Медеу Сәрсекеевтің шығармаларының бастауыш сыныпта оқытылуы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Курстық жұмыс

Тақырыбы: Медеу Сәрсекеевтің шығармаларының бастауыш сыныпта оқытылуы
Мамандығы: ағылшын тілі мұғалімі
Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
І М.Сәрсекеевтің шығармаларын мектепте оқыту ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..5
1.1 Жазушының шығармаларының дидактикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Қаламгердің шығармаларының мектеп мектеп оқулықтарынан орын табуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9

ІІ Бастауыш сыныпта жазушының шығармашылығын оқыту жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.1 3-сыныпта Рәсім әңгімесін оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.2 4-сыныпта Ғажайып сәуле әңгімесін шығармашылық ойлау арқылы оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .30

Кіріспе
ХХ ғасырдың 70-жылдарынан бастап, қазақ прозасының дамуына елеулі үлес қосқан қаламгерлер шоғырында ерекше орны бар жазушының бірі - Медеу Сәрсекеев. Зерттеу жұмысында көрнекті қаламгердің жазушылық шеберлігі мен көркем туындыларының идеялық-көркемдік ізденістері кеңінен ашылып, оның өзіне ғана тән қолтаңбасы айқындалады. Сонымен бірге, жазушы туындыларына арқау болған қоғам және адам мәселесі, суреткердің болмысына тән стильдік ерекшелік, тақырыптық шеңбер, сюжеттік-композициялық мәселесі кеңінен қарастырылады. Жұмыста М.Сәрсекеев шығармаларындағы өмір шындығы мен көркемдік шешімнің астасуы, кейіпкер бейнесін сомдаудағы өзіндік машық-мәнері сараланады, тәрбиеніл мәні ашылып, оқыту әдістері көрсетіледі.
Курстық жұмысының өзектілігі. Соңғы 50-60 жыл көлемінде қазақ прозасы бір жола шарықтап, әдебиет зерттеушілері мен әдебиеттанушы ғалымдар тарапынан жоғары бағаланып келеді. Осы әдеби даму үрдісіне өзіндік жазу стилімен келген дарынды жазушы М.Сәрсекеев шығармалары - өмірдің өзегінен алынып, айналадағы күнде көріп жүрген құбылыстарды өзіндік шұрайлы да құнарлы тілімен, оңтайлы тәсілдерімен тамаша бере білген шыншыл құндылық болып табылады. Осы тұрғыда, жазушы шығармаларын жүйелі түрде талдау арқылы идеялық-көркемдік ізденістер аясын айқындау, сол арқылы өскелең ұрпаққа тәрбиелік жолын көрсету курстық жұмысының өзектілігін танытады.
Зерттеу нысаны. Қазақ прозасындағы талантты жазушылар қатарынан табылатын Медеу Сәрсекеев шығармалары жайлы. Сонымен қатар жазушының шығармашылығы жайлы деректердің бір қатарын жазушының өзі жинаған баспасөз бетіндегі мақалаларды пайдалана отырып өзіндік шеберлік қырларын пайымдауға тырыстық. Сонымен қатар керекті әдістемелік кітаптары қолданылды.
Зерттеу пәні. М.Сәрсекеевтің шығармаларын әдістемемен байланыстырып оқыту.
Курс жұмысының мақсаты. М.Сәрсекеев шығармаларын бастауыш сыныпта оқытудың тәрбиелік мағынасын ашу.
Зерттеу міндеттері.
* М.Сәрсекеевтің прозасын талдау барысында жазушының өмірден таңдап алған тақырыбын көркем шығармаға арқау етуіндегі ізденіс сипаты мен көркемдеуші -бейнелеуші құралдарды қолдану шеберлігін пайымдау;
* Шығарма кейіпкерін қазақи болмыс, ұлттық менталитетке үйлестіре бейнелеудегі көркемдік детальдар мен бейнелеуші әдіс-тәсілдердің қызметін, авторлық дүниетанымы саралау;
* Жазушының әдеби шығармаға көзқарасы мен танымдық талабы тұрғысынан қарастыра келе, жазушының бүгінгі әдеби процестен алар орнын, қаламгерлік шеберлігін, өзіндік машық мәнерін айқындау. Сондай-ақ, жазушы туындыларының қазақ әдебиетін дамытудағы үлесін бағамдау;
* Өмір шындығын көркемдік шындыққа айналдырудағы жазушының уақыт талабына, дәуір келбетіне, заман тынысына зерделілікпен үңілудегі дербес қолтаңбасын айқындау;
* Қаламгер шығармашылығындағы көркемдік әдіс-тәсілдер қыр-сырына талдау жасау. Стильдік даралығы мен сюжеттік-композициялық ерекшеліктерін саралау.
Зерттеу болжамы. Осы орайда, жазушы туындыларының идеялық-көркемдік табиғатын тек қазақ прозасының көркемдік жетісті ғана емес, әдебиет әлеміндегі дара сипатқа ие құбылыс ретіндегі зерттеудің қажеттілігін елеусіз қалдыруға болмайтындығын атап айтқан орынды. М.Сәрсекеевтің шығармаларын бастауыш сыныпта оқыту әдіс-тәсілдерін көрсету мектеп мұғалімдеріне өзіндік септігін тигізері хақ.
Зерттеудің жетекші идеясы. Бастауыш сыныпта М.Сәрсекеев шығармаларын оқыту барысында оқушылардың мәтінді түсінуі, жеткізуі, талдап әдіс-тәсілдерін қолданып өткізу оқушыға дұрыс ойын жеткізу дағдысын қалыптастырып, сабаққа деген қызыушылығын оятады.
Зерттеу әдістері. Негізгі мақсатқа қол жеткізуде шығармашылық тәжірибесінде өзіндік мәнерімен дараланатын М.Сәрсекеевтің қаламгерлік шеберлігін, дүниетанымын, нәр алған бұлақ-бастаулары мен шығармаларының сюжеттік құрылымын, ондағы көркемдік, оқыту әдіс-тәсілдерді қолданылу аясын пайдаланамыз.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Осынау өміршең үрдіс жалпы қазақ өнерінде де, соның аясында сөз өнерінде де өзінің тамырын тереңнен тартып, сабақтастығын үзбей жалғап келе жатқан орнықты дәстүр деуге болады. Бастауыш сыныпта қаламгердің шығармаларын оқытудың әр сатыларын көрсетіп, жаңаша бағыт ұсынуды курстық жұмысымыздың жаңалығына жатқыза аламыз.
Зерттеудің теориялық маңызы. Курстық жұмысты зерттеу барысында көптеген ғалымдардың еңбектеріне сүйене келе М.Сәрсекеевтің шығармашылығын оқыту өскелең ұрпаққа ұлттық тәрбие беріп, елімізбен мақтанып жүретін ұрпақ тәрбиелеуіне әсер ететіндігін айрықша көрсетіп өттік.
Зерттеудің практикалық маңызы. М.Сәрсекеевтің шығармаларын бастауыш сыныпта түрлі әдіс-тәсілдермен ұсыну оқушылар назарын аудартады, ынталандырады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен және бөлімшелерден, сонымен қатар қорытынды бөлім мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І М.Сәрсекеевтің шығармаларын мектепте оқыту
1.1 Жазушының шығармаларының дидактикалық мәні

Көрнекті адамдардың санатында өзіміздің өңірден шыққан жазушы Медеу Сәрсекеевті атамауға болмайды. Жазушыға жүрегін сыздатып, жанын жалаулатып жазған шығармасы қаншалықты ыстық, аяулы болса, шығармашылық еңбек үшін қажетті уақыт та соншалықты қымбат. Шығармашылық тұлға үшін уақыттан асыл нәрсе жоқ. Бірақ оның қадірі мен қасиетін өмірде көргені көп, түйгені мол, дүние танымы бай, эстетикалық тұрғысы биік қаламгер ғана білмек.
Біздің білуімізше қаламгер М.Сәрсекеев те - осындай, шығармашылық тұлға. Әр шығармасының дүниеге келуінің рахаты мен тәтті азабының өзі өшпейтін сырға, өлмейтін жырға толы. Мұның бәрі - отбасы мен Отан алдындағы міндеттер ел игілігі үшін төгілген тер, есептеуге көнбейтін, қайта оралып келмейтін, орнын толтыруға болмайтын арайлап атқан таңдар мен қызарып батқан күндер, қаламгер өмірінің келісті тұтас бір дәуірі. Ол еңбек жолы ғана емес, өмір белестері, шығармашылық өмірбаян кезеңдері[1,56б].
Оның әдеби мұрасынан қазақ елінің бастан кешкен оқиғалары, алуан түрлі адам тағдырлары мен мінездері көрініс тапты. Шығармашылық сапары екінші дүниежүзілік соғыстың зардабы, қиыншылығы тұстас келіп жазушының көп қырлы туындыларының өзекті тақырыбы болды. Көркем көріністі, кең тынысты шығармаларының танымдық, тәрбиелік мәні зор.
Ең алдымен осы тақырып төңірегінде - Семей өңірінен шыққан талантты жазушының өмірі мен шығармашылығын халыққа танытуды мақсат тұтсақ, Ұлы Отан соғысы кезеңіндегі ауыл адамдарының еңбектегі ерлігін болашақ жастарға үлгі етуге тырыстық.
Осы таңдағы қазақ фантастикасы қай орбитаға шықты? Міне, осы сауал төңірегіндегі әңгіме қозғаудың иіні біраздан бері келгенге ұқсайды.
Соңғы жылдары бұл жанрда жас жігіттер жиірек көріне бастады. Демек, дүниеге өзіндік көзқарасы бар, болашаққа деген өзіндік ой-толғамы бар, ертеңгі күнді өзінше барлағысы келетін жас буынның әдебиеттің қасиетті шаңырағының босағасынан аттау сәтінің куәгеріміз. Рас, қазір тісқаққандар қатарына қосылып қалған Т. Сұлтанбеков, Ш. Әбдіраманов, А. Машанов, М. Сәрсекеевтер де оқта-текте шаң беріп қалады. Бірақ оқырман қауым атын бірі біліп, бірі біле бермейтін жастардың фантастик саласында тегеуріндеп келе жатқанын қуанышпен атап өту парыз[2,89 б].
Солардың бірі - Рысбек Баймаханов. Сүмбіледен келген балалар, Қара қақпан повестері, сонымен қатар Қаратауға қонған жұмбақ кеме , Кездейсоқ қателік, Арыстанның аузына тығылған қарақшылар, Кеңістіктердің кездесуі, Топырақ-төбеде болған оқиға әңгімелерінде ол өз кейіпкерлерін космос төңірегіндегі сан қилы құбылыстар, планетадағы шымшытырық уақиғалар арасында көрсетеді. Бұл шығармалардың әр-қайсысын оқысаңыз да, енжар қала алмайсыз. Оның үстіне, фантастиканың талабы - ғылыми-фантастикалық идеялар мен әдеби-көркем нормалардың қос-егіз қатар жүру талабы. Ең қиын міндет - осы. Біздің қуанатынымыз - жас жазушының сол міндет биігінен көрінуге тынымсыз талпынысы
Төрт аяғы тайпалған жорға фантастиканы қазақ әдебиетінен көрдім деп айту қиынырақ болар. Ондай-ондай ішінара шалыс басқан, мүлт еткен жерлер Р. Баймахановтан да табылады. Автордың негізгі кемшіліктерінің бірі - фантастикалық идеяның жазушыдан молынан табылары-ақ. Бірақ ол идеялар шығарманың бүкіл тынысымен үндесіп жатса - құба-құп. Мәселен, Күн жүйесінен шығу тарауында (Қарақ қапан повесінде) көп дүниесінде мектеп оқушыларына мәлім, оның үстіне бүкіл оқиғаға қосымша импульс беріп, әрлендіре қоймайтын оқиғаларды шығармаға күштегендей етіп қосудан бойды аулақ салған жөн...
Қазақ қауымына жақсы мәлім, орыс тіліне де аударылып, жұртшылық тезінен өткен деректі хикаяттары туралы: Өмірлік мұраттарымыз жаңарған соң өткен тарихымызға деген бұрынғы көзқарас түбірімен өзгерді.Күні кеше құнды болған жайттарға сыпыра жаңару жүруде. Кезінде жұртшылыққа ұсынылған, мақтау-мадақ көрген кейбір шығармалар қате түйсікпен марапатталған деген желеумен қайталанатын болды. Алайда сол туындыларды бүгінгі талапқа қабыспайды деп жадымыздан сызып тастауға бола ма? Жоқ ұмытуға болмайтын да жайттар бар, кешегі тарихымызға да тергеу жасағанда жадымызда сақтарлық құндылықтар аз емес...- деген тұжырым айтады сексен жастың өріне таяған кексе жазушы Медеу Сәрсеке.
Баршамызға белгілі әңгіме - қысқа, нұсқа, қиын жанр. Сонысына қарамай бұл көп қырлы шеберлікті қажетсінеді. Медеу Сәрсеке - бұл жанрдың табиғатын барынша жетік білетін сөз зергерлерінің бірі. Қып-қысқа әңгімелері-ақ қаламгер өзінің үлкен концепциялы суреткер екенін таныта алды. Ол әңгіме арқылы туған жерге деген сүйіспеншілікті, қарапайым да еңбекқор ауыл адамын, оның адами қаситтеріндегі ұлылық пен адамгершілік игіліктерді жырлап келеді[3,53б].
Медеу Сәрсеке - қазақ әдебиетінде ғылыми-киял жанрының өрістеуіне мол үлес қосқан каламгер. Оның Көрінбестің көлеңкесі, Жетінші толқын, От және атом атты қиял-ғажайып хикаяттары бар. Қаламгер каламынан туган Жаңғырык және Көмбе романдарын окырман кауым өте жылы кабылдаған. Взрыв деп аталған алғашқы романы Мәскеу мен Алматыда екі мәрте көп таралыммен орыс тілінде жарык көрді.
М. Сәрсеке есімін күллі бұрынғы Одаққа және шетел окырманына танытқан еңбегі - Сәтбаев ғүмырнамасы. Ұлы ғалым өмірін ұлыктауға М. Сәрсеке 45 жыл ғұмырын сарп етіп, осы уақытта ұзын саны 10 кітап дүниеге әкелген. Сол кітаптардың ең көлемдісі - Қазактың Қанышы мен Қаныш елі.
Қазір Семей каласының әкімі жанындағы Ақсакалдар кеңесі мүшесі болып, қоғамдық істерді сәтті шешуге өз үлесін айтарлықтай косып келеді.
Суреткердің арнасынан аса асқақтамай, бүлкілдеп ағатын мөлдір тұмадай әңгімелерінің табиғатында адами, табиғи тазалық, адамгершілік көрінеді. Жазушы талай қаламгер ат ізін салған белгілі тақырыптың өзінен бұрын байқалмаған бедер тауып, безендіре біледі. Ол бедер белгілі тақырыптың сан қатпарлы астарына мейлінше еркін бойлатуымен, өмір-құбылыстың терең шыңырауларынан шым-шымдап сыр суыртпаған сонылығымен тәнті етеді.
Тек көркем проза тілінде ғана сомдалған қазақтың тарихи тұлғалары бүгінгі таңда тұтас галереяға айналған. Этностың қордаланған тарихы бар мәдени - рухани жады дейтініміз осы. Міне, қазақтың осындай текті дәстүрінің соңғы кезде өрісін ұзартқан тегеурінді туындыларының бірі жазушы Медеу Сәрсекеев.
Автор Қаныш Сәтбаевтың ізімен жүруғе, ол болған орындарды көзімен көруге айрықша мән бергені байқалады. Әсіресе, Қ. Сәтбаевтың көзін көргендермен сырласып, үлы түлғаның өмір майданындағы болмысын тану үшін, дәлірек айтқанда, үлы түлға бейнесін сомдау үшін үрымтал пайдалана білген. Бүл ретте, тарихи деректер, айғақтар, естеліктер, архив материалдары авторлық баяндауды жандандырып, бас қаһарманның өсіп - жетілу жолдарын, ғылыми - кәсіби шыңдалу кезеңдерін барша ақиқатымен аша түсуіне себепші болып отырады. М.Сәрсекеевтің алғаш Қанаң туралы қалам тартуы мен соңғы роман - эссесінің арасында аттай отыз алты жыл өтіпті. Осы уақыт ішінде Қанаң жайында үлкенді - кішілі жеті кітап жариялап, бүл кітаптары әлемнің жүз он екі еліне тарапты. Ұлы тұлғаны ұлықтауға қатысты еткен еңбек, тер төккен осындай - ақ болса игі.
Сөз соңында, М.Сәрсекеев роман - эссесінің идеологияшыл қыспаққа ұшырамай, жал - құйрығы күзелмей, авторлық ой - тұжырымдар түншықтырылмай, толық нұсқасында жарық көруі және көз қуанып, көңіл сүйсінетіндей болып басылуы, ең алдымен тәуелсіздігіміздің шапағаты екеніне шек жоқ. Сонымен бірге, Атамұра баспасының да елдік іске шынайы жанашырлықпен, кәсіби біліктілікпен, шығармашылық жауапкершілікпен қарап, кітапты биік талғам деңгейінде басып шығарғанын атап өткен жөн. Фантастика. Аса қиын да, өте күрделі тақырып. Жалғыз ауыз сөздің аясы мейлінше кең. Бұл ұғымның қазақ санасындағы түйсік-түсінігі кенеусіз ауқымды, мақсат-мұраты шыңырау тұңғиық. Термин төркіні саналатын гректерде бұл атау - көзге елестету өнері дегенді түсіндірген. Осы тұрғыдан пайымдап, зерделер болсақ, қазақ халқының да ежелден арманшыл, ойшыл, қиялшыл екеніне көз жеткіземіз. Айғақ деректі аласұрып іздемей-ақ қояйық. Тілге тиек ретінде бабаларымыздың асыл мұрасы - қиял-ғажайып ертегілерін айтсақ та жетіп жатыр. Халық қиялынан туған хайуанаттар жайлы қиял-ғажайып, тұрмыс-салт ертегілерінде фантастика жанрының негізгі элементтері кездеседі. Бұған ең алдымен Ер Төстік, Қырық өтірік, Керқұла атты Кендебай тәрізді жауһар жәдігерлерімізді атар едік. Фантастиканың ғылыми жағынан дамып, қалыптасқанға дейін мифологиялық және діни шығармаларда орын алғанын көрсетеді[4,78б].
Дүниедегі ең шапшаң, ең ұшқыр құбылыс - қиял. Ал адамзаттың бүгінгі таңдағы зор жетістіктері мен игілікті істерінің дені адам қиялының жемісі саналса керек. Қазіргі әдебиеттегі фантастика жанрына берілген тұжырымдама біраз жайдан хабар жеткізгендей. Фантастика - әдебиеттің өмір шындығын қиял тұрғысында әсірелеп бейнелейтін түрі. Демек, ғылымның дамуымен байланысты жұрт қиялынан туған көркем туындылар да дүниеге келе бастайды. Он сегіз мың ғаламның жұмбағы мен құпиясына жіті үңілген сайын адам қиялына да қанат біте түскені баршаға мәшһүр.
Жалпы ғылыми-фантастикалық әдебиет ағылшын философы Ф.Бэконның Жаңа Атлантида кітабынан басталады. ХVІІ-ХVІІІ ғасырларда планетааралық сапар туралы, кейінірек келешек жайында ғылыми-фантастикалық шығармалар жазылғаны мәлім.
Қазақ ғылыми-фантастикасының көкжиегін кеңейтуге өзіндік үлес қосқан Төкеңнің Көгілдір мұнаралар, Жоғалған планета туындысы да кезінде жұрт назарын аударып, талғампаз оқырман ықыласына бөленген-ді. Қаламгердің тәржіма саласындағы еңбегі де елеулі. Ол қазақ ақындарының өнернамасын орыс оқырмандарына танытуда маңдай терін біршама бұршақтатқанын естіп-білдік. Талантты аудармашы Кенен Әзірбаев, Нұрхан Ахметбеков, Қадыр Мырзалиев, Дүйсенбек Қанатбаев т.б. ақындардың көптеген өлең-дастандарын орыс тілінде сөйлеткен. Ол аударған венгр жазушысы Крянгенің Өжет әтеш пен М.Светловтың Мальчик-Кибальчиш спектакльдері республикалық балалар қуыршақ театрының сахнасынан түскен жоқ.
Әңгіме арасында жазушының жары Қарлығаш апай оның баспа жүзін көрген туындыларының басын қосып, қазақ-орыс тіліндегі толық бір томдығын әзірлеп жатқанын айтқан-ды. Қаржының тапшылығы қол байлауда. Әйткенмен де Жазушылар одағынан үміт күтетінін жеткізген. Несі бар, орындалмайтын қиялдағы арман емес қой. Біздің де келешектен күтеріміз көп. Дүниеден озғанына жиырма жыл болған қаламгердің осы мерзім ішінде бірде-бір кітабы қайталап басылмапты
Қазақ әдебиетінің үлкен жанашыры, белгілі қазақстандық орыс жазушысы әрі аудармашы Алексей Брагин Қазақтан шыққан дарынды шебер аудармашы екеу болса, сөз жоқ, оның бірі - өзіміздің Төлеу Шаханов еді, ал фантастиканың жілігін шағып, майын ішкен Абдул-Хамит Мархабаев Ол - қиял тұлпарының жалынан ұстаған қаламгер деп биік бағалаған жазушы есімі әрдайым өз оқырмандарының жүрегінде.
Демек, қандай бір туындыдан да жазушының не айтқысы келгенін, оны не себепті көтергенін және қаншалықты айта алғанын, сондай-ақ, айтпақ ой-идеясын қалай жеткізгенін көреміз. Жазушылар шығармаларында тақырып ортақ, меңзер идея ұқсастығы кездесе береді. Ең бастысы - алған тақырыпты игере білуде, идеяны шеберлікпен жеткізе білуде. Шығарманың жақсы-жамандығының, шынайлылығының негізгі өлшемдері де - осы айтылғандар. Шығарманың өзіндік бет-бедері, салмағы мен құны да содан аңғарылады.
Көркемдік-шеберліктен туады десек, суреткер шеберлігі ең алдымен өмір шындығын жіті көріп, түсінуден, сан-алуан адамдардың мінез-құлқы мен қимыл-әрекетін, психилогиялық ерекшелітерін танып білу қабілетінен көрініс табатыны белгілі. Осы тұрғыдан келгенде, М.Сәрсекеев қаламгер үшін нағыз шеберлік мектебі болып саналатын әңгіме мектебінде әбден шындалған, өз тақырыбы, өз қолтаңбасы бар дара суреткер[5,63б].

1.2 Қаламгердің шығармаларының мектеп мектеп оқулықтарынан орын табуы

Балалар әдебиетінде 1957 жылдан бері қарай ғылыми-фантастикалық тақырыптағы шығармалар пайда бола бастады. М.Сәрсекеевтің "Ғажайып сәуле"(1959), "Жетінші толқын"(1964) повестерін атауға болады. М.Сәрсекеевтің аталған шығармалары техника тетіктерінің әр алуан жүйесінен мағлұмат береді.
Балдырған журналының шығуы бастауыш мектептің I -- II класс оқушылары мен мектеп жасына дейінгі балаларға арналған шығармалардың көптеп басылуына игі әсерін тигізді. Журнал бетінен балалар әдебиеті тақырыбына жазатын жас авторлар көріне бастады. Егер бұл журналдың алғашқы номері он мың данамен ғана шыққан болса, қазір оның бірнеше жүз мың оқушысы бар. Бұл журнал ата-аналар мен балалар бақшаларын-дағы тәрбиешілерге де өте қажет құралға айналды. Қазақтың бөбектер әдебиетін өркендетуде Балдырған журналынын атқарған айтулы еңбегін мақтанышпен атауға болады. Қазір 1 -- 4 кластардағы Ана тілі кітабын ашсаңдар, Балдырғанда басылған талай-талай тамаша өлендер мен әңгімелердің окулыққа тұрақты кіргенін көресіндер. Мұндай бақыт кез келген шығармаға бұйыра бермейді -- деген академик жазушы Сәбит Мұқанов.
Мектеп жасына дейінгі балалар мекемелерін одан ары өкрендету, мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу және оларға медицналық қызмет көрсетуді жақсарту шаралары туралы деген КПСС Орталык Комитеті мен СССР Министрлер Кеңесінін, 1959 жылғы 21 майдағы қаулысынын балалар әдебиетін өркендете беруде ерекше маңызы болды. КПСС Орталық Комитеті мен Министрлер Кеңесінің бұл жылдар ішінде балалар әдебиетін өркендету жайында алған қаулы-қарарларында, балаларға дұрыс тәрбие берудің, оларға үнемі қамқорлық жасаудың, біздің елімізде Бүкілхалықтық іс болып саналатыны айтылған. Көп жанрлы кеңес балалар әдебиетінің тақырып молдығы, идеялық мазмұнының байлығы және конфликт проблемасын ашу ісі ерекше айтылған. Балалар әдебиетінде кеңес шындығын типтік образдар арқылы көрсету міндеттері қойылған. Міне, бұл -коммунизмнің болашақ құрылысшыларын тәрбиелеуде жасалған нағыз әкелік қамқорлық[6,45б].
Жазушы өзінің сұхбатында Кітабыңыз қанша таралыммен шықты? Қазақ оқырманы оны қалай қабылдады? деген сұраққа Сәтбаев 1980 жылдың күзінде шықты. Қазақстанның бірде-бір басылымы, иә телеарнасы, иә радиосы ол туралы жұмған аузын ашқан жоқ. Бұл да сол кездегі рухани бейшаралығымыздың салдары. Тәубе деймін, телефон арқылы, иә жеделхат немесе хат жазып құттықтаушылар жарым жылға дейін үзілген жоқ. Бәрі де кітап сұрады. Мәскеуден пошта арқылы 250 кітап алдырған едім, содан қазір үйімде 4-5 кітап қалды. Бертінде жағдай өзгерді: Мейіз Қанышқызы маған жолдаған хатында және Е.П.Славскийдің жүз жылдық мерейтойы қарсаңында баспасөзде 1999 жылы жариялаған естелігінде Медеу Сәрсекеұлының көкем туралы кітабының атақты сериядан жарық көруі біздің әулетіміз үшін және шәкірттері үшін нағыз мереке болды десе, көрнекті публицист Камал Смайылов Қазақ әдебиеті газетінің 2000 жылғы 17 қарашада жарық көрген санында 300000 дана болып таралған кітапты осал деуге бола ма? деген мақаласында 100 мың дана таралыммен басылған кітапқа көпшіліктің қолы жеткен жоқ, зиялы қауым оны бір-бірінен сұрап алып оқыды. Жаяу базарда бір кітабы 50-60 сомға сатылды, бұл болса бір қойдың құны... деп жазған-ды.
Медеу Сәрсеке- әдебиетке өзіндік қырымен, дара соқпағымен келген жазушы - әдебиет әлеміне бойлаған сайын жүз толғанып, мың ойланып, өз тақырыбын таңдап та, талғап та жүріп қалам тербеген дарын иесі. Әдебиет әлемінде М.Сәрсекені деректі прозаның айтулы шебері атауы- тек қана қостауды қажетсінетін шындық. Медеу - қазіргі қазақ әдебиетіне жазушылық биік мәдениет, деректі проза жанрына өзіндік тың ырғақ енгізген қаламгер. Қазақ әдебиетінде фантастика жанрының бастауында тұрған қалам иесі.
Ғылыми-фантастика ғаламатындағы қалам қарымын танытатын тұңғыш туындысы Ғажайып сәуле хикаятында ол ғылым мен техниканың бүгінгі көкжиегі мен келешек мүмкіндігін өрнекті сөзбен кестелеп, қиялмен қиюластырады. Өз шығармасына ол уран тұзымен боялған құмыра, алуан субұрқақ, фотохат, аэротакси, уран іздейтін жарақ, өзге де техникалық кереметтер енгізіп, оқырман көкеінде сол құдіретті білсем, игерсем, танысам деген түйсікті қанаттандырады. Ауыл баласы Талаптың қала тірлігінен көрген кереметтері- хикаят лейтмотиві, жазушы кейіпкерінің көзімен келешек өмірдің болмысын елестетеді[7,199б].
Хикаят қаһармандарының есімдері де дараланған. Жасампаз елдің жас үміткері - Талап, жаңалық жаршысы- Сәулебек, жаратқанның жай оытн адам игілігіне жаратқан- Ақыл. Ақыл сәулемен нұрланса, талапты жанның алмас қамалы жоқ. Жаратушы сыйлаған жүйрік қиялдың жал- құйрығын сүзіп, баптап мінген жас талаптың ерекшелігі - жады жазирасындағы келешек адамына іңкәрлігі. Осы күнгі өркениет табысына сүйеніп, келешек әлемнің, келер ғасырлар перзентімен қауышу да жан құштарлығынан туындайды. Жазушы жүздеген жылдан кейін келетін төрткүл дүниенің тілшісі іспетті. Ал ғылыми-фантастикалық шығармалары- келешек өмірге саяхат. Ертеңгі өмір ертекшісі болған Медеу дерті - бейтаныс адамзат баласының күні ертең алдынан шығар қақтығыстар мен тартыстар әлемі. Әсілі, алғашқы кітабында-ақ Медеу өз мүмкіндігінің жетер мәресін анықтай алған.
М.Сәрсеке өзі сүйіп оқитын А.Беляевтің Адам-амфибия романын Қос мекенді адам деген әсерлі де бейнелі атаумен қазақша аударған. Өзі де тың идеялар тауып, осы жанрға тұсаукесер болар шығармалар жазуға талаптанған. Соның бірі -1960 жылы жарық көрген Көрінбестің көлеңкесі атты ғылыми-фантастикалық хикаяты. Ғылыми-фантастикалық шығармалардың әйгілі майталманы Жюль Верн өз туындыларын ғылым жайындағы романдар деп атаған. Шындығында, осы жанрдың төл шығармаларының анасы- қиял да, атасы-ғылым. Жаңа хикаятында Медеу Сәрсеке Кенбі тауында жанартау атқылауын негіз етеді. Жанартау күшін жүгендеу, оны қауым игілігіне жарату- шығарманың түйіні.Кенбі тауының табиғаты қақаған қыста күрт өзгеріп, ақ түтек боранның орнына ескек жел соққан түсініксіз құбылыс жергілікті тұрғындарды қатты сескентеді. Ширақ басталып, шымыр дамыған оқиға Кенбі жұмбағын шешуге ғылым иелерін жұмылдырады. Көрінбестің көлеңкесі туралы жалған аңызды өз жанынан әсірелеп жұртты дүрліктіруші Рахмет ақсақал бейнесі- кеңестік дәуірдегі дінді буып ұстайтын теріс пиғылдың айқын көрінісі[8,12б].
Повестің экспозициясын жинақы, оқиға желісін ықшам, ұғымға жеңіл, ойға қонымды етіп бастау- Сәрсеке стилі. Жазушы шеберлігі де әр бейнені бірлі-жарым детальмен даралай білуінде.
Не жүйрік? Қиял жүйрік пендедегі, - деп жыр құлагері Ілияс айтқандай, адамзат қиялының ғажайып шексіздігін танытатын Медеу шығармашылығының бірегейі, шоқтығы биігі, біздіңше, қазақ фантастикасының әзірше үздігі де шытырман оқиғалы ғылыми- қияли хикаят деген анықтамамен жарық көрген Жетінші толқын туындысы. Кезінде бұл хикаят орыс тіліне аударылып, жүз мың таралыммен Кеңес Одағының шартарабына таратылады. Ана тілінде де 1965-2004 жылдар аралығында үш дүркін мыңдаған таралыммен қайыра басылып, былайша айтқанда, жеткіншек оқырманның төрт-бес ұрпағына рухани азық болған шығарма. Демек, оның оқушы көңілінен шыққандығы даусыз. Қазақ әдебиетіндегі ғылыми-фантастикалық жанрдың көш басында болып, оның өрістеуіне үлес қосқан қаламгердің Көрінбестің көлеңкесі, Жетінші толқын қияли хикаяттары, техника кереметін қарапайымдап түсіндірген От және атом атты кітабы да ұлтымыздың оқырманы қолынан түсірмей, сүйіп оқитын шығармаларына айналды.
Медеу Сәрсекенің өндіріс тақырыбындағы романдары жазушылық шеберліктің және бір баспалдағына көтерілгендігін, әдеби өскендігін айғақтайды. Жарылыс - бұл бағыттағы күрделі шығарма. Жарылыс романының дүниеге келуінде, біздіңше, түткілді гәп бар. Оның сырын автордың өзі бертінде жария еткен бір сұхбатында бүкпесіз ашыпты. Бақсақ, Сәтбаев ғұмырнамасы Алматыда жолсыз тежеуге ұшырап, келеңсіз өмірмен тоқтап қалғанда, соған өзінің, қауымның наразылығын бейнелеу мақсатымен әміршіл қасаң жүйеге рухани қарсылық шарасы ретінде жазылған. Ақиқат үшін күресуші инженер Таңат Таубаев бейнесі арқылы өндірістік жарылыс ақыр аяғында әлгі бейненің рухани жарылуына айналады. Авторды астыртын ойын кітап редакторы да, романның қолжазбасын оқыған әдеби рецензенттер мен қатаң цензорлар да, әрине, тарқата білген. Шығарманы жариялауда күдік туып, ақырында Кеңес өндірісінде мұндай залалды жарылыс болса да, бадырайтып көрсетуге болмайды... деген желеу үстем шығып, баспа басшылары романның шатақ атын өзгертіп, Жаңғырық деген елеусіз атауға ауыстырады[9,48б].
Жарылыс романы - кеңестік дәуірдегі өндірістің тыныс-тіршілігін білгірлікпен суреттеген кең ауқымды шығарма. Академик С.Қирабаевтың пікіріне жол берсек: М.Сәрсекеевтің Жаңғырық романы өндіріс тақырыбына арналған. Ондағы тартыс өндірістік қарым-қатынастардан туады. Бірақ оның негізінде адамдық, адалдық үшін күрес бар. ... Роман өндіріс адамдарының өмірін бүгінгі ғылыми-техникалық прогресс заманының шындығымен байланыстырып, үлкен прозаның байсалды реалистік үлгісінде суреттейді. Айтса айтқандай, роман - отандық индустрияның, әсіресе қазақтың техникалық қауымының шарықтап өсуін айқын көрсететін айнасы іспетті шығарма. Сондықтан да сарабдал ой иесі, мадақ сөзге сараң суреткер Ғабит Мүсірепов оны осы сарындас шығармалардан даралап атаған, одақтық басылымда жариялануына тұсауын кесуден тартынбаған. Көптетеген жазушылар өндіріс тақырыбына құмарта барып, соған тек қарымы жетпей, шолу, саяхат түрінде ғана бойласа, инженер Медеу өндірістің ыстығы мен суығын басынан кешіп, қыр-сырын да білікті инженер көзімен меңгерген жазушы ретінде бағымдайды. Бұл оның өзге жазармандардан артықшылығы.
Жазушының Жарылысқа ілесе жазған екінші романы- Көмбе. Біздіңше, қаламгердің Сәтбаевы, оған ілесе жазылған Жарылыс пен Көмбе романдарын бір-бірінен бөле қарауға болмайды, яки- тақырып ұқсастығымен өзара қабысатын, бірін-бірі толықтыра түсетін кең тынысты туындылар. Медеу кейіпкерлерінің өсу жолы- қазақ даласындағы өнеркәсіптің өсу жолы. Жазушы соларды іздеп тауып, жеріне жеткізе ұлықтап, отандық индустрияның шаңырағын көтеруші, басты қайраткері етіп даралап, солармен бірге тізе қоса еңбек еткен жұмысшы, инженер, ғалымдардың да жиынтық бейнелерін тұлғалап, ортақ ізденістері туыстырған өнегелі өмірлерін көркем әдебиеттің зерттеу объектісіне айналдыра білді. Бұл шығармалардан, ең алдымен, біз тұлғалы бейнеден гөрі, өркениеті шарықтап өскен елдің білімдарлық ділін танимыз.
Көмбенің оқиға желісі шытырман қақтығыстарға толы. Күйбең тірлік тартысы емес, мүдделер қақтығысына құрылған. Тартыстың бір басында академик Снурников бастаған білікті ғылым иелері, екінші шенінде жаңа білгір Табаров, ал Қазыбек, Науқанбек, Бақбай тектес еңбек адамдары үшінші лекте және олар біз сөйтеміз деп, кеуде соғып көзге түспейді. Үкілі төбе астындағы көмбенің ашылмауы да жеке бастың олқылығы иә білім таяздығы емес, өзара кереғар пікірлер қайшылығынан. Шынтуайтын айтсақ, көмбенің ашылуы уақыт еншісінде. Академик Снурников болжағандай, уақыты жеткенде, ол да жасырынуды қойып, ділгірлік қажетін өтеу үшін жарқ етеді-міс.... Ақыры, не керек, ғылыми көзқарастар мен идеялар тартысы бас қаһарманды роман басында оқиға шебінен ығыстырса, сол шытырман шешілер кезеңде, барлау алаңына қайыра әкелді. Әрине, құпия көмбені мәскеулік Табаров емес, өзін барлау ісінің марғасқасы санайтын Құдайбергенов те емес, қарапайым геолог Қазтуғанов ашады.
Түйіндей айтқанда, Медеу Сәрсеке тоқсаныншы жылдардың орта шенінде жариялаған Көмбе романы арқылы ұлт әдебиетінде дәстүр болып қалыптасқан, ауыл адамдарының қарапайым тірлігін суреттеумен халыққа танылған, шет жұрттарға да әйгі болған роман, хикаяттар легіне тың жаңалық, жаңа соқпақ салып, өндіріс тірлігін көрсеткен туынды.
Қаламгердің проза саласында қол жеткізген табыстары драматургия жанрында да жалғасын тапты. Оның Шығыс хикаясы драмасы осындай талаптан, яки әлеуметтік сұраныстан туған. Жарылыс романы жария болып, Одақ көлемінде таныла бастағанда, ширыққан қақтығыстың драмалық нұсқасын жасапты. Пьесаның сол нұсқасы Алматыдағы Лермонтов театрында қойылып, көрерменнің сүйіспеншілігіне ие болды
Заңды неке күлдіргі комедиясында небәрі төрт-ақ кейіпкер бар. Жұрт назарына ұсынған қарапайым - отбасының бірлігі, ерлі-зайыпты, некелі жандардың етене тірлігі. Семей көрермені бұл қойылымды қызыға көрді. Театр басқа облыстарға гастрольге барғанда, осы туындыға сұраныс ерекше жиі болған. Медеу Сәрсекенің Заңды неке атты комедиялық пьесасы театр сахнасында тұсауын алғаш рет 1988 жылы кесіп, көрермендер көзайымына айналды. 1993 жылы 27 қаңтарда 500-ші қойылымын салтанатты түрде жұртшылыққа ұсынып, жазушы драмасының өміршеңдігін мәлімдеді. Театрлар тарихында бұл - рекордтық көрсеткіш. Сірә, сол себептен де республика газеттері осы комедия туралы кезінде Нашар спектакль 500 мәрте көрсетілмейді деген тақырыппен жарыса жазғаны да өмірде болған жайт. Шынында да, театр ойыны - оқылмаса да сөреде жылдар бойы тұра беретін кітап емес, қызықты болмаса, көрерменді қолынан жетелеп театрға апара алмайсың.
Драматургия жанры, тегінде, қаламгер қауымы үшін - өзгеше мектеп, оқиғаны ширақ желіге құрып, сөз нөпірін шақтап қолдануға үйретеді. Медеу Сәрсекенің, өзінің мойындауынша, пьеса жазумен шұғылдануы сондықтан
Драматургияның қатпарлы сырларын жан-жақты меңгерген жазушы бұдан бес жыл бұрын Тендерге түскен келіншек пьесасын ұсынды. Алаш айнасы газетіне (2011, 28 маусым) берген сұхбатында ол драмаға түрткі болған жайтты айқара ашып: Тегінде мен пьеса жазуды кәсіп еткен қаламгер емеспін. Әлдебір оқиға ішіме сыймай, ұйқым бұзылған кезде ғана соны драмаға айналдырамын. Бірде өзім тұратын үйдің ауласында демалып отырғанымда қоқыс жәшігінен шөлмек жинап жүрген мосқал жастағы ер адамды қасыма шақырып, әңгімеге тарттым. Ол маған осы тірлікке қалайша душар болғанын егіле сөз етті. Қысқасы, сол күнгі әңгіме қалам тербеуге дәнекер болды... - деген.
Жазушы жанын күйзелтіп, жүрегін қан жылатқан сол оқиғадан қазіргі заманның көлеңке жағын көрген, бұрынғы құндылықтардың азғындап, төрткүл дүниенің ар-ұят шебінен қашықтап, доллар додасына түскенін сахнада айшықтауға жедел кіріскен. Ұлтымыздың асыл қасиеттерін сақтауға қазірде сан алуан кедергі бар, иә, шырмауықша шырмаған нарық қыспағына төзу үшін әрбір қадамымызға сақтықпен қарауға мәжбүрміз. Біздіңше, Тендерге түскен келіншек драмасының ерекше сұранысқа ие болған себебі де көтерген мәселенің өткірлігінде.
Қилы жанрлар табиғатына үңіліп, сөз кестелеудің азапты тұңғиығына бойлаған сайын қаламгер атаулы өзіне лайық тақырып іздеп, сара жолын белгілеуге ұмтыла бермек. Медеу Сәрсекенің де сол бағытта ізденіс жасап жүріп, қазақтың ұлы ғалымы Қаныш Сәтбаевтың ғұмырнамасын өрнектеуге бет бұрғанын біз жоғарыда ішінара айттық. Саралап қарасақ, бұл тақыраптағы алғашқы барлауы, жолжазба очеркі Жезқазған осылай туғанды ол 1959 жылы жариялапты. Бұл қарсаңда ол жиырма үш жаста, әдеби шығармашылыққа талпынып жүрген шағы. Осы тақырыпқа бойлап енуге ұсынысты Ә.Марғұланнан естіген. 1980 жылы Мәскеудің Молодая гвардия баспасының әлемге әйгілі Жайсаң адамдардың өмірі сериясында (ЖЗЛ атанған) тұңғыш шыққан айтулы ғұмырнамасының халықаралық жәрмеңкеде 5 мың данасы таратылыпты. Қазақтың Қанышын әлемге танымал еткен інісінің шығармашылығына тәнті болған Халық жазушысы Ә.Нұршайықовтың сөзімен айтсақ: Алыпты алып қана арқалай алады, Абайдай данышпанды Әуезов әлемге танытты. Сәтбаевтың ұлы тұлғасын М.Сәрсеке ұлықтады, ЮНЕСКО жариялаған дерекке қарағанда, оның Сәтбаевы әлемнің 112 еліне тарапты! Бұл - заңғар ғалымның есімін туған жұртында айтқызбай жүрген кешегі кереғар заманда Медеудің ерлігімен жүзеге асқан іс.
Сөйтіп, Сәтбаев ғұмыры М.Сәрсекенің шығармашылық өмірбаянының алтын діңгегіне айналды. Жазушының техникалық білімі, өндіріс тынысымен жете таныстығы мен әдеби қарымының қабысуы, одан да гөрі көп жылдық сан салалы ізденіске жалықпай берілуі көп жұрт кезінде күптене қараған келелі істің аяқталуына мұрындық болды. Қолдан жасалған тосқауылды талқандаған ғұмырнама романның адуын екпіні төрткүл дүниеге тарады. Туу баста Сәтбаев, одан соң Қазақтың Қанышы, бертінде Сәтбаев планетасы, бірқанша өзгертілген бір нұсқасы Қаныш елі атанған, он төрт басылымнан тұратын ғұмырнама кітаптардың бәрінің де түп негізі бір - ұлы ғалымның өмір жолын ұлықтау, тек заман өзгеріп, кеңестік идеология өмірден көшіп, қатаң цензура мен әріпшіл редакторлар әмірі жойылғанда, бұрын жаза алмаған, айтуға да тиым салынған тараулар мен қомақты беттер қосылып, қайыра шыққан сайын, ғалым өмірінің шежіресі молайып, жаңарып та отырған[10,33б].
Кітап тағдыры да адамдар ғұмырындай сипатқа ие. Өзіндік тарихы, тағдыр-талайы болады. Кей кітаптар бір оқығаннан кейін іле-шала ұмыт болады, өмірде бір мәрте кездесіп, қайыра ұшыраспаған бейтаныс іспетті. Осы жөнмен топшылағанда, Сәрсекенің Сәтбаевының ғұмыры ұзаққа кетеріне біз ерекше сенімдіміз. Әркімнің сырласындай, ақылшысындай боп үйінде сақталар қастерлі кітапқа айналары анық. Бұл болса жазушы бақытты!
Өз мәнерін тапқан жазушы Қаныш ғұмырнамасын тамамдаудан соң, Сәтбаевтың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.