылдар бойы кезекте тұрған мұқтаж азаматтарға тұрғын үй берудің мерзімдерін
елеулі түрде ұзартып қана қойған жоқ, сонымен қатар, ол кезектік
органдардың беделіне, социалистік әділеттілік сеніміне орасан зор нұқсан
келтірді.
1984 жылғы Қаз ССР-дің Тұрғын үй кодексінің орнына, 1 шілде 1992 жылы
қабылданған Қазақстан Республикасының "Жаңа" Тұрғын үй кодексі, әлеуметтік-
экономикалық жағдайлардың өзгергендігіне қарамастан, ескі заңнамада болған
позицияларды сақтап қалды және оларды тек "елеусіз жөндеуден" ғана еткізді.
Осылайша, тұрғын үймен қамтамасыз етудің ескі бвліп тарату жүйесінің
сақталғандығын білдірген азаматтардың тұрғын үйге деген құқығы туралы
декларация сақталып қалды.
Қайта қалыптасып келе жатқан нарықтық экономикалық қатынастар
жүйесінде бұл мүмкін емес болатын және ол толығымен, оның логикасына қарама-
қайшы еді. Соның салдарынан 6 қыркүйек 1993 жылы Қазақстан Республикасы
Президентінің "Жаңа тұрғын үй саясаты туралы" Жарлығы қабылданды (ол
қазіргі уақытта нарық инфрақұрылымның бірте-бірте өзгеруіне және өз рөлін
орындап болуына байланысты өзінің заңды күшін тоқтатты. Нарық инфрақұрылымы
мен әлеуметтік-экономикалық жағдайдың өзгеруінің көрінісі мынада сол
кезеңде мемлекет акциялардың бақылаушы пакетін мемлекеттік органға,
құрылыс, тұрғын үй және аумақты салу Министрлігіне бере отырып, құрылыс
холдингілерін құру ниетімен "мемлекеттік капитализмге" сенім артқан еді.
Қазіргі таңда құрылыс жеке компаниялармен жүргізілуде және мемлекеттің осы
компаниялармен ара қатынасы тек шарттық негізде құрылуда.
Қазақстан Республикасы Президентінің аталған Жарлығында осы сәтте орын
алған өзгерістер атап өтілген мемлекеттік тұрғын үй қорын жекешелендіру,
баға еркіндігі жеке нарыққа етудің өзге де процестері, инфляция салдарынан
тұрғындардың сатып алушылық қабілеттілігінің төмендеуі тұрғын үй аясындағы
жағдайды елеулі түрде өзгертті. Жаңа тұрғын үй саясатын жүргізу және оны
қоғамның негізгі басымдықтарының біріне айналдыру талап етілді.
1.2 Тұрғын үй құқықтық қатынастары. Тұрғын үй заңнамасы.
Тұрғын үй құқықтық қатынастарының түсінігі, тұрғын үй құқықтық
қатынастарының түрлері. Біздің тұрғын үй құқықтық қатынастарын азаматтық
құқық аясында карастыратынымызға қарамастан, бұл құқықтық қатынастардың
жария - құқықтық нормаларға жатқызуға болатын нормалармен ғана
реттелмейтіндігін атап өткен жөн. Сонымен бірге тұрғын үй қатынастарын
кешенді құқықтық реттеудің түпкі мақсаттары да жеткілікті түрде айқын болып
табылады. Біріншіден, ол тұрғын үймен қамтамасыз етуде азаматтардың
қажеттіліктерін жүзеге асыру үшін тиімді заңды нысандарды жасауға
көмектеседі. Екіншіден, ол тұрғын үй иелері өздерінің соған деген
құқықтарын жеткілікті шамада тәжірибе жүзінде асыру мүмкіндігіне ие болатын
режимді қолдайды. Бұл орайда, тұрғын үйді иелену басқа да мүлікті иелену
жүзеге асырылатын нысандарда көрініс беретіндігін және мұнда тұрғын үйдің
ерекшелігі ескерілетіндігін тағы бір рет атап өткіміз келіп отыр. Соның,
нәтижесінде тұрғын үйлерге қатысты туындайтын мүліктік қатынастарға барлық
ортақ азаматтық-құқыктық ережелерді қолдануға мүмкіндік береді.
Алдымен тұрғын үй құқықтық қатынастарының аясы мен жүйесін анықтап
алайық, содан кейін тұрғын үй құқықтық қатынастарының түсінігіне
тоқталамыз.
Заңнама жеке тұрғын үй құқықтық қатынастары ретінде тұрғын үй қорын
(тұрғын үй қоры жалпы алғанда азаматтық құқықтардың объектісі болып
табылмайды) пайдаланумен байланысты құқықтық қатынастарды да ажыратады.
Заңнамада тұрғын үй қорының мынадай анықтамасы берілген: "тұрғын үй қоры -
Қазақстан Республикасы аумағындағы барлық меншік нысандарындағы тұрғын
үйлер". Ол бірнеше түрге бөлінген. Ол өз кезегінде тұрғын үйге меншік
құқығын жүзеге асырумен және оларды пайдаланумен байланысты туындайтын
жекелеген құқықтық қатынастардың құрылымы үшін маңызды болып табылады (олар
тұрғын үйдің қай тұрғын үй қорына жататындығына байланысты әртүрлі
болады)[5].
Қазақстан Республикасы тұрғын үй қорының құрамына жеке тұрғын үй қоры
мен мемлекеттік тұрғын үй қоры кіреді. Жеке тұрғын үй қоры мемлекеттік емес
меншік нысанына негізделген азаматтар мен заңды тұлғаларға меншік құқығы
негізінде тиесілі тұрғын үйлерді қамтиды. Мемлекеттік тұрғын үй қорына
меншік құқығымен мемлекетке (әкімшілік-аумақтық бөлініске) қарасты және
жергілікті атқарушы органдардың қарамағындағы (мемлекеттік коммуналдық
тұрғын үй қоры) не мемлекеттік кәсіпорын қарамағындағы (мемлекеттік
кәсіпорынның тұрғын үй қоры) тұрғын үйлер кіреді. Тұрғын үй заңнамасының
мазмұнынан туындайтындай мемлекеттік тұрғын үй қоры тұрақты тұру үшін де,
уақытша тұру үшін де арналған тұрғын үй-жайларды қамтиды. Тұрғын үй қорына
тұрғын үйлердегі тұрғын емес үй-жайлар кірмейді.
Сонымен, тұрғын үй қоры - бұл азаматтардың (жеке тұлғалардың) тұрақты
тұруы үшін және уақытша тұруы үшін де (пайдалану сипатына орай) арналған
барлық үй-жайлардың жиынтығы деуге болады.
Қазақстан Республикасының тұрғын үй қоры жөніндегі қатынастары жария
құқықтық сипатқа ие. Олардың мазмұны мынада: мемлекет тұрғын үй қорының
есебін жүргізеді, тұрғын үй қорына енгізілуі мүмкін үй-жайларға қойылатын
міндетті талаптарды белгілейді, оны мақсатына сай пайдалануды және оның
сақталуын қамтамасыз етуді бақылайды. Мемлекет құзіретіне, сондай-ақ, сол
бір немесе өзге үй-жайды тұрғын үй қорынан шығаруды санкциялау да кіреді.
Тұрғын үй құқықтық қатынастарының бұл тобы қалғандарын, тұрғын үйлерді
тікелей иелену мен пайдалануды шарттайтығындарын жүзеге асыру үшін өте
маңызды болып табылады.
Тұрғын үйге мұқтаж азаматтарды есепке алу және халықтың әлеуметтік
жағынан қорғалмаған деп танылатын топтарына және басқаларына тұрғын үй
қорының үйлерінде тұрғын үй-жайларды беру бойынша құқықтық қатынастар дәл
сондай қосымша маңызға және жария құқықтық сипатқа ие.
Жеке-құқықтық сипатқа ие тұрғын үй құқықтық қатынастары тұрғын үйлерді
иелену мен пайдалану жөніндегі меншік құқығының және өзге де заттық
құқықтардың туындауы мен тоқтатылуының, сондай-ақ тұрғын үйлерді пайдалану
бойынша міндеттемелік құқықтардың негіздерімен байланысты. Бұл құқықтық
қатынастардың маңыздылығы - олардың көмегімен тұрғын үйлерді пайдалану
тәжірибе жүзінде жүзеге асатындығында және сол бір немесе өзге құқықтық
қатынастар қатысушыларының өзара әрекеттестігінің мәселелері
шешілетіндігінде[6].
Тұрғын үй құқықтық қатынастарын жалпы сипаттай отырып, олар
азаматтардың тұрғын үйлерді иелену мен пайдаланудағы қажеттіліктерін жүзеге
асырумен, сондай-ақ тұрғын үй аясындағы азаматтардың құқықтарын сақтау
жөніндегі мемлекет бақылауымеи және тұрғын үй қорын пайдаланумен байланысты
қоғамдық қатынастарды білдіретіндігін атап өтуге болады.
Тұрғын үй заңнамасы. Тұрғын үйлерді пайдалану бойынша шарттық
қатынастар жалпы түрде реттелетін Қазақстан Респуб-ликасының Конституциясы
мен Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексімен қатар, тұрғын үй
құқықтық қатынастары арнайы заңдармен де реттеледі.
Тұрғын үй қатынастарын кешенді түрде реттейтін заңды акті болып
Тұрғын үй қатынастары туралы Қазақстан Республикасының 16 сәуір 1997
жылғы заңы табылады. Тұрғын үй қатынастарының қазіргі жай күйіне қол
жеткізуде аса зор маңызға Қазақстан Республикасы Президентінің 5 сәуір 1994
жылғы Азаматтардың тұрғын үйге деген құқығын қамтамасыз ету туралы № 1640
Жарлығы ие болды, бұл жарлық қазіргі уақытта да әрекет етуде.
Тұрғын үй қатынастарының бірқатар мәселелері заңдармен қатар заңға
сәйкес актілер деңгейінде де реттеледі. Мемлекеттік тұрғын үй қорынан
тұрғын үйлер беру қазіріі таңда Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2
қыркүйек 1989 жылғы Мемлекеттік тұрғын үй қорынан тұрғын үйлерді беру,
жалға алу және пайдалану тәртібі туралы № 1292 қаулысымен реттеледі.
Қызметтік тұрғын үйлермен қамтаімасыз ету Қазақстан Республи-касының
Тұрғын үй қатынастары туралы Заңынан басқа Қазақстан Республикасы
Министрлер кабинетінің 3 маусым 1993 жылғы Қызметтік тұрғын үй-жайлар
берілетін жұмысшылар категорияларының тізімін бекіту туралы № 455
қаулысымен реттелген (оған Қазақстан Республикасы Министрлер кабинетінің 8
қыркүйек 1995 жылғы № 1240 қаулысымен және Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 20 тамыз 1996 жылғы № 1 031 қаулысымен өзгерістер енгізілген).
Алматы қаласы әкімінің 22 қаңтар 1998 жылғы "Қала әкімінің коммуналдық
тұрғын үй қорын құру осы қорды тұрғын үйіне қоныстану ордерінің үлгісін
бекіту және Тұрғын үй департаментінде тұрғын үй қорын пайдалану жөніндегі
бөлім құру туралы" № 25 шешімі қабылданып әрекет етуде.
Тұрғын үй қорын пайдалану мәселелері ҚР Үкіметінің 27 мамыр 1990 жылғы
Пәтер иелерінің тұтынушы кооперативтерін және тұрғын үйлердегі тұрғын емес
үй-жайларды дамыту бойынша шаралар туралы қаулысында, Қазақстан Республи-
касы Үкіметінің 17 сәуір 1997 жылғы "Пәтерлердің меншік иелерінің тұтынушы
кооперативтерінің қызметін қолдау жөнін-дегі шаралар туралы" қаулысында,
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 17 сәуір 1996 жылғы қаулысымен бекітілген
Аз қамтамасыз етілген азаматтарға тұрғын үйді күтіп ұстауға және тұрғын үй-
коммуналдық қызметтерге ақы төлеуге тұрғын үй жәрдем ақыларын беру туралы
уақытша ережеде көрініс тапқан. Тұрғын үй қорын пайдалану (басқару) Тұрғын
үй қатынастары туралы ҚР-ң Заңының 4-бабынан басқа Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 18 қазан 1999 жылғы Тұрғын ғимараттарда үй-жайларды қайта
құруға (қайта жоспарлауға қайта жабдықтауға) рұқсат ету процедураларын
өтудің ортақ республикалық ережелері туралы № 1562 қаулысымен, Алматы
қаласы әкімінің 24 қараша 1998 жылғы Алматы қаласының аумағында
пәтерлерді, тұрғын үйлердің үй астыларын және жапсарлас үй-жайларды
кәсіпкерлік қызмет объектілеріне қайта құру (қайта жоспарлау) тәртібі
туралы № 1167 шешімімен реттелген. Сондай-ақ Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 17 қыркүйек 1997 жылғы Тұрғын үй қорының сақталуын қамтамасыз
ету және көрсетілетін тұрғын үй-коммуналдық қызметтердің сапасын арттыру
жөніндегі шаралар туралы № 1348 қаулысы да қабылданған болатын.
Мемлекетіміздің астанасын Ақмолаға (Астанаға) көшірумен байланысты
азаматтардың жекелеген катеогрияларын тұрғын үймен қамтамасыз етудің
мәселелерін реттейтін бірқатар нормативтік актілер қабылданған болатын.
Мысалы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 26 наурыз 1997 жылғы № 418
қаулысымен бекітілген. Астананы ауыстырудың бірінші кезеңінде Ақмола
қаласына қоныс аударуға жататын мемлекеттік органдар мен ұйымдардың
жұмысшыларына тұрғын үйлер беру туралы уақытша ереже; Қазақстан
Республикасы Премьер министрінің 23 қыркүйек 1998 жылғы Астана қаласына
қоныс аударған мемлекеттік органдар жұмысшыларын пәтерлермен қамтамасыз ету
жөніндегі шаралар туралы № 181-р бұйрығы; Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 24 шілде 1997 жылғы Астана қаласына қоныс аударуға жататын
мемлекеттік органдармен ұйымдар жұмысшыларына берілген, мемлекеттік тұрғын
үй қорындағы тұрғын үйлерді жалға алудың типтік шартын бекіту туралы №
1173 қаулысы (оған Қазақстан Республикасы Үкіметінің 11 қараша 1998 жылғы №
1148 қаулысымен төмен толықтырулар енгізілген).
Бұл тұрғын үй-құқықтық нормативтік актілерінің түпкілікті тізімі емес
екенін де атап өткен жөн.
Бұл ая көптік пен әртүрлілікпен ерекшеленеді, ол тұрғын үй
қатынастарының жоғарыда аталған әлеуметтік маңыздылығымен, халықтың
жекелеген топтары мен таптарының әртүрлі мүдделеріне (тіпті ұсақ
мәселелеріне) қатысты, оларды толық реттеу қажеттілігімен түсіндіріледі.
Мұндай сипатқа Қазақ ССР Президентінің 26 сәуір 1990 жылғы Мүгедектерге,
Ұлы Отан соғысының қатысушыларына, интернационалист-жауынгерлерге, қаза
тапқан әскери қызметшілердің отбасыларына қосымша жеңілдіктер туралы
Жарлығы және басқада бірқатар нормативтік актілері ие.
Жекелеген тұрғын үй құқықтық қатынастары. Тұрғын үй құқықтық
қатынастарының пайда болу негіздерін, элементтері мен мазмұнын қарастырмас
бұрын тағы бір рет тұрғын үй қорын пайдалану режиміне тоқталып өтейік.
Тұрғын үйді (тұрғын үй-жайды) тұрғын емес мақсатта пайдалануға тек
заңнамада көзделген жағдайларда ғана жол беріледі[7].
Тұрғын үй қорын мақсаты бойынша және басқа да мақсаттар үшін
пайдаланған жағдайларда тұрғын үй қорын бұзуға немесе бүлдіруге жол бермеу
талап етіледі. Тұрғын үйлерді пайдаланушылар басқа тұрғындардың тұру
жағдайларын бұзбауға, қоршаған ортаға залал келтірмеуге тиіс.
Тұрғын үйдегі тұрғын үй-жайлар тұрғын емес үй-жайларды қайта жабдықтау
мен қайта жоспарлауды үй-жай иесінің келісімімен және жобаның құрылыс
нормалары мен ережелеріне сәйкес келуіне жауап беретін заңды немесе жеке
тұлға орындаған жоба болған жағдайда жүзеге асыруға болады. Үй-жайларды
қайта жабдықтау және қайта жоспарлау басқа меншік иелерінің мүдделерін
қозғайтын жағдайда олардың алдын-ала жазбаша келісімі талап етіледі.
Бір тұрғын үйге бірнеше құқықтардың болуы оны бірлесіп пайдалану
міндетіне алып келеді. Үй-жайлардың иелері (азаматтар, заңды тұлғалар,
мемлекет) тұрғын үйді бірлесіп пайдалану үшін заңдарда тыйым салынбаған кез
келген бірлестікке бірігуге құқылы. Тұрғын үй қорын басқаруды меншік иесі
жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының тұрғын үй қорын мемлекеттік есепке алу, оның
кімге тиесілі екеніне қарамастан, Қазақстан Республикасының Үкіметі
белгілейтін тәртіппен мемлекет үшін бірыңғай жүйе бойынша жүзеге асырылады.
Тұрғын үй құқықтық қатынастарынан туындайтын барлық дауларды шешу сот
тәртібінде жүзеге асырылады.
Меншік иесінің және оның отбасы мүшелерінің қатысуымен болатын тұрғын
үй құқықтық қатынастары. Қазақстан Республикасының тұрғын үй заннамасы
тұрғын үй жөніндегі меншік категорияларын тікелей тұрғын үй құқықтык
қатынастарына жатқызған, өйткені олар тікелей Тұрғын үй қатынастары
туралы ҚР заңында реттелген. Сонымен бірге, бұл құқық-тық қатынастар
Азаматтық құқықтың жалпы бөлімінде де толық қарастырылған, сондықтан бұл
жерде тек тұрғын үй иелері мен олардың отбасы мүшелерінің тұрғын үй
құқықтарын қарастыруға ғана тоқталған жөн.
Тұрғын үй құқығының аясында ең алдымен тұрғын үйге жеке меншік құқығын
алу негіздерін қарастыру қажет болып табы-латындығын атап өткен жөн. Азамат
өзінің тұрғын үйге деген құқығын оны кез келген заңды тәсіл арқылы
иеленумен жүзеге асыра алады.
Тұрғын үй құқығы тұрғысынан алып қарағанда, меншік иесінің найдалану
құқығын езіне тиесілі үйде жеке езі (отбасымен бірге) тұру құқығы ретінде
қарастыру маңызды иелері және олардың отбасы мүшелері табылатын, ерекше
тұрғын үй құқықтық қатынастары пайда болады.
Біз мұнда заңды тұлғалардың тұрғын үйге деген меншік күқығын әдейі
қарастырып отырған жокпыз. Меншік құқығы негізінде тиесілі тұрғын үйді
меншік иесінің оны жалға беру жолымен басқаруы да тұрғын үй-жайды пайда-
лану бойынша тұрғын үй құқықтық, қатынастарына алып келеді.
Меншік күқығы негізінде тұрғын үйдің болуы адамды тұрғын үймен
қамтамасыз ету қажет деп танылатын азаматтардың категориясына жатқызбайтын
фактор ретінде қарастыруға болады. Және соның салдарынан бірқатар тұрғын үй
құқықтық қатынастары қатысушыларының аясы ауысады.
Тұрғын үйдің жеке меншік иелері мен мемлекеттің заңдық мотивациялары
бір-бірінен елеулі түрде ерекшеленетінін атап еткіміз келіп отыр. Жеке
тұлға тұрғын үйді жеке меншік құқығы негізінде иелене отырып, екі түрлі
мақсатты көздеуі мүмкін:
а) тұрғын үйді азаматтық айналымдағы азаматтық күқықтардың кез келген
басқа да мүліктік объектісі сияқты мүлік ретінде иелену;
б) тұрғын үйді мақсатты объект ретінде иелену[8].
Аталған мақсаттар бір-біріне қарама-қайшы емес, және заңнама белгілі
бір шамада тіпті екіншісін біріншісіне бағындырады, өйткені басқаша тұрғын
үй азаматтық-құқықтық мағынада зат функция-ларын атқаруын тоқтатар еді.
Бірақ, басқа жағынан қарағанда, оны пайдалануға қатысты белгілі бір ойға
конымды шектеулерді қолданбауға да болмайды. Дәл осы шектеулерде тұрғын
үйлер жөніндегі меншік қатынастарының тұрғын үй-құқықтық элементі
жасырынған.
Тұрғын үйлерді мемлекетпен иелену мақсатты сипатқа ие болғандықтан
және ол халықты тұрғын үймен қамтамасыз ету міндетін шешуге
бағытталғандықтан негізінен тұрғын үй-құқықтық табиғатына ие. Сирек
жағдайларда ғана мемлекет тұрғын үйлерді айналымға арналған заттар ретінде
иеленеді.
Меншік иесімен тұрғын үйді немесе оның бір бөлігін тұрғын емес
мақсатта пайдалану үшін мемлекеттік органдардың рұқсаты талап етілмейді.
Бұл орайда меншік иесі құрылыс, тазалық, өртке қарсы және басқа да міндетті
нормалар мен ережелерді сақтауға тиіс, бұл тұрғын үйлер режимінен талап
етіледі. Егер құзіретті органдар міндетті нормалар мен ережелердің бұзыну
фактілерін не басқа азаматтардың құқықтары мен мүдделерін елеулі түрде
бұзуды анықтаса үй-жайдың меншік иесі заңдармен көзделген жауапкершілікке
тартылады және оның тұрғын үй-жайды мақсатқа сай емес бағытта пайдалану
құқығы шектелуі мүмкін.
Меншік иесімен қатар, тұрғын үйді, онымен бірдей негізде, тұрғын үйге
қоныстанған оның отбасы мүшелері де пайдалана алады. Оларды коныстандыру
кезінде тұрғын үй тек олардың тұруы үшін арналғаны және пайдаланудың өзге
құқықтары шектелгендігі ескертілуі мүмкін. Меншік иесі отбасының мүше-лері
деп үнемі бірге тұратын ерлі-зайыптылар мен олардың балалары танылады. Ерлі-
зайыптылардың ата-аналары, сондай-ақ әздерінің отбасы бар және меншік
иесімен үнемі бірге тұратын балалары өзара келісім бойынша ғана меншік иесі
отбасының мүшелері деп танылуы мүмкін. Еңбекке жарамсыз асырауындағылар,
егер олар меншік иесімен үнемі бірге тұрса, меншік иесі отбасының мүшелері
деп таныла алады.
Тұрғын үйдің меншік иесімен бірге тұрып жатқан отбасы мүшелері
өздеріне меншік иесі берген тұрғын үйге өздерінің кәмелетке толмаған
балаларын тұрғыза алады. Отбасының басқа мүшелерін тұрғызуға меншік иесінің
келісімімен ғана жол беріледі.
Меншік иесімен отбасылық қатынастар тоқтатылған жағдайда отбасының
бұрынғы мүшелері тұрғын үйді жалға алу мерзімін көрсетпестен, жалға алушы
құқықтарымен пайдалана алады. Меншік иесі отбасы мүшесімен алдын ала
бекітілген жазбаша келісім жолымеи отбасының бұрынғы мүшесімен тұрып үй-
жайды пайдалануды жоққа шығаруы мүмкін.
Меншік иесі отбасының бұрынғы мүшелері тұрғын үйді күтіп ұстау және
коммуналдық қызметтердін ақысын төлеу жөніндегі шығындарға қатысуға
міндетті.
Отбасының бұрынғы мүшелерінің тұрғын үйді пайдалану құқығы тиісті
түрде қорғалады және олар өздерінің тұрғын үйді пайдалану құқығын бүзған
кез келген адамнан, соның ішінде меншік иесінен де аталған бұзушылықты
жоюын талап ете алады. Меншік иесі отбасының кәмелетке толған мүшелері,
соның ішінде бұрынғы мүшелері, оздерінің тұрғын үй-жайды пайдалануынан
туындайтын міндеттемелері бойынша ортақ мүліктік жауапкершілікте болады.
Тұрғын үйге жеке меншіктік құқықтық қатынастарының тоқтатылуы тұрғын
үй заңнамасымен белгіленген ерекшеліктерді ескере отырып, азаматтық
зандармен көзделген жалпы негіздер бойынша жүзеге асады. Меншіктену
қатынастарын тоқтатудың ерекшелігі мынада: үй орналасқан жер учаскесін
мемлекеттік қажеттіліктер үшін алып қойғанда (сатып алғанда) жеке меншікке
жаңа тұрғын үйді беру көзделеді. Тұрғын үйге қатысты реквизиция қолданылған
кезде реквизицияланған тұрғын үйді қайтару мүмкін болады (Тұрғын үй
қатынастары туралы ҚР Заңының 29-бабының 2-тармағының 3-тармақшасы). Бұдан
шығатын қорытынды — тұрғын үйді меншік иесінің еркінен тыс алып қойған
кезде, бірақ оған заңды жауапкершілік шаралары қолданылмайтын жағдайларда,
тұрғын үйге деген құқықтарды қамтамасыз етудің кепілдіктері әрекет етеді.
Меншік иесіндегі тұрғын үйді алып қою жөніндегі тұрғын үй
қатынастарының тоқтатылуымен бірге олар меншік иесі отбасының мүшелерінде
де жене басқа да тұрғындарда тоқтатылады. Бұл орайда, тұрғын үйді
орналасқан жер учаскесімен бірге мемлекеттік қажеттіліктер үшін алып қойған
(сатып алған) кезде, отбасы мүшелері тұрғын үйден шығарылады және бұрынғы
тұрғын үйдің өтемі ретінде алынған тұрғын үйде тұру құқығына ие болады.
Бұрынғы тұрғын үйде тұратын басқа адамдар басқа тұрғын үй-жай берілмей
шығарылады.
Меншік иесінің еркі бойынша (сату, сыйға тарту) тұрғын үйді меншіктену
құқығы тоқтатылған жағдайда, егер тұрғын үйді сатып алушымен жасалған шарт
бойынша өзгеше көзделмесе, меншік иесінің отбасы мүшелері меншік иесі
отбасының бұрынғы мүшелері және уақытша тұрғындар басқа тұрғын үй-жай
берілмей шығарылады. Егер тұрғын үйге меншік құқығын осылайша тоқтату
кәмелетке толмаған балалардың тұрғын үй құқықтарыиа қатысты болса, онда
тұрғын үйді иеліктен айыруға қорғаншылық пен қамқоршылық органдарының
келісімі талап етіледі.
1.3 Тұрғын үйге жеке меншiк құқығын алу
Тұрғын үйдi сатып алу құқығы. Азамат немесе заңды тұлға, егер заң
актiлерiнде өзгеше көзделмесе, Қазақстан Республикасы аумағының қай жерiнде
тұратынына қарамастан, жеке меншiгiне заңды түрде тұрғын үй сатып ала
алады. Бiр азаматтың немесе заңды тұлғаның меншiгiндегi тұрғын үйлердiң
саны мен көлемiне шек қойылмайды. Тұрғын үйге меншiк құқығын алуға немесе
жүзеге асыруға байланысты қатынастар да Қазақстан Республикасының өзге
заңдарымен реттеледi.
Тұрғын үйге меншiк құқығы пайда болуының негiздерi. Тұрғын үйге немесе
оның бiр бөлiгiне меншiк құқығы мынадай негiздер бойынша:
- үй (үйдiң бiр бөлiгiн) салу;
- сатып алу-сату, айырбастау, сыйға тарту, өмiр бойы күтiп ұстау шартымен,
алып қою мәмiлелерi мен заңдарға қайшы келмейтiн басқа да азаматтық-
құқықтық мәмiлелер жасасу;
- тұрғын үйдi мұраға немесе құқықтың әмбебап түрде ауысуы ретiмен алу;
- жалға алушының мемлекеттiк тұрғын үй қорының үйiнде өзi тұратын тұрғын
үйдi немесе тұрғын үй-жайды жекешелендiру (сатып алу немесе тегiн алу)
жолымен меншiгiне алуы;
- тұрғын үй (тұрғын үй-құрылыс) кооперативi мүшесiнiң тұрғын үй-жай үшiн
пай жарнасының бүкiл сомасын төлеуi;
- шарттық мiндеттеме, соның iшiнде азаматтың үй салуға өз қаражатымен
немесе еңбегiмен қатысуы туралы шарт негiзiнде тұрғын үй-жайды меншiкке
беру;
- заңды тұлғалардың мемлекеттiк емес меншiк нысанына негiзделген тұрғын
үйдi сату не тегiн беру жолымен өз қызметкерiнiң немесе өзге азаматтың
меншiгiне беруi;
- мемлекеттiң немесе заңды тұлғаның мемлекеттiк меншiк нысанына негiзделген
тұрғын үйдi заңдарда белгiленген шарттармен өз қызметкерiнiң не өзге
адамның меншiгiне беруi;
- жеке меншiкте болған тұрғын үйдiң бұзылуы немесе күштеп алынуы салдарынан
тұрғын үйден айырылудың өтемi ретiнде тұрғын үй беру;
- Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде тыйым салынбаған басқа да
негiздер бойынша пайда болады [9].
Жалға алушының мемлекеттiк тұрғын үй қорындағы тұратын тұрғын үйiне
меншiк құқығын жекешелендiру тәртiбiмен алуы
Мемлекеттiк тұрғын үй қорынан тұрғын үйдi жалға алушы, кәмелетке
толған отбасы мүшелерiнiң келiсiмiмен, тұрғын үйдi Қазақстан
Республикасының заңдарында белгiлеген шарттармен және тәртiппен
жекешелендiруге құқылы.
Жекешелендiрiлген тұрғын үй жалға алушының және онымен тұрақты бiрге
тұратын барлық отбасы мүшелерiнiң, соның iшiнде уақытша тұрмайтындарының,
егер олардың арасындағы шартта өзгеше көзделмеген болса, бiрлескен ортақ
меншiгiне көшедi.
Ортақ бiрлескен меншiктегi тұрғын үйдiң алып қойылуына барлық меншiк
иелерiнiң келiсiмiмен ғана жол берiледi. Егер мәмiле тұрғын үйдiң меншiк
иесi болып табылатын кәмелетке толмаған балалардың мүдделерiне қатысты
болса, қорғаншы және қамқоршы органның келiсiмi талап етiледi.
Қызметтiк тұрғын үйлерге теңестiрiлген мемлекеттiк тұрғын үй қорындағы
тұрғын үйлер жекешелендiрiлуi мүмкiн. Мемлекеттік тұрғын үй қоры
жатақханаларындағы бөлмелік үлгідегі тұрғын үй-жайларды оларда тұрақты
тұратын азаматтар Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейтін тәртіппен
жекешелендіруі мүмкін. Бұл орайда жалпы пайдаланудағы тұрғын емес үй-жайлар
және үйдің бөлек (жеке) меншіктегі емес және ортақ мүлік болып табылатын
өзге бөліктері барлық меншік иелерінің ортақ меншігіне өтеді. Аталған
тұрғын үй-жай берілген азамат қайтыс болған жағдайда, жекешелендіру құқығы,
егер қайтыс болған адамның бұған құқығы болған болса, қайтыс болған (қаза
тапқан) адамның отбасы мүшелеріне өтеді.
Еңбек шарты бойынша жұмыс істейтін адамдарға, оқу кезеңінде студенттерге
(курсанттарға, аспиранттарға) және оқушыларға берілген жатын орындық
үлгідегі, сондай-ақ бөлмелік үлгідегі тұрғын үй-жайлар жекешелендіруге
жатпайды.
Бiрнеше жалдаушы тұратын тұрғын үйдi (пәтердi) барлық жалдаушылардың
және олардың кәмелетке толған отбасы мүшелерiнiң келiсiмiмен ғана
жекешелендiруге болады. Бұл жағдайда тұрғын үй (пәтер) барлық
жалдаушылардың ортақ үлестi меншiгiне көшедi.
Тұрғын үй (тұрғын үй-құрылыс) кооперативi мүшесiнiң пай жарнасының
бүкiл сомасын төлеуi. Тұрғын үй (тұрғын үй-құрылыс) кооперативiнiң пай
жарнасының бүкiл сомасын төлеген мүшесi тұрғын үйдiң меншiк иесiне
айналады. Мұндай тұрғын үйге меншiк құқығына жинақталған пайдың бiр
бөлiгiне құқығы бар оның отбасы мүшелерi де ие болады.
Жер учаскелерiнiң мемлекеттiк қажеттер үшiн алынуына (сатып алынуына)
байланысты тұрғын үй бұзылған жағдайда меншiкке тұрғын үй беру.
Жер учаскелерiнiң мемлекеттiк қажеттер үшiн алынуына (сатып алынуына)
байланысты тұрғын үй бұзылған жағдайда меншiк иесiне оның тұрғын үйi
бұзылғанға дейiн өз таңдауы бойынша меншiгiне жайлы тұрғын үй берiледi
немесе тұрғын үйдiң нарықтық құны мөлшерiнде өтемақы төленедi.
Егер берiлетiн тұрғын үйдiң құны бұзылатын тұрғын үйдiң құнынан артық
болса, олардың құнындағы айырма меншiк иесiнен алынбайды.
Егер бұзылатын тұрғын үйдiң құны берiлетiн тұрғын үйдiң құнынан артық
болса, олардың құнындағы айырма меншiк иесiне өтеледi [10].
Тұрғын үйге ортақ меншiк құқығы. Тұрғын үйдi бiрлесiп салған, азаматтық-
құқықтық мәмiлелер жолымен немесе мұраға алған жағдайда және заңдарға қайшы
келмейтiн басқа жағдайларда екi немесе одан көп азаматтар тұрғын үйге ортақ
меншiк құқығына ие бола алады. Бiрнеше адамның меншiгiндегi тұрғын үй
оларға ортақ бiрлескен меншiк құқығымен:
- ерлi-зайыптылардың ортақ меншiгi;
- жекешелендiрiлген тұрғын үйге ортақ меншiк түрiнде тиесiлi болады. Ортақ
меншiктегi тұрғын үйдiң меншiк иелерi арасында Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексiне белгiленген тәртiппен бөлiнуi мүмкiн. Ерлi-
зайыптылардың ортақ бiрлескен меншiк құқығының ерекшелiктерi неке және
отбасы туралы заңдармен белгiленедi.
Тұрғын үйге жеке меншiк құқығының мазмұны және оны жүзеге асыру
шарттары. Тұрғын үй иесiнiң негiзгi құқықтары мен мiндеттерi
Тұрғын үйдiң, сондай-ақ салынып бiтпеген тұрғын үйдiң иесi оны, сату
шартын белгiлей отырып, өз қалауы бойынша еркiн сатуға, сыйға тартуға,
айырбастауға, басқа адамдарға мұраға қалдыруға, кепiлге беруге, осы бапта
көзделген ерекшелiктердi ескере отырып, заң актiлерiнде тыйым салынбаған
өзге де жолмен оған билiк етуге құқылы. Ипотекалық тұрғын үй қарызы
қаражатының есебiнен толық нeмece iшiнара сатып алынған тұрғын үйдi сатып
алу-сату шарты мемлекеттiк тiркелген кезден бастап меншiк иесiнiң
ипотекалық тұрғын үй қарызы толық өтелгенге дейiн кредитордың келiсiмiнсiз
осы тұрғын үйге билiк етуге құқығы жоқ.
Меншiк иесiнiң тұрғын үйдi немесе оның бiр бөлiгiн тұрғын емес мақсатта
пайдалануы оған мемлекеттiк органдардың рұқсатын қажет етпейдi.
Бұл құқықты меншiк иесi құрылыс, санитариялық, өртке қарсы және басқа да
мiндеттi нормалар мен ережелердi сақтаған жағдайда ғана iске асырады.
Егер құзыреттi органдар мiндеттi нормалар мен ережелердi бұзу фактiлерiн не
тұрғын үйдi пайдалану басқа азаматтардың құқықтары мен мүдделерiн
айтарлықтай бұзатын фактiлердi анықтаса, үй-жай иесi Қазақстан
Республикасының заңдарында көзделген жауаптылыққа тартылып, сонымен бiрге
оған мұндай тәртiп бұзушылықтарды және олардың зардаптарын жою мiндетi
жүктелуi мүмкiн.
Бiр тұрғын үйде орналасқан үй-жайлардың иелерi оны күтiп ұстау
жөнiндегi ортақ шығындарға қатысуға мiндеттi. Әрбiр меншiк иесi шығынның
мөлшерi, егер меншiк иелерiнiң келiсiмiнде өзгеше белгiленбеген болса,
тұрғын үйдегi тұрғын үй-жайлардың пайдалы алаңының немесе бөлек меншiктегi
тұрғын емес үй жайлар алаңының тұрғын үйдiң жалпы алаңына қатынасымен
анықталады [11].
Тұрғын үй иесiнiң жер учаскесiне құқығы. Тұрғын үй, сондай-ақ салынып
бiтпеген тұрғын үй сатылған, сыйға тартылған, мұраға қалдырылған, кепiлге
берiлген жағдайда жер учаскесiн меншiктену (жердi пайдалану) құқығы тұрғын
үйдiң жаңа иесiне тұрғын үйдiң бұрынғы иесi ие болған көлемде көшедi.
Тұрғын үйге (тұрғын жайға) бекiтiлiп берiлген жер учаскесiне тұрғын үй
иелерiнiң құқықтары Қазақстан Республикасының жер туралы заңдарымен
белгiленедi.
Тұрғын үй иесi отбасының мүшелерi. Үнемi бiрге тұратын ерлi-зайыптылар
мен олардың балалары тұрғын үй иесi отбасының мүшелерi деп танылады. Ерлi-
зайыптылардың ата-аналары, сондай-ақ өздерiнiң отбасы бар және меншiк
иесiмен үнемi бiрге тұратын балалары өзара келiсiм бойынша ғана меншiк иесi
отбасының мүшелерi деп танылуы мүмкiн. Ерекше жағдайларда, егер меншiк
иесiмен үнемi бiрге тұрса және онымен кемiнде бес жыл ортақ шаруашылық
жүргiзсе, басқа адамдардың да тұрғын үй иесi отбасының мүшелерi деп танылуы
мүмкiн. Еңбекке жарамсыз асырауындағылар, егер олар меншiк иесiмен үнемi
бiрге тұрса, меншiк иесi отбасының мүшелерi болып табылады.
Тұрғын үй иесi отбасы мүшелерiнiң негiзгi құқықтары мен мiндеттерi.
Меншiк иесiнiң өзiне тиесiлi тұрғын үйiне өзi қоныстандырған
отбасының мүшелерi, егер оларды қоныстандыру кезiнде өзгеше ескертiлмеген
болса, тұрғын үйдi онымен бiрдей пайдалануға құқылы. Олар өздерiне меншiк
иесi берген тұрғын үйге өздерiнiң кәмелетке толмаған балаларын тұрғызуға
құқылы. Отбасының басқа мүшелерiн тұрғызуға меншiк иесiнiң келiсiмiмен ғана
жол берiледi.
Меншiк иесiмен отбасылық қатынастар тоқтатылған жағдайда отбасының
бұрынғы мүшелерi тұрғын үйдi, егер тұрғын үй иесiмен жазбаша келiсiмде
өзгеше көзделмеген болса, жалға алу мерзiмiн көрсетпестен жалға алушы
құқығын пайдалана алады. Бұл орайда отбасының бұрынғы мүшелерi тұрғын үйдi
күтiп ұстау және коммуналдық қызметтердiң ақысын төлеу жөнiндегi шығындарға
қатысуға мiндеттi.
Тұрғын үй иесi отбасы мүшелерi өздерiнiң тұрғын үйдi пайдалану құқығын
бұзған кез келген адамнан, соның iшiнде меншiк иесiнен де аталған
бұзушылықты жоюын талап ете алады.
Меншiк иесi отбасының кәмелетке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz