Сауда желілерінің жалпы ұғымы
Мазмұны
Кіреспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1 Сауда желілері қызметтерінің алғы шарттары ретінде сауданың
дамуының тарихи 6
аспектісі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
2 Қазақстан Республикасында сауда желілері қызметтерін құқықтық
реттеу тетіктері 17
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
2.1 Сауда желілерінің жалпы 17
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
2.2 Қазақстан Республикасы сауда желілері қызметтерін реттейтін
мемлекеттік органдардың 20
құзыреттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Сауда желілері қызметiн жүзеге асыру 24
нышандары ... ... ... ... ... .
2.4 Сауда желілеріндегі тауарлардың жекелеген түрлерiн сатуға
қойылатын 28
талаптар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
3 Қазақстан Республикасы сауда желілері қызметтерін реттеуде ішкі
сауда саласындағы мемлекеттік 35
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1 Қазақстандағы сауда желілерінің даму 38
қарқыны ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Халықаралық рейтингтерге қатысуға байланысты 44
бағыттары...
3.3 Сауда желілерін мемлекеттік реттеумен байланысты мәселелер және
оларды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
Қортынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .. 60
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер 63
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 65
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
Кіріспе
Отандық кәсіпкерлік жаңа экономикалық бағыттың қозғаушы күші болып
табылады деді Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев
Қазақстан-2050 Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты
халқына жолдауында [1].
Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес тұтынушылардың жеке
пайдалануы үшін оларға тауарларды сату жөніндегі кәсіпкерлік қызмет бөлшек
сауда желілеріне жатады. Бөлшек сауда желілері дүкендер, сауда үйлері,
базарлар мен автоматтар, дүңгіршектер, автодүкендер, шатырлар, шығарылатын
сөрелер арқылы жүзеге асырылады. Бөлшек сауда желілері дүкендері алаңдары,
ассортименті, қызмет көрсету сапасы, техникалық жарақтандырылуы бойынша
ерекшеленеді.
Бүгінгі күннің міндеті – ұсақ кәсіпорындар мен жеке кәсіпкерлерді орта
деңгейге көшіру үшін жағдай және алғышарттар қалыптастыру, ол үшін
кәсіпкерліктің ең көп таралған түрі сауданы, соның ішінде сауда желілерін
дамытуға мемлекеттік деңгейде өз ықпалын тигізу нысандарын қарастыру
қажеттігі туындап отыр.
Мемлекеттің сауда желілерін дамыту негізінде алдына қойған мақсаты
Қазақстан Республикасының сауда саласын орнықты дамыту мен оның бәсекеге
қабілеттігін жоғарылату үшін жүйелік және институционалдық негіз жасау.
Міндеттері - ішкі сауданы мемлекеттік қолдау жүйесін қалыптастыру
(бірлесіп қаржыландыру, саланы кадрлық қамтамасыз ету);
- биржалық және электрондық сауданы жедел дамыту үшін қолайлы жағдай жасау;
- сауда қызметі мәселелері бойынша нормативтік құқықтық базаны сауда
саласындағы мемлекеттік саясаттың мақсаттарына сәйкес келтіру;
- көтерме сауда жүйесін халықаралық транзиттік желіге ықпалдастыру;
- Қазақстан аумағындағы қазіргі заманғы бәсекеге қабілетті өнімдер
өндірісін дамыту,
- экспортқа бағдарланған жаңа өндірістерді қалыптастыру және жоғары
технологиялық секторға шетелдік капиталды тарту үшін қолайлы жағдай жасау;
- сыртқы нарықтарға қазақстандық өнімді жылжыту үшін қолайлы жағдай жасау;
- ішкі саудаға қатысушыларға сервистік қолдауды (ақпараттық, талдау және
өзге) ұйымдастыру.
Осы дипломдық жұмыс тақырыбының зерттеу объектісі болып Қазақстан
Республикасының сауда желілерінің қызметтерінің жүзеге асуы болып табылады.
Зерттеу пәні болып сауда желілерінің қызметтерінің жүзеге асуын
мемлекеттік реттеу саясатын айқындау табылады.
Бұл жұмыстың мақсаты болып Қазақстан Республикасының сауда желілері
қызметтерінің мемлекеттік реттелу нормативті құқықтық және экономикалық
аспектілерін қарастыру табылады.
Осы қойылған мақсаттарға байланысты келесідей міндеттер алға қойылып отыр:
- Сауданы мемлекеттік реттеудің теоретикалық негіздерін қарастыру;
- Қазақстан Республикасындағы сауда желілерінің жағдайына және дамыуна
сараптама жасау;
- Сауда желілер қызметтерін құқықтық реттеу механизмдері мен ішкі сауда
саласындағы мемлекеттік саясатты саралау;
- Сауда желілер қызметтерін құқықтық реттеу механизмдері мен ішкі сауда
саласындағы мемлекеттік саясатты жетілдіру мақсатында жасауға болатын
шараларды ұсыну.
Дипломдық жұмыс құрылымы бойынша үш тараудан тұрады. Кіріспе, жалпы
бөлім, негізгі және қорытынды бөлімнен.
Бірінші бөлімде сауда желілері қызметтерінің алғы шарттары ретінде
сауданың дамуының тарихи аспектісі, ғасырдан ғасырға сауда мемлекеттің
дамуына әсер ету нысандары, жағдайлары қарастырылған.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасы сауда желілері қызметтерін
құқықтық реттелу механизмдері қарастырылған, оның ішінде сауда желілері
қызметiн реттеудiң мақсаттары мен принциптерi, Қазақстан Республикасы сауда
желілері қызметтерін реттейтін мемлекеттік органдардың құзыреттері, сауда
желілері қызметiндегi сатып алу-сату шарты және сауда желілері қызметiн
жүзеге асыруға қойылатын талаптарға толығырақ тоқталып өткен.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасы сауда желілері қызметтерін
реттеуде мемлекеттің ішкі сауда саласындағы саясатын саралауға тырыстық,
айта кетсек жасалған жұмыстарға сараптама жүргізу және мемлекет тарапынан
жасалып жатқан және алға қойған мақсаттарды жетілдіру мақсатында мақсаттар
мен міндеттер жоспарларын қарастырдық.
Жұмыстың нормативтік - құқықтық базасын Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі, Сауда қызметін
реттеу туралы Қазақстан Республикасының Заңы, Iшкi сауда ережесiн бекiту
туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысы, Қазақстан
Республикасында сауданы дамыту жөніндегі 2010 - 2014 жылдарға арналған
бағдарлама және басқа сауда мен сауда желілері қызметіне қатысы бар заң
актілерінің нормалары құрайды.
Қaзaқстaн егемендік aлып, мемлекеттік тәуелсіздігіміз өмір aқиқaтынa
aйнaлa бaстaуымен қaтaр ұлтымыздың құқықтық, әл ауқатының арту мәдениетін
тaнып білу және игеру, оны жaңғырту және пaйдaлaну күн тәртібіне қойылып
отыр. Ол мемлекеттің саудасының дaму тaрихымен бaйлaнысты. Кез-келген
қоғaмның дaму кезеңін тaлдaй отырып, бaстaпқы кезеңдегі экономиканың неден
бастау алатынын aтaп өтпеуге болмaйды. Бұл жaлпы құқықтың орнығуынa,
теориялық, тұрғыдaн түсінуге мүмкіндік береді.
Шағын және орта бизнестің экономикадағы үлесі 2030 жылға қарай, ең аз
дегенде, екі есе өсуге тиіс.
Іскерлік мәдениетінің деңгейін көтеру мен кәсіпкерлік бастаманы
ынталандырудың маңызы үлкен.
Ол үшін төмендегідей шаралар қажет:
• Шағын және орта бизнестің бірлестіктер мен кооперацияларға ұмтылысын
көтермелеу, оларды қолдау мен көтермелеудің жүйесін жасау.
• Жергілікті бизнес-бастамаларды көтермелеу және мейлінше аз, бірақ
қатаң реттеу есебінен ішкі нарықты дамыту.
• Бизнеске жасанды бөгеттер тудыратын мемлекеттік шенеуніктер үшін
жаңа, әлдеқайда қатаң жауапкершілік жүйесін енгізуді қарастыру.
• Жаңа жағдайларды, соның ішінде біздің Еуразиялық экономикалық
кеңістікке қатысуымызды, алда Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ)
кіретінімізді ескере отырып, отандық кәсіпкерлерді қолдау тетіктерін
жетілдіру және олардың мүдделерін қорғау мен ілгерілету үшін қажетті барлық
шараны қабылдау.
1 Сауда желілері қызметтерінің алғы шарттары ретінде сауданың дамуының
тарихи аспектісі
Ресейдің XVIII ғасырдағы зерттеуші ғалымы Георги қазақтардын саудасы
туралы былай деп жазды: Олар (қазақтар) өздерінің тұрмысына қажетті
нәрселердің барлығын да Ресеймен, Бұхармен, Хиуамен және басқа да көрші
елдермен сауда жасау арқылы алып тұрады [2].
Қазақтар мен Жоңғария арасында күшті сауда-саттық байланысы орнаған
болатын. Алайда ол екі ел арасындағы соғыстар кезінде үзіліп калып отырды.
Қазақтар түлкі мен қарсақ терісін жоңғарларға түйе және астыққа
айырбастайтын. Жоңғар көпестері Ертіс өңіріндегі бекіністерге жиі келіп
тұратын.
Кейде жоңғарлардың өздері де қазақ ұлыстарына астық әкеліп жүрді. Ал
қазақтар Жоңғария аумағына түйе мен астық сатып алу үшін үнемі барып
тұратын.
Қазақ-Ресей саудасы. Қазақтардың Ресеймен сауда жасайтын негізгі
орындары шекара шебіндегі Орынбор, Троицк,Петропавл, Омбы, Семей және
Өскемен бекіністері болды. Қазақтар базарға мал және мал шаруашылығы
шикізаты мен аң терілерін алып баратын.
Ресейден әкелінетін тауарлардың негізгі түрі астық, жарма, кездеме
маталар, шұға-мәуіті, иленген тері және металл бұйымдары болды. Қазақ-Ресей
саудасының бірқатар өзіндік ерекшеліктері де бap еді.
Олар:
Біріншіден, сауданың айырбас жасау сипаты басым болды. Өйткені
айналымдағы ақшақазақтарда аз еді. Сауда бірлігі болып ісек қой саналды.
Екіншіден, сауданың эквиваленттік тепе-тең балама бағалары болмады.
Соның арқасында Ресейсаудагерлері аз уақыттың ішінде-ақ байып шыға келді.
Мысалы, бағасы 75 тиын тұратын 18 метр кенепті.бір жылқы мен өгізге айырбас
жасады. Ал ол жылқы мен өгізді Ресейге алып барып 12—15 сомнан сатты.
Үшіншіден, қазақ даласына сапасы өте төмен тауарлар алып келінді. Бұл
жөнінде Ресейдің XVIII ғасырдағы белгілі зерттеушісі П. Паллас былай деп
жазды: Қырғыздардың (қазақтардың) саудаға ебі жоқ. Олар сапасыз тауарларды
және қайдагы бір ұсақ-туйек заттарды айырбас жасау арқылы ала береді. Мұның
өзі орыс көпестеріне қыруар мол пайда әкеледі.
Орынбор - Ресейдің қазақтармен сауда жасайтын ірі орталығы. Орынбор
қазақ-орыс саудасының аса маңызды орталығына айналды. 1743 жылы Жайықтың
сол жақ жағалауында Орынбордың түбінде қазақтармен және Орта Азия
көпестерімен сауда жасау үшін арнайы Айырбас сарайы салынды. Жергілікті
қазақтар оны Ақ базар деп атады [3].
Ол кірпіштен салынған төрт бұрышты үлкен құрылыс болатын (әрбір
қабырғасының ұзындығы 430 метр). Оның ішкі жағында дүкендер мен қамба-
қоймалар салынған еді. Оларда ерте көктем мен қара күзге дейін айырбас
сауда қызу жүріп жататын.
Мұнда Орта Азиядан жібек, мақта-мата және шапан, кілем, төсеніш, көрпе,
кептірілген жеміс, пісте, мал терілері, қаракөл елтірілері, ер-тұрман мен
жүгендер, басқа да күнделікті тұрмысқа қажетті бұйымдар әкелінген.
Қазақтар мүйізді ірі қара, қой-ешкі, жылқы, түйе, жүн-жұрқа, жылқының
жалы мен құйрығының қылы, ешкінің түбіті, киіз, текемет, сырмақ, қой
терісі, қаракөл елтірісі сияқты мал мен мүліктерді саудаға шығарды.
Ресей көпестері мақта-мата кездемелері, барқыт, шай, қант, темір,
шойын, мыстан жасалған бұйымдар, самаурын сияқты басқа да тауарлар сатты.
Орынбордағы айырбас сарайында күн сайын сауда кезінде тәртіп сақтауды
аға офицер басқаратын бір рота солдаттар қадағалап отырды. Қазақтармен
сауда-саттықтың артуы Ресейде тоқыма өнеркәсібінің дамуына әсер етіп,
ынталандыра түсті.
Орта жүз қазақтарының Ресеймен сауда-саттығының дамуы. Орта жүз
қазақтарының Орынборға жетуі өте қиын болды, жол алыс еді. Сондықтан да
қазақтардың 1743 жылы Үй шекара бекінісінде, 1745 жылы Орск бекінісінде
сауда жасауына рүқсат етілді. Тап осы 1745 жылы Абылай сұлтан Сібір өкімет
билігі орындарынан Жәмішев бекінісінде сауда орталығын ашуды сұрады.
Бұлай деп өтініш жасаудың себебі қазақтарда астық, шұға, пышақ, ат
ауыздығы, балта сияқты заттар тым жеткіліксіз еді. Өз кезегінде Ертіс
бойындағы бекініс тұрғындары жамандат, сібір күйдіргісі сияқты аурулардан
жиі шығынға ұшырайтын жылқы мен сиыр малының санын қалпына келтіріп,
көбейтуге мүдделі болды. Міне, сондықтан да генерал Киндерман Семей және
Жәмішев бекіністерінде сауда-саттық жасайтын орындар ашуға рұқсат етті.
Қазақтар оған қой терісін, тұлыптар, түлкі мен қарсақ, ақбөкен терісін,
киіз, текемет, қой, сиыр және жылқы апарып сатты. Саудаға қазақтармен қатар
орыстар мен жоңғарлар да, Орта Азияныңсаудагерлері де қатысты. Бірақ
жоңғарлардың әскери жорықтары кезінде бұл бекіністегі сауда-саттық уақытша
тоқтап қалып жүрді.
1750 жылы қазақтар Троицкіде де сауда жасай бастады. Қазақтармен сауда
жасауға Мәскеуден, Қазаннан, Туладан, Ростовтан, Ярославльден, Воронежден,
Курскіден, Түменнен және басқа да қалалардан көпестер көптеп келетін болды.
1759 жылы тағы да Абылай сұлтанның өтініші бойынша Петропавл
бекінісінде қысқы сауда орны ашылды. Қазақтар онда мал және мал өнімдерімен
қатар ас тұзын да саудалады[4].
Көшпелі қазақтар мен отырықшы орыс халықтарының арасында тұрақты сауда-
саттық байланыстарын қалыптастырып, нығайта түсу үшін 1764 жылы шекара
шебіндегі бекіністерде қазақақсүйектеріне сыйлық ретінде ақша үлестіріле
бастады. Кейініректе шекара шебіндегі бекіністерде қазақтар мен Орта Азия
саудагерлеріне арнап мешіттер мен керуен-сарайлар салу қолға алынды. Бұл
кезде Петропавл және Семей қалалары ірі-ірі сауда орталықтарына айналды.
Қазақ-Қытай сауда-саттығы. Жоңғарлар талқандалғаннан кейін олардың
орнын қытай көпестері басты. Орта жүздің мал өсіретін қазақтары Қытай
қалаларына жылқы айдап апаратын болды. Оларды күміс бұйымдар мен қант-
шайға, жібек матаға айырбастады.
Қытай үкіметі өз армиясы үшін жылқы сатып алуға мүдделі болды. Ал
Қазақстанда жылқы Монғолиямен Шығыс Түркістандағы жылқыдан екі есе арзан
еді. Қытайлықтар сауда-саттықты шекара аймағына өздерінің ықпалын күшейту
үшін пайдаланды. Қазақстан Қытай үшін қолөнер бұйымдары мен шай өнімдерін
өткізетін ірі рынокқа айналды.
1758 жылы Абылай сұлтанның өтініші бойынша Үрімші қаласында қазақтардың
Қытаймен сауда-саттығы басталды. Сол жолы қытайлықтар 300-ге жуық қазақ
жылқысын сатып алды. Мұның өзі екі мемлекеттің арасындағы тұрақты сауда-
саттықтың бастамасы болды [5].
Сауда-саттық негізінен бұрынғы Жоңғария аумағында жүріп жатты. Қытай
жағынан сауда жасаушылар тек әскери қызметкерлер мен шенеуніктер еді.
Қытайлықтардың арасында қарапайым тұрғындар саудаға араласқан жоқ. Қытай
жағы қазақ тауарлары үшін монополиялық төмен баға белгілеп отырды.
Ал өздері саудаға сапасыз тауарлар ұсынудан танбады. Мұның өзі қазақ
саудагерлерінің наразылығын туғызды. Тек Абылай ханның араласуы ғана
кытайлықтарды саудадағы теңсіздіктерді қайта қарап, оны жоюға мәжбүр етті.
Қазақтардың Орта Азия мемлекеттерімен сауда-саттығы. Орта Азияның
саудагерлері қазақ ұлыстарының аумағында баяғыдан бері сауда жасайтын.
Олардыбұхаралықтар деп атайтын. Бұхаралықтардың сауда керуендері кең-байтақ
қазақ даласын басып өтіп, сонау Орынбор мен Троицкіге дейін, сондай-ақ
Батыс Сібірдің қалаларына дейін жететін.
Ортаазиялық тауарлар түрлі кілемдер, барқыт маталар, бақша дақылдарының
өнімдері, күміс және алтын бұйымдардан тұратын. Уақыт өте келе ортаазиялық
көпестер Сібірдің Түмен, Тобыл, Таражәне Омбы сияқты әр түрлі қалаларында
тұрақты тұратын болып алды. Қазақтар мен жоңғарлардың көшіп-қонып жүрген
далаларында, сондай-ақ татарлардың елді мекендерінде Ресейдің шығаратын
тауарларымен де сауда жасайтын болды.
Олар көбінесе қазақ даласында Ресей мемлекетінің атынан дипломатиялық
қызметтер де атқарды. Ресейге сіңірген қызметі үшін олар әскери міндет
атқарудан босатылды, баж салығын төлемей-ақ сауда жасай беру құқығына ие
болды. Бұхаралықтар ерекше ауыр қылмыс жасамаған жағдайда сотқа
тартылмайтын.
Уақыт өте келе бұхаралықтар Петропавл, Семей және Өскемен қалаларына
көшіп бара бастады. Орта Азиядан келгендер сауда-саттық жасаумен қатар
көшпелі қазақтар мен отырықшы Сібір татарлары арасында ислам дінін
уағыздаумен де белсене айналысты.
ХVІІІ ғасырда қазақтардың арасында құл саудасы кеңінен тараған жоқ еді.
Қазақ қоғамындағықұлдық патриархалдық (үй ішілік) әрі көмекші сипатта
болдьі. Мұның себебі - қазақтар өздерінің малын бағуды қүлдарға сеніп
тапсыра алған жоқ. Сондай-ақ әскери жорыққа кеткен кездерінде ауылда көп
құл қалдыру да қауіпті болатын.
Құлдардың қатарын толтырып отырудың негізгі қайнар көзі көрші
халықтармен жүргізілетін соғыстар еді. Мәселен, қазақ даласындағы құлдардың
саны Жоңғария мемлекеті жойылғаннан соң едәуір арта түсті. 1771 жылғы
Шаңды жорықтан кейін Еділ қалмақтары қатарынан еріксіз құлдарға
айналғандар аз болған жоқ. Ресейліктерден құлдықка түскендер Орта Азиядағы
құл базарларында сатылатын. Сонымен қатар Орта Азиядан құлдыққа түскендер
Орал, Есіл және Ертіс шекара шебіндегі бекіністерде сатылып кететін.
Көптеген құлдар Ресейдің Ірбіт жәрмеңкесінде сатылатын. Ересек
құлдардың орташа бағасы 25 сомнан 50 сомға дейін, ал балалардың бағасы 10
сомнан 25 сомға дейін жететін.
XVIII ғасырдың аяқ кезінде Қазақстандағы құлдықтың бар екенін патша
үкіметі де танып мойындаған. Мәселен, Жәмішев және Семей бекіністерінде
жергілікті билік өкілдері жұмысшы күші ретінде құл сатып алып отырған.
Сібір казактары қазақ ұлыстарынан тұтқын алып қүлға айналдыру үшін жиі-жиі
қарулы жорықтар жасап тұрған.
Осындай бір жағдай туралы Қазақстанды зерттеуші, белгілі ғалым Г.Н.
Потанин былай деп жазды: 1743 жылғы қарашада жүзбасы Дорохов 280 адамы бар
отрядымен Қазақ ордасына шабуыл жасады. Теке көлінің жанында Әлімбет
батырдың ұлысына жасаган шабуыл кезінде 42 ер және әйел адам тұтқынға
түсті, көп адам соққыға жығылып, жарақат алды, 812 бас мая айдап әкетілді.
Әдетте тұтқындардың бір бөлігі жорыққа қатысқандарға таратылып
берілетін, ал енді бір бөлігі өлкенің жоғары шенді шенеуніктерінің өздері
арасында бөліске түсетін. 1822 жылы патша үкіметі шабуыл кезінде
Қазақстанда құлдыққа адам алуға тыйым салды.
1859 жылы Батыс Сібір генерал-губернаторы Г.Х. Гасфордтың бастамасы
бойынша Орта жүз қазақтарынан алынған 400-ге жуық құл бостандыққа
жіберілді. Ресми құжаттарда күлдардың бар екені сол кезден бастап атап
көрсетілмейтін. Құлдардың едәуір бөлігін дәулетті бай қазақтар бала етіп
асырап алып та отырды [6].
19 ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда капиталистік қатынастардың
дамуы
XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда капиталистік қатынастардың
дамуы – Қазақстанның жалпыресейлік экономикаға тартылуы. Банк және несие
жүйесінің дамуы. Қазақстанның Ресей құрамына қосылуының нәтижесінде
аймактың экономикалық өмірінде түбегейлі өзгерістер жүзеге асты:
• аймақ жалпыресейлік еңбек бөлінісі мен жалпыресейлік және дүниежүзілік
рынокқа тартылды;
• ортақ салмақ, өлшем, ақша белгілері жүйесі орнады;
• ауыл шаруашылығының тауарлық салалары есті;
• тау-кен және өңдеу өнеркөсібі дамыды.
Қазақстанда капитализмнің алдыңғы қатарлы белгілері пайда болып дамыды:
• қалалар мен темір жолдар салынды;
• тауар-ақша қатынастары дамыды;
• көшпелі қазақтар шаруашылықтың жартылай көшпелі және
• отырықшы түрлеріне ауыса бастады;
• әлеуметтік жіктеліс тереңдеп, жаңа әлеуметтік топтар пайда болды
(жұмысшылар, жатақтар, батырақтар және т.б.) [7].
Алайда Қазақстанға капиталистік қатынастар өте баяу енді, мұнда көпке
дейін экономиканың артта қалған түрлері үстем болды. Қазакстан шаруашылық
жағынан тек шикізат көзі тұрғысынан ғана игерілді. Өз кезегінде ресейлік
өнеркәсіп орындары шығарған тауарларды өткізетін рынокқа айналды.
Сонымен қатар Орталық Ресейдің сауда-өнеркәсіп және монополистік
буржуазиясының капиталы салынатын аймаққа айналды. Орыс, шетел және аз-маз
жергілікті капитал негізінде тау-кен және мұнай орындарын игеретін
акционерлік өндірістер құрыла бастады. Банк тораптары мен несие мекемелері
құрылуы нәтижесінде капитал елдің шеткері аймақтарына да келіп жетті.
Қазақстандағы несие жүйесін барлық Ресей империясындағы сияқты
Мемлекеттік банк бөлімшелері, акционерлік, коммерциялық банк филиалдары,
өзара несие қоғамдары, қалалық қоғамдық банктер жүзеге асырды. Мемлекеттік
және ірі коммерциялық банк бөлімшелері XIX ғасырдың 70-80-жылдары Оралда,
Петропавл, Семей, Омбы, Верный қалаларында ашылды.
XX ғасырдың басында өнеркәсіптің, ауыл шаруашылығының дамуы ақша
рыногын кеңейтіп, несие жүйесі ресурстарын ұлғайтты. Бұл кезеңде елкеде ірі
коммерциялық банктердің бөлімдері: Орыс-Азия, Халықаралық коммерция, Орыс
сыртқы сауда, Орыс сауда-өнеркөсіп, Сібір сауда, Еділ-Кама, Мәскеу
көпестері банктері ашылды.
Қазақстан мен Қырғызстан аумағында 1914 жылы 44 банк мекемелері мен 345
несие және карыз жинақтау серіктестіктері жұмыс істеді. Өлке облыстары
арасында несиелік мекемелер саны жағынан Ақмола облысы бірінші орынға
шықты. Петропавл осы аудандағы сауда-өнеркәсіп қызметінің орталығына
айналды. Мал, мал шаруашылығы өнімдері саудасы және үн тарту өнеркәсібінің
ірі орталығы Семейде орналасты. Ал Орал және Қостанай Еділ өңірін мал
өнімдерімен жабдықтап тұратын маңызды пунктке айналды.
Сауда өнеркөсіп топтары өлкенің бай табиғи ресурстарын игеруге ат
салысты. Аймақта сауда өнеркәсіп өндірісімен салыстырғанда біршама жоғары
деңгейде болды. Саудада орта және ұсақ сауда өнеркәсіптерінің үлес салмағы
үлкен болды. Кішігірім бөлшек сауда дүкендері де сауда операцияларына
белсене араласты. Қазақстан мен Қырғызстанда несие көлемі жағынан бірінші
орынды - мал және ет саудасы, екінші орынды - нан, үшінші орынды өнеркөсіп
тауарлары иеленді.
Қазақстанның өндіргіш күштерінің өсуіне темір жолдардың салынуының
үлкен маңызы болды. Темір жолдар торабы жүк тасудың, сыртқы сауданың өсуі
капиталистік ендіріс тәсілінің орнығуындағы басым факторға айналды. XIX
ғасырдың соңында Рязань - Орал, Самара - Орынбор, Самарқан қаласын
Каспиймен қосатын темір жолдар, Сібір темір жолы құрылысының аяқталуы
Ресеймен байланысты күшейте түсті. Осы кезеңде Қазақстанға шаруалардың
жаппай қоныс аударуы жүріп жатқандықтан, сырттан келгендер осы маңызды
темір жол, тас жол, су жолдары бойларына орналаса бастады.
XIX ғасырдың екінші жартысы — XX ғасырдың басындағы сауданың дамуы.
Қазақстанға капиталистік қарым-қатынастардың енуі қазақ ауылының
шаруашылық өміріне кептеген өзгерістер әкелді. Қазақстанда сауда
қатынастарының дамып, ішкі рыноктың құрылуына жол ашылды. Өлке экономикасы
жалпыресейлік шаруашылық жүйесінің құрамдас бөлігі ретінде дамыды.
Қазақстандағы ішкі сауданың дамуына жергілікті рыноктың құрылуы, ақша
қатынастарының енуі әсер етті. Дегенмен Қазақстанның барлық аймақтарының
арасында бір-бірімен байланыс жүйелі түрде орнады деп айту қиын.
Қазақтардың басты тауары - мал мен мал шаруашылығы өнімдері. Қазақстан
капитализм жедел қарқынмен дамып келе жатқан ресейлік рынокқа тартыла
бастады. Ресейден қант, галантерея және басқа да мануфактуралық тауарлар
әкелінді. Ресейге мал мен шикізат шығару, әсіресе елкеде темір жол
салынғаннан кейін ұлғая түсті, егіншілік өнімдерін шығара бастады.
Егіншілік енімдерінің тауарлығы артты.
XIX ғасырдың соңы - XX ғасырдың басында Қазақстанда сауданың үш түрі
болды:
қозғалмалы айырбас саудасы,
маусымдық жәрмеңкелер,
тұрақты сауда [8].
Айырбас сауда түрімен алыпсатарлар айналысты. Олар алыс ауылдағы
қазақтарға әр түрлі арзанқол тауарларды малға айырбастады. Айырбас саудада
көбіне сауда тең емес, тонаушылық сипатта болды. Далалық айырбас саудасының
кең қанат жаюы қалалық тұрақты сауда орындарының дамуына әсер етті. Далалық
ұсақ саудагерлер үстінен қарайтын ірі саудагерлер осы бекініс шептері
маңындағы қалаларда шоғырланды.
Омбы, Петропавл тағы басқа қалалар орыстың сауда капиталының қазақ
даласына енуінде маңызды рөл атқарды. Қалалардағы айырбас сарайлары
жәрмеңкелік сауданың ірі орталықтарына айналды. Сауда нүктелері тек
қалаларда ғана емес, бекініс пункттері мен қазақ-орыс станицаларында
қазақтар тығыз орналасқан жерлерде, темір жол бекеттері бойында ашылды.
XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақтардың шаруашылық
мұқтаждықтарына неғұрлым ыңғайлы жәрмеңкелік сауда кең етек ала бастады.
Олардың ішіндегі ең ірісі - Семей облысындағы Қарқаралы уезі Қоянды (немесе
1948 жылы негізін салушы көпес С.Ботовтың есімімен аталған) жәрмеңкесі
болды.
XIX ғасырдың соңында оның сауда айналымының көлемі 3 млн сомға дейін
жетсе, Орал облысында Ойыл, Темір жәрмеңкелері, Ақмола облысындағы Петров
(Атбасар станицасы), Константинов (Ақмола уезі), Тайыншакөл (Петропавл
уезі), Жетісу облысында ең ірі - Қарқара жәрмеңкесі, Сырдария облысында -
Әулиеата жәрмеңкесі болды. XIX ғасырдың 80 - жылдарынан 1909 жылға дейін
тек Семей облысында 15 жөрмеңке (Екатеринск, Шар, Семей, т.б.) болды.
Мұнда мал мен мал шаруашылығы өнімдері сатылды. Қазақстанға орыс
өнеркәсіп өнімдері, тоқыма тауарлар (мақта-мата бұйымдары), өңделген тері,
металл бұйымдары (ауыл шаруашылығы құралдары), қант, сабын, керосин,
галантереялық тауарлар, тұрмыстык заттар әкелінді. Орталық Азиядан
кептірілген жемістер, киім, мата, қалы кілемдер, Қытайдан шай, маталар
тасылды.
Жәрмеңкелерде сауда операциялары айырбас түрінде немесе ақша түрінде
жүрді. Орыс көпестері жәрмеңкелерден ете үлкен пайда түсірді. Патша
үкіметінің қазақ даласындағы сауда саясатының тонаушылық, отаршылдық сипаты
болды. Дегенмен қазақтардың табиғи томаға-тұйық шаруашылығының ыдырауына
жол ашты [9].
Жәрмеңкелер жылдың төрт мезгілінде өткізілді. Сондықтан оларды
маусымдың жәрмеңкелер деп атайды. Қазақтар үшін, әсіресе жазда өтетін
жәрмеңкелердің маңызы зор болды. Бұған алыс аудандардан жылқы, ірі қара,
қой, ешкі және мал шаруашылығы өнімдері: тері, жүн, киіз, май, мүйіз,
жылқының қылын әкеліп өткізіп, өздеріне қажетті заттарға, үн, шай, ыдыс-
аяқ, т. б. айырбастады.
Бұлардың ішінен рынок үшін арнайы өндіретін ұлттық сауда буржуазиясы
өсіп шықты. Қазақтардың арасынан шыққан саудагерлерді: ұсақ, орта және ірі
деп үшке бөлуге болады. Мәселен, XIX ғасырда қазақ байларының,
алыпсатарларының, саудагерлерінің, приказчиктерінің, делдалдардың ірілі-
ұсақты жалпы саны 40 мыңға жеткен. Дегенмен ресейлік және ортаазиялық сауда
буржуазиясының бәсекелестік әсерінен қазақ буржуазиясы әлсіз болды. Ұлттык
капитал толығымен қалыптаса алмады.
Революцияға дейінгі Қазақстанда жергілікті рыноктардың бірігуі
негізінде ұлттық рынок қалыптасып үлгермеді. Оған отарлық езгі, жекелеген
аймақ арасындағы экономикалық байланыстардың әлсіздігі, ру қатынастарының
сақталуы әсер етті.
Қазақстан мен Қытайдың шекаралас аудандарында сауда-экономикалық
ынтымақтастық ұлғайды. Қазақ-қытай сауда орталықтары ретінде Омбы,
Петропавл, Семей, Көкшетау, Верный және т.б. калалар өсіп-көркейді.
Қазақстан жері арқылы жүргізілетін орыс-қытай сауда қарым-қатынастары
Құлжа, Айгүн, Пекин, Петербург келісімдері негізінде жандана түсті.
Сонымен қатар Сібір темір жол торабы мен Ертіс бумен жүретін кеме
жолының ашылуы, кеден бекеттері салынуының ықпалы зор болды. Мысалы, Бақты,
Қосағаш, Зайсан, Қатонқарағай, Жаркент, Ыстықкөл, Нарын кеден бекеттері
жұмыс істеп тұрды.
Қазақстандағы өндеу өнеркәсібінің құрылымы, оның силаты және
ерекшеліктері
Сібір темір жолы салынғаннан кейін Қазақстан тауарлы мал шаруашылығымен
айналысатын ауданға айналды. Тері, жүн, ет, май өндейтін өнеркәсіптің
дамуына жол ашылды. Петропавл және Семей қалалары мал саудасымен
айналысатын ірі орталық болды.
Май өндіретін, етті консервілеу өнеркәсіптері Ақмолада, Семейде,
Петропавлда ашылды. Мал шаруашылығы өнімдерін ендеу кәсіпорындарының ішінде
былғары шығару ісі жетекші орын алды. Былғары өндірісімен қатар қолғап
тігетін, пима басатын кәсіпорындар жанында қой терісінен тон тігу қолға
алына бастады. Тон тігетін кәсіпшіліктер Петропавл және Ақмола уездерінде
жедел дамыды.
Жергілікті жерлерде жүн шикізаты алғашқы ғана өндеуден өтіп, Ресейге
жөнелтілді. Далалык өлкеде өңдеу өнеркәсібінде ұн тарту ісі маңызды орын
алды. Ақмола облыстарында астық алқаптарының көлемі ұлғайды. Астық
алқаптарының жартысынан көбінде бидай өсірілгендіктен, ұн тарту
кәсіпорындарына жөнелтілді. Ұн тарту кәсіпорындары Сібір темір жолы бойында
орналасқан Омбы, Семей, Петропавл, Орал, Ақмола сияқты қалаларда
шоғырланды.
Дала өлкесінде спирт, арақ-шарап өндіретін қаржы министріне бағынатын
Томск-Семей және Тобыл-Ақмола акциздік мекемелері құрылды. Шарап
монополиясы мемлекет кірісінің 30%-ын жауып отырды. Сонымен қатар спирт
өнеркөсібі сыра қайнату өнеркөсібінің дамуына да ықпал етті.
Құрылыстарға және шаруашылыққа қажетті орман ағаштарын кесетін
өнеркөсіп дамыды. Мәселен, Сібір темір жолы құрылысына көп ағаш жұмсалды.
Кебінесе олармен қазыналық мекемелер айналысты. Қазақстанда ұсақ тауар
ендірісінің үлесі кашанда ірі өнеркөсіп үлесінен жоғары деңгейде болды.
Кәсіпшілік пен қолөнер түрлері әр аймақтағы шикізат түрлеріне қарай
дамыды. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу, тері еңдеу, киіз басу, кілем тоқу
кеңінен таралды. Мысалы, Ақмола уезіне қоныс аударған шаруа қожалықтарында
жер өңдеуден кейін астық тарту, май тарту, май шайқау көсіпшіліктері екінші
орын алды. Әсіресе ауыл шаруашылығы шикізатын өңдеу көсіпшілігімен егістік
жері жоқ шаруашылықтар айналысты.
1900 жылы Ақмола облысында кәсіпшіліктерге барып жұмыс істейтін
қазақтар 12 мыңға жетті, ал Торғай облысында бүкіл шаруашылықтар санының
50%-ы шетке барып жалданатын болды. Бұл кәсіпшіліктерге көбіне кедейленген
қазақтар мұқтаждықтан жалдануға мәжбүр болды.
Жетісуда шарап жасау енеркөсібі XIX ғасырдың 60-жылдары пайда болды, XX
ғасырдың мануфактура өндірісі механикаландырылып, өнімдері жоғары сапалығы
жағынан бірнеше рет шет жерде жүлделерге ие болды. Сол сияқты Верныйда
темекі жасау, ағаш өңдеу, шұға тоқу өнеркәсіптері дамыды. Түркістан мен
Шымкентте мақта тазалайтын кәсіпорындар жұмыс істеді. Арал, Балқаш, Зайсан,
Каспийде балық аулау көсіпшілігі болды.
Сонымен, ауыл шаруашылығы шикізатын өндейтін өнеркөсіптердің ішіндегі
ірі ұн тарту, шарап жасау, орман ағаштарын кесетін, металл өңдейтін
салаларда фабрика өндірісіне көшу басталды. Қалған тері өңдеу, былғары
жасау, балауыз, пима басу, тон тігетін, май шайқайтын, кірпіш құятын, т.б.
көсіпорындар ұсақ кол еңбегі басым өндірістер қатарына жатты. Олардың көбі
үй көсіпшілігі, қолөнер сипатында болды, кебінесе отбасы мүшелері мен
мерзімді жұмыскерлердің еңбегі пайдаланылды.
Қазақстан Ресей өнеркөсібінің негізгі шикізат базасы қызметін атқарды.
Өндіріс құрал-жабдықтарын өндіру саласы өте төмен деңгейде қалды.
Қазақстандағы түсті металл кен орындарын игерудің басталуы. Ежелгі заманнан
бері Орталық және Шығыс Қазақстан аймағында тау-кен өндірісі мен мыс,
қорғасын, қола, күміс, алтын металлургия өндірісі дамығандығы тарихтан
белгілі.
Қазақ өлкесіне кен іздеп келгендердің алғашқыларының қатарына Томск
губерниясынан алтын өнеркәсібімен айналысатын С.И.Попов және оның балаларын
жатқызуға болады. Алтай өңірінде бірнеше алтын кеніштері болған Поповтар
Баянауыл және Қарқаралы сыртқы округі қазақтарының арасында қосымша сауда
ісін жүргізумен де айналысқан.
1820 жылдан бастап Попов үкімет органдарының рұқсатымен ежелгі
Берікқара кенішінен күміс-қорғасын рудаларын Алтай металлургия зауыттарына
Ертіс бойымен тасып әкете бастады. Тек 1854—1860 жылдары ғана кеніштен таза
1 млн 300 мың сом таза пайда түсті. Көпес әрі кен кәсіпкері Попов Қарқаралы
және Баянауыл округтерінде кен өндіру және тау-кен зауыттарын салып, оның
шикізатымен Алтай металлургия зауыттарын жабдықтап тұрды [10].
Қарағанды кемір кеніштері, сол сияқты Спасск мыс өндірістеріне енетін
тағы басқа Спасск, Воскресенск, Успенск және Жезқазған мыс кеніштері, Саран
көмір кеніші және Спасск мыс балқыту зауыты — осылардың бәрі 1847 жылдан
1904 жылға дейін кен кәсіпкерлері Ушаков пен Рязанов, т.б. екі Екатеринбург
кәсіпкерлерінің компаниясына тиесілі болды. Кейіннен компания тараған кезде
ең көп қаржысы бар (50%-дан астам) Рязанов барлық Спасск мыс кендері
өндірісінің толық қожайынына айналды.
Рязанов өндірісті 1904 жылы шетелдіктерге сатты. 1904 жылдан 1919
жылдың соңына дейін патша үкіметінің келісімімен шетелдік Спасск мыс кені
акционерлік қоғамын басқарды. Осылайша Қарағанды кемір кеніші, Спасск мыс
өндірісі, т. б. ағылшын мен француздарға жалға берілді.
Патша үкіметі Қазақстанға метрополияның тек шикізат көзі ретінде
қарады. Сондықтан тау-кен және көмір кеніштерін өндіруге қазақтардың
өздерін жібермеді. Мәселен, Қарқаралы уезінің бай қазағы Керсембек
Қалмамбетовтің 1886 жылғы күміс-қорғасын орындарын алғаш ашушы ретіндегі
ресми етініші қанағаттандырылған жоқ. Сол сияқты осы уездегі тас көмір
кенішін игеру туралы 1903 жылғы Қазанғап Досановтың өтінішіне де теріс
жауап қайтарылды.
1856 жылы Қаржы министрінің нұсқауымен Баянауыл округінің аға сұлтаны
Мұса Шормановқа алтын және кен кәсібімен айналысуға рұқсат бермеді.
Павлодардан Балкашқа дейін созылып жатқан Екібастұз көмір кеніші және басқа
пайдалы қазбалар Воскресенск кен өнеркәсібі акционерлік қоғамына қарасты
болды [11].
Ұзындығы 110 шақырым болатын Екібастұз - Ермак темір жолын осы 1899
жылы ұйымдасқан Воскресенск кен өнеркәсібі акционерлік қоғамы салды. Бұл
қоғамның негізгі акционерлері Деров, Бродский, Викторский, Смирнов және
басқалар. Қоғамның жоғары басқармасы Киевте орналасты. Қоғам бес жылға
(1899-1903 жылдары) жуық, 1903 жылғы дағдарысқа дейін емір сүрді. 1913 жылы
барлық зауыт кеніштері, Екібастұз көмір бассейні және темір жол бар дүние-
мүлкімен ағылшын-француз капиталистерінің қолына өтті.
1914 жылы Лондондағы Орыс Азия корпорациясы ағылшын миллионері
Л.Уркварттың басшылығымен екі кен өнеркәсібі акционерлік қоғамын негіздеді:
Қырғыз (Екібастұз) кен өнеркөсібі акционерлік қоғамы және Риддер
(Лениногорск) кен өнеркәсібі акционерлік қоғамы.
Лесли Уркварт және оның компаниясы қарамағында сол кезде Оралдың түсті
кен әндірісі ошақтары болды. Британ қаржы олигархиясының аса ірі екілі
Л.Уркварт басқарған ағылшын-американ кәсіпкерлері аса бай Кенді Алтай және
Екібастұз өңірінде ескі кәсіпорындарды қайта қалпына келтіріп, жаңаларын
салуға кірісті.
1914-1915 жылдары Риддер кен байыту фабрикасы іске қосылды. Оларда
байытылып қайта өңделген мырыш және қорғасын концентраттары ұзақ жол жүріп
Екібастұзға жеткізілді. Екібастұз көмірі мен коксінде олар балқытылған
металға айналды.
Қазақстан өнеркәсібі дамуының жалпы сипаттамасы
Қазақстан өнеркәсібі нашар дамыды. Сауда операцияларынан көп пайда
түсетін болғандықтан, орыс және жергілікті буржуазияның ауыр өнеркәсіпті
дамытуға ынтасы болмады. Сонымен қатар ауыр өнеркәсіп ірі капиталды қажет
етті. Дегенмен өлкеде көмір, мұнай, мыс кендерін өндіретін кәсіпорындар
ашылды.
Ресейлік кәсіпкерлер көбінесе өз капиталдарын ауыл шаруашылығы
шикізатын өңдейтін фабрика-зауыттарға бағыттады. Ауыл шаруашылығы шикізатын
пайдаланумен қатар алтын, тас көмір, мұнай сияқты пайдалы қазбаларды
өндірумен айналысты. Қазақстанның табиғат байлықтарын игеру XIX ғасырдың 30-
40-жылдарынан басталды. Бұл кезеңде Спасск зауыты, Успенск және Жезқазған
кеніштері жұмыс істеп жатты.
Көптеген бай кен орындарын қазақтардың өздері тапты. Мысалы, 1833 жылы
Апақ Байжанов деген кедей қазақ Қарағанды аймағында тас көмір кенін тапты.
Бұл кен орыны Игілік Өтепов деген байдың жайылымында орналасқан еді. Әтепов
бұл кен орнын 250 сомға Ушаков деген көпеске сатады. Екібастұз тac көмір
кенін жұмысшы Қасымов ашты. Екібастұз көмірі Ертіс су кемелері мен Сібір
темір жолында үлкен сұранысқа ие болды [12].
XIX ғасырдың соңында тау-кен өнеркәсібі шетелдіктердің қолына өте
бастады. Австриялық ақсүйек Турн-Такме Риддер мен Зыряновск түсті кен
орындарына қожалық етті. Атырау ауданындағы мұнай орындары француз Нобель
дегеннің қол астына қарады. Шетелдіктер аса зор пайдаға кенеліп, арзан
жұмыс көзі арқылы өлкенің қазба байлықтарын тонаумен айналысты.
Қазақстандағы өнеркәсіптердің дамуы экономикалық жағынан қазақ жерінің
байлығына патшалық Ресей империясының монополиялық иелігін орнатты.
2 Қазақстан Республикасында сауда желілері қызметтерін құқықтық реттеу
тетіктері
2.1 Сауда желілерінің жалпы ұғымы
Сауда желiсi дегеніміз – ортақ басқарудағы немесе бiрыңғай
коммерциялық белгiнi немесе дараландырудың өзге де құралы аясында
пайдаланылатын, екi мың шаршы метрден кем емес жалпы сауда алаңы бар, екi
және одан да көп сауда объектiлерiнiң жиынтығы;
2010 жылы сауда желілері арасында тауарайналымы бойынша лидер болып
Magnum сауда желісі табылды. "БТА Секьюритис", компаниясының мәлімерреріне
жүгінсек, компанияның табысы $149 млн. "Рамстор" супермаркеттер желісінің
сауда тауар айналымы $115 млн құрады. Green сауда желілері $35 млн сауда
саттық қызметтерін көрсеткен.
Сауда қызметi – жеке және заңды тұлғалардың тауарларды сатып алу-сатуды
жүзеге 2015 жылы Қазақстандағы сауда желісі жалпы бөлшек тауар айналымының
50 пайызын құрайтын болады. Кеден одағы құрылғаннан кейін Қазақстанға аты
танымал сауда желілері келе бастайды. Мәселен, Ресейде 200-ге тарта сауда
желісі бар. Олардың ішіндегі орта форматтағы Ашан, Магнит секілді ірі
ойыншылары біздің нарықта пайда болуы ықтимал. Ал әзірге біздегі сауда
желілері 15-20 пайызды құрайды[13].
асыруға бағытталған кәсiпкерлiк қызметi;
Сауда желілері қызметiн реттеудiң мақсаттары:
- халықтың тауарларға сұранысын қанағаттандыру және сауда желілері
инфрақұрылымын дамыту;
- сауда желілері қызметiн көрсетудi және қоғамдық тамақтандыруды
ұйымдастыру;
- Қазақстан Республикасында сауда желілері қызметiн дамытуға және
жетiлдiруге жәрдемдесу;
- Қазақстан Республикасының әлемдiк сауда желілері жүйесiне ықпалдасуы
үшiн жағдайлар жасау;
- сыртқы нарықтарда отандық тауарлардың бәсекелестік қабілеттігін арттыру
болып табылады.
Сауда желілері қызметiн реттеудiң негiзгi принциптерi:
- сауда желілері қызметі субъектілері құқықтарының теңдiгi;
- Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген жағдайларды
қоспағанда, мемлекеттiк органдардың сауда желілері қызметiне
араласпауы;
- еркiн және адал кәсiпкерлiктi қолдау
- отандық тауар өндiрушiлердi қорғау;
- сапалы сауда желілері қызметiн көрсетудi қамтамасыз ету;
- сауда желілері қызметi түрлерiн еркiн таңдау және оны сауда желілері
қызметi субъектiлерiнiң жүзеге асыру мүмкiндiгi;
- сауда желілері саясатының Қазақстан Республикасының мемлекеттiк
экономикалық саясатының құрамдас бөлiгi ретiндегi бiрлiгi;
- тұтынушылардың, сауда желілері қызметi субъектiлерiнiң және мемлекеттiң
құқықтары мен заңды мүдделерiн тең дәрежеде қорғауды қамтамасыз ету
болып табылады.
Сауда желілері қызметін мемлекеттік реттеу нысандары мен әдістері
Сауда желілері қызметін мемлекеттік реттеу нысандары:
- сауда желілері қызметін жүзеге асыру тәртібін айқындау;
- Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарасымен тұспа-тұс келетін
кеден одағының кедендік шекарасы арқылы тауарлардың өтуі шарттарын
айқындау;
- сауда желілері қызметін дамытуды ынталандыру;
- сауда желілері қызметі саласындағы мемлекеттік бақылау және қадағалау;
- сертификаттау болып табылады.
Сауда желілері қызметін мемлекеттік реттеу әдістері:
- сыртқы сауда желілері қызметін кедендік-тарифтік реттеу;
- сыртқы сауда желілері қызметін тарифтік емес реттеу;
- Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен
тауарлардың сатылуын тоқтата тұру және (немесе) сатуға тыйым салу;
- арнайы қорғау, демпингке қарсы және өтемақылық шаралар қолдану;
- халықаралық экономикалық санкцияларға қатысу болып табылады [14].
Сауда қызметiнің субъектici – Қазақстан Республикасының заңнамасында
белгiленген тәртiппен сауда қызметiн жүзеге асыратын жеке немесе заңды
тұлға;
Сауда объектiсi – арнайы құрал-жабдықпен жарақталған, тауарлар сату
кезiнде тауарларды қоюға, көрсетуге, сатып алушыларға қызмет етуге және
сатып алушылармен ақшалай есеп айырысуға арналған және пайдаланылатын үй
немесе үйдiң бiр бөлiгi, құрылыс немесе құрылыстың бiр бөлiгi, ғимарат
немесе ғимараттың бiр бөлiгi, автоматтандырылған құрылғы немесе көлiк
құралы;
Сауда желілері дүкендер, сауда желілері үйлерi арқылы жүзеге асырылады.
Егер Қазақстан Республикасының заңдарында немесе шартта өзгеше белгiленбесе
не тауардың табиғатынан туындамайтын болса, бөлшек сауда желілері кезiнде
тауардың әр бiрлiгi оралуға, өлшенiп-буылуға тиiс. Тауарларды сатылатын
орындарында көрмеге қою, олардың үлгiлерiн көрсету немесе сатылатын
тауарлар туралы мәлiметтер беру (сипаттау, каталогтар, фотосуреттер және
тағы сол сияқты), сатушы тиiстi тауарлардың сатуға арналмағанын нақты
анықтаған жағдайларды қоспағанда, оның бағасының көрсетiлгенiне және сатып
алу-сату шарттарының басқа да маңызды жағдайларына қарамастан, жария оферта
болып танылады. Маркетинг желiсi, қоғамдық таратушылар, почта және басқа да
тәсiлдер бойынша сату арқылы сауда желілері орнынан тыс бөлшек сауда
желілері Қазақстан Республикасының Үкiметi белгiлеген тәртiппен реттеледi.
Сауда желілері қызметiндегi сатып алу-сату шарты
Сатып алу-сату шартын жасау тәртiбi мен талаптары, сондай-ақ сатушылар
мен сатып алушылардың құқықтары мен мiндеттерi Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексiне және өзге де заң актiлерiне сәйкес айқындалады.
Егер Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде қандай да бiр тауарды
сату кезiнде тұтынушының жасына қарай шектеу белгiленсе, егер ол өзінің
жасын растайтын құжатын көрсетпесе, онда сатушы тауар сатудан бас тартуға
мiндеттi.
Тауарларды көтерме сатып алу-сату шарты жеткiзiп беру шартының бiр түрi
болып табылады, бұл жағдайда сауда желілері қызметiнiң субъектiлерi
тауарларды сауда желілері объектiлерiнде сатады.
Сауда желілері объектiлерi мен қоғамдық тамақтандыру объектiлерi iшкi
сауда желілері объектiлерiне жатады.
Iшкi сауда желілері объектiлерiне:
- автомат - тауарларды сатуға арналған автоматтандырылған құрылғы;
- жылжымалы сөре - арнайы бөлiнген орынға орналастырылатын жеңiл
құрылатын тасымалды немесе жылжымалы сауда желілері орны;
- автодүкен - сауда желілері жабдықтарымен жарақталған арнайы автокөлiк
құралы;
- шатыр - құрастырмалы-жинамалы конструкциядан жасалып, сауда желілері
жабдықтарымен жарақталған және арнайы бөлiнген орынға орналастырылатын
жеңiл құрылатын құрылыс;
- дүңгiршек - арнайы бөлiнген жep учаскесiне орнатылған, сауда желілері
залы жоқ, сауда желілері жабдықтарымен жарақталған күрделi емес
тасымалды құрылыс;
- дүкен - сауда желілері, қосалқы, әкiмшiлiк-тұрмыстық үй-жайлармен,
сондай-ақ тауарларды қабылдауға, сақтауға және сатуға дайындауға
арналған үй-жайлармен қамтамасыз етiлген, тұрақты жұмыс iстейтiн
күрделi құрылыс немесе оның бiр бөлiгi;
- сауда желілері үйi - бiртұтас басқарылатын сауда желілері
объектiлерiнiң және қоғамдық тамақтандыру объектiлерiнiң жиынтығы
орналасқан, сауда желілері қызметiне арналған және сауда желілері,
әкiмшiлiк-тұрмыстық және қойма үй-жайларымен және өз аумағы шекарасының
шегiнде автокөлiк құралдарын қоюға арналған алаңмен қамтамасыз етiлген
тұрақты жұмыс iстейтiн күрделi құрылыс;
- сауда желілері базары - аумақта шаруашылық қызметiн көрсету, басқару
және күзет функциялары орталықтандырылған, тұрақты негiзде жұмыс
iстейтiн, маңындағы аумақтан бөлектенген, сауда желілері қызметiне
арналған және өз аумағының шекарасы шегiнде автокөлiк құралдарын қою
үшiн алаңмен қамтамасыз етiлген оқшауланған мүлiктiк кешен [15].
Сауда желілері базарларының қызметiн ұйымдастыру ережелерiн, олардың
түрлерiн, санаттарын және оларға қойылатын талаптарды Қазақстан
Республикасының Yкiметi бекiтедi.
Сауда желілері объектiсiнiң мамандандырылуын Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес, халықтың санитарлық- эпидемиологиялық салауаттылығы
саласындағы уәкiлеттi органмен келiсе отырып, оның меншiк иесi айқындайды.
Iшкi сауда желілері түрлерiне көтерме және бөлшек сауда желілері, қоғамдық
тамақтандыру және сауда желілеріның осы Заңмен белгiленген өзге де түрлерi
жатады. Көтерме, бөлшек сауда желілеріны және қоғамдық тамақтандыруды
жүзеге асыруға, сондай-ақ iшкi сауда желілері объектiлерiне қойылатын
тәртiптер мен талаптар Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес
белгiленедi.
Көтерме сауда желілері бөлшек сауда желілері жүзеге асырылатын
орындардан бөлек орын болған жағдайда мамандандырылған немесе аралас
дүкендерде, сауда желілері үйлерi мен базарларда жүзеге асырылады. Көтерме
сауда желілеріны жүзеге асыру кезiнде сауда желілері объектiлерiнiң меншiк
иелерi Қазақстан Республикасының нормативтiк құқықтық актiлерi мен
нормативтiк құжаттарының талаптарын, сондай-ақ тауарларды тасымалдау,
сақтау және сату үшiн қажеттi жағдайларды қамтамасыз етуге мiндеттi.
2.2 Қазақстан Республикасы сауда желілері қызметтерін реттейтін
мемлекеттік органдардың құзыреттері
Сауда қызметiн реттеу саласындағы уәкiлеттi орган – сауда қызметi
саласында басшылықты және салааралық үйлестiрудi жүзеге асыратын орталық
атқарушы орган;
Aтқapyшы билiк opгaны – мeмлeкeттiк билiктiң aтқapyшы билiк тapмaғын
іске acыpaтын нeгiзгi cyбъeкт. Oнcыз мeмлeкeттiк – бacқapyшылық қызмeттi
іске acыpy, әкiмшiлiк-құқықтық қaтынacтapдың пaйдa бoлyы мүмкiн eмec. Бұл
тәрізді құқықтық-қaтынacтapдың өзгe қaтыcyшылapының әкiмшiлiк-құқықтық
мәpтeбeci көбiнece aтқapyшы билiк opгaндapының қызмeтiнiң aяcындa шындыққa
aйнaлaды. Осыған орай oлapдың сауда желілірі аясындағы әкiмшiлiк құқықтық
мәpтeбeciн жaн-жaқты қapayды қaжeт eтeдi.
Қaзipгi кeздe aтқapyшы билiк opгaндapының жүйeci мынaлapдaн тұpaды:
Қaзaқcтaн Pecпyбликacының Үкiмeтi; Қaзaқcтaн Pecпyбликacының
миниcтpлiктepi; Қaзaқcтaн Pecпyбликacының aгeнттiктepi; Қaзaқcтaн
Pecпyбликacы миниcтpлiктepiнiң кoмитeттepi, әкiмдiктep; әкiмдep; өзгe
opгaндap.
Eндi әpбip бyынның әкiмшiлiк-құқықтық мәpтeбeciн cипaттaйтын нeгiзгi
жәйттapды қapaйық
Қaзaқcтaн Pecпyбликacының Үкiмeтi — Қaзaқcтaн Pecпyбликacы мeмлeкeттiк
билiгiнiң жoғapғы aтқapyшы opгaны.
Қазақстан Республикасының Үкіметі:
- сауда желілері саясатын жүзеге асыруды ұйымдастырады;
- Қазақстан Республикасының iшкi нарығын қорғау жөнiнде шаралар
қолданады;
- сыртқы сауда желілері қызметiн кедендiк-тарифтiк реттеу шараларын
қолданады;
- сыртқы сауда желілері қызметiн тарифтiк емес реттеу шараларын
қолданады;
- iшкi сауда желілері қағидаларын бекiтедi;
- халықты сауда желілері алаңымен қамтамасыз етудiң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіреспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1 Сауда желілері қызметтерінің алғы шарттары ретінде сауданың
дамуының тарихи 6
аспектісі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
2 Қазақстан Республикасында сауда желілері қызметтерін құқықтық
реттеу тетіктері 17
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
2.1 Сауда желілерінің жалпы 17
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
2.2 Қазақстан Республикасы сауда желілері қызметтерін реттейтін
мемлекеттік органдардың 20
құзыреттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Сауда желілері қызметiн жүзеге асыру 24
нышандары ... ... ... ... ... .
2.4 Сауда желілеріндегі тауарлардың жекелеген түрлерiн сатуға
қойылатын 28
талаптар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
3 Қазақстан Республикасы сауда желілері қызметтерін реттеуде ішкі
сауда саласындағы мемлекеттік 35
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1 Қазақстандағы сауда желілерінің даму 38
қарқыны ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Халықаралық рейтингтерге қатысуға байланысты 44
бағыттары...
3.3 Сауда желілерін мемлекеттік реттеумен байланысты мәселелер және
оларды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
Қортынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .. 60
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер 63
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 65
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
Кіріспе
Отандық кәсіпкерлік жаңа экономикалық бағыттың қозғаушы күші болып
табылады деді Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев
Қазақстан-2050 Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты
халқына жолдауында [1].
Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес тұтынушылардың жеке
пайдалануы үшін оларға тауарларды сату жөніндегі кәсіпкерлік қызмет бөлшек
сауда желілеріне жатады. Бөлшек сауда желілері дүкендер, сауда үйлері,
базарлар мен автоматтар, дүңгіршектер, автодүкендер, шатырлар, шығарылатын
сөрелер арқылы жүзеге асырылады. Бөлшек сауда желілері дүкендері алаңдары,
ассортименті, қызмет көрсету сапасы, техникалық жарақтандырылуы бойынша
ерекшеленеді.
Бүгінгі күннің міндеті – ұсақ кәсіпорындар мен жеке кәсіпкерлерді орта
деңгейге көшіру үшін жағдай және алғышарттар қалыптастыру, ол үшін
кәсіпкерліктің ең көп таралған түрі сауданы, соның ішінде сауда желілерін
дамытуға мемлекеттік деңгейде өз ықпалын тигізу нысандарын қарастыру
қажеттігі туындап отыр.
Мемлекеттің сауда желілерін дамыту негізінде алдына қойған мақсаты
Қазақстан Республикасының сауда саласын орнықты дамыту мен оның бәсекеге
қабілеттігін жоғарылату үшін жүйелік және институционалдық негіз жасау.
Міндеттері - ішкі сауданы мемлекеттік қолдау жүйесін қалыптастыру
(бірлесіп қаржыландыру, саланы кадрлық қамтамасыз ету);
- биржалық және электрондық сауданы жедел дамыту үшін қолайлы жағдай жасау;
- сауда қызметі мәселелері бойынша нормативтік құқықтық базаны сауда
саласындағы мемлекеттік саясаттың мақсаттарына сәйкес келтіру;
- көтерме сауда жүйесін халықаралық транзиттік желіге ықпалдастыру;
- Қазақстан аумағындағы қазіргі заманғы бәсекеге қабілетті өнімдер
өндірісін дамыту,
- экспортқа бағдарланған жаңа өндірістерді қалыптастыру және жоғары
технологиялық секторға шетелдік капиталды тарту үшін қолайлы жағдай жасау;
- сыртқы нарықтарға қазақстандық өнімді жылжыту үшін қолайлы жағдай жасау;
- ішкі саудаға қатысушыларға сервистік қолдауды (ақпараттық, талдау және
өзге) ұйымдастыру.
Осы дипломдық жұмыс тақырыбының зерттеу объектісі болып Қазақстан
Республикасының сауда желілерінің қызметтерінің жүзеге асуы болып табылады.
Зерттеу пәні болып сауда желілерінің қызметтерінің жүзеге асуын
мемлекеттік реттеу саясатын айқындау табылады.
Бұл жұмыстың мақсаты болып Қазақстан Республикасының сауда желілері
қызметтерінің мемлекеттік реттелу нормативті құқықтық және экономикалық
аспектілерін қарастыру табылады.
Осы қойылған мақсаттарға байланысты келесідей міндеттер алға қойылып отыр:
- Сауданы мемлекеттік реттеудің теоретикалық негіздерін қарастыру;
- Қазақстан Республикасындағы сауда желілерінің жағдайына және дамыуна
сараптама жасау;
- Сауда желілер қызметтерін құқықтық реттеу механизмдері мен ішкі сауда
саласындағы мемлекеттік саясатты саралау;
- Сауда желілер қызметтерін құқықтық реттеу механизмдері мен ішкі сауда
саласындағы мемлекеттік саясатты жетілдіру мақсатында жасауға болатын
шараларды ұсыну.
Дипломдық жұмыс құрылымы бойынша үш тараудан тұрады. Кіріспе, жалпы
бөлім, негізгі және қорытынды бөлімнен.
Бірінші бөлімде сауда желілері қызметтерінің алғы шарттары ретінде
сауданың дамуының тарихи аспектісі, ғасырдан ғасырға сауда мемлекеттің
дамуына әсер ету нысандары, жағдайлары қарастырылған.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасы сауда желілері қызметтерін
құқықтық реттелу механизмдері қарастырылған, оның ішінде сауда желілері
қызметiн реттеудiң мақсаттары мен принциптерi, Қазақстан Республикасы сауда
желілері қызметтерін реттейтін мемлекеттік органдардың құзыреттері, сауда
желілері қызметiндегi сатып алу-сату шарты және сауда желілері қызметiн
жүзеге асыруға қойылатын талаптарға толығырақ тоқталып өткен.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасы сауда желілері қызметтерін
реттеуде мемлекеттің ішкі сауда саласындағы саясатын саралауға тырыстық,
айта кетсек жасалған жұмыстарға сараптама жүргізу және мемлекет тарапынан
жасалып жатқан және алға қойған мақсаттарды жетілдіру мақсатында мақсаттар
мен міндеттер жоспарларын қарастырдық.
Жұмыстың нормативтік - құқықтық базасын Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі, Сауда қызметін
реттеу туралы Қазақстан Республикасының Заңы, Iшкi сауда ережесiн бекiту
туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысы, Қазақстан
Республикасында сауданы дамыту жөніндегі 2010 - 2014 жылдарға арналған
бағдарлама және басқа сауда мен сауда желілері қызметіне қатысы бар заң
актілерінің нормалары құрайды.
Қaзaқстaн егемендік aлып, мемлекеттік тәуелсіздігіміз өмір aқиқaтынa
aйнaлa бaстaуымен қaтaр ұлтымыздың құқықтық, әл ауқатының арту мәдениетін
тaнып білу және игеру, оны жaңғырту және пaйдaлaну күн тәртібіне қойылып
отыр. Ол мемлекеттің саудасының дaму тaрихымен бaйлaнысты. Кез-келген
қоғaмның дaму кезеңін тaлдaй отырып, бaстaпқы кезеңдегі экономиканың неден
бастау алатынын aтaп өтпеуге болмaйды. Бұл жaлпы құқықтың орнығуынa,
теориялық, тұрғыдaн түсінуге мүмкіндік береді.
Шағын және орта бизнестің экономикадағы үлесі 2030 жылға қарай, ең аз
дегенде, екі есе өсуге тиіс.
Іскерлік мәдениетінің деңгейін көтеру мен кәсіпкерлік бастаманы
ынталандырудың маңызы үлкен.
Ол үшін төмендегідей шаралар қажет:
• Шағын және орта бизнестің бірлестіктер мен кооперацияларға ұмтылысын
көтермелеу, оларды қолдау мен көтермелеудің жүйесін жасау.
• Жергілікті бизнес-бастамаларды көтермелеу және мейлінше аз, бірақ
қатаң реттеу есебінен ішкі нарықты дамыту.
• Бизнеске жасанды бөгеттер тудыратын мемлекеттік шенеуніктер үшін
жаңа, әлдеқайда қатаң жауапкершілік жүйесін енгізуді қарастыру.
• Жаңа жағдайларды, соның ішінде біздің Еуразиялық экономикалық
кеңістікке қатысуымызды, алда Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ)
кіретінімізді ескере отырып, отандық кәсіпкерлерді қолдау тетіктерін
жетілдіру және олардың мүдделерін қорғау мен ілгерілету үшін қажетті барлық
шараны қабылдау.
1 Сауда желілері қызметтерінің алғы шарттары ретінде сауданың дамуының
тарихи аспектісі
Ресейдің XVIII ғасырдағы зерттеуші ғалымы Георги қазақтардын саудасы
туралы былай деп жазды: Олар (қазақтар) өздерінің тұрмысына қажетті
нәрселердің барлығын да Ресеймен, Бұхармен, Хиуамен және басқа да көрші
елдермен сауда жасау арқылы алып тұрады [2].
Қазақтар мен Жоңғария арасында күшті сауда-саттық байланысы орнаған
болатын. Алайда ол екі ел арасындағы соғыстар кезінде үзіліп калып отырды.
Қазақтар түлкі мен қарсақ терісін жоңғарларға түйе және астыққа
айырбастайтын. Жоңғар көпестері Ертіс өңіріндегі бекіністерге жиі келіп
тұратын.
Кейде жоңғарлардың өздері де қазақ ұлыстарына астық әкеліп жүрді. Ал
қазақтар Жоңғария аумағына түйе мен астық сатып алу үшін үнемі барып
тұратын.
Қазақ-Ресей саудасы. Қазақтардың Ресеймен сауда жасайтын негізгі
орындары шекара шебіндегі Орынбор, Троицк,Петропавл, Омбы, Семей және
Өскемен бекіністері болды. Қазақтар базарға мал және мал шаруашылығы
шикізаты мен аң терілерін алып баратын.
Ресейден әкелінетін тауарлардың негізгі түрі астық, жарма, кездеме
маталар, шұға-мәуіті, иленген тері және металл бұйымдары болды. Қазақ-Ресей
саудасының бірқатар өзіндік ерекшеліктері де бap еді.
Олар:
Біріншіден, сауданың айырбас жасау сипаты басым болды. Өйткені
айналымдағы ақшақазақтарда аз еді. Сауда бірлігі болып ісек қой саналды.
Екіншіден, сауданың эквиваленттік тепе-тең балама бағалары болмады.
Соның арқасында Ресейсаудагерлері аз уақыттың ішінде-ақ байып шыға келді.
Мысалы, бағасы 75 тиын тұратын 18 метр кенепті.бір жылқы мен өгізге айырбас
жасады. Ал ол жылқы мен өгізді Ресейге алып барып 12—15 сомнан сатты.
Үшіншіден, қазақ даласына сапасы өте төмен тауарлар алып келінді. Бұл
жөнінде Ресейдің XVIII ғасырдағы белгілі зерттеушісі П. Паллас былай деп
жазды: Қырғыздардың (қазақтардың) саудаға ебі жоқ. Олар сапасыз тауарларды
және қайдагы бір ұсақ-туйек заттарды айырбас жасау арқылы ала береді. Мұның
өзі орыс көпестеріне қыруар мол пайда әкеледі.
Орынбор - Ресейдің қазақтармен сауда жасайтын ірі орталығы. Орынбор
қазақ-орыс саудасының аса маңызды орталығына айналды. 1743 жылы Жайықтың
сол жақ жағалауында Орынбордың түбінде қазақтармен және Орта Азия
көпестерімен сауда жасау үшін арнайы Айырбас сарайы салынды. Жергілікті
қазақтар оны Ақ базар деп атады [3].
Ол кірпіштен салынған төрт бұрышты үлкен құрылыс болатын (әрбір
қабырғасының ұзындығы 430 метр). Оның ішкі жағында дүкендер мен қамба-
қоймалар салынған еді. Оларда ерте көктем мен қара күзге дейін айырбас
сауда қызу жүріп жататын.
Мұнда Орта Азиядан жібек, мақта-мата және шапан, кілем, төсеніш, көрпе,
кептірілген жеміс, пісте, мал терілері, қаракөл елтірілері, ер-тұрман мен
жүгендер, басқа да күнделікті тұрмысқа қажетті бұйымдар әкелінген.
Қазақтар мүйізді ірі қара, қой-ешкі, жылқы, түйе, жүн-жұрқа, жылқының
жалы мен құйрығының қылы, ешкінің түбіті, киіз, текемет, сырмақ, қой
терісі, қаракөл елтірісі сияқты мал мен мүліктерді саудаға шығарды.
Ресей көпестері мақта-мата кездемелері, барқыт, шай, қант, темір,
шойын, мыстан жасалған бұйымдар, самаурын сияқты басқа да тауарлар сатты.
Орынбордағы айырбас сарайында күн сайын сауда кезінде тәртіп сақтауды
аға офицер басқаратын бір рота солдаттар қадағалап отырды. Қазақтармен
сауда-саттықтың артуы Ресейде тоқыма өнеркәсібінің дамуына әсер етіп,
ынталандыра түсті.
Орта жүз қазақтарының Ресеймен сауда-саттығының дамуы. Орта жүз
қазақтарының Орынборға жетуі өте қиын болды, жол алыс еді. Сондықтан да
қазақтардың 1743 жылы Үй шекара бекінісінде, 1745 жылы Орск бекінісінде
сауда жасауына рүқсат етілді. Тап осы 1745 жылы Абылай сұлтан Сібір өкімет
билігі орындарынан Жәмішев бекінісінде сауда орталығын ашуды сұрады.
Бұлай деп өтініш жасаудың себебі қазақтарда астық, шұға, пышақ, ат
ауыздығы, балта сияқты заттар тым жеткіліксіз еді. Өз кезегінде Ертіс
бойындағы бекініс тұрғындары жамандат, сібір күйдіргісі сияқты аурулардан
жиі шығынға ұшырайтын жылқы мен сиыр малының санын қалпына келтіріп,
көбейтуге мүдделі болды. Міне, сондықтан да генерал Киндерман Семей және
Жәмішев бекіністерінде сауда-саттық жасайтын орындар ашуға рұқсат етті.
Қазақтар оған қой терісін, тұлыптар, түлкі мен қарсақ, ақбөкен терісін,
киіз, текемет, қой, сиыр және жылқы апарып сатты. Саудаға қазақтармен қатар
орыстар мен жоңғарлар да, Орта Азияныңсаудагерлері де қатысты. Бірақ
жоңғарлардың әскери жорықтары кезінде бұл бекіністегі сауда-саттық уақытша
тоқтап қалып жүрді.
1750 жылы қазақтар Троицкіде де сауда жасай бастады. Қазақтармен сауда
жасауға Мәскеуден, Қазаннан, Туладан, Ростовтан, Ярославльден, Воронежден,
Курскіден, Түменнен және басқа да қалалардан көпестер көптеп келетін болды.
1759 жылы тағы да Абылай сұлтанның өтініші бойынша Петропавл
бекінісінде қысқы сауда орны ашылды. Қазақтар онда мал және мал өнімдерімен
қатар ас тұзын да саудалады[4].
Көшпелі қазақтар мен отырықшы орыс халықтарының арасында тұрақты сауда-
саттық байланыстарын қалыптастырып, нығайта түсу үшін 1764 жылы шекара
шебіндегі бекіністерде қазақақсүйектеріне сыйлық ретінде ақша үлестіріле
бастады. Кейініректе шекара шебіндегі бекіністерде қазақтар мен Орта Азия
саудагерлеріне арнап мешіттер мен керуен-сарайлар салу қолға алынды. Бұл
кезде Петропавл және Семей қалалары ірі-ірі сауда орталықтарына айналды.
Қазақ-Қытай сауда-саттығы. Жоңғарлар талқандалғаннан кейін олардың
орнын қытай көпестері басты. Орта жүздің мал өсіретін қазақтары Қытай
қалаларына жылқы айдап апаратын болды. Оларды күміс бұйымдар мен қант-
шайға, жібек матаға айырбастады.
Қытай үкіметі өз армиясы үшін жылқы сатып алуға мүдделі болды. Ал
Қазақстанда жылқы Монғолиямен Шығыс Түркістандағы жылқыдан екі есе арзан
еді. Қытайлықтар сауда-саттықты шекара аймағына өздерінің ықпалын күшейту
үшін пайдаланды. Қазақстан Қытай үшін қолөнер бұйымдары мен шай өнімдерін
өткізетін ірі рынокқа айналды.
1758 жылы Абылай сұлтанның өтініші бойынша Үрімші қаласында қазақтардың
Қытаймен сауда-саттығы басталды. Сол жолы қытайлықтар 300-ге жуық қазақ
жылқысын сатып алды. Мұның өзі екі мемлекеттің арасындағы тұрақты сауда-
саттықтың бастамасы болды [5].
Сауда-саттық негізінен бұрынғы Жоңғария аумағында жүріп жатты. Қытай
жағынан сауда жасаушылар тек әскери қызметкерлер мен шенеуніктер еді.
Қытайлықтардың арасында қарапайым тұрғындар саудаға араласқан жоқ. Қытай
жағы қазақ тауарлары үшін монополиялық төмен баға белгілеп отырды.
Ал өздері саудаға сапасыз тауарлар ұсынудан танбады. Мұның өзі қазақ
саудагерлерінің наразылығын туғызды. Тек Абылай ханның араласуы ғана
кытайлықтарды саудадағы теңсіздіктерді қайта қарап, оны жоюға мәжбүр етті.
Қазақтардың Орта Азия мемлекеттерімен сауда-саттығы. Орта Азияның
саудагерлері қазақ ұлыстарының аумағында баяғыдан бері сауда жасайтын.
Олардыбұхаралықтар деп атайтын. Бұхаралықтардың сауда керуендері кең-байтақ
қазақ даласын басып өтіп, сонау Орынбор мен Троицкіге дейін, сондай-ақ
Батыс Сібірдің қалаларына дейін жететін.
Ортаазиялық тауарлар түрлі кілемдер, барқыт маталар, бақша дақылдарының
өнімдері, күміс және алтын бұйымдардан тұратын. Уақыт өте келе ортаазиялық
көпестер Сібірдің Түмен, Тобыл, Таражәне Омбы сияқты әр түрлі қалаларында
тұрақты тұратын болып алды. Қазақтар мен жоңғарлардың көшіп-қонып жүрген
далаларында, сондай-ақ татарлардың елді мекендерінде Ресейдің шығаратын
тауарларымен де сауда жасайтын болды.
Олар көбінесе қазақ даласында Ресей мемлекетінің атынан дипломатиялық
қызметтер де атқарды. Ресейге сіңірген қызметі үшін олар әскери міндет
атқарудан босатылды, баж салығын төлемей-ақ сауда жасай беру құқығына ие
болды. Бұхаралықтар ерекше ауыр қылмыс жасамаған жағдайда сотқа
тартылмайтын.
Уақыт өте келе бұхаралықтар Петропавл, Семей және Өскемен қалаларына
көшіп бара бастады. Орта Азиядан келгендер сауда-саттық жасаумен қатар
көшпелі қазақтар мен отырықшы Сібір татарлары арасында ислам дінін
уағыздаумен де белсене айналысты.
ХVІІІ ғасырда қазақтардың арасында құл саудасы кеңінен тараған жоқ еді.
Қазақ қоғамындағықұлдық патриархалдық (үй ішілік) әрі көмекші сипатта
болдьі. Мұның себебі - қазақтар өздерінің малын бағуды қүлдарға сеніп
тапсыра алған жоқ. Сондай-ақ әскери жорыққа кеткен кездерінде ауылда көп
құл қалдыру да қауіпті болатын.
Құлдардың қатарын толтырып отырудың негізгі қайнар көзі көрші
халықтармен жүргізілетін соғыстар еді. Мәселен, қазақ даласындағы құлдардың
саны Жоңғария мемлекеті жойылғаннан соң едәуір арта түсті. 1771 жылғы
Шаңды жорықтан кейін Еділ қалмақтары қатарынан еріксіз құлдарға
айналғандар аз болған жоқ. Ресейліктерден құлдықка түскендер Орта Азиядағы
құл базарларында сатылатын. Сонымен қатар Орта Азиядан құлдыққа түскендер
Орал, Есіл және Ертіс шекара шебіндегі бекіністерде сатылып кететін.
Көптеген құлдар Ресейдің Ірбіт жәрмеңкесінде сатылатын. Ересек
құлдардың орташа бағасы 25 сомнан 50 сомға дейін, ал балалардың бағасы 10
сомнан 25 сомға дейін жететін.
XVIII ғасырдың аяқ кезінде Қазақстандағы құлдықтың бар екенін патша
үкіметі де танып мойындаған. Мәселен, Жәмішев және Семей бекіністерінде
жергілікті билік өкілдері жұмысшы күші ретінде құл сатып алып отырған.
Сібір казактары қазақ ұлыстарынан тұтқын алып қүлға айналдыру үшін жиі-жиі
қарулы жорықтар жасап тұрған.
Осындай бір жағдай туралы Қазақстанды зерттеуші, белгілі ғалым Г.Н.
Потанин былай деп жазды: 1743 жылғы қарашада жүзбасы Дорохов 280 адамы бар
отрядымен Қазақ ордасына шабуыл жасады. Теке көлінің жанында Әлімбет
батырдың ұлысына жасаган шабуыл кезінде 42 ер және әйел адам тұтқынға
түсті, көп адам соққыға жығылып, жарақат алды, 812 бас мая айдап әкетілді.
Әдетте тұтқындардың бір бөлігі жорыққа қатысқандарға таратылып
берілетін, ал енді бір бөлігі өлкенің жоғары шенді шенеуніктерінің өздері
арасында бөліске түсетін. 1822 жылы патша үкіметі шабуыл кезінде
Қазақстанда құлдыққа адам алуға тыйым салды.
1859 жылы Батыс Сібір генерал-губернаторы Г.Х. Гасфордтың бастамасы
бойынша Орта жүз қазақтарынан алынған 400-ге жуық құл бостандыққа
жіберілді. Ресми құжаттарда күлдардың бар екені сол кезден бастап атап
көрсетілмейтін. Құлдардың едәуір бөлігін дәулетті бай қазақтар бала етіп
асырап алып та отырды [6].
19 ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда капиталистік қатынастардың
дамуы
XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда капиталистік қатынастардың
дамуы – Қазақстанның жалпыресейлік экономикаға тартылуы. Банк және несие
жүйесінің дамуы. Қазақстанның Ресей құрамына қосылуының нәтижесінде
аймактың экономикалық өмірінде түбегейлі өзгерістер жүзеге асты:
• аймақ жалпыресейлік еңбек бөлінісі мен жалпыресейлік және дүниежүзілік
рынокқа тартылды;
• ортақ салмақ, өлшем, ақша белгілері жүйесі орнады;
• ауыл шаруашылығының тауарлық салалары есті;
• тау-кен және өңдеу өнеркөсібі дамыды.
Қазақстанда капитализмнің алдыңғы қатарлы белгілері пайда болып дамыды:
• қалалар мен темір жолдар салынды;
• тауар-ақша қатынастары дамыды;
• көшпелі қазақтар шаруашылықтың жартылай көшпелі және
• отырықшы түрлеріне ауыса бастады;
• әлеуметтік жіктеліс тереңдеп, жаңа әлеуметтік топтар пайда болды
(жұмысшылар, жатақтар, батырақтар және т.б.) [7].
Алайда Қазақстанға капиталистік қатынастар өте баяу енді, мұнда көпке
дейін экономиканың артта қалған түрлері үстем болды. Қазакстан шаруашылық
жағынан тек шикізат көзі тұрғысынан ғана игерілді. Өз кезегінде ресейлік
өнеркәсіп орындары шығарған тауарларды өткізетін рынокқа айналды.
Сонымен қатар Орталық Ресейдің сауда-өнеркәсіп және монополистік
буржуазиясының капиталы салынатын аймаққа айналды. Орыс, шетел және аз-маз
жергілікті капитал негізінде тау-кен және мұнай орындарын игеретін
акционерлік өндірістер құрыла бастады. Банк тораптары мен несие мекемелері
құрылуы нәтижесінде капитал елдің шеткері аймақтарына да келіп жетті.
Қазақстандағы несие жүйесін барлық Ресей империясындағы сияқты
Мемлекеттік банк бөлімшелері, акционерлік, коммерциялық банк филиалдары,
өзара несие қоғамдары, қалалық қоғамдық банктер жүзеге асырды. Мемлекеттік
және ірі коммерциялық банк бөлімшелері XIX ғасырдың 70-80-жылдары Оралда,
Петропавл, Семей, Омбы, Верный қалаларында ашылды.
XX ғасырдың басында өнеркәсіптің, ауыл шаруашылығының дамуы ақша
рыногын кеңейтіп, несие жүйесі ресурстарын ұлғайтты. Бұл кезеңде елкеде ірі
коммерциялық банктердің бөлімдері: Орыс-Азия, Халықаралық коммерция, Орыс
сыртқы сауда, Орыс сауда-өнеркөсіп, Сібір сауда, Еділ-Кама, Мәскеу
көпестері банктері ашылды.
Қазақстан мен Қырғызстан аумағында 1914 жылы 44 банк мекемелері мен 345
несие және карыз жинақтау серіктестіктері жұмыс істеді. Өлке облыстары
арасында несиелік мекемелер саны жағынан Ақмола облысы бірінші орынға
шықты. Петропавл осы аудандағы сауда-өнеркәсіп қызметінің орталығына
айналды. Мал, мал шаруашылығы өнімдері саудасы және үн тарту өнеркәсібінің
ірі орталығы Семейде орналасты. Ал Орал және Қостанай Еділ өңірін мал
өнімдерімен жабдықтап тұратын маңызды пунктке айналды.
Сауда өнеркөсіп топтары өлкенің бай табиғи ресурстарын игеруге ат
салысты. Аймақта сауда өнеркәсіп өндірісімен салыстырғанда біршама жоғары
деңгейде болды. Саудада орта және ұсақ сауда өнеркәсіптерінің үлес салмағы
үлкен болды. Кішігірім бөлшек сауда дүкендері де сауда операцияларына
белсене араласты. Қазақстан мен Қырғызстанда несие көлемі жағынан бірінші
орынды - мал және ет саудасы, екінші орынды - нан, үшінші орынды өнеркөсіп
тауарлары иеленді.
Қазақстанның өндіргіш күштерінің өсуіне темір жолдардың салынуының
үлкен маңызы болды. Темір жолдар торабы жүк тасудың, сыртқы сауданың өсуі
капиталистік ендіріс тәсілінің орнығуындағы басым факторға айналды. XIX
ғасырдың соңында Рязань - Орал, Самара - Орынбор, Самарқан қаласын
Каспиймен қосатын темір жолдар, Сібір темір жолы құрылысының аяқталуы
Ресеймен байланысты күшейте түсті. Осы кезеңде Қазақстанға шаруалардың
жаппай қоныс аударуы жүріп жатқандықтан, сырттан келгендер осы маңызды
темір жол, тас жол, су жолдары бойларына орналаса бастады.
XIX ғасырдың екінші жартысы — XX ғасырдың басындағы сауданың дамуы.
Қазақстанға капиталистік қарым-қатынастардың енуі қазақ ауылының
шаруашылық өміріне кептеген өзгерістер әкелді. Қазақстанда сауда
қатынастарының дамып, ішкі рыноктың құрылуына жол ашылды. Өлке экономикасы
жалпыресейлік шаруашылық жүйесінің құрамдас бөлігі ретінде дамыды.
Қазақстандағы ішкі сауданың дамуына жергілікті рыноктың құрылуы, ақша
қатынастарының енуі әсер етті. Дегенмен Қазақстанның барлық аймақтарының
арасында бір-бірімен байланыс жүйелі түрде орнады деп айту қиын.
Қазақтардың басты тауары - мал мен мал шаруашылығы өнімдері. Қазақстан
капитализм жедел қарқынмен дамып келе жатқан ресейлік рынокқа тартыла
бастады. Ресейден қант, галантерея және басқа да мануфактуралық тауарлар
әкелінді. Ресейге мал мен шикізат шығару, әсіресе елкеде темір жол
салынғаннан кейін ұлғая түсті, егіншілік өнімдерін шығара бастады.
Егіншілік енімдерінің тауарлығы артты.
XIX ғасырдың соңы - XX ғасырдың басында Қазақстанда сауданың үш түрі
болды:
қозғалмалы айырбас саудасы,
маусымдық жәрмеңкелер,
тұрақты сауда [8].
Айырбас сауда түрімен алыпсатарлар айналысты. Олар алыс ауылдағы
қазақтарға әр түрлі арзанқол тауарларды малға айырбастады. Айырбас саудада
көбіне сауда тең емес, тонаушылық сипатта болды. Далалық айырбас саудасының
кең қанат жаюы қалалық тұрақты сауда орындарының дамуына әсер етті. Далалық
ұсақ саудагерлер үстінен қарайтын ірі саудагерлер осы бекініс шептері
маңындағы қалаларда шоғырланды.
Омбы, Петропавл тағы басқа қалалар орыстың сауда капиталының қазақ
даласына енуінде маңызды рөл атқарды. Қалалардағы айырбас сарайлары
жәрмеңкелік сауданың ірі орталықтарына айналды. Сауда нүктелері тек
қалаларда ғана емес, бекініс пункттері мен қазақ-орыс станицаларында
қазақтар тығыз орналасқан жерлерде, темір жол бекеттері бойында ашылды.
XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақтардың шаруашылық
мұқтаждықтарына неғұрлым ыңғайлы жәрмеңкелік сауда кең етек ала бастады.
Олардың ішіндегі ең ірісі - Семей облысындағы Қарқаралы уезі Қоянды (немесе
1948 жылы негізін салушы көпес С.Ботовтың есімімен аталған) жәрмеңкесі
болды.
XIX ғасырдың соңында оның сауда айналымының көлемі 3 млн сомға дейін
жетсе, Орал облысында Ойыл, Темір жәрмеңкелері, Ақмола облысындағы Петров
(Атбасар станицасы), Константинов (Ақмола уезі), Тайыншакөл (Петропавл
уезі), Жетісу облысында ең ірі - Қарқара жәрмеңкесі, Сырдария облысында -
Әулиеата жәрмеңкесі болды. XIX ғасырдың 80 - жылдарынан 1909 жылға дейін
тек Семей облысында 15 жөрмеңке (Екатеринск, Шар, Семей, т.б.) болды.
Мұнда мал мен мал шаруашылығы өнімдері сатылды. Қазақстанға орыс
өнеркәсіп өнімдері, тоқыма тауарлар (мақта-мата бұйымдары), өңделген тері,
металл бұйымдары (ауыл шаруашылығы құралдары), қант, сабын, керосин,
галантереялық тауарлар, тұрмыстык заттар әкелінді. Орталық Азиядан
кептірілген жемістер, киім, мата, қалы кілемдер, Қытайдан шай, маталар
тасылды.
Жәрмеңкелерде сауда операциялары айырбас түрінде немесе ақша түрінде
жүрді. Орыс көпестері жәрмеңкелерден ете үлкен пайда түсірді. Патша
үкіметінің қазақ даласындағы сауда саясатының тонаушылық, отаршылдық сипаты
болды. Дегенмен қазақтардың табиғи томаға-тұйық шаруашылығының ыдырауына
жол ашты [9].
Жәрмеңкелер жылдың төрт мезгілінде өткізілді. Сондықтан оларды
маусымдың жәрмеңкелер деп атайды. Қазақтар үшін, әсіресе жазда өтетін
жәрмеңкелердің маңызы зор болды. Бұған алыс аудандардан жылқы, ірі қара,
қой, ешкі және мал шаруашылығы өнімдері: тері, жүн, киіз, май, мүйіз,
жылқының қылын әкеліп өткізіп, өздеріне қажетті заттарға, үн, шай, ыдыс-
аяқ, т. б. айырбастады.
Бұлардың ішінен рынок үшін арнайы өндіретін ұлттық сауда буржуазиясы
өсіп шықты. Қазақтардың арасынан шыққан саудагерлерді: ұсақ, орта және ірі
деп үшке бөлуге болады. Мәселен, XIX ғасырда қазақ байларының,
алыпсатарларының, саудагерлерінің, приказчиктерінің, делдалдардың ірілі-
ұсақты жалпы саны 40 мыңға жеткен. Дегенмен ресейлік және ортаазиялық сауда
буржуазиясының бәсекелестік әсерінен қазақ буржуазиясы әлсіз болды. Ұлттык
капитал толығымен қалыптаса алмады.
Революцияға дейінгі Қазақстанда жергілікті рыноктардың бірігуі
негізінде ұлттық рынок қалыптасып үлгермеді. Оған отарлық езгі, жекелеген
аймақ арасындағы экономикалық байланыстардың әлсіздігі, ру қатынастарының
сақталуы әсер етті.
Қазақстан мен Қытайдың шекаралас аудандарында сауда-экономикалық
ынтымақтастық ұлғайды. Қазақ-қытай сауда орталықтары ретінде Омбы,
Петропавл, Семей, Көкшетау, Верный және т.б. калалар өсіп-көркейді.
Қазақстан жері арқылы жүргізілетін орыс-қытай сауда қарым-қатынастары
Құлжа, Айгүн, Пекин, Петербург келісімдері негізінде жандана түсті.
Сонымен қатар Сібір темір жол торабы мен Ертіс бумен жүретін кеме
жолының ашылуы, кеден бекеттері салынуының ықпалы зор болды. Мысалы, Бақты,
Қосағаш, Зайсан, Қатонқарағай, Жаркент, Ыстықкөл, Нарын кеден бекеттері
жұмыс істеп тұрды.
Қазақстандағы өндеу өнеркәсібінің құрылымы, оның силаты және
ерекшеліктері
Сібір темір жолы салынғаннан кейін Қазақстан тауарлы мал шаруашылығымен
айналысатын ауданға айналды. Тері, жүн, ет, май өндейтін өнеркәсіптің
дамуына жол ашылды. Петропавл және Семей қалалары мал саудасымен
айналысатын ірі орталық болды.
Май өндіретін, етті консервілеу өнеркәсіптері Ақмолада, Семейде,
Петропавлда ашылды. Мал шаруашылығы өнімдерін ендеу кәсіпорындарының ішінде
былғары шығару ісі жетекші орын алды. Былғары өндірісімен қатар қолғап
тігетін, пима басатын кәсіпорындар жанында қой терісінен тон тігу қолға
алына бастады. Тон тігетін кәсіпшіліктер Петропавл және Ақмола уездерінде
жедел дамыды.
Жергілікті жерлерде жүн шикізаты алғашқы ғана өндеуден өтіп, Ресейге
жөнелтілді. Далалык өлкеде өңдеу өнеркәсібінде ұн тарту ісі маңызды орын
алды. Ақмола облыстарында астық алқаптарының көлемі ұлғайды. Астық
алқаптарының жартысынан көбінде бидай өсірілгендіктен, ұн тарту
кәсіпорындарына жөнелтілді. Ұн тарту кәсіпорындары Сібір темір жолы бойында
орналасқан Омбы, Семей, Петропавл, Орал, Ақмола сияқты қалаларда
шоғырланды.
Дала өлкесінде спирт, арақ-шарап өндіретін қаржы министріне бағынатын
Томск-Семей және Тобыл-Ақмола акциздік мекемелері құрылды. Шарап
монополиясы мемлекет кірісінің 30%-ын жауып отырды. Сонымен қатар спирт
өнеркөсібі сыра қайнату өнеркөсібінің дамуына да ықпал етті.
Құрылыстарға және шаруашылыққа қажетті орман ағаштарын кесетін
өнеркөсіп дамыды. Мәселен, Сібір темір жолы құрылысына көп ағаш жұмсалды.
Кебінесе олармен қазыналық мекемелер айналысты. Қазақстанда ұсақ тауар
ендірісінің үлесі кашанда ірі өнеркөсіп үлесінен жоғары деңгейде болды.
Кәсіпшілік пен қолөнер түрлері әр аймақтағы шикізат түрлеріне қарай
дамыды. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу, тері еңдеу, киіз басу, кілем тоқу
кеңінен таралды. Мысалы, Ақмола уезіне қоныс аударған шаруа қожалықтарында
жер өңдеуден кейін астық тарту, май тарту, май шайқау көсіпшіліктері екінші
орын алды. Әсіресе ауыл шаруашылығы шикізатын өңдеу көсіпшілігімен егістік
жері жоқ шаруашылықтар айналысты.
1900 жылы Ақмола облысында кәсіпшіліктерге барып жұмыс істейтін
қазақтар 12 мыңға жетті, ал Торғай облысында бүкіл шаруашылықтар санының
50%-ы шетке барып жалданатын болды. Бұл кәсіпшіліктерге көбіне кедейленген
қазақтар мұқтаждықтан жалдануға мәжбүр болды.
Жетісуда шарап жасау енеркөсібі XIX ғасырдың 60-жылдары пайда болды, XX
ғасырдың мануфактура өндірісі механикаландырылып, өнімдері жоғары сапалығы
жағынан бірнеше рет шет жерде жүлделерге ие болды. Сол сияқты Верныйда
темекі жасау, ағаш өңдеу, шұға тоқу өнеркәсіптері дамыды. Түркістан мен
Шымкентте мақта тазалайтын кәсіпорындар жұмыс істеді. Арал, Балқаш, Зайсан,
Каспийде балық аулау көсіпшілігі болды.
Сонымен, ауыл шаруашылығы шикізатын өндейтін өнеркөсіптердің ішіндегі
ірі ұн тарту, шарап жасау, орман ағаштарын кесетін, металл өңдейтін
салаларда фабрика өндірісіне көшу басталды. Қалған тері өңдеу, былғары
жасау, балауыз, пима басу, тон тігетін, май шайқайтын, кірпіш құятын, т.б.
көсіпорындар ұсақ кол еңбегі басым өндірістер қатарына жатты. Олардың көбі
үй көсіпшілігі, қолөнер сипатында болды, кебінесе отбасы мүшелері мен
мерзімді жұмыскерлердің еңбегі пайдаланылды.
Қазақстан Ресей өнеркөсібінің негізгі шикізат базасы қызметін атқарды.
Өндіріс құрал-жабдықтарын өндіру саласы өте төмен деңгейде қалды.
Қазақстандағы түсті металл кен орындарын игерудің басталуы. Ежелгі заманнан
бері Орталық және Шығыс Қазақстан аймағында тау-кен өндірісі мен мыс,
қорғасын, қола, күміс, алтын металлургия өндірісі дамығандығы тарихтан
белгілі.
Қазақ өлкесіне кен іздеп келгендердің алғашқыларының қатарына Томск
губерниясынан алтын өнеркәсібімен айналысатын С.И.Попов және оның балаларын
жатқызуға болады. Алтай өңірінде бірнеше алтын кеніштері болған Поповтар
Баянауыл және Қарқаралы сыртқы округі қазақтарының арасында қосымша сауда
ісін жүргізумен де айналысқан.
1820 жылдан бастап Попов үкімет органдарының рұқсатымен ежелгі
Берікқара кенішінен күміс-қорғасын рудаларын Алтай металлургия зауыттарына
Ертіс бойымен тасып әкете бастады. Тек 1854—1860 жылдары ғана кеніштен таза
1 млн 300 мың сом таза пайда түсті. Көпес әрі кен кәсіпкері Попов Қарқаралы
және Баянауыл округтерінде кен өндіру және тау-кен зауыттарын салып, оның
шикізатымен Алтай металлургия зауыттарын жабдықтап тұрды [10].
Қарағанды кемір кеніштері, сол сияқты Спасск мыс өндірістеріне енетін
тағы басқа Спасск, Воскресенск, Успенск және Жезқазған мыс кеніштері, Саран
көмір кеніші және Спасск мыс балқыту зауыты — осылардың бәрі 1847 жылдан
1904 жылға дейін кен кәсіпкерлері Ушаков пен Рязанов, т.б. екі Екатеринбург
кәсіпкерлерінің компаниясына тиесілі болды. Кейіннен компания тараған кезде
ең көп қаржысы бар (50%-дан астам) Рязанов барлық Спасск мыс кендері
өндірісінің толық қожайынына айналды.
Рязанов өндірісті 1904 жылы шетелдіктерге сатты. 1904 жылдан 1919
жылдың соңына дейін патша үкіметінің келісімімен шетелдік Спасск мыс кені
акционерлік қоғамын басқарды. Осылайша Қарағанды кемір кеніші, Спасск мыс
өндірісі, т. б. ағылшын мен француздарға жалға берілді.
Патша үкіметі Қазақстанға метрополияның тек шикізат көзі ретінде
қарады. Сондықтан тау-кен және көмір кеніштерін өндіруге қазақтардың
өздерін жібермеді. Мәселен, Қарқаралы уезінің бай қазағы Керсембек
Қалмамбетовтің 1886 жылғы күміс-қорғасын орындарын алғаш ашушы ретіндегі
ресми етініші қанағаттандырылған жоқ. Сол сияқты осы уездегі тас көмір
кенішін игеру туралы 1903 жылғы Қазанғап Досановтың өтінішіне де теріс
жауап қайтарылды.
1856 жылы Қаржы министрінің нұсқауымен Баянауыл округінің аға сұлтаны
Мұса Шормановқа алтын және кен кәсібімен айналысуға рұқсат бермеді.
Павлодардан Балкашқа дейін созылып жатқан Екібастұз көмір кеніші және басқа
пайдалы қазбалар Воскресенск кен өнеркәсібі акционерлік қоғамына қарасты
болды [11].
Ұзындығы 110 шақырым болатын Екібастұз - Ермак темір жолын осы 1899
жылы ұйымдасқан Воскресенск кен өнеркәсібі акционерлік қоғамы салды. Бұл
қоғамның негізгі акционерлері Деров, Бродский, Викторский, Смирнов және
басқалар. Қоғамның жоғары басқармасы Киевте орналасты. Қоғам бес жылға
(1899-1903 жылдары) жуық, 1903 жылғы дағдарысқа дейін емір сүрді. 1913 жылы
барлық зауыт кеніштері, Екібастұз көмір бассейні және темір жол бар дүние-
мүлкімен ағылшын-француз капиталистерінің қолына өтті.
1914 жылы Лондондағы Орыс Азия корпорациясы ағылшын миллионері
Л.Уркварттың басшылығымен екі кен өнеркәсібі акционерлік қоғамын негіздеді:
Қырғыз (Екібастұз) кен өнеркөсібі акционерлік қоғамы және Риддер
(Лениногорск) кен өнеркәсібі акционерлік қоғамы.
Лесли Уркварт және оның компаниясы қарамағында сол кезде Оралдың түсті
кен әндірісі ошақтары болды. Британ қаржы олигархиясының аса ірі екілі
Л.Уркварт басқарған ағылшын-американ кәсіпкерлері аса бай Кенді Алтай және
Екібастұз өңірінде ескі кәсіпорындарды қайта қалпына келтіріп, жаңаларын
салуға кірісті.
1914-1915 жылдары Риддер кен байыту фабрикасы іске қосылды. Оларда
байытылып қайта өңделген мырыш және қорғасын концентраттары ұзақ жол жүріп
Екібастұзға жеткізілді. Екібастұз көмірі мен коксінде олар балқытылған
металға айналды.
Қазақстан өнеркәсібі дамуының жалпы сипаттамасы
Қазақстан өнеркәсібі нашар дамыды. Сауда операцияларынан көп пайда
түсетін болғандықтан, орыс және жергілікті буржуазияның ауыр өнеркәсіпті
дамытуға ынтасы болмады. Сонымен қатар ауыр өнеркәсіп ірі капиталды қажет
етті. Дегенмен өлкеде көмір, мұнай, мыс кендерін өндіретін кәсіпорындар
ашылды.
Ресейлік кәсіпкерлер көбінесе өз капиталдарын ауыл шаруашылығы
шикізатын өңдейтін фабрика-зауыттарға бағыттады. Ауыл шаруашылығы шикізатын
пайдаланумен қатар алтын, тас көмір, мұнай сияқты пайдалы қазбаларды
өндірумен айналысты. Қазақстанның табиғат байлықтарын игеру XIX ғасырдың 30-
40-жылдарынан басталды. Бұл кезеңде Спасск зауыты, Успенск және Жезқазған
кеніштері жұмыс істеп жатты.
Көптеген бай кен орындарын қазақтардың өздері тапты. Мысалы, 1833 жылы
Апақ Байжанов деген кедей қазақ Қарағанды аймағында тас көмір кенін тапты.
Бұл кен орыны Игілік Өтепов деген байдың жайылымында орналасқан еді. Әтепов
бұл кен орнын 250 сомға Ушаков деген көпеске сатады. Екібастұз тac көмір
кенін жұмысшы Қасымов ашты. Екібастұз көмірі Ертіс су кемелері мен Сібір
темір жолында үлкен сұранысқа ие болды [12].
XIX ғасырдың соңында тау-кен өнеркәсібі шетелдіктердің қолына өте
бастады. Австриялық ақсүйек Турн-Такме Риддер мен Зыряновск түсті кен
орындарына қожалық етті. Атырау ауданындағы мұнай орындары француз Нобель
дегеннің қол астына қарады. Шетелдіктер аса зор пайдаға кенеліп, арзан
жұмыс көзі арқылы өлкенің қазба байлықтарын тонаумен айналысты.
Қазақстандағы өнеркәсіптердің дамуы экономикалық жағынан қазақ жерінің
байлығына патшалық Ресей империясының монополиялық иелігін орнатты.
2 Қазақстан Республикасында сауда желілері қызметтерін құқықтық реттеу
тетіктері
2.1 Сауда желілерінің жалпы ұғымы
Сауда желiсi дегеніміз – ортақ басқарудағы немесе бiрыңғай
коммерциялық белгiнi немесе дараландырудың өзге де құралы аясында
пайдаланылатын, екi мың шаршы метрден кем емес жалпы сауда алаңы бар, екi
және одан да көп сауда объектiлерiнiң жиынтығы;
2010 жылы сауда желілері арасында тауарайналымы бойынша лидер болып
Magnum сауда желісі табылды. "БТА Секьюритис", компаниясының мәлімерреріне
жүгінсек, компанияның табысы $149 млн. "Рамстор" супермаркеттер желісінің
сауда тауар айналымы $115 млн құрады. Green сауда желілері $35 млн сауда
саттық қызметтерін көрсеткен.
Сауда қызметi – жеке және заңды тұлғалардың тауарларды сатып алу-сатуды
жүзеге 2015 жылы Қазақстандағы сауда желісі жалпы бөлшек тауар айналымының
50 пайызын құрайтын болады. Кеден одағы құрылғаннан кейін Қазақстанға аты
танымал сауда желілері келе бастайды. Мәселен, Ресейде 200-ге тарта сауда
желісі бар. Олардың ішіндегі орта форматтағы Ашан, Магнит секілді ірі
ойыншылары біздің нарықта пайда болуы ықтимал. Ал әзірге біздегі сауда
желілері 15-20 пайызды құрайды[13].
асыруға бағытталған кәсiпкерлiк қызметi;
Сауда желілері қызметiн реттеудiң мақсаттары:
- халықтың тауарларға сұранысын қанағаттандыру және сауда желілері
инфрақұрылымын дамыту;
- сауда желілері қызметiн көрсетудi және қоғамдық тамақтандыруды
ұйымдастыру;
- Қазақстан Республикасында сауда желілері қызметiн дамытуға және
жетiлдiруге жәрдемдесу;
- Қазақстан Республикасының әлемдiк сауда желілері жүйесiне ықпалдасуы
үшiн жағдайлар жасау;
- сыртқы нарықтарда отандық тауарлардың бәсекелестік қабілеттігін арттыру
болып табылады.
Сауда желілері қызметiн реттеудiң негiзгi принциптерi:
- сауда желілері қызметі субъектілері құқықтарының теңдiгi;
- Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген жағдайларды
қоспағанда, мемлекеттiк органдардың сауда желілері қызметiне
араласпауы;
- еркiн және адал кәсiпкерлiктi қолдау
- отандық тауар өндiрушiлердi қорғау;
- сапалы сауда желілері қызметiн көрсетудi қамтамасыз ету;
- сауда желілері қызметi түрлерiн еркiн таңдау және оны сауда желілері
қызметi субъектiлерiнiң жүзеге асыру мүмкiндiгi;
- сауда желілері саясатының Қазақстан Республикасының мемлекеттiк
экономикалық саясатының құрамдас бөлiгi ретiндегi бiрлiгi;
- тұтынушылардың, сауда желілері қызметi субъектiлерiнiң және мемлекеттiң
құқықтары мен заңды мүдделерiн тең дәрежеде қорғауды қамтамасыз ету
болып табылады.
Сауда желілері қызметін мемлекеттік реттеу нысандары мен әдістері
Сауда желілері қызметін мемлекеттік реттеу нысандары:
- сауда желілері қызметін жүзеге асыру тәртібін айқындау;
- Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарасымен тұспа-тұс келетін
кеден одағының кедендік шекарасы арқылы тауарлардың өтуі шарттарын
айқындау;
- сауда желілері қызметін дамытуды ынталандыру;
- сауда желілері қызметі саласындағы мемлекеттік бақылау және қадағалау;
- сертификаттау болып табылады.
Сауда желілері қызметін мемлекеттік реттеу әдістері:
- сыртқы сауда желілері қызметін кедендік-тарифтік реттеу;
- сыртқы сауда желілері қызметін тарифтік емес реттеу;
- Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен
тауарлардың сатылуын тоқтата тұру және (немесе) сатуға тыйым салу;
- арнайы қорғау, демпингке қарсы және өтемақылық шаралар қолдану;
- халықаралық экономикалық санкцияларға қатысу болып табылады [14].
Сауда қызметiнің субъектici – Қазақстан Республикасының заңнамасында
белгiленген тәртiппен сауда қызметiн жүзеге асыратын жеке немесе заңды
тұлға;
Сауда объектiсi – арнайы құрал-жабдықпен жарақталған, тауарлар сату
кезiнде тауарларды қоюға, көрсетуге, сатып алушыларға қызмет етуге және
сатып алушылармен ақшалай есеп айырысуға арналған және пайдаланылатын үй
немесе үйдiң бiр бөлiгi, құрылыс немесе құрылыстың бiр бөлiгi, ғимарат
немесе ғимараттың бiр бөлiгi, автоматтандырылған құрылғы немесе көлiк
құралы;
Сауда желілері дүкендер, сауда желілері үйлерi арқылы жүзеге асырылады.
Егер Қазақстан Республикасының заңдарында немесе шартта өзгеше белгiленбесе
не тауардың табиғатынан туындамайтын болса, бөлшек сауда желілері кезiнде
тауардың әр бiрлiгi оралуға, өлшенiп-буылуға тиiс. Тауарларды сатылатын
орындарында көрмеге қою, олардың үлгiлерiн көрсету немесе сатылатын
тауарлар туралы мәлiметтер беру (сипаттау, каталогтар, фотосуреттер және
тағы сол сияқты), сатушы тиiстi тауарлардың сатуға арналмағанын нақты
анықтаған жағдайларды қоспағанда, оның бағасының көрсетiлгенiне және сатып
алу-сату шарттарының басқа да маңызды жағдайларына қарамастан, жария оферта
болып танылады. Маркетинг желiсi, қоғамдық таратушылар, почта және басқа да
тәсiлдер бойынша сату арқылы сауда желілері орнынан тыс бөлшек сауда
желілері Қазақстан Республикасының Үкiметi белгiлеген тәртiппен реттеледi.
Сауда желілері қызметiндегi сатып алу-сату шарты
Сатып алу-сату шартын жасау тәртiбi мен талаптары, сондай-ақ сатушылар
мен сатып алушылардың құқықтары мен мiндеттерi Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексiне және өзге де заң актiлерiне сәйкес айқындалады.
Егер Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде қандай да бiр тауарды
сату кезiнде тұтынушының жасына қарай шектеу белгiленсе, егер ол өзінің
жасын растайтын құжатын көрсетпесе, онда сатушы тауар сатудан бас тартуға
мiндеттi.
Тауарларды көтерме сатып алу-сату шарты жеткiзiп беру шартының бiр түрi
болып табылады, бұл жағдайда сауда желілері қызметiнiң субъектiлерi
тауарларды сауда желілері объектiлерiнде сатады.
Сауда желілері объектiлерi мен қоғамдық тамақтандыру объектiлерi iшкi
сауда желілері объектiлерiне жатады.
Iшкi сауда желілері объектiлерiне:
- автомат - тауарларды сатуға арналған автоматтандырылған құрылғы;
- жылжымалы сөре - арнайы бөлiнген орынға орналастырылатын жеңiл
құрылатын тасымалды немесе жылжымалы сауда желілері орны;
- автодүкен - сауда желілері жабдықтарымен жарақталған арнайы автокөлiк
құралы;
- шатыр - құрастырмалы-жинамалы конструкциядан жасалып, сауда желілері
жабдықтарымен жарақталған және арнайы бөлiнген орынға орналастырылатын
жеңiл құрылатын құрылыс;
- дүңгiршек - арнайы бөлiнген жep учаскесiне орнатылған, сауда желілері
залы жоқ, сауда желілері жабдықтарымен жарақталған күрделi емес
тасымалды құрылыс;
- дүкен - сауда желілері, қосалқы, әкiмшiлiк-тұрмыстық үй-жайлармен,
сондай-ақ тауарларды қабылдауға, сақтауға және сатуға дайындауға
арналған үй-жайлармен қамтамасыз етiлген, тұрақты жұмыс iстейтiн
күрделi құрылыс немесе оның бiр бөлiгi;
- сауда желілері үйi - бiртұтас басқарылатын сауда желілері
объектiлерiнiң және қоғамдық тамақтандыру объектiлерiнiң жиынтығы
орналасқан, сауда желілері қызметiне арналған және сауда желілері,
әкiмшiлiк-тұрмыстық және қойма үй-жайларымен және өз аумағы шекарасының
шегiнде автокөлiк құралдарын қоюға арналған алаңмен қамтамасыз етiлген
тұрақты жұмыс iстейтiн күрделi құрылыс;
- сауда желілері базары - аумақта шаруашылық қызметiн көрсету, басқару
және күзет функциялары орталықтандырылған, тұрақты негiзде жұмыс
iстейтiн, маңындағы аумақтан бөлектенген, сауда желілері қызметiне
арналған және өз аумағының шекарасы шегiнде автокөлiк құралдарын қою
үшiн алаңмен қамтамасыз етiлген оқшауланған мүлiктiк кешен [15].
Сауда желілері базарларының қызметiн ұйымдастыру ережелерiн, олардың
түрлерiн, санаттарын және оларға қойылатын талаптарды Қазақстан
Республикасының Yкiметi бекiтедi.
Сауда желілері объектiсiнiң мамандандырылуын Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес, халықтың санитарлық- эпидемиологиялық салауаттылығы
саласындағы уәкiлеттi органмен келiсе отырып, оның меншiк иесi айқындайды.
Iшкi сауда желілері түрлерiне көтерме және бөлшек сауда желілері, қоғамдық
тамақтандыру және сауда желілеріның осы Заңмен белгiленген өзге де түрлерi
жатады. Көтерме, бөлшек сауда желілеріны және қоғамдық тамақтандыруды
жүзеге асыруға, сондай-ақ iшкi сауда желілері объектiлерiне қойылатын
тәртiптер мен талаптар Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес
белгiленедi.
Көтерме сауда желілері бөлшек сауда желілері жүзеге асырылатын
орындардан бөлек орын болған жағдайда мамандандырылған немесе аралас
дүкендерде, сауда желілері үйлерi мен базарларда жүзеге асырылады. Көтерме
сауда желілеріны жүзеге асыру кезiнде сауда желілері объектiлерiнiң меншiк
иелерi Қазақстан Республикасының нормативтiк құқықтық актiлерi мен
нормативтiк құжаттарының талаптарын, сондай-ақ тауарларды тасымалдау,
сақтау және сату үшiн қажеттi жағдайларды қамтамасыз етуге мiндеттi.
2.2 Қазақстан Республикасы сауда желілері қызметтерін реттейтін
мемлекеттік органдардың құзыреттері
Сауда қызметiн реттеу саласындағы уәкiлеттi орган – сауда қызметi
саласында басшылықты және салааралық үйлестiрудi жүзеге асыратын орталық
атқарушы орган;
Aтқapyшы билiк opгaны – мeмлeкeттiк билiктiң aтқapyшы билiк тapмaғын
іске acыpaтын нeгiзгi cyбъeкт. Oнcыз мeмлeкeттiк – бacқapyшылық қызмeттi
іске acыpy, әкiмшiлiк-құқықтық қaтынacтapдың пaйдa бoлyы мүмкiн eмec. Бұл
тәрізді құқықтық-қaтынacтapдың өзгe қaтыcyшылapының әкiмшiлiк-құқықтық
мәpтeбeci көбiнece aтқapyшы билiк opгaндapының қызмeтiнiң aяcындa шындыққa
aйнaлaды. Осыған орай oлapдың сауда желілірі аясындағы әкiмшiлiк құқықтық
мәpтeбeciн жaн-жaқты қapayды қaжeт eтeдi.
Қaзipгi кeздe aтқapyшы билiк opгaндapының жүйeci мынaлapдaн тұpaды:
Қaзaқcтaн Pecпyбликacының Үкiмeтi; Қaзaқcтaн Pecпyбликacының
миниcтpлiктepi; Қaзaқcтaн Pecпyбликacының aгeнттiктepi; Қaзaқcтaн
Pecпyбликacы миниcтpлiктepiнiң кoмитeттepi, әкiмдiктep; әкiмдep; өзгe
opгaндap.
Eндi әpбip бyынның әкiмшiлiк-құқықтық мәpтeбeciн cипaттaйтын нeгiзгi
жәйттapды қapaйық
Қaзaқcтaн Pecпyбликacының Үкiмeтi — Қaзaқcтaн Pecпyбликacы мeмлeкeттiк
билiгiнiң жoғapғы aтқapyшы opгaны.
Қазақстан Республикасының Үкіметі:
- сауда желілері саясатын жүзеге асыруды ұйымдастырады;
- Қазақстан Республикасының iшкi нарығын қорғау жөнiнде шаралар
қолданады;
- сыртқы сауда желілері қызметiн кедендiк-тарифтiк реттеу шараларын
қолданады;
- сыртқы сауда желілері қызметiн тарифтiк емес реттеу шараларын
қолданады;
- iшкi сауда желілері қағидаларын бекiтедi;
- халықты сауда желілері алаңымен қамтамасыз етудiң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz