Керей атауына қатысты тұрақты тіркестердің тарихи-лингвомәдени ерекшелігі
Қазақ инновациялық гуманитарлық – заң университеті
Гуманитарлық факультет
Филология кафедрасы
ӘОЖ
Сыздықова Гүлнәр Жұмабекқызы
Тақырыбы: Керей атауына қатысты тұрақты тіркестердің тарихи-лингвомәдени
ерекшелігі
6М020500 Филология
Филология мамандығы бойынша гуманитарлық ғылым магистрі дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертация жұмысы
Ғылыми жетекші: ф.ғ.д. Ш.Б.Сейітова
Кафедра меңгерушісі: Төлебаева
Қ.Т.
Семей қаласы, 2017 жыл
Диссертация жұмысы
Тақырыбы: Керей атауына қатысты тұрақты тіркестердің тарихи-лингвомәдени
ерекшелігі
Мамандығы: филология
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУЛЕРДЕГІ ОРТА ЖҮЗ КЕРЕЙ
ТАЙПАСЫНЫҢ ЭТНИКАЛЫҚ ТАРИХЫ МЕН ШЕЖІРЕСІ
1.1 Орта жүз тарихына қысқаша
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Орта жүз ру-тайналарының орналасуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
1.3 ХVІІІ және ХІХ ғасырлардағы керей тайпаларының
орналасуы ... ... ... ... ...24
1.4 Керейлердің ХІХ және ХХ ғасыр басындағы орналасуы
... ... ... ... ... ... ... .25
2 КЕРЕЙ АТАУЫНЫҢ ТАРИХИ-ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
2.1 Керей атауының тарихи сипаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .32
2.2 Керей этнонимінің тарихи-лингвистикалық сипаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.3 Керей атауының этимологиялық ерекшелігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
2.4 Шығыс Қазақстан аймағындағы ру-тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты
тіркестердің таксондық жіктелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
2.5 Керей тайпасына қатысты қалыптасқан тұрақты тіркестер
... ... ... ... ... ... ..64
2.6 Шығыс Қазақстан аймағындағы кәсіпке қатысты ру-тайпа атауларынан
қалыптасқан тұрақты тіркестердің этнолингвистикалық сипаттамасы
... ... ... ..69
2.7 Шығыс Қазақстан аймағындағы этнонимдердің этномәдени
уәжділігі ... ... 74
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .81
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 82
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда ұлт мәдениетін жаңғыртып, тануда, әсіресе бұрынғы
кеңестік жүйеде өмір сүрген сан ұлттар тарихын зерделеу, тарих қойнауынан
тіл арқылы жеткен мәдениеттің мәйегін таразылау, салмақтысын, сапалысын сол
ұлттың рухани арқауы ету өзекті мәселелердің бірі болып отырғаны сөзсіз. Ел
егемендігінің оң өзгерістері қазақ қоғамында тың серпін туғызып, елдің
рухани жадынан ұмыт бола жаздаған ата мұраға – төл тарихымыз бен
мәдениетіміздің, әдебиетіміз бен өнеріміздің асыл қазыналарына қайта
үңілуге мол мүмкіндіктер алып берді. Халқымыздың елдігін, ұлан-байтақ
жеріміздің тұтастығын сипаттайтын аталы да кестелі сөздердің ұлт болмысына
сай сыр-сипаты ашыла бастады.
Халқымыздың ежелден дәріптеп, қастерлеп келе жатқан, ұрпақтан-ұрпаққа
мұра болып отырған қазақ ескіліктерін құрайтын рухани құндылықтардың бірі –
ата-баба шежіресі, аңыз-әпсаналардан аршып алынған мағыналық бірліктер, ел
ішіндегі көзі қарақты, көкірегі ояу саналы адамдардың аузынан,
мұражайлардан, бұқаралық ақпарат құралдарынан алынған, жинастырылған тілдік
материал жаңа сапада, ұлт пен мәдениет сабақтастығында зерттеу нысанына
айнала бастады.
Осымен байланысты ХХI ғасыр тіл білімінде тілді тек қарым-қатынас
құралы емес, сонымен қатар ұлттың мәдени ақпараты жинақталған код ретінде
қарастыратын бағыт қалыптасып, тіл білімі ғылымының дамуы антропоөзектік
бағытта жүргізілген зерттеулермен толығуда. Бұл тектес зерттеулерге дәйек
болатын кез келген халықтың ерекшелігі, менталитеті тілінен көрініс тауып,
оның барлық деңгейлерінен байқалатыны мәлім. Осы тұрғыдан мазмұны ұлттық,
тұлғасы сан алуан тұрақты тіркестердің күрделі табиғатын толық біліп, жете
түсіну, оның толып жатқан сан-салалы мәселесін әлі де жан-жақты зерттей
түсудің мәні ерекше.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Шығыс Қазақстан аймағын қоныстанған
тайпалардың бірі- керей тайпасы деп саналса, керей тайпасына қатысты тарихи
деректер, олардың орналасуы, рулық құрамы, этимологиялық ерекшелігі, тарихи-
лингвистикалық сипаты, жіктелуі жайлы қарастырылуы жұмыстың өзектілігін
көрсетеді. Бұл аймақта көптеген тұрақты тіркестер тарихи оқиғалар мен
белгілі бір жағдаяттарға қатысты кісі есіміне байланысты жасалып, уақыт өте
келе тұрақты тіркес дәрежесіне көтерілген. Ру-тайпа, оның құрамы, еліне
байланысты айтылған қанатты сөздер, мақал-мәтелдер, тұрақты теңеулер,
бойына ақпараттық мән жинаған тұрақты тіркестер– бүгінгі күнге дейін ел
аузында сақталған.
жүздегі алты
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты – Орта
арыс елдің бірі – керей, яғни Шығыс Қазақстан аймағында қоныстанған осы ру-
тайпаға қатысты қалыптасқан атаулар мен тұрақты тіркестердің тарихи-тілдік
табиғатын, уәждену ерекшелігін қарастыру. Ру-тайпа атауларынан, тарихи
тұлға есімдерінен қалыптасқан тұрақты тіркестерді таксондық тұрғыдан
жіктеу, тарихи-лингвистикалық сипатын анықтау. Осы мақсаттарды шешу үшін
мынадай міндеттер қойылды:
- Шығыс Қазақстан аймағындағы этнонимдердің тарихи сипатына шолу жасау;
- Керей тайпасына қатысты тарихи мәліметтерге тоқтала отырып, негізгі
ерекшеліктерін қарастыру;
- Керей тайпасының ХIII-ХIХ ғғ. орналасу ерекшелігін қарастыру;
- Керей атауына қатысты тарихи-лингвистикалық сипатын қарастыру;
- Керей атауының этимологиялық ерекшелігін қарастыру;
- Керей атауына қатысты қалыптасқан тұрақты тіркестердің таксономиялық
жігін анықтау;
Зерттеу жұмысының нысаны. Орта жүз руларының бірі – керей атауының
шығуы туралы әртүрлі пікірлер бар. Бірнешеуі қатар жарыса қолданылып жүрген
балама атауы бар ру-тайпа, ұлыс пен халықтарды жиі кездестіруге болады.
Әртүрлі еңбектердегі керей атауларының берілу сипатын топтастырғанда он
шақты аталым екендігі көрінді.
Зерттеу пәні. Қазіргі қазақ тілі
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Керей атауына қатысты мәліметтерді тарихи,
тарихи-лингвистикалық тұрғыдан қарастыру, атау сөздердің, ру атауларынан
қалыптасқан тұрақты тіркестердің мазмұны, құрылымы, жүйесі, негізі – осыған
дейін қазақ ономастикасы мен диалектологиясында да арнайы зерттеу нысанына
айналмаған, тың тақырып. Сондықтан керей атауы, оған қатысты қалыптасқан
тұрақты тіркестер алғаш рет зерттеу нысанына айналып отыр деп нық айта
аламыз. Аталмыш атауларға, тұрақты тіркестердің мазмұн межесіне тірек,
негіз – ұлттың өміріндегі әртүрлі құбылыстар, күнделікті тұрмыс-тіршілік
әрекеті нәтижесінде туындайтын сан алуан жағдаяттар. Тұрақты тіркестерде
рудың, оның бір тармағының, табының сипатын ашатын, табиғатын тап басып
танытатын, тапжылтпас ақиқат, ақпараттық мән болатындығы дау тудырмаса
керек.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық маңызы. Жұмыстың баса
айтылуға тиісті деген теориялық маңызына, алдымен, мынаны айтар едік: қазақ
халқының ұлттық дүниетанымы, менталитеті, мәдениеті, білім қоры, табиғаты,
болмысы туралы бұрынғы Кеңес дәуірі заманында қырқылып қалған мәліметтер
мен деректердің орнын толтыру: ұлттық мәні бар, мазмұны бар деректерді
сүзгіден алып шығып, ұлт болмысын танытатын ақпарат көзі ретінде зерделеу.
Ру, жүз, тайпа, шежіре, арғын, найман т.б. ұғымдар мен
атауларға, этноқұрылымдық жүйе мен төл мәдениетіне сәйкес ұлт тарихы, ұлт
құндылығы деп қарастырылды. Осы жұмыстың кейбір теориялық мәселелері мен
талдамалары қазақ лексикологиясы, диалектологиясының теориялық жақтан
толықтырылуына белгілі дәрежеде өз үлесін қосады деп ойлаймыз. Зерттеу
барысын және ұстанымдары мен нәтижелерін қазақ лексикологиясы, этнологиясы,
этимологиясына қатысты кейбір мәселелерді зерттеуде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңызы. Жұмыс нәтижесі болашақта
этнолингвистикалық сөздік жасау ісіне материал бола алады.
Зерттеу барысында қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
– қазақ халқының шежіреге қатысты этнолингвистикалық ерекшеліктері
айқындалады;
– шежірелерді түрік көшпелі жұртының тарихты баяндау принципіне
айналған құбылыс ретінде қарастыру;
– әр ауданға қатысты жинақталған материал негізінде облыстық,
республикалық, халықаралық семинар, дөңгелек үстел, конференция
жұмыстарына қатысып, мақала әзірленеді және баспасөз беттерінде мақала
жарияланады.
Зерттеудің әдістері мен тәсілдері. Керей атауына қатысты уәжділік
үрдісі мен лексика-грамматикалық модельдерін айқындауда аналитикалық-
синтетикалық, кейбір мағыналық бірліктердің екінші деңгейлік мағынасын
қарастыруда тарихи-салыстырмалы тәсіл қолданылды. Зерттеу барысында
диахрондық-синхрондық сипаттау, салғастыру, жүйелеу, топтау,
семасиологиялық, этнолингвистикалық талдау әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Магистрлік диссертация кіріспе, екі тарау,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУЛЕРДЕГІ ОРТА ЖҮЗ КЕРЕЙ
ТАЙПАСЫНЫҢ ЭТНИКАЛЫҚ ТАРИХЫ МЕН ШЕЖІРЕСІ
1. Орта жүз тарихына қысқаша сипаттама
Ата–текке қатысты қария сөздерде Орта жүз елдері үш Арыстың ортаншысы
Жанарыстан (біраз шежірелер оны тек Бекарыс деп таниды) тарайды. Және көп
нұсқада мұсылманшылық негізімізге бейімделіп реттестірілген жіктелістің
әсер–ықпалы айрықша байқалып жатады. Ол ыңғай бойынша ел аралаған алты қожа
қөптен бала көрмей зарығып жүрген Жанарыстың үйіне келіп қонады. Кетерінде
үй иелерінің қонақжай пейілдеріне риза болған қожалар осы шаңыраққа
перзент тілеп бата береді. Сонан кейін көп ұзамай Жанарыс отауында бірінен
соң бірі алты ұл дүниеге келеді. Оларға сол аяғы құтты қожалардың құрметіне
орай Қарақожа, Аққожа, Ақтанқожа, Дарақожа, Есімқожа, Қасымқожа деп ат
қояды. Қарақожадан — Арғын, Аққожадан — Найман, Қоңырат, Ақтанқожадан —
Қыпшақ, Даракожадан — Тарақты, Есімқожадан — Қерей, Қасымқожадан –Уақ
туыпты делінеді. Енді бір нұсқаларда қүллі Орта жүз бір Қарақожадан
таралады. Ол бойынша Қарақожаның бәйбішесінен Нұржан деген қыз, екінші
әйелінен Арғын, Найман, Қыпшақ, Қоңырат, үшінші әйелінен Керей, Уақ туады.
Тарақты шежірелерінің сипаттауы бойынша, Нұржан қыздың ұзатылып барған
адамы жаугершілікте қайтыс болады да, ол үйіне қайтып келіп отырғанда,
Қарақожаның көптен бала көтермей кеткен бәйбішесі босанып, Тарақты туады.
(Бір шіжереде ол Жолдыбай деп аталып, Тарақты оның баласы Нияздың қосымша
аты еді деп те түсіндіріледі). Қарақожа қартайып дүниеден өткесін, оның
шаңырағына ие болар сүт кенжесі Тарақты ең үлкең ағасы —Арғынның қолында
тәрбиеленеді. Қария сөздерде Тарақтының есейе келе бүкіл Орта жүзге ноқта
ағасы атануының бір қисыны да осыдан — оның әрі кенже, әрі бәйбіше баласы
болуынан деп түсіндіріледі. Сондай–ақ көп шежірелерде ол арғыннан бөлінген
бір тап және, соның ноқта ағасы деп те тұжырымдалады.
Тағы бір шежірелер бойынша Жанарыстан Сармантай туады. Оның
бәйбішесінен — Ақсұпы, Қарақожа, тоқалынан — Тумабай (Қоянбай), Жарғақ,
Ақсұпыдан —Қоңырат, Найман, Қарақожадан — Арғын, Қыпшақ туады. Тумабайдан
(Қоянбайдан) — Қерей, Жарғақтан — Уақ тарайды. Осы тектес тағы бір нұскаға
сүйенсек, Жанарыстан (Бекарыс) — Сармантай, Шомак, Шомақтан — Ақтанқожа,
Қасымқожа, Қарақожадан—Арғын, Тарақты, Жүсіпқожадан — Найман, Нағанай (одан
— Нақат, одан — Орынбай, одан — Моларбай (Қоңырат), Ақтанқожадан — Қыпшақ,
Қасымқожадан — Керей, Уақ...
Шежірелер сарынындағы осы іспеттес әрқилы нұсқаларға назар аударған
кезде, ондағы қожаларға қатысты сөздердің еш ақиқатқа үйлеспейтіндігі
өз–өзінен түсінікті. Себебі тарих ғылымы бұл халықтардың Ұлы Далаға ісләм
діні келместен талай заман бұрын ат дүбірлетіп, байрақ желбіреткен
қабырғалы ел болғанын алға тартады. Дегенмен шежірелеріміздің көбіне тән
бір ерекшелік — мен мұны бір кезде әлдебір ақсақалдан естіген едім (не
жазып алған едім), ол кісі арабша хат таныған, үлкен молда еді деген
сыңайдағы уәжге құлай беріліп, сол қолындағы нұсқаға имандай сенетіндігі.
Көне деректерге сүйенсек, не кей шежіредегі дәйектерге назар аударсақ,
мәселенің мәнісі былай болғаны дұрыс сияқты деген әңгімеге де көп құлақ
қойыла бермейді мұндайда. Жауап біркелкі. Жоқ, ол қате, менікі дұрыс...
Әйтсе де әр тайпалар мен рулардың бастапқы шығу тегіне қатысты
тарқатуларда біріне–бірі қайшы шығып жататын шежірелеріміз кейіннен
тармақталатын рулар мен аталарға келгенде, кәдімгідей үндестік танытады.
Оларды салыстыра қарап отырғанда, кімнің кімнен тарайтындығына қатысты
деректерді біршама реттестіріп алуға әбден болады. Осы орайда бабаға,
түп–текке қарай ата тергеу үстінде, бір жағынан ақиқатқа үйлесуі әбден
мүмкін делінетін пікір де өз–өзінен көлденеңдер еді. Ол—бүгінде қазақ
атанып отырған жұрттардың (олар ұзын–сонар тарих көшінде қаншама қым–қиғаш
араласуларға түспеді десеңізші) заманалар тұңғиығына кеткен сонау көне
дәуірлерде бір кіндіктен өсіп–өнуі де ғажап емес деген иланым. Шынында да
қай шежіреге көңіл салмайық, онда таратылған ата–тек тізбегін жоғары қарай
қуаласаңыз, түптің түбінде әйтеуір бір жеке адамға, алып бәйтеректің
діңгегі боп тұрған дербес тұлғаға келіп тіреліп жатады. Осындайда өз–өзінен
ойға ежелден келе жатқан — барша адамзат Адам ата мен Хауа анадан таралады
дейтін аңыздың да оралатыны бар. Кім білсін, адам қиялы дүниеге әкелген осы
аңызда да ақиқаттың бір ұшығы жатпасын?!
Өз дәуірінің ғажайып шежірешілері Фазылалла Рәшид–әд–дин (1247–1318
ж.ж.), Қадырғали би Қосыі ұлы Жалаири (1530–1605 ж.ж.), Әбілғазы ханн
(1603– 1664 ж.ж.) дәйектеулері де осы ыңғайдан өрбілетіні бар. Олар Амур
өзенінен Ақ (Жерорта) теңізге дейінгі алып кеңістікті жайлаған бүкіл
түрк–монғол тектес елдердің баршасы Түрк атты бір адамның, одан бері
келсе Оғыз хан әулетінің үрім–бұтағы деп тізбектейді.
Қазақ шежірелерінің көбіне тән бір ерекшелік – оларда халық басынан
өткен ұзақ тарих тым келтелені ұсынылып жатады. Өз ата тегін тізбектей
алатын кай қазақтан жөн сұрамаңыз, дені саусақтарын бүгіп отырып–ақ, бері
келсе — он екі, ары кетсе — он жеті, он сегіз атадан–ақ Қыпшақ пен
Найманның, немесе Жал– айыр мен Адайдың... нақ өзіне шығып жатады. Егер
тарихтың ұзына бойғы көшін байыптауда негізге алынып, әр адамның ғұмырын
отыз жылға шақтайтын қа– рапайым есепке сүйенсек, ол діңгектеріміздің өмір
сүрген уақыты тым ары кеткенде ХІІ–ХІІІ ғасырға әзер ілінер еді.
Демек, қазақ шежіресіндегі бір замандарда жеке–жеке ел болған Керей,
Қоңырат, Қаңлы... сынды көп жұрттардың атауларынан тікелей кейін келетін
ұрпақтарды көбіне–көп баяғыда өткен бабалар атының үзіліп барып қайта
жалғасқан, ататек тізбесі деп қабылдаған мақұл. Әрі одан бергі ұрпақтарда
да талай–талай келтеленіп қалған тұстардың бар екендігі даусыз. Сондай–ақ
бір аталарға жалқы–жалқы боп қана ілесу, не мүлде үзіліп қалу, ары кеткенде
арифметикалық өрістеулер ғана тән болса, бір аталар еселенген геометриялық
өрістеулерді бастан өткерді. Қаншама қырғын жойқын зұлматтар да килікті.
Алайда түп–тегі бір кіндіктен таралады делінетін қазақ елі мың өліп, мың
тіріліп жүріп, бүгінде 10 миллионнан асып отыр.
Халқымыздың ұлықты шежіресін жазу орта ғасырда өмір сүрген Қадырғали
Жалайырдың еңбегінен бастау алары күмәнсіз. Ал Шоқан Уалиханов пен Шәкәрім
Құдайбердиев, Мұхамеджан Тынышбаев, Сәрсен Аманжолов еңбектерінен кейінгі
жерде халқымыздың шежіресін шын мәнінде ғылыми зерттеу нысанасы дәрежесіне
көтеріп, сол жылда ғұмырын арнаған ғалымдардың бүгінгі таңда көптеген
шоғыры бар.
Көптеген ғалымдардың Орта жүзге қатысты зерттеулерінде жүздердің
бастапқы шығу төркініне, қазақ ұлтын құрап отырған үлкен тайпалар мен
рулардың гинезисіне, этникалық құрамы мен олардың өзара бірігу процесіне
кеңінен тоқталады. Мұндай мағлұматтарды аңыз – әңгімелер арқылы зерделеп,
таңба – ұрандар арқылы дәлелдеп береді.
Шежіреде рулық кестелер жеке - -жеке алынып, үлкен және кіші аталар
бойынша таратылған. Әрине, бұл шежірелік кестелерді толық әрі дәл деп
ұғынуға болмайды. Оны авторлар белгілі бір үлгі – нұсқа, кестелер келешекке
толығып, түсіп ұалған, ұмыт болған ұрпақтармен жалғасып отыруы тиіс деген
пікірлерде болғандығын көреміз.
Еліміз дербестікке қол жеткізгелі жерімізге көз алартушылар пайда
болған тұста қазақ жерінің ежелден нықты ру – тайпаларының байырғы мекні
екені бұл да бұлтартпас айғақ деп түсінгеніміз, тарихи танымымыздың
жаңғыруына себепті салдар деп құққанымыз абзал.
Біз жұмысымызды зерделеу барысында көптеген зерттеушілердің Орта
жүздің ру – тайпаларына қатысты монографияларын салыстыра отырып,
ғалымдардың пікіріне, жасаған түйіндеріне баса көңіл аударамыз. Қарастырып
отырған проблемамыздың ауқымдылығына байланысты, біз Орта жүздің ірі
тайпаларының бірі керейлерге тоқталамыз.
Керейлер ерте заманнан келе жатқан түркі тілдес тайпалардың бірі.
Әйгілі Шығыс зерттеушісі ғалым Г.Е. Грумм – Гржимайло: керейлер ІХ ғасырдан
бастап тарихқа әйгілі болған десе, [1.100–б.] Н.А. Аристов; керейлердің жан
саны Х ғасырда 900 мың адамға жеткен дейді. [2] Г.Н. Потанин керейді сары
үйсіннің ұрпағына апарады. [3]
М.С. Мұқанов зерттеулерінде нақты ғылыми деректерді келтіре отырып,
көне Керей мемлекетінің негізін салушы Керей батырдың бір кездері
Моңғолияның Солт – Бат бөлігінде басшылық етті. Бірақ ХІІ ғасырда Шыңғыс
ханның сансыз көп әскерінің соққысына жығылғын деп тұжырымдайды. Ғалым
керейлердің шежірелік нұсқасының тамыры Х ғасырда, мүмкін өте ерте кезеңге
кетеін шығыр деген екі ұшты пікір келтіреді. [4] М.С. Мұқанов жоғарыда
келтірілген ғалымдардың ғылыми түйіндеріндей, нақты керейлердің шығу
кезеңін көрсетпейді.
Сонымен қатар керей халының шығу тегі жөнінде ғалымдардың ортақ пікірі
жоқ. Мәселен, В.В. Бартольд, В.Я. Владимирцев, Н.А. Аристов, Н.Н. Поппе,
С.В. Киселев керейлерді моңғолдар деп келтіреді. [5, 106-бб.] Ал бұған
қарсы ғалымдардың зерттеулерінде керейлерді түріктер деп дәлелдейді. Оған
Рашид – ад – дин мен Әбілғазы Баһадүр – ханды қолдайтын С.А. Козин, С.
Аманжолов, Ә.Х.Марңұлан, И. Қабышұлын жатқызамыз. [6]
М.С. Мұқанов өз зерттеулерінде жоғарыда аталған ғалымдардың
"керейлерді моңғолдардың шығаруының басты себебін, олардың көршілес
мекендеуін негізге алғандығынан", - деп түсіндіреді. Сонымен қарай, оның
бұл пікрге қарсы өзіндік нақты дәлелі мен тұжырым айтады. Ғалымның
пікірінше: "Егер жүздеген жылдар бойы тайпада түркілендіру процесі
жүргізілсе, әрине, оның мәдениетінде, тұрмысында, тілінде және т.б. көзге
түсерліктей элемент қалмас еді". Ғалым бұл пікірін дәлелдеу үшін тарихи
әдебиеттегі көшпенділердің екі түрлі баспанасын басшылыққа алады. Бұл
қалмақ және қазақ киіз үйі. Моңғол халқында қалмақ киіз үйі болғандығы
белгілі, ал қазақ жерінеде тіршілік еткен керейлерде көп жағдайда казақ
киіз үйі кездесетіндігін М. Мұқанов басты назарға алады. Жоғарыда
келтіргенге сүйене отырып, ғалым, "ХІІІ ғасыр басында Шыңғыс ханның көп
әскерінің соққысынан Солт. Қазақстаннан қашқан керейлер Моңғол тайпасынан
болса және содан кейін жүздеген жылдар бойы "түркілендірілсе", бұл жағдайда
олар тілінде, мәдениеті мен тұрмысында моңғолдың элементін сақтап қалған
болар еді," – деп өз ойын тұжырымдай түседі. Бірақ түп негізі түріктерден
шыққан керейлердің тілі, материалдық және рухани мәдениеті, қазақ халқы
мәдениетінің құрамдас бөлігі болып тұрды деп, ғылыми түйін жасайды. [7]
Біз мұндай пікірді С. Аманжоловтың да зерттеулерінен көре аламыз.
Ғалым шежірелік нұсқаға және ғалымдар келтірген аңыздарға сүйене отырып,
керейлердің түркі тайпасы екендігіне еш күмән жоқ деген өзіндік пікірін
келтіреді. Мәселен, Моңғолия тарихын жазған Санак Сесенның, Моңғол
халықтарын үш топқа, яғни моңғолдарды "еке - моңғолдар" деп, татарларды "су
- моңғолдар", ал керейлерді керей деп атағанын келтіреді. Бұдан, С.
Аманжолов керейлер ешқашан моңғол болмаған және моңғол деп аталынбаған деп
өзіндік тұжырымын жасайды. [8]
Академик Ә.Х. Марғұлан керейлер мен үңгіттердің моңғол дәуіріне дейін
мәдениеті жоғары болғаны, көне түрік жазуларын пайдаланғандығы жөнінде;
"Алтай, Жоңғар даласында, Енесейде Орхон жазуы бар құлып тастап жиі
кездеседі. Олардың көбін жазған керей мен үңгіттер. Моңғол дәуіріне дейін
бұлар және наймандар тегіс несториян дінін қабыл еткен елдер. Бұл әсіресе
олардың крест таңбасында ашық көрінеді. Бұл таңба қазақ керейлерде осы
күнге дейін сақталған. Мұндай крест таңбасы бар құлпы тастар Енесай
даласында көп...". [9] Осы туралы өзге де зерттеулерде кездеседі. [10]
Ж.О. Артықбаев зерттеуінде деректерге сүйене отырып: "орта жүздегі Уақ
– Керей сияқты рулар Тәуке ханның кезінде Кіші жүздегі Жеріру сияқты
беріккен. Орта жүдің басқаруына қарағанда әлсіз болғаны мен, барлығынан да
байлығы асқан" деп келтіреді. [11]
1190 – 1206 ж.ж. аралығындағы Моңғол шапқыншылғының әсерінен
керейіттер бір бөлігі Батысқа қарай Еділге дейін жетіп, өздерінің этнонимін
сақтап қалды. Кейіннен осы атаумен өзбек, казақ және қырғыздардың құрамына
енді. Келесі бөлігі Шығыс Қазақстанда калып, орта жүз қазақтары құрамына
керей атауымен кірді, яғни бұрынғы этнонимі соңғы – т әрпінсіз. ... бірақ
бұл керей және керейіттердің кейіннен көшу барысында тоғысып, араласуы да
мүмкін. [12]
Өз тарихында қилы – қилы дәуірлер мен аласапыран замандарды бастан
өткерген керей елі кейіннен қазақ халқын құрауға ат салысқан белді
тайпалардың біріне айналды. Н. Наушабаев пен К. Батишевтың таратқан
нұсқаларында керейді Орта жүз ру билеушісі Жан Арыстан таратады. Басқа орта
жуз шежірелік нұсқасында Керей, Уақ, Тарақты, Төлеңгіттерді орта жүздің ру
басшысы Ақжолдың некесіз әйелінен туғызатынын көреміз.
Ш.Уалихановтың Уақ – керей руына қатысты келтірілген дерегі назар
аударарлық. Ұлы ғалым Орта жүздің қазақтарын құрайтын руларды атай келіп,
осы жүзге кейінірек келіп қосылған уақ пен керейді – жетіру дейді. [13]
Мұндай деректі, біз Ж.О.Артықбаев зерттеуінде келтерілген аңыз
әңгімеден – көре аламыз. Ғалым зерделей келе: "жеті шабарман оңтүстікке
қайтпай қазақтың ішінде қалыпты, сол себептен әр ру өздеріне еншілес – Орта
жүз, Табын мен Телеуді Кіші жүз қалап, ал енді – жетінші адам Тама иесіз
қалады. Сонда игі жақсылар жүйрік жарыстырайық деп келісіп, сол бәйгеде
Кіші жүздің құла аты беріші келіп, Таманы солар алған екен"- деп, Жетіру
деп қазақ осы жетеуінің ұрпағын айтқан деп келтіреді.
Негізгісі, Ж.О. Артықбаев бұл келтірілгендерге қатысты өзіндік түйін
жасайды. Ғалымдардың пікірінше, қазақ ішінде жетіру тек Кіші жүзде ғана
емес, басқа орта жүзде де баршылық екенін келтіре отырып, бірақ Кіші
жүздегі негізгі рулардан бастау алатынын басшылыққа алады. Рулардың жетіру
болып бірігуін, ғалым: "табиғи түрде ме, әлде осы санды қасиет көруден
келіп туындайды ма ол арасы белгісіз" деп түйіндейді.
А.П. Чулошников келтірілген керей туралы аңызында: "Алғашқы керей Абақ
Найманның інісі. Абақтың 12 ұлы болған, оның атауы қалмақтар
шапқыншылығында өлген. Олардың жесірлері қайтадан тұрмысқа шығады,
сондықтан олардан таза емес керейлер тарайды. Негізінен Керейлердің он екі
рулары: Озық, Жантікей, Шеруші, Озумылтық, Сыйбан, Барақ, Жастабан, Уақ,
Шекбатыр, Қарақас, Тасқойын, Көнсадақ; алты таза және атаулы таза емес.
Таза емес рулар жесірге үйренген күйеулерінің ерекшеліктеріне байланысты
аталады: мысалы, олардың бірі атында қара қасты ермен келген, одан тараған
руды "қарқас" деп атаған, ал келесісі иттен қорыққандықтан қойнына тас
салып келгендігіне байланысты, одан тараған руды "тасқойын" деп атаған,
үшіншісі қорамқас пен садақпен келгендіктен "көнсадақтылар" деп атаған [14]
М.С. Мұқанов керейлерді таратқанда аңыз негізіне сүйене отырып
келтерген. Мәселен, Орта жүзді Жанарыстаны өрбіте отырып, одан Жаншораны
таратады. Осы Жаншораны таратқанда келтірілген аңыз бойынша, оның үйіне
келген алты қожаның берген батасына өзінің ризашылдығын білдірген Жаншора,
болашақта бала сүйсе, осы алты қожаның есімдерін беруге уәде береді. Осы
алты ұлдың төртеуі Орта жүздің таралуына негіз болған.
Ал, осы Жаншора бидің екінші ұлы Исмағұл қожаның екі ұлы: Ошыбай мен
Жаубасар тарайды. Ал Ошыбайдан Керей, ол осы тайпаның ру басшысы. Міне,
М.Мұқанов өз зерттеулерінде керейге таратуда осы аңыз негізіне жүгінеді.
Керей этнонимінің этимолоиясына қатысты М.С. Мұқанов көптеген көне
дерек көздеріне сүйенген, сонымен қатар бүгінгі таңдағы ғылыми
зерттеулердегі деректерді келтірген.
Керей атауын алғаш рет Рашид – ад – дин еңбегінен кездестіреміз. Ол
келтірген аңызында, "ерте кезде бір ханның жеті қлы болған және олардың
караторы келгендігін келтіреді. Соған байланысты оларды кереаттар деп
атаған. Уақыт өте келе, оның ұрпақтары жеке атауға ие болды. Негізінде
кейінгі кезге дейін, осы жеті ағайындардың ішінде біреуі хан болып,
қалғандары оған бағынышты болған. Бірақ бұлардың барлығы бір құдайға аян"
деп екі ұшты пікір келтіргенін көреміз. [15]
Рашид – ад – дин бұл айтып отырғаны, біздің пікірімізше, халық
ауызындағы аңыз негізінде жасалған. Сондықтан да ол: "Мұны бір алла біледі"
деп келтіріп қана қойған.
Бірақ Рашид – ад –динінің бұл пікірі Ш.Құдайбердіұлы зерттеуінен
қолдау тапқанын көре аламыз. Сонымен қатар, Саян тауының Темір қазақ
тұмсығындағы Уде өзенінің бір айрығы Керей деген өзен атымен аталса керей
деген. Н.А. Арестовтың тұжырымына келіспейтіндігін көреміз. Шәкәрім қажы
"бір ұйғырдың жеті баласының бәрі қара болғандықтан, оларды моңғол тілінде
керейд дейді, яғни қаралар деген дұрыс деп білемін" деп өз түйінін жасайды.
[16]
Ал М.С. Мұқанов ғылыми дерек көздеріне сүйене отырып, "керей – хан
атауы, олар уақыт өте келе көбейіп, "бір тайпалық бұтақты" құрады және
оның ханының есімі осы тайпаға берілді," – деген пікірін Кеңес үкіметі
кезінде және соңғы жылдары жарық көрген зерттеулерінде келтіреді.
Керейден өсіп – өнген ұрпақ Ашамайлы және Абақ болып екіге бөлінеді.
Шежіре дерегі бұл екеуінде Керейдің баласы, Нақыт кісі аты етіп көрсеткені
мен, ғалымдардың бұл рулыр атауына қатысты өз зерттеулерінде әртүрлі
пікірлерін көреміз.
Мәселен, Н.А. Арестов еңбегінде бұл атаулырды өте көне негізгі
жытқыза отырып Орхон жазуындағы жұмбақ мағыналы "Ачу апам" деген сөзді,
ғалымдардың дерегіне сүйене отырып, "біздің бабамыз" дегенді білдіреді деп
тұжырымдаған.[17]
Ал С. Аманжолов пікірінше, Абақ сөзін лингвистикалық жағынан аппақ
сөзімен салыстырмалы келтіруге болатынын алға тартады. Ғалым, Керей руының
қара – керей, абақ – керей және уақ – керей болып бөлінетіндігін көрсетеді.
Осындағы уак – керейді зерттеулерде келтірілген деректер негізінде, осы
сөздің тікелей мағынасы ұзақ – керей деп түсіндерсе, ал абақ – керейлерді
аппақ сөзінің негізінде ақ нәсілділерге жатқызатындығымен байланыстырады.
[8]
М.С. Мұқанов өз зертттеулерінде бұл мәселеге қатысты өзгеше пікір
келтіреді. Ғалым: "Түркі тілдерінде ","умақ", "обақ" және моңғол тілінде
"обок", "обох" деген сөздер қандас туыстардың өзінше бір одағы ұғымын
білдіреді. Абақ – керей дегеніміз – қандас туысқан керейлер одағы деп
жорамалдауға болады", - деген ғалым ғылыми тұжырымын жасайды. [18]
Абақ атауы қазақ тайпаларының генеологиясында туыстықты әйел тарапы
бойынша есептейтін матриархат дәуірінің неңұрлым көне формасы
сақталғандығымен. Көптеген ғылыми деректерде оңтүстік славяндардағы
"домачица", словендердегі "госпаридица", орыстардағы "большуха" сияқты
қазақ әйелдерінің де экономикалық және қоғамдық өмірде зор беделге ие
болғандығы келтірілген. Ғалымның еңбегінде, тіпті бір рудың атын алған
әйелдер де қазақ тарихында кездесетінін көрсеткен. Бұл әрине абаққа
байланысты, яғни Абақ өз балаларың ғана емес немере, шөберелерінде
тәрбиелеген. Ол ақылды, әдемі мейрімді және бала тәрбиесіне көп көңіл
бөлген.Осындай қасиеттеріне байланысты үлкен құрметпен "Абақ ру басшысы "
атағы, мәңгі ұрпақ есінде қалған- деген ғылыми дерек келтірген.
Ғалымның келесі зерттеуінде Абақ этимологиясы мен таралу тарихына
қатысты ел арасынан жинаған далалық этнографиялық материалдар негізінде
толық мағлұмат береді.Бұл келтірілген деректер керей тайпасының тарихына
қосылған ғылыми маңызы зор мәліметтердің бірі деген пікірдеміз.
Абаққа қатысты М.С Мұқанов келесі зерттеуінде басқаша аңыз
келтірілген. Мұнда керейден абақ атты сұлу да ақылды әйелі болар. Көп
кешікпей керей өледі де, абақ жеті жасар баласымен жесір қалады. Осы
аңыздан ашамайлы – керейлерді арғы атасы абақтыдан тарайды. Бұл аңызды
ғалым тарихи жағынан анық нұсқа емес, керісінше, мифтік болғанымен,
керейлердің тегі туралы, сол заманның этникалық сана сезімі мен
идеалогиясына қатысты айтылатын этнографиялық дерек ретінде қарастырылады.
Керей тайпасының Ашамай руының этимологиясына қатысты М.С Мұқанов
және көптеген зерттеулерінде ортақ пікір келтірген. Бұл зерттеулерде,
ашамай-тай салып, жас баланы мінгізетін және түйеге салып, ұзақ жолда
шешілмей тең ататын ердің аты. Бір-біріне айқасытырыла салынған қос-көсеу
таңбасы осы ашамай ерді сүйегіне ұқсайтын болғандықтан, оларды ашамай
атаған. Сонымен, ашамайлы деген атау шежіреде көрсетілгендей, кісі аты
емес, бұл тайпа ашамай таңбасы бар тайпа деген деген мағына беретін
халықтың атау- этноним.
Керей тайпасының және аталмыш рулардың таңбасына қатысты М.
Мұқановтың еңбектеріндегі келтірілген деректер өзге зерттеулерден
айырмашылығын байқаймыз. Мәселен, С.Аманжолов Керейлердің негізгі таңбасы
деп келтіреді. Ғылымның пікірінше керейлердің бұл таңбасы еш бір қазақ ру –
тайпаларымен ешқандай ұқсастықтың болмауынан керейлерді дербес тайпа деп
түйіндеуге болады дейді.
М. Тынышбайұлы зерттеуінде керейдің таңбасын Х, + түрінде көрсетіп,
осы таңбаның ашамайлы руының атауының қатыстылығын келтіреді. [19]
Керей тайпасының негізгі таңбасын М. Мұқанов өзінің монографияларында
+ деп келтіреді. Ал керейдің ашамайлы рудың таңбасы ғалымның пікірінше,
"ашамай" Х таңбасынан шыққан, ал абақтардың таңбасы – Ф "эф" әріпі тәрізді.
Бірақ абақ таңбасының мәнін түсіндірмейді, тек ғалым "беймәлім" деп
келтіріп кеткен. [20]
Ал кейбір зерттеуінде абақтың таңбасы деп келтірген. Бұл таңбаны
неліктен мұндай екенінің мазмұнан ашып көрсетпейді, тек ортасы сызылған
паралипипедке ұқсас де көрсетіп қана қояды. Басқа зерттеулерден де осындай
пікірді көреміз.
Мәселен, М.С. Мұқанов және өзге ғалымдар келтірген керейдің негізгі
таңбасын + С. Аманжолов зерттеуінде негізгі таңба емес, қоымша, кейін пайда
болған таңба деп есептейді. Ғылымның пікірінш, бұл таңба хрисиан дінін
қабылдауға байланысты болса, онда олардың көршісі христиан дініндегі
наймандарда неге жоқ деген сауалды дәйек етеді. Сонымен қатар, көптеген
рулар, мәселен, сіргелң, ботпай, сары – үйсін және төртқара т.б. ру
тайпалары осыған ұқсас болғанымен, оларды христиан дініне қатысты еш дерек
жоқтығын келтіреді.
М.С. Мұқанов өз түйіндерін зерделей келе, ғалым С. Аманжоловтың бұл
пікірінің дұрыс еместігін келтіреді. Ғалым мұндай тұжырымында ғылыми дерек
көздеріне емес, солтүсік және шығыс Қазақстан ел арасынан жинаған
материалдарына жүгінеді. Мұнда керейдің негізгі таңбасы + белгіс болғанын,
сирек болсада Х белгісі кездесетіні атап өткен. Айта кететін жайт, ғалымның
ғылыми зерттеулерінде осы тұжырымды кездестіреміз. [18]
Керей тайпасының ұранына қатысты ғылыми зерттеулерде әртүрлі деректер
келтірілген. Мәселен, М. Тынышбайұлы керей ұранын "Ашамай", С. Аманжолов -
"Қарақожа", "Ойшыбай", "Ақжол"деп келтірген.
М.С. Мұқанов керейдің жалып тайпалық ұраны "Ойшыбай" деп, С.
Аманжоловтың берген дерегіне жүгінеді. Ғалым мұндай тұжырымын, қазақ халқы
ұранды сол тайпаның немесе рудың ұлы тұлғаларының есімдерімен
аталғандығымен байланыстарады.[20] Ғалымның былай пайымдауының дұрыстығын
қазақтын көне тарих беттерден көреміз.
М.С Мұқанов жалпы керей тайпасың шежіресінің тарихы, орналасуымен бұл
тайпадан шыққан ұлы тұлғаларға қатысты "Тарихтың өткендерінен" атты ғылыми
монографиямында дәйекті деректермен зерделі көрсеткен. Бүгінгі таңда бұл
зерттеумен тең келер еңбектер кімде-кім.Сондықтан, біз керей тайпасын
таратуда осы монографияны басшылыққа алдық.
Негізінен, барлық зерттеулердегі таратылған шежіре деректерінде
керейден: Абақ кекей және ашамайлы керей деп екі үлкен тармақтан тұратын
келтірілген. ашамайлы керейді таратуда М.С. Мұқанов еңбектерімен кейбір
зерттеулерге орта пікірді көреміз. Мұнда Керейден Ашамайлы, одан Шимойын.
Осы Шимойыннан Танаш би, одан Сибан, Балта, Көшебей, Тарышы руларын
таратады.[18]
Бірақ М.С Мұқанов керейді зерртеуде өз еңбектерінде әр түрлі
шежірелік нұсқа келтіргенін көреміз. Мәселен, ғалымның келесі бір кітабында
танаш биден балта, балға, көшебей, тарышыны таратқан. Жоғарыда таратылған
нұсқада Сибанды Танаш бидің ұрпағы етіп келтірілсе, ал бұл кестесінде Марат
Сәбитұлы Сибан балғаның ұрпағы деп көрсетеді. [ 20]
Танаш бидің ұлы балтадан ғалым қарасары, нашан,Қанапия тарайтындығын
келтірсе, [20] келесі зерттеуде Балтадан Жәндік, Байқожа, Қарасары [18]
өлмейтіндігін байқатады. Ғалымның соңғы өрбіткенін Ш.Құдайбердіұлы
еңбегінен де көрсетеміз.
Танаш бидің екінші ұлы Көшебеден Ш.Құдайбердіұлы Жоламан, Таузар,
Әлмәмбет, Шәукерді таратады. Ал М.С Мұқанов көшебенің ұрпағы
баянтоқай,Сағындық,Жаңбыршы деп көрсеткен. Назар аударатын
жайт,Ш.Құдайбердіұлының таратқанын жаңбыршының ұрпағы деп толықтырып
келтерілген.Яғни, Жаңбыршыдан Қараозар, одан Таузар, Жоламан, Әлмәмбет,
Жұматай, Мәмбетқұл,Ұлтезияр. [18]
Бірақ, М.С.Мұқановтың келесі зерттеуінде көшебені таратқаны өзгеше
етіп көрсеткен. Мұнда, Көшебенің бәйбішесі ханшайымнан жауынгер екінші
әйелінен Алмамбет, Әлімәмбет, Оғыз бұзау, Жәдігер жалайыр, Жадыра, осы
көшебенің үшінші әйелінен жыл сайын деп таратқанын көреміз. Біз көп
жағдайда осы шежірелік нұсқаға жүгінеміз, өйткені толық қастып өлбіткені
және нақты деректер көздеріне жүгінгендігі маңыздығын арттыра түседі.
Көшбе атауына қатысты М.С.Мұқанов аңыз негізіне сүйене отырып, көш
бара жатқанда дүниеге келгендіктен атаған деп келтірген. Назар аударатын
жайт, мұндай тұжырымды өзге зерттеулерден көре алмаймыз.
Осы Көшебе руының ұрпағы – қазақ халқының әйгілі әншісі, композиторы,
ақыны Қожағұлұлы Біржан.
Танаш бидің келесі ұрпағы Тарышының шежірелік кестесі мен Марат
Сәбитұлының аталмыш зерттеулерінен кейбір ұқсастықты байқаймыз. Мәселен,
Тарышыдан Ысмайыл одан Ақсары, Құлсары, Тезегейді келтіреді. [18] Бірақ
ғалымның келесі зертттеуінде Таршыдан Ысмайыл және Смағұл деп толықтырып
таратқан.
Осы Ысмайылдың Ақсарысынан Ақымбет, Талқымбет, Нұрымбет, Нұралы,
Имаәлі, Бәйет, Әжі, деп өрбіткен. Келесі зерттеуінде, назар аударарлық
жайт, Ақсарыдан Байет пен Әжіні таратады. Қалған Ақымбет, Тоқымбет,
Естемес, Есеналы, Еменалы деп, олар Тарышының екінші ұлы Исмғұлдың ұрпағы
деп көрсетеді.
Исмайылдың Құлсарысын бір зеттеуінде тек Есеналы, Есбол десе, ал
келесі зерттеуінде оның үшінші ұлы Малай деп таратқан. [18. 198 б]
Айта кететін жайт, керей тайпасының осы құлсары руынан көптеген ұлы
тұлғалар шыққан. Мәселен, жоңғар басқыншылығына қарсы шайқаста аты шыққан
Абылай хан мен Қаракерей Қабанбай батыр бастаған қазақ қолының алғы шебінде
жүрген айбынды батырдың бірі – Бардәулетұлы және Аталмыш рудың ұрпағы.
Сонымен қатар, Тезегейдің шежіресін тартқан кезде де толықтыру
болғанын көреміз. Ғалым Тезегейдің тек мадақай тарайтынын көрсетеді, ал
келесі кітабында Матақай, Cамай, Бәйтеке Тезегейдің ұрпағы деп нақтылайды.
М.С.Мұқанов керей тайпасының шежірелік нұсқасын таратуда ХХ ғасырдың
бас кезіне әкеп тірейді. Зерделеу барысында ғалым өзге ғылыми еңбектерінде
көрініс таппаған мәліметтерді келтіреді. Мәселен, тегі осы рудан шыққан
Ташмұхамед Барлыбаев туралы жан – жақты мәлімет берген.
Керей тайпасының қоныстанған аумағына келетін болсақ, негізгі
көпшілігі орталық және солтүстік Қазақстанды мекендеді. Ақмола даласына
келгеннен кейін олар орманды таулырға, сәлеті өзені бойындағы ормандарға,
оның жартасты жағаларына қарай ірге тепті.
ХІХ ғасырдың жылдарындағы мәліметтерге қарағанда, керейлер Ақмола,
Аягөз, Қарқаралы, Көкпекті, Үшбұлақ мен семей, Обал ішкі округтерінің
жеріне қоныстанды. [21]
Осы болыстардың бәрі Ерементаудың солтүстік беткейінде, Сілеті
өзенінің бойында, одан әрі солт-батыста Мамай, Итемгені көлдеріне дейін
көшіп жүрген.
Қазақстан жерінде облыстардың құрылуына байланысты (1868-1891
жылдардағы реформа) керейлердің ең көлемді жер алқаптары Ақмола облысының
аумағында қалып, одан азырағы Семей облысында болып шықты. Басқа
облыстардың құрамында да жекелеген құрамдары болды.
Сондай-ақ Ақмол уездіндегі Құрсары руы шығысында Сілеті өзенінің
бойында, одан әрі батысқа қарай Ащыкөлммен Қанжығалы көлдеріне дейінгі кең
даланы мекендейді, осы аймақ рудың оңтүстік шегі болған. Құрсарының иелігі
сол жерлерден басталып, солт-де Итемген, Мамай көлдеріне дейінгі және ру
иелігінің солт. Шекарасы Ақсу өзененіне дейін созылып жатқан. Қыстаулары
мен жайлауының арасы жақын орналасып, Мамай,Итемген, Ащыкөл, ақсуат
өзендерінің бойында, Қарабұлақ, Жалтыркөл, Қын, Қырыққұдұқ алаптарында
мекендеген. [22]
Ал онда Мамай көлі –Итемген көлі – Борай көлі – қамысты көлі шебінің
солт-бас-да Бурабай көлдері мен Көкшетауғв дейінгі жер – Ақсуат руының
иелігі деп саналған. Құсарылар жоғарыда аталған көлдерден басқа, Аталық,
Жөкей, Қымызкөл көлдері мен басқа да көлдер төңірегіне де, Көкшетау,
Бурабай тауларының отмандары мен тау бқктері жайылымдарын да, Самырсақты,
Сарыбұлақ, Тәттімбет өзендерінің алқабын да иеленген.
Сонымен қатар, Мақы руының Иөрші тармағы мен Бәйет, Балта, Сақал,
Бақтыбай, Атақозы рулары Моншақты болысы құрамына кірген. [23]
Керейлердің бір бөлігі Сілеті өзенінен Ертіс, Ом өзендері жағына
кеткені бұдан бұрын айтылған болатын. Омбы уезі құрамына кірген қауымдар
нақ солардан құралды. Осы уезд өңіріне Ертістің Павлодар өңірінен де
керейлер келген. [24]
М.С. Мұқанов уезд аумағында керейлердің ең үлкен рулары-Құрсарының
Сақал, Бурас, Дауадақ, Төбет, Сары аталары, Мақатай, Бесқара атасы
болғандықтан келтіреді. Құрсары руы аталарының қоныстары-Үлкен Қарой
көлінің солтүсігі және одан әрі солт-шығысқа қарай Ом өзеніне дейін,
Сілеті, Теңіз көлінің шығысы, Сары атасы Ертіс бойнда, Ом өзені құяр жерде,
сондай-ақ Омбының батысына таман көшіп жүрген. Ақсарылар Үлкен Қарой
көлінің шығыс жағындағы даланы ғана мекендейді.
Керей тайпасының рулық құрамы
Жалпы таңбасы + , ашамайлыда , ұраны — Ошыбай. Керейлер де Орта жүздің
ең ірі тайпаларының бірі, олар туралы мәліметтер XIII ғасырдағы монғол
деректерінде, Рашид ад-Диннің шежіресіиде және басқа деректемелерде
кездеседі.
Қазақ халқының құрамына енген басқа тайпалармен қатар, керейлер де
халықтың әскери-саясн таринхына, оның экономикалық, әлеуметтік, рухани
қалыптасуына белсене қатысты. Жоғарыда аталған этникалық құбылыстарға
байланысты бұл тайпаның жекелеген рулары өздері мекендейтін негізгі
аймақтармен қоса басқа тайпалардың, тіпті басқа жүздердің аумақтарына да
қоныстанды.
Рулық бөлінісі жөнінен керей тайпасы екі ірі: ашамайлы және абақ
бірлестіктерінен тұрады. Ашамайлылар — Шыңғыс-ханның күшейе түскен монғол
державасы мен керейлердің (керейіттер) қақтығыстары кезеңінде шы- ғыс
аймақтардан Қазақстанның солтүстігіне қоныс аударған керейлер. Абақтар —
монғолдар қолының қысымымен солтүстік-батыс Монғолияға кеткен керейлердің
Шығыс Қазақстан аумағында қалған үлкен бір бөлігі.
Бұл бірлестіктердің атауы таңбаларының бейнесінен: ашамайлы ашамай X
( түйеге салатын ер) таңбасынан шыққан, ал абақтардың таңбасы абақ таңба
- Ф эф әрппі тәрізді. Оның мәні беймәлім.
Түркі тілдерінде омак, умак, обак және монғол тілінде обок,
обох деген сөздер қандас туыстардың өзінше бір одағы ұғымын білдіреді.
Абақ керей дегеніміз — қандас туысқан керейлер одағы деп жорамалдауға да
болады.
Сондай-ақ, халық арасында Абақ-ана туралы да аңыз кең тараған. Абақ
кере керей тайпасы сол анадан тарағаны, ол ана XVI —XVII ғасырда өмір сүрді
деген тарихи дерек те бар...
Керейлердің жалпы тайпалық таңбасы зерттеушілердің анықтағанындай,
айқыш сызық + болып табылады, олардың айтқандарын ел арасынан жиналған
материалдар да қуаттап отыр. С. А. Аманжолов пен Ниязов өз зерттеулерінде
керейлердің мынадай: ш,+ екі таңбасын келтіреді, бұл орайда біріншісін
олардың негізгі таңбасы деп санайды. Ал ел арасынан жиналғаны далалық
этнографиялық матсриалдар таңбаның алғашқысын теріске шығарады және
керейлердің таңбасы белгісі + болганын, сирек болса да Х белгісінің
кездесетінін көрсетеді. Керейлердің жалпы тайпалық ұраны — Ошыбай.
Тарихи-этнографиялық әдебиетте керей тайпасының ірі тармағы Абақ
туралы мәліметтер сирек ұшырасады, бірқатар зерттеулерде олардың негізгі
рулары ғана атап өтіледі. Мұның себебі, Абақ руларының Қазақстаннан тыс
жерлерге қоныс аударуынан болса керек.
Абақ, обох атауының монғол сөзі екені және қандас туыстар одағы,
яғни ру дегенді білдіретіні жоғарыда айтылады. Халық арасында қазақ
тайпаларының, руларының, соның ішінде абақ-керейлердің де шығу тегі тралы
төмендегідей аңыз айтылады. Кез келгеи генеалогиялық негіз сияқты, төменде
келтірілетін аңыздың да мифологиялық сипаты бар және бір-бірімен араласып
кеткен сансыз көп нұсқалардың бірі болып табылады.
Бірақ мұндай шежірелердегі басты нәрсе сол — оларда халықтың этиикалық
сана-сезімі сақталады және руды құрайтын ұрпақ өкілдері өзгеріп, белгілі
бір тайпаға жатқызады. Мұндай аңыздардан қазақ тайпалары мен руларының
сандық құрамын, шығу тегін айқындап беретін мәліметтер табуға болады.
Аңыз бойынша Байқұтанның үш әйелі болган: бәйбішеден — Арғын,
Найман, тоқалынан — Уақ, Керей, үшінші әйелінен Қоңырат, Қыпшақ туған.
Бұл шежіреге қарағанда Уақ — Керейдің ағасы, керейлермен көшіп-қонып
жүрген, солардың арасында ерекше сый-құрметке бөленген. Керейдің, аңызда
айтылатынындай, Абақ атты сұлу да ақылды әйелі болған. Осы әйелінен
Әбілғазиз есімді ұл туған. Көп кешікпей Керей өледі де, Абақ жеті жасар
баласымен жесір қалады. Әмеңгерлік жолымен Уақ Абақты әйел етіп алмақшы
болады, бірақ батыл, ақылды, сұлу әйел оған көнбейді. Уақтың күдерін үзу
үшіи ол ұлын балаларға арналған ашамайлы ермен ерттелген атқа отырғызып,
Ұлы жүздің үйсін тайпасындағы төркінініне кетіп қалады. Бұл жердегі
қазақтарға мұсылман дінінің қанат жая бастаган кезі екен, үйсіндер арасында
шыққан тегі өзбек Қарақожа имамның ықпалы зор болған деседі. Бірде алдап-
арбап, енді бірде қорқытып, сол имам Абақты өзіне тоқалдыққа тиюге мәжбүр
етеді. Осы некеден ұл туып, шешесі оны бұрынғы күйеуінің есімімен Керей
денп атайды.
Ер жеткен соң Әбілғазиз өгей әкесімен сыйыса алмайды. Ол шешесі Абақты
алып, Сарыарқаға көшіп кетеді. Уақыт өте келе Әбілғазиз көркем, он
саусағынан өнері тамған, шешен де тапқыр жігіт болып өседі, сол үшін оған
шешен деген ат беріледі. Осы аңызға қарағанда ашамайлы-керейлердің арғы
атасы Абақтан таратылады.
Жоғарыда келтірілген аңыз тарихи жағынан анық нұсқа ретінде емес,
керісінше, мифтік болғаинмеи, керейлердің тегі туралы, сол заманның
этннкалық сана-сезімі мен идеологиясы туралы айтылатын этнографиялық дерек
ретінде қарастырылады.
Бірқатар аңыздарда Орта Азиядан шыққан сарт этнонимінің өкілдері
туралы айтылады. Сонымен қатар, Орта Азияның қазақ даласына қоныстанып,
қазақ қыздарына үйленген сарт саудагерлері де шала қазақтар (жартылай
қазақтар) деп аталатын тұтас бір топ қалынптастырғаи. Бұл көрініс ғасырлар
бойы көршілер арасында этинкалық байланыстардың орын алып келуінің айқын
куәсі.
Жоғарыда келтірілген аңыз халықтың фольклорлық мұрасы ретінде кейбір
рулардың халықтық этимологиясын (мысалы, керей тайпасының ашамайлы руы),
ұлттық әдет-ғұрыпты (әмеңгерлік), әр түрлі жүз өкілдері (керей мен үйсін)
арасындагы қыз алысуды және т. б. этнографиялық жайттарды анықтап береді.
Аңызда келтірілген түрлі таксономиялық құрылымдардан керей тайпасының Абақ
сияқты ірі бөлімінің аталық (патрилиниджи) және аналық (матрилиниджи)
жағынан шығу тегін анықтауға болады.
Жазғы жайылымдары: Құмдыкөл көлі, Қаратекер, Майлыағаш, топат деген жерлер,
ұлыкөл көлі, Қосқоңыр алабы, Талдысай, Ақымбет өзендерінің бойы т.б
Омбы уезіндегі Покров, қорған болыстары керейлерден құралған.
Олардың біріншісінде – 9829 адамы бар 196 ауыл, екіншісінде 5883
адамы бар 101 ауыл болса, екеуін бірге қосқанда барлығы 15712 адамға
жететін 297 ауыл болған.
Солтүстік қазақстан керейлері Петропавл уезінің құрамына енді. Адам
саны ең көптері Сибан, Көшебе және балта рулары. Керейлердің уездің
солтүстік-батыс жағында, Есіл өзенінен обаған өзеніне дейінгі, уездің
оңтүстік жағында Түнтүгір өзенінен Обаған өзеніне дейінгң жерге неғұрлым
жинақы тұрған.
Балта руы туралы сәл тоқтала кеткен жөн.Басқа рулармен салыстырғанда
адам саны аз болса да, ол керейлер арасында мейлінше құрметтеледі.Бұл рудың
өкілдері басқа керейлердің арасында шағын топ болып тұрып, солармен
қыстайды және жаз жайлауға да бірге.
Осы Балта және Танат,Мақатай рулары Қостанай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Гуманитарлық факультет
Филология кафедрасы
ӘОЖ
Сыздықова Гүлнәр Жұмабекқызы
Тақырыбы: Керей атауына қатысты тұрақты тіркестердің тарихи-лингвомәдени
ерекшелігі
6М020500 Филология
Филология мамандығы бойынша гуманитарлық ғылым магистрі дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертация жұмысы
Ғылыми жетекші: ф.ғ.д. Ш.Б.Сейітова
Кафедра меңгерушісі: Төлебаева
Қ.Т.
Семей қаласы, 2017 жыл
Диссертация жұмысы
Тақырыбы: Керей атауына қатысты тұрақты тіркестердің тарихи-лингвомәдени
ерекшелігі
Мамандығы: филология
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУЛЕРДЕГІ ОРТА ЖҮЗ КЕРЕЙ
ТАЙПАСЫНЫҢ ЭТНИКАЛЫҚ ТАРИХЫ МЕН ШЕЖІРЕСІ
1.1 Орта жүз тарихына қысқаша
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Орта жүз ру-тайналарының орналасуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
1.3 ХVІІІ және ХІХ ғасырлардағы керей тайпаларының
орналасуы ... ... ... ... ...24
1.4 Керейлердің ХІХ және ХХ ғасыр басындағы орналасуы
... ... ... ... ... ... ... .25
2 КЕРЕЙ АТАУЫНЫҢ ТАРИХИ-ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
2.1 Керей атауының тарихи сипаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .32
2.2 Керей этнонимінің тарихи-лингвистикалық сипаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.3 Керей атауының этимологиялық ерекшелігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
2.4 Шығыс Қазақстан аймағындағы ру-тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты
тіркестердің таксондық жіктелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
2.5 Керей тайпасына қатысты қалыптасқан тұрақты тіркестер
... ... ... ... ... ... ..64
2.6 Шығыс Қазақстан аймағындағы кәсіпке қатысты ру-тайпа атауларынан
қалыптасқан тұрақты тіркестердің этнолингвистикалық сипаттамасы
... ... ... ..69
2.7 Шығыс Қазақстан аймағындағы этнонимдердің этномәдени
уәжділігі ... ... 74
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .81
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 82
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда ұлт мәдениетін жаңғыртып, тануда, әсіресе бұрынғы
кеңестік жүйеде өмір сүрген сан ұлттар тарихын зерделеу, тарих қойнауынан
тіл арқылы жеткен мәдениеттің мәйегін таразылау, салмақтысын, сапалысын сол
ұлттың рухани арқауы ету өзекті мәселелердің бірі болып отырғаны сөзсіз. Ел
егемендігінің оң өзгерістері қазақ қоғамында тың серпін туғызып, елдің
рухани жадынан ұмыт бола жаздаған ата мұраға – төл тарихымыз бен
мәдениетіміздің, әдебиетіміз бен өнеріміздің асыл қазыналарына қайта
үңілуге мол мүмкіндіктер алып берді. Халқымыздың елдігін, ұлан-байтақ
жеріміздің тұтастығын сипаттайтын аталы да кестелі сөздердің ұлт болмысына
сай сыр-сипаты ашыла бастады.
Халқымыздың ежелден дәріптеп, қастерлеп келе жатқан, ұрпақтан-ұрпаққа
мұра болып отырған қазақ ескіліктерін құрайтын рухани құндылықтардың бірі –
ата-баба шежіресі, аңыз-әпсаналардан аршып алынған мағыналық бірліктер, ел
ішіндегі көзі қарақты, көкірегі ояу саналы адамдардың аузынан,
мұражайлардан, бұқаралық ақпарат құралдарынан алынған, жинастырылған тілдік
материал жаңа сапада, ұлт пен мәдениет сабақтастығында зерттеу нысанына
айнала бастады.
Осымен байланысты ХХI ғасыр тіл білімінде тілді тек қарым-қатынас
құралы емес, сонымен қатар ұлттың мәдени ақпараты жинақталған код ретінде
қарастыратын бағыт қалыптасып, тіл білімі ғылымының дамуы антропоөзектік
бағытта жүргізілген зерттеулермен толығуда. Бұл тектес зерттеулерге дәйек
болатын кез келген халықтың ерекшелігі, менталитеті тілінен көрініс тауып,
оның барлық деңгейлерінен байқалатыны мәлім. Осы тұрғыдан мазмұны ұлттық,
тұлғасы сан алуан тұрақты тіркестердің күрделі табиғатын толық біліп, жете
түсіну, оның толып жатқан сан-салалы мәселесін әлі де жан-жақты зерттей
түсудің мәні ерекше.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Шығыс Қазақстан аймағын қоныстанған
тайпалардың бірі- керей тайпасы деп саналса, керей тайпасына қатысты тарихи
деректер, олардың орналасуы, рулық құрамы, этимологиялық ерекшелігі, тарихи-
лингвистикалық сипаты, жіктелуі жайлы қарастырылуы жұмыстың өзектілігін
көрсетеді. Бұл аймақта көптеген тұрақты тіркестер тарихи оқиғалар мен
белгілі бір жағдаяттарға қатысты кісі есіміне байланысты жасалып, уақыт өте
келе тұрақты тіркес дәрежесіне көтерілген. Ру-тайпа, оның құрамы, еліне
байланысты айтылған қанатты сөздер, мақал-мәтелдер, тұрақты теңеулер,
бойына ақпараттық мән жинаған тұрақты тіркестер– бүгінгі күнге дейін ел
аузында сақталған.
жүздегі алты
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты – Орта
арыс елдің бірі – керей, яғни Шығыс Қазақстан аймағында қоныстанған осы ру-
тайпаға қатысты қалыптасқан атаулар мен тұрақты тіркестердің тарихи-тілдік
табиғатын, уәждену ерекшелігін қарастыру. Ру-тайпа атауларынан, тарихи
тұлға есімдерінен қалыптасқан тұрақты тіркестерді таксондық тұрғыдан
жіктеу, тарихи-лингвистикалық сипатын анықтау. Осы мақсаттарды шешу үшін
мынадай міндеттер қойылды:
- Шығыс Қазақстан аймағындағы этнонимдердің тарихи сипатына шолу жасау;
- Керей тайпасына қатысты тарихи мәліметтерге тоқтала отырып, негізгі
ерекшеліктерін қарастыру;
- Керей тайпасының ХIII-ХIХ ғғ. орналасу ерекшелігін қарастыру;
- Керей атауына қатысты тарихи-лингвистикалық сипатын қарастыру;
- Керей атауының этимологиялық ерекшелігін қарастыру;
- Керей атауына қатысты қалыптасқан тұрақты тіркестердің таксономиялық
жігін анықтау;
Зерттеу жұмысының нысаны. Орта жүз руларының бірі – керей атауының
шығуы туралы әртүрлі пікірлер бар. Бірнешеуі қатар жарыса қолданылып жүрген
балама атауы бар ру-тайпа, ұлыс пен халықтарды жиі кездестіруге болады.
Әртүрлі еңбектердегі керей атауларының берілу сипатын топтастырғанда он
шақты аталым екендігі көрінді.
Зерттеу пәні. Қазіргі қазақ тілі
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Керей атауына қатысты мәліметтерді тарихи,
тарихи-лингвистикалық тұрғыдан қарастыру, атау сөздердің, ру атауларынан
қалыптасқан тұрақты тіркестердің мазмұны, құрылымы, жүйесі, негізі – осыған
дейін қазақ ономастикасы мен диалектологиясында да арнайы зерттеу нысанына
айналмаған, тың тақырып. Сондықтан керей атауы, оған қатысты қалыптасқан
тұрақты тіркестер алғаш рет зерттеу нысанына айналып отыр деп нық айта
аламыз. Аталмыш атауларға, тұрақты тіркестердің мазмұн межесіне тірек,
негіз – ұлттың өміріндегі әртүрлі құбылыстар, күнделікті тұрмыс-тіршілік
әрекеті нәтижесінде туындайтын сан алуан жағдаяттар. Тұрақты тіркестерде
рудың, оның бір тармағының, табының сипатын ашатын, табиғатын тап басып
танытатын, тапжылтпас ақиқат, ақпараттық мән болатындығы дау тудырмаса
керек.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық маңызы. Жұмыстың баса
айтылуға тиісті деген теориялық маңызына, алдымен, мынаны айтар едік: қазақ
халқының ұлттық дүниетанымы, менталитеті, мәдениеті, білім қоры, табиғаты,
болмысы туралы бұрынғы Кеңес дәуірі заманында қырқылып қалған мәліметтер
мен деректердің орнын толтыру: ұлттық мәні бар, мазмұны бар деректерді
сүзгіден алып шығып, ұлт болмысын танытатын ақпарат көзі ретінде зерделеу.
Ру, жүз, тайпа, шежіре, арғын, найман т.б. ұғымдар мен
атауларға, этноқұрылымдық жүйе мен төл мәдениетіне сәйкес ұлт тарихы, ұлт
құндылығы деп қарастырылды. Осы жұмыстың кейбір теориялық мәселелері мен
талдамалары қазақ лексикологиясы, диалектологиясының теориялық жақтан
толықтырылуына белгілі дәрежеде өз үлесін қосады деп ойлаймыз. Зерттеу
барысын және ұстанымдары мен нәтижелерін қазақ лексикологиясы, этнологиясы,
этимологиясына қатысты кейбір мәселелерді зерттеуде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңызы. Жұмыс нәтижесі болашақта
этнолингвистикалық сөздік жасау ісіне материал бола алады.
Зерттеу барысында қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
– қазақ халқының шежіреге қатысты этнолингвистикалық ерекшеліктері
айқындалады;
– шежірелерді түрік көшпелі жұртының тарихты баяндау принципіне
айналған құбылыс ретінде қарастыру;
– әр ауданға қатысты жинақталған материал негізінде облыстық,
республикалық, халықаралық семинар, дөңгелек үстел, конференция
жұмыстарына қатысып, мақала әзірленеді және баспасөз беттерінде мақала
жарияланады.
Зерттеудің әдістері мен тәсілдері. Керей атауына қатысты уәжділік
үрдісі мен лексика-грамматикалық модельдерін айқындауда аналитикалық-
синтетикалық, кейбір мағыналық бірліктердің екінші деңгейлік мағынасын
қарастыруда тарихи-салыстырмалы тәсіл қолданылды. Зерттеу барысында
диахрондық-синхрондық сипаттау, салғастыру, жүйелеу, топтау,
семасиологиялық, этнолингвистикалық талдау әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Магистрлік диссертация кіріспе, екі тарау,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУЛЕРДЕГІ ОРТА ЖҮЗ КЕРЕЙ
ТАЙПАСЫНЫҢ ЭТНИКАЛЫҚ ТАРИХЫ МЕН ШЕЖІРЕСІ
1. Орта жүз тарихына қысқаша сипаттама
Ата–текке қатысты қария сөздерде Орта жүз елдері үш Арыстың ортаншысы
Жанарыстан (біраз шежірелер оны тек Бекарыс деп таниды) тарайды. Және көп
нұсқада мұсылманшылық негізімізге бейімделіп реттестірілген жіктелістің
әсер–ықпалы айрықша байқалып жатады. Ол ыңғай бойынша ел аралаған алты қожа
қөптен бала көрмей зарығып жүрген Жанарыстың үйіне келіп қонады. Кетерінде
үй иелерінің қонақжай пейілдеріне риза болған қожалар осы шаңыраққа
перзент тілеп бата береді. Сонан кейін көп ұзамай Жанарыс отауында бірінен
соң бірі алты ұл дүниеге келеді. Оларға сол аяғы құтты қожалардың құрметіне
орай Қарақожа, Аққожа, Ақтанқожа, Дарақожа, Есімқожа, Қасымқожа деп ат
қояды. Қарақожадан — Арғын, Аққожадан — Найман, Қоңырат, Ақтанқожадан —
Қыпшақ, Даракожадан — Тарақты, Есімқожадан — Қерей, Қасымқожадан –Уақ
туыпты делінеді. Енді бір нұсқаларда қүллі Орта жүз бір Қарақожадан
таралады. Ол бойынша Қарақожаның бәйбішесінен Нұржан деген қыз, екінші
әйелінен Арғын, Найман, Қыпшақ, Қоңырат, үшінші әйелінен Керей, Уақ туады.
Тарақты шежірелерінің сипаттауы бойынша, Нұржан қыздың ұзатылып барған
адамы жаугершілікте қайтыс болады да, ол үйіне қайтып келіп отырғанда,
Қарақожаның көптен бала көтермей кеткен бәйбішесі босанып, Тарақты туады.
(Бір шіжереде ол Жолдыбай деп аталып, Тарақты оның баласы Нияздың қосымша
аты еді деп те түсіндіріледі). Қарақожа қартайып дүниеден өткесін, оның
шаңырағына ие болар сүт кенжесі Тарақты ең үлкең ағасы —Арғынның қолында
тәрбиеленеді. Қария сөздерде Тарақтының есейе келе бүкіл Орта жүзге ноқта
ағасы атануының бір қисыны да осыдан — оның әрі кенже, әрі бәйбіше баласы
болуынан деп түсіндіріледі. Сондай–ақ көп шежірелерде ол арғыннан бөлінген
бір тап және, соның ноқта ағасы деп те тұжырымдалады.
Тағы бір шежірелер бойынша Жанарыстан Сармантай туады. Оның
бәйбішесінен — Ақсұпы, Қарақожа, тоқалынан — Тумабай (Қоянбай), Жарғақ,
Ақсұпыдан —Қоңырат, Найман, Қарақожадан — Арғын, Қыпшақ туады. Тумабайдан
(Қоянбайдан) — Қерей, Жарғақтан — Уақ тарайды. Осы тектес тағы бір нұскаға
сүйенсек, Жанарыстан (Бекарыс) — Сармантай, Шомак, Шомақтан — Ақтанқожа,
Қасымқожа, Қарақожадан—Арғын, Тарақты, Жүсіпқожадан — Найман, Нағанай (одан
— Нақат, одан — Орынбай, одан — Моларбай (Қоңырат), Ақтанқожадан — Қыпшақ,
Қасымқожадан — Керей, Уақ...
Шежірелер сарынындағы осы іспеттес әрқилы нұсқаларға назар аударған
кезде, ондағы қожаларға қатысты сөздердің еш ақиқатқа үйлеспейтіндігі
өз–өзінен түсінікті. Себебі тарих ғылымы бұл халықтардың Ұлы Далаға ісләм
діні келместен талай заман бұрын ат дүбірлетіп, байрақ желбіреткен
қабырғалы ел болғанын алға тартады. Дегенмен шежірелеріміздің көбіне тән
бір ерекшелік — мен мұны бір кезде әлдебір ақсақалдан естіген едім (не
жазып алған едім), ол кісі арабша хат таныған, үлкен молда еді деген
сыңайдағы уәжге құлай беріліп, сол қолындағы нұсқаға имандай сенетіндігі.
Көне деректерге сүйенсек, не кей шежіредегі дәйектерге назар аударсақ,
мәселенің мәнісі былай болғаны дұрыс сияқты деген әңгімеге де көп құлақ
қойыла бермейді мұндайда. Жауап біркелкі. Жоқ, ол қате, менікі дұрыс...
Әйтсе де әр тайпалар мен рулардың бастапқы шығу тегіне қатысты
тарқатуларда біріне–бірі қайшы шығып жататын шежірелеріміз кейіннен
тармақталатын рулар мен аталарға келгенде, кәдімгідей үндестік танытады.
Оларды салыстыра қарап отырғанда, кімнің кімнен тарайтындығына қатысты
деректерді біршама реттестіріп алуға әбден болады. Осы орайда бабаға,
түп–текке қарай ата тергеу үстінде, бір жағынан ақиқатқа үйлесуі әбден
мүмкін делінетін пікір де өз–өзінен көлденеңдер еді. Ол—бүгінде қазақ
атанып отырған жұрттардың (олар ұзын–сонар тарих көшінде қаншама қым–қиғаш
араласуларға түспеді десеңізші) заманалар тұңғиығына кеткен сонау көне
дәуірлерде бір кіндіктен өсіп–өнуі де ғажап емес деген иланым. Шынында да
қай шежіреге көңіл салмайық, онда таратылған ата–тек тізбегін жоғары қарай
қуаласаңыз, түптің түбінде әйтеуір бір жеке адамға, алып бәйтеректің
діңгегі боп тұрған дербес тұлғаға келіп тіреліп жатады. Осындайда өз–өзінен
ойға ежелден келе жатқан — барша адамзат Адам ата мен Хауа анадан таралады
дейтін аңыздың да оралатыны бар. Кім білсін, адам қиялы дүниеге әкелген осы
аңызда да ақиқаттың бір ұшығы жатпасын?!
Өз дәуірінің ғажайып шежірешілері Фазылалла Рәшид–әд–дин (1247–1318
ж.ж.), Қадырғали би Қосыі ұлы Жалаири (1530–1605 ж.ж.), Әбілғазы ханн
(1603– 1664 ж.ж.) дәйектеулері де осы ыңғайдан өрбілетіні бар. Олар Амур
өзенінен Ақ (Жерорта) теңізге дейінгі алып кеңістікті жайлаған бүкіл
түрк–монғол тектес елдердің баршасы Түрк атты бір адамның, одан бері
келсе Оғыз хан әулетінің үрім–бұтағы деп тізбектейді.
Қазақ шежірелерінің көбіне тән бір ерекшелік – оларда халық басынан
өткен ұзақ тарих тым келтелені ұсынылып жатады. Өз ата тегін тізбектей
алатын кай қазақтан жөн сұрамаңыз, дені саусақтарын бүгіп отырып–ақ, бері
келсе — он екі, ары кетсе — он жеті, он сегіз атадан–ақ Қыпшақ пен
Найманның, немесе Жал– айыр мен Адайдың... нақ өзіне шығып жатады. Егер
тарихтың ұзына бойғы көшін байыптауда негізге алынып, әр адамның ғұмырын
отыз жылға шақтайтын қа– рапайым есепке сүйенсек, ол діңгектеріміздің өмір
сүрген уақыты тым ары кеткенде ХІІ–ХІІІ ғасырға әзер ілінер еді.
Демек, қазақ шежіресіндегі бір замандарда жеке–жеке ел болған Керей,
Қоңырат, Қаңлы... сынды көп жұрттардың атауларынан тікелей кейін келетін
ұрпақтарды көбіне–көп баяғыда өткен бабалар атының үзіліп барып қайта
жалғасқан, ататек тізбесі деп қабылдаған мақұл. Әрі одан бергі ұрпақтарда
да талай–талай келтеленіп қалған тұстардың бар екендігі даусыз. Сондай–ақ
бір аталарға жалқы–жалқы боп қана ілесу, не мүлде үзіліп қалу, ары кеткенде
арифметикалық өрістеулер ғана тән болса, бір аталар еселенген геометриялық
өрістеулерді бастан өткерді. Қаншама қырғын жойқын зұлматтар да килікті.
Алайда түп–тегі бір кіндіктен таралады делінетін қазақ елі мың өліп, мың
тіріліп жүріп, бүгінде 10 миллионнан асып отыр.
Халқымыздың ұлықты шежіресін жазу орта ғасырда өмір сүрген Қадырғали
Жалайырдың еңбегінен бастау алары күмәнсіз. Ал Шоқан Уалиханов пен Шәкәрім
Құдайбердиев, Мұхамеджан Тынышбаев, Сәрсен Аманжолов еңбектерінен кейінгі
жерде халқымыздың шежіресін шын мәнінде ғылыми зерттеу нысанасы дәрежесіне
көтеріп, сол жылда ғұмырын арнаған ғалымдардың бүгінгі таңда көптеген
шоғыры бар.
Көптеген ғалымдардың Орта жүзге қатысты зерттеулерінде жүздердің
бастапқы шығу төркініне, қазақ ұлтын құрап отырған үлкен тайпалар мен
рулардың гинезисіне, этникалық құрамы мен олардың өзара бірігу процесіне
кеңінен тоқталады. Мұндай мағлұматтарды аңыз – әңгімелер арқылы зерделеп,
таңба – ұрандар арқылы дәлелдеп береді.
Шежіреде рулық кестелер жеке - -жеке алынып, үлкен және кіші аталар
бойынша таратылған. Әрине, бұл шежірелік кестелерді толық әрі дәл деп
ұғынуға болмайды. Оны авторлар белгілі бір үлгі – нұсқа, кестелер келешекке
толығып, түсіп ұалған, ұмыт болған ұрпақтармен жалғасып отыруы тиіс деген
пікірлерде болғандығын көреміз.
Еліміз дербестікке қол жеткізгелі жерімізге көз алартушылар пайда
болған тұста қазақ жерінің ежелден нықты ру – тайпаларының байырғы мекні
екені бұл да бұлтартпас айғақ деп түсінгеніміз, тарихи танымымыздың
жаңғыруына себепті салдар деп құққанымыз абзал.
Біз жұмысымызды зерделеу барысында көптеген зерттеушілердің Орта
жүздің ру – тайпаларына қатысты монографияларын салыстыра отырып,
ғалымдардың пікіріне, жасаған түйіндеріне баса көңіл аударамыз. Қарастырып
отырған проблемамыздың ауқымдылығына байланысты, біз Орта жүздің ірі
тайпаларының бірі керейлерге тоқталамыз.
Керейлер ерте заманнан келе жатқан түркі тілдес тайпалардың бірі.
Әйгілі Шығыс зерттеушісі ғалым Г.Е. Грумм – Гржимайло: керейлер ІХ ғасырдан
бастап тарихқа әйгілі болған десе, [1.100–б.] Н.А. Аристов; керейлердің жан
саны Х ғасырда 900 мың адамға жеткен дейді. [2] Г.Н. Потанин керейді сары
үйсіннің ұрпағына апарады. [3]
М.С. Мұқанов зерттеулерінде нақты ғылыми деректерді келтіре отырып,
көне Керей мемлекетінің негізін салушы Керей батырдың бір кездері
Моңғолияның Солт – Бат бөлігінде басшылық етті. Бірақ ХІІ ғасырда Шыңғыс
ханның сансыз көп әскерінің соққысына жығылғын деп тұжырымдайды. Ғалым
керейлердің шежірелік нұсқасының тамыры Х ғасырда, мүмкін өте ерте кезеңге
кетеін шығыр деген екі ұшты пікір келтіреді. [4] М.С. Мұқанов жоғарыда
келтірілген ғалымдардың ғылыми түйіндеріндей, нақты керейлердің шығу
кезеңін көрсетпейді.
Сонымен қатар керей халының шығу тегі жөнінде ғалымдардың ортақ пікірі
жоқ. Мәселен, В.В. Бартольд, В.Я. Владимирцев, Н.А. Аристов, Н.Н. Поппе,
С.В. Киселев керейлерді моңғолдар деп келтіреді. [5, 106-бб.] Ал бұған
қарсы ғалымдардың зерттеулерінде керейлерді түріктер деп дәлелдейді. Оған
Рашид – ад – дин мен Әбілғазы Баһадүр – ханды қолдайтын С.А. Козин, С.
Аманжолов, Ә.Х.Марңұлан, И. Қабышұлын жатқызамыз. [6]
М.С. Мұқанов өз зерттеулерінде жоғарыда аталған ғалымдардың
"керейлерді моңғолдардың шығаруының басты себебін, олардың көршілес
мекендеуін негізге алғандығынан", - деп түсіндіреді. Сонымен қарай, оның
бұл пікрге қарсы өзіндік нақты дәлелі мен тұжырым айтады. Ғалымның
пікірінше: "Егер жүздеген жылдар бойы тайпада түркілендіру процесі
жүргізілсе, әрине, оның мәдениетінде, тұрмысында, тілінде және т.б. көзге
түсерліктей элемент қалмас еді". Ғалым бұл пікірін дәлелдеу үшін тарихи
әдебиеттегі көшпенділердің екі түрлі баспанасын басшылыққа алады. Бұл
қалмақ және қазақ киіз үйі. Моңғол халқында қалмақ киіз үйі болғандығы
белгілі, ал қазақ жерінеде тіршілік еткен керейлерде көп жағдайда казақ
киіз үйі кездесетіндігін М. Мұқанов басты назарға алады. Жоғарыда
келтіргенге сүйене отырып, ғалым, "ХІІІ ғасыр басында Шыңғыс ханның көп
әскерінің соққысынан Солт. Қазақстаннан қашқан керейлер Моңғол тайпасынан
болса және содан кейін жүздеген жылдар бойы "түркілендірілсе", бұл жағдайда
олар тілінде, мәдениеті мен тұрмысында моңғолдың элементін сақтап қалған
болар еді," – деп өз ойын тұжырымдай түседі. Бірақ түп негізі түріктерден
шыққан керейлердің тілі, материалдық және рухани мәдениеті, қазақ халқы
мәдениетінің құрамдас бөлігі болып тұрды деп, ғылыми түйін жасайды. [7]
Біз мұндай пікірді С. Аманжоловтың да зерттеулерінен көре аламыз.
Ғалым шежірелік нұсқаға және ғалымдар келтірген аңыздарға сүйене отырып,
керейлердің түркі тайпасы екендігіне еш күмән жоқ деген өзіндік пікірін
келтіреді. Мәселен, Моңғолия тарихын жазған Санак Сесенның, Моңғол
халықтарын үш топқа, яғни моңғолдарды "еке - моңғолдар" деп, татарларды "су
- моңғолдар", ал керейлерді керей деп атағанын келтіреді. Бұдан, С.
Аманжолов керейлер ешқашан моңғол болмаған және моңғол деп аталынбаған деп
өзіндік тұжырымын жасайды. [8]
Академик Ә.Х. Марғұлан керейлер мен үңгіттердің моңғол дәуіріне дейін
мәдениеті жоғары болғаны, көне түрік жазуларын пайдаланғандығы жөнінде;
"Алтай, Жоңғар даласында, Енесейде Орхон жазуы бар құлып тастап жиі
кездеседі. Олардың көбін жазған керей мен үңгіттер. Моңғол дәуіріне дейін
бұлар және наймандар тегіс несториян дінін қабыл еткен елдер. Бұл әсіресе
олардың крест таңбасында ашық көрінеді. Бұл таңба қазақ керейлерде осы
күнге дейін сақталған. Мұндай крест таңбасы бар құлпы тастар Енесай
даласында көп...". [9] Осы туралы өзге де зерттеулерде кездеседі. [10]
Ж.О. Артықбаев зерттеуінде деректерге сүйене отырып: "орта жүздегі Уақ
– Керей сияқты рулар Тәуке ханның кезінде Кіші жүздегі Жеріру сияқты
беріккен. Орта жүдің басқаруына қарағанда әлсіз болғаны мен, барлығынан да
байлығы асқан" деп келтіреді. [11]
1190 – 1206 ж.ж. аралығындағы Моңғол шапқыншылғының әсерінен
керейіттер бір бөлігі Батысқа қарай Еділге дейін жетіп, өздерінің этнонимін
сақтап қалды. Кейіннен осы атаумен өзбек, казақ және қырғыздардың құрамына
енді. Келесі бөлігі Шығыс Қазақстанда калып, орта жүз қазақтары құрамына
керей атауымен кірді, яғни бұрынғы этнонимі соңғы – т әрпінсіз. ... бірақ
бұл керей және керейіттердің кейіннен көшу барысында тоғысып, араласуы да
мүмкін. [12]
Өз тарихында қилы – қилы дәуірлер мен аласапыран замандарды бастан
өткерген керей елі кейіннен қазақ халқын құрауға ат салысқан белді
тайпалардың біріне айналды. Н. Наушабаев пен К. Батишевтың таратқан
нұсқаларында керейді Орта жүз ру билеушісі Жан Арыстан таратады. Басқа орта
жуз шежірелік нұсқасында Керей, Уақ, Тарақты, Төлеңгіттерді орта жүздің ру
басшысы Ақжолдың некесіз әйелінен туғызатынын көреміз.
Ш.Уалихановтың Уақ – керей руына қатысты келтірілген дерегі назар
аударарлық. Ұлы ғалым Орта жүздің қазақтарын құрайтын руларды атай келіп,
осы жүзге кейінірек келіп қосылған уақ пен керейді – жетіру дейді. [13]
Мұндай деректі, біз Ж.О.Артықбаев зерттеуінде келтерілген аңыз
әңгімеден – көре аламыз. Ғалым зерделей келе: "жеті шабарман оңтүстікке
қайтпай қазақтың ішінде қалыпты, сол себептен әр ру өздеріне еншілес – Орта
жүз, Табын мен Телеуді Кіші жүз қалап, ал енді – жетінші адам Тама иесіз
қалады. Сонда игі жақсылар жүйрік жарыстырайық деп келісіп, сол бәйгеде
Кіші жүздің құла аты беріші келіп, Таманы солар алған екен"- деп, Жетіру
деп қазақ осы жетеуінің ұрпағын айтқан деп келтіреді.
Негізгісі, Ж.О. Артықбаев бұл келтірілгендерге қатысты өзіндік түйін
жасайды. Ғалымдардың пікірінше, қазақ ішінде жетіру тек Кіші жүзде ғана
емес, басқа орта жүзде де баршылық екенін келтіре отырып, бірақ Кіші
жүздегі негізгі рулардан бастау алатынын басшылыққа алады. Рулардың жетіру
болып бірігуін, ғалым: "табиғи түрде ме, әлде осы санды қасиет көруден
келіп туындайды ма ол арасы белгісіз" деп түйіндейді.
А.П. Чулошников келтірілген керей туралы аңызында: "Алғашқы керей Абақ
Найманның інісі. Абақтың 12 ұлы болған, оның атауы қалмақтар
шапқыншылығында өлген. Олардың жесірлері қайтадан тұрмысқа шығады,
сондықтан олардан таза емес керейлер тарайды. Негізінен Керейлердің он екі
рулары: Озық, Жантікей, Шеруші, Озумылтық, Сыйбан, Барақ, Жастабан, Уақ,
Шекбатыр, Қарақас, Тасқойын, Көнсадақ; алты таза және атаулы таза емес.
Таза емес рулар жесірге үйренген күйеулерінің ерекшеліктеріне байланысты
аталады: мысалы, олардың бірі атында қара қасты ермен келген, одан тараған
руды "қарқас" деп атаған, ал келесісі иттен қорыққандықтан қойнына тас
салып келгендігіне байланысты, одан тараған руды "тасқойын" деп атаған,
үшіншісі қорамқас пен садақпен келгендіктен "көнсадақтылар" деп атаған [14]
М.С. Мұқанов керейлерді таратқанда аңыз негізіне сүйене отырып
келтерген. Мәселен, Орта жүзді Жанарыстаны өрбіте отырып, одан Жаншораны
таратады. Осы Жаншораны таратқанда келтірілген аңыз бойынша, оның үйіне
келген алты қожаның берген батасына өзінің ризашылдығын білдірген Жаншора,
болашақта бала сүйсе, осы алты қожаның есімдерін беруге уәде береді. Осы
алты ұлдың төртеуі Орта жүздің таралуына негіз болған.
Ал, осы Жаншора бидің екінші ұлы Исмағұл қожаның екі ұлы: Ошыбай мен
Жаубасар тарайды. Ал Ошыбайдан Керей, ол осы тайпаның ру басшысы. Міне,
М.Мұқанов өз зерттеулерінде керейге таратуда осы аңыз негізіне жүгінеді.
Керей этнонимінің этимолоиясына қатысты М.С. Мұқанов көптеген көне
дерек көздеріне сүйенген, сонымен қатар бүгінгі таңдағы ғылыми
зерттеулердегі деректерді келтірген.
Керей атауын алғаш рет Рашид – ад – дин еңбегінен кездестіреміз. Ол
келтірген аңызында, "ерте кезде бір ханның жеті қлы болған және олардың
караторы келгендігін келтіреді. Соған байланысты оларды кереаттар деп
атаған. Уақыт өте келе, оның ұрпақтары жеке атауға ие болды. Негізінде
кейінгі кезге дейін, осы жеті ағайындардың ішінде біреуі хан болып,
қалғандары оған бағынышты болған. Бірақ бұлардың барлығы бір құдайға аян"
деп екі ұшты пікір келтіргенін көреміз. [15]
Рашид – ад – дин бұл айтып отырғаны, біздің пікірімізше, халық
ауызындағы аңыз негізінде жасалған. Сондықтан да ол: "Мұны бір алла біледі"
деп келтіріп қана қойған.
Бірақ Рашид – ад –динінің бұл пікірі Ш.Құдайбердіұлы зерттеуінен
қолдау тапқанын көре аламыз. Сонымен қатар, Саян тауының Темір қазақ
тұмсығындағы Уде өзенінің бір айрығы Керей деген өзен атымен аталса керей
деген. Н.А. Арестовтың тұжырымына келіспейтіндігін көреміз. Шәкәрім қажы
"бір ұйғырдың жеті баласының бәрі қара болғандықтан, оларды моңғол тілінде
керейд дейді, яғни қаралар деген дұрыс деп білемін" деп өз түйінін жасайды.
[16]
Ал М.С. Мұқанов ғылыми дерек көздеріне сүйене отырып, "керей – хан
атауы, олар уақыт өте келе көбейіп, "бір тайпалық бұтақты" құрады және
оның ханының есімі осы тайпаға берілді," – деген пікірін Кеңес үкіметі
кезінде және соңғы жылдары жарық көрген зерттеулерінде келтіреді.
Керейден өсіп – өнген ұрпақ Ашамайлы және Абақ болып екіге бөлінеді.
Шежіре дерегі бұл екеуінде Керейдің баласы, Нақыт кісі аты етіп көрсеткені
мен, ғалымдардың бұл рулыр атауына қатысты өз зерттеулерінде әртүрлі
пікірлерін көреміз.
Мәселен, Н.А. Арестов еңбегінде бұл атаулырды өте көне негізгі
жытқыза отырып Орхон жазуындағы жұмбақ мағыналы "Ачу апам" деген сөзді,
ғалымдардың дерегіне сүйене отырып, "біздің бабамыз" дегенді білдіреді деп
тұжырымдаған.[17]
Ал С. Аманжолов пікірінше, Абақ сөзін лингвистикалық жағынан аппақ
сөзімен салыстырмалы келтіруге болатынын алға тартады. Ғалым, Керей руының
қара – керей, абақ – керей және уақ – керей болып бөлінетіндігін көрсетеді.
Осындағы уак – керейді зерттеулерде келтірілген деректер негізінде, осы
сөздің тікелей мағынасы ұзақ – керей деп түсіндерсе, ал абақ – керейлерді
аппақ сөзінің негізінде ақ нәсілділерге жатқызатындығымен байланыстырады.
[8]
М.С. Мұқанов өз зертттеулерінде бұл мәселеге қатысты өзгеше пікір
келтіреді. Ғалым: "Түркі тілдерінде ","умақ", "обақ" және моңғол тілінде
"обок", "обох" деген сөздер қандас туыстардың өзінше бір одағы ұғымын
білдіреді. Абақ – керей дегеніміз – қандас туысқан керейлер одағы деп
жорамалдауға болады", - деген ғалым ғылыми тұжырымын жасайды. [18]
Абақ атауы қазақ тайпаларының генеологиясында туыстықты әйел тарапы
бойынша есептейтін матриархат дәуірінің неңұрлым көне формасы
сақталғандығымен. Көптеген ғылыми деректерде оңтүстік славяндардағы
"домачица", словендердегі "госпаридица", орыстардағы "большуха" сияқты
қазақ әйелдерінің де экономикалық және қоғамдық өмірде зор беделге ие
болғандығы келтірілген. Ғалымның еңбегінде, тіпті бір рудың атын алған
әйелдер де қазақ тарихында кездесетінін көрсеткен. Бұл әрине абаққа
байланысты, яғни Абақ өз балаларың ғана емес немере, шөберелерінде
тәрбиелеген. Ол ақылды, әдемі мейрімді және бала тәрбиесіне көп көңіл
бөлген.Осындай қасиеттеріне байланысты үлкен құрметпен "Абақ ру басшысы "
атағы, мәңгі ұрпақ есінде қалған- деген ғылыми дерек келтірген.
Ғалымның келесі зерттеуінде Абақ этимологиясы мен таралу тарихына
қатысты ел арасынан жинаған далалық этнографиялық материалдар негізінде
толық мағлұмат береді.Бұл келтірілген деректер керей тайпасының тарихына
қосылған ғылыми маңызы зор мәліметтердің бірі деген пікірдеміз.
Абаққа қатысты М.С Мұқанов келесі зерттеуінде басқаша аңыз
келтірілген. Мұнда керейден абақ атты сұлу да ақылды әйелі болар. Көп
кешікпей керей өледі де, абақ жеті жасар баласымен жесір қалады. Осы
аңыздан ашамайлы – керейлерді арғы атасы абақтыдан тарайды. Бұл аңызды
ғалым тарихи жағынан анық нұсқа емес, керісінше, мифтік болғанымен,
керейлердің тегі туралы, сол заманның этникалық сана сезімі мен
идеалогиясына қатысты айтылатын этнографиялық дерек ретінде қарастырылады.
Керей тайпасының Ашамай руының этимологиясына қатысты М.С Мұқанов
және көптеген зерттеулерінде ортақ пікір келтірген. Бұл зерттеулерде,
ашамай-тай салып, жас баланы мінгізетін және түйеге салып, ұзақ жолда
шешілмей тең ататын ердің аты. Бір-біріне айқасытырыла салынған қос-көсеу
таңбасы осы ашамай ерді сүйегіне ұқсайтын болғандықтан, оларды ашамай
атаған. Сонымен, ашамайлы деген атау шежіреде көрсетілгендей, кісі аты
емес, бұл тайпа ашамай таңбасы бар тайпа деген деген мағына беретін
халықтың атау- этноним.
Керей тайпасының және аталмыш рулардың таңбасына қатысты М.
Мұқановтың еңбектеріндегі келтірілген деректер өзге зерттеулерден
айырмашылығын байқаймыз. Мәселен, С.Аманжолов Керейлердің негізгі таңбасы
деп келтіреді. Ғылымның пікірінше керейлердің бұл таңбасы еш бір қазақ ру –
тайпаларымен ешқандай ұқсастықтың болмауынан керейлерді дербес тайпа деп
түйіндеуге болады дейді.
М. Тынышбайұлы зерттеуінде керейдің таңбасын Х, + түрінде көрсетіп,
осы таңбаның ашамайлы руының атауының қатыстылығын келтіреді. [19]
Керей тайпасының негізгі таңбасын М. Мұқанов өзінің монографияларында
+ деп келтіреді. Ал керейдің ашамайлы рудың таңбасы ғалымның пікірінше,
"ашамай" Х таңбасынан шыққан, ал абақтардың таңбасы – Ф "эф" әріпі тәрізді.
Бірақ абақ таңбасының мәнін түсіндірмейді, тек ғалым "беймәлім" деп
келтіріп кеткен. [20]
Ал кейбір зерттеуінде абақтың таңбасы деп келтірген. Бұл таңбаны
неліктен мұндай екенінің мазмұнан ашып көрсетпейді, тек ортасы сызылған
паралипипедке ұқсас де көрсетіп қана қояды. Басқа зерттеулерден де осындай
пікірді көреміз.
Мәселен, М.С. Мұқанов және өзге ғалымдар келтірген керейдің негізгі
таңбасын + С. Аманжолов зерттеуінде негізгі таңба емес, қоымша, кейін пайда
болған таңба деп есептейді. Ғылымның пікірінш, бұл таңба хрисиан дінін
қабылдауға байланысты болса, онда олардың көршісі христиан дініндегі
наймандарда неге жоқ деген сауалды дәйек етеді. Сонымен қатар, көптеген
рулар, мәселен, сіргелң, ботпай, сары – үйсін және төртқара т.б. ру
тайпалары осыған ұқсас болғанымен, оларды христиан дініне қатысты еш дерек
жоқтығын келтіреді.
М.С. Мұқанов өз түйіндерін зерделей келе, ғалым С. Аманжоловтың бұл
пікірінің дұрыс еместігін келтіреді. Ғалым мұндай тұжырымында ғылыми дерек
көздеріне емес, солтүсік және шығыс Қазақстан ел арасынан жинаған
материалдарына жүгінеді. Мұнда керейдің негізгі таңбасы + белгіс болғанын,
сирек болсада Х белгісі кездесетіні атап өткен. Айта кететін жайт, ғалымның
ғылыми зерттеулерінде осы тұжырымды кездестіреміз. [18]
Керей тайпасының ұранына қатысты ғылыми зерттеулерде әртүрлі деректер
келтірілген. Мәселен, М. Тынышбайұлы керей ұранын "Ашамай", С. Аманжолов -
"Қарақожа", "Ойшыбай", "Ақжол"деп келтірген.
М.С. Мұқанов керейдің жалып тайпалық ұраны "Ойшыбай" деп, С.
Аманжоловтың берген дерегіне жүгінеді. Ғалым мұндай тұжырымын, қазақ халқы
ұранды сол тайпаның немесе рудың ұлы тұлғаларының есімдерімен
аталғандығымен байланыстарады.[20] Ғалымның былай пайымдауының дұрыстығын
қазақтын көне тарих беттерден көреміз.
М.С Мұқанов жалпы керей тайпасың шежіресінің тарихы, орналасуымен бұл
тайпадан шыққан ұлы тұлғаларға қатысты "Тарихтың өткендерінен" атты ғылыми
монографиямында дәйекті деректермен зерделі көрсеткен. Бүгінгі таңда бұл
зерттеумен тең келер еңбектер кімде-кім.Сондықтан, біз керей тайпасын
таратуда осы монографияны басшылыққа алдық.
Негізінен, барлық зерттеулердегі таратылған шежіре деректерінде
керейден: Абақ кекей және ашамайлы керей деп екі үлкен тармақтан тұратын
келтірілген. ашамайлы керейді таратуда М.С. Мұқанов еңбектерімен кейбір
зерттеулерге орта пікірді көреміз. Мұнда Керейден Ашамайлы, одан Шимойын.
Осы Шимойыннан Танаш би, одан Сибан, Балта, Көшебей, Тарышы руларын
таратады.[18]
Бірақ М.С Мұқанов керейді зерртеуде өз еңбектерінде әр түрлі
шежірелік нұсқа келтіргенін көреміз. Мәселен, ғалымның келесі бір кітабында
танаш биден балта, балға, көшебей, тарышыны таратқан. Жоғарыда таратылған
нұсқада Сибанды Танаш бидің ұрпағы етіп келтірілсе, ал бұл кестесінде Марат
Сәбитұлы Сибан балғаның ұрпағы деп көрсетеді. [ 20]
Танаш бидің ұлы балтадан ғалым қарасары, нашан,Қанапия тарайтындығын
келтірсе, [20] келесі зерттеуде Балтадан Жәндік, Байқожа, Қарасары [18]
өлмейтіндігін байқатады. Ғалымның соңғы өрбіткенін Ш.Құдайбердіұлы
еңбегінен де көрсетеміз.
Танаш бидің екінші ұлы Көшебеден Ш.Құдайбердіұлы Жоламан, Таузар,
Әлмәмбет, Шәукерді таратады. Ал М.С Мұқанов көшебенің ұрпағы
баянтоқай,Сағындық,Жаңбыршы деп көрсеткен. Назар аударатын
жайт,Ш.Құдайбердіұлының таратқанын жаңбыршының ұрпағы деп толықтырып
келтерілген.Яғни, Жаңбыршыдан Қараозар, одан Таузар, Жоламан, Әлмәмбет,
Жұматай, Мәмбетқұл,Ұлтезияр. [18]
Бірақ, М.С.Мұқановтың келесі зерттеуінде көшебені таратқаны өзгеше
етіп көрсеткен. Мұнда, Көшебенің бәйбішесі ханшайымнан жауынгер екінші
әйелінен Алмамбет, Әлімәмбет, Оғыз бұзау, Жәдігер жалайыр, Жадыра, осы
көшебенің үшінші әйелінен жыл сайын деп таратқанын көреміз. Біз көп
жағдайда осы шежірелік нұсқаға жүгінеміз, өйткені толық қастып өлбіткені
және нақты деректер көздеріне жүгінгендігі маңыздығын арттыра түседі.
Көшбе атауына қатысты М.С.Мұқанов аңыз негізіне сүйене отырып, көш
бара жатқанда дүниеге келгендіктен атаған деп келтірген. Назар аударатын
жайт, мұндай тұжырымды өзге зерттеулерден көре алмаймыз.
Осы Көшебе руының ұрпағы – қазақ халқының әйгілі әншісі, композиторы,
ақыны Қожағұлұлы Біржан.
Танаш бидің келесі ұрпағы Тарышының шежірелік кестесі мен Марат
Сәбитұлының аталмыш зерттеулерінен кейбір ұқсастықты байқаймыз. Мәселен,
Тарышыдан Ысмайыл одан Ақсары, Құлсары, Тезегейді келтіреді. [18] Бірақ
ғалымның келесі зертттеуінде Таршыдан Ысмайыл және Смағұл деп толықтырып
таратқан.
Осы Ысмайылдың Ақсарысынан Ақымбет, Талқымбет, Нұрымбет, Нұралы,
Имаәлі, Бәйет, Әжі, деп өрбіткен. Келесі зерттеуінде, назар аударарлық
жайт, Ақсарыдан Байет пен Әжіні таратады. Қалған Ақымбет, Тоқымбет,
Естемес, Есеналы, Еменалы деп, олар Тарышының екінші ұлы Исмғұлдың ұрпағы
деп көрсетеді.
Исмайылдың Құлсарысын бір зеттеуінде тек Есеналы, Есбол десе, ал
келесі зерттеуінде оның үшінші ұлы Малай деп таратқан. [18. 198 б]
Айта кететін жайт, керей тайпасының осы құлсары руынан көптеген ұлы
тұлғалар шыққан. Мәселен, жоңғар басқыншылығына қарсы шайқаста аты шыққан
Абылай хан мен Қаракерей Қабанбай батыр бастаған қазақ қолының алғы шебінде
жүрген айбынды батырдың бірі – Бардәулетұлы және Аталмыш рудың ұрпағы.
Сонымен қатар, Тезегейдің шежіресін тартқан кезде де толықтыру
болғанын көреміз. Ғалым Тезегейдің тек мадақай тарайтынын көрсетеді, ал
келесі кітабында Матақай, Cамай, Бәйтеке Тезегейдің ұрпағы деп нақтылайды.
М.С.Мұқанов керей тайпасының шежірелік нұсқасын таратуда ХХ ғасырдың
бас кезіне әкеп тірейді. Зерделеу барысында ғалым өзге ғылыми еңбектерінде
көрініс таппаған мәліметтерді келтіреді. Мәселен, тегі осы рудан шыққан
Ташмұхамед Барлыбаев туралы жан – жақты мәлімет берген.
Керей тайпасының қоныстанған аумағына келетін болсақ, негізгі
көпшілігі орталық және солтүстік Қазақстанды мекендеді. Ақмола даласына
келгеннен кейін олар орманды таулырға, сәлеті өзені бойындағы ормандарға,
оның жартасты жағаларына қарай ірге тепті.
ХІХ ғасырдың жылдарындағы мәліметтерге қарағанда, керейлер Ақмола,
Аягөз, Қарқаралы, Көкпекті, Үшбұлақ мен семей, Обал ішкі округтерінің
жеріне қоныстанды. [21]
Осы болыстардың бәрі Ерементаудың солтүстік беткейінде, Сілеті
өзенінің бойында, одан әрі солт-батыста Мамай, Итемгені көлдеріне дейін
көшіп жүрген.
Қазақстан жерінде облыстардың құрылуына байланысты (1868-1891
жылдардағы реформа) керейлердің ең көлемді жер алқаптары Ақмола облысының
аумағында қалып, одан азырағы Семей облысында болып шықты. Басқа
облыстардың құрамында да жекелеген құрамдары болды.
Сондай-ақ Ақмол уездіндегі Құрсары руы шығысында Сілеті өзенінің
бойында, одан әрі батысқа қарай Ащыкөлммен Қанжығалы көлдеріне дейінгі кең
даланы мекендейді, осы аймақ рудың оңтүстік шегі болған. Құрсарының иелігі
сол жерлерден басталып, солт-де Итемген, Мамай көлдеріне дейінгі және ру
иелігінің солт. Шекарасы Ақсу өзененіне дейін созылып жатқан. Қыстаулары
мен жайлауының арасы жақын орналасып, Мамай,Итемген, Ащыкөл, ақсуат
өзендерінің бойында, Қарабұлақ, Жалтыркөл, Қын, Қырыққұдұқ алаптарында
мекендеген. [22]
Ал онда Мамай көлі –Итемген көлі – Борай көлі – қамысты көлі шебінің
солт-бас-да Бурабай көлдері мен Көкшетауғв дейінгі жер – Ақсуат руының
иелігі деп саналған. Құсарылар жоғарыда аталған көлдерден басқа, Аталық,
Жөкей, Қымызкөл көлдері мен басқа да көлдер төңірегіне де, Көкшетау,
Бурабай тауларының отмандары мен тау бқктері жайылымдарын да, Самырсақты,
Сарыбұлақ, Тәттімбет өзендерінің алқабын да иеленген.
Сонымен қатар, Мақы руының Иөрші тармағы мен Бәйет, Балта, Сақал,
Бақтыбай, Атақозы рулары Моншақты болысы құрамына кірген. [23]
Керейлердің бір бөлігі Сілеті өзенінен Ертіс, Ом өзендері жағына
кеткені бұдан бұрын айтылған болатын. Омбы уезі құрамына кірген қауымдар
нақ солардан құралды. Осы уезд өңіріне Ертістің Павлодар өңірінен де
керейлер келген. [24]
М.С. Мұқанов уезд аумағында керейлердің ең үлкен рулары-Құрсарының
Сақал, Бурас, Дауадақ, Төбет, Сары аталары, Мақатай, Бесқара атасы
болғандықтан келтіреді. Құрсары руы аталарының қоныстары-Үлкен Қарой
көлінің солтүсігі және одан әрі солт-шығысқа қарай Ом өзеніне дейін,
Сілеті, Теңіз көлінің шығысы, Сары атасы Ертіс бойнда, Ом өзені құяр жерде,
сондай-ақ Омбының батысына таман көшіп жүрген. Ақсарылар Үлкен Қарой
көлінің шығыс жағындағы даланы ғана мекендейді.
Керей тайпасының рулық құрамы
Жалпы таңбасы + , ашамайлыда , ұраны — Ошыбай. Керейлер де Орта жүздің
ең ірі тайпаларының бірі, олар туралы мәліметтер XIII ғасырдағы монғол
деректерінде, Рашид ад-Диннің шежіресіиде және басқа деректемелерде
кездеседі.
Қазақ халқының құрамына енген басқа тайпалармен қатар, керейлер де
халықтың әскери-саясн таринхына, оның экономикалық, әлеуметтік, рухани
қалыптасуына белсене қатысты. Жоғарыда аталған этникалық құбылыстарға
байланысты бұл тайпаның жекелеген рулары өздері мекендейтін негізгі
аймақтармен қоса басқа тайпалардың, тіпті басқа жүздердің аумақтарына да
қоныстанды.
Рулық бөлінісі жөнінен керей тайпасы екі ірі: ашамайлы және абақ
бірлестіктерінен тұрады. Ашамайлылар — Шыңғыс-ханның күшейе түскен монғол
державасы мен керейлердің (керейіттер) қақтығыстары кезеңінде шы- ғыс
аймақтардан Қазақстанның солтүстігіне қоныс аударған керейлер. Абақтар —
монғолдар қолының қысымымен солтүстік-батыс Монғолияға кеткен керейлердің
Шығыс Қазақстан аумағында қалған үлкен бір бөлігі.
Бұл бірлестіктердің атауы таңбаларының бейнесінен: ашамайлы ашамай X
( түйеге салатын ер) таңбасынан шыққан, ал абақтардың таңбасы абақ таңба
- Ф эф әрппі тәрізді. Оның мәні беймәлім.
Түркі тілдерінде омак, умак, обак және монғол тілінде обок,
обох деген сөздер қандас туыстардың өзінше бір одағы ұғымын білдіреді.
Абақ керей дегеніміз — қандас туысқан керейлер одағы деп жорамалдауға да
болады.
Сондай-ақ, халық арасында Абақ-ана туралы да аңыз кең тараған. Абақ
кере керей тайпасы сол анадан тарағаны, ол ана XVI —XVII ғасырда өмір сүрді
деген тарихи дерек те бар...
Керейлердің жалпы тайпалық таңбасы зерттеушілердің анықтағанындай,
айқыш сызық + болып табылады, олардың айтқандарын ел арасынан жиналған
материалдар да қуаттап отыр. С. А. Аманжолов пен Ниязов өз зерттеулерінде
керейлердің мынадай: ш,+ екі таңбасын келтіреді, бұл орайда біріншісін
олардың негізгі таңбасы деп санайды. Ал ел арасынан жиналғаны далалық
этнографиялық матсриалдар таңбаның алғашқысын теріске шығарады және
керейлердің таңбасы белгісі + болганын, сирек болса да Х белгісінің
кездесетінін көрсетеді. Керейлердің жалпы тайпалық ұраны — Ошыбай.
Тарихи-этнографиялық әдебиетте керей тайпасының ірі тармағы Абақ
туралы мәліметтер сирек ұшырасады, бірқатар зерттеулерде олардың негізгі
рулары ғана атап өтіледі. Мұның себебі, Абақ руларының Қазақстаннан тыс
жерлерге қоныс аударуынан болса керек.
Абақ, обох атауының монғол сөзі екені және қандас туыстар одағы,
яғни ру дегенді білдіретіні жоғарыда айтылады. Халық арасында қазақ
тайпаларының, руларының, соның ішінде абақ-керейлердің де шығу тегі тралы
төмендегідей аңыз айтылады. Кез келгеи генеалогиялық негіз сияқты, төменде
келтірілетін аңыздың да мифологиялық сипаты бар және бір-бірімен араласып
кеткен сансыз көп нұсқалардың бірі болып табылады.
Бірақ мұндай шежірелердегі басты нәрсе сол — оларда халықтың этиикалық
сана-сезімі сақталады және руды құрайтын ұрпақ өкілдері өзгеріп, белгілі
бір тайпаға жатқызады. Мұндай аңыздардан қазақ тайпалары мен руларының
сандық құрамын, шығу тегін айқындап беретін мәліметтер табуға болады.
Аңыз бойынша Байқұтанның үш әйелі болган: бәйбішеден — Арғын,
Найман, тоқалынан — Уақ, Керей, үшінші әйелінен Қоңырат, Қыпшақ туған.
Бұл шежіреге қарағанда Уақ — Керейдің ағасы, керейлермен көшіп-қонып
жүрген, солардың арасында ерекше сый-құрметке бөленген. Керейдің, аңызда
айтылатынындай, Абақ атты сұлу да ақылды әйелі болған. Осы әйелінен
Әбілғазиз есімді ұл туған. Көп кешікпей Керей өледі де, Абақ жеті жасар
баласымен жесір қалады. Әмеңгерлік жолымен Уақ Абақты әйел етіп алмақшы
болады, бірақ батыл, ақылды, сұлу әйел оған көнбейді. Уақтың күдерін үзу
үшіи ол ұлын балаларға арналған ашамайлы ермен ерттелген атқа отырғызып,
Ұлы жүздің үйсін тайпасындағы төркінініне кетіп қалады. Бұл жердегі
қазақтарға мұсылман дінінің қанат жая бастаган кезі екен, үйсіндер арасында
шыққан тегі өзбек Қарақожа имамның ықпалы зор болған деседі. Бірде алдап-
арбап, енді бірде қорқытып, сол имам Абақты өзіне тоқалдыққа тиюге мәжбүр
етеді. Осы некеден ұл туып, шешесі оны бұрынғы күйеуінің есімімен Керей
денп атайды.
Ер жеткен соң Әбілғазиз өгей әкесімен сыйыса алмайды. Ол шешесі Абақты
алып, Сарыарқаға көшіп кетеді. Уақыт өте келе Әбілғазиз көркем, он
саусағынан өнері тамған, шешен де тапқыр жігіт болып өседі, сол үшін оған
шешен деген ат беріледі. Осы аңызға қарағанда ашамайлы-керейлердің арғы
атасы Абақтан таратылады.
Жоғарыда келтірілген аңыз тарихи жағынан анық нұсқа ретінде емес,
керісінше, мифтік болғаинмеи, керейлердің тегі туралы, сол заманның
этннкалық сана-сезімі мен идеологиясы туралы айтылатын этнографиялық дерек
ретінде қарастырылады.
Бірқатар аңыздарда Орта Азиядан шыққан сарт этнонимінің өкілдері
туралы айтылады. Сонымен қатар, Орта Азияның қазақ даласына қоныстанып,
қазақ қыздарына үйленген сарт саудагерлері де шала қазақтар (жартылай
қазақтар) деп аталатын тұтас бір топ қалынптастырғаи. Бұл көрініс ғасырлар
бойы көршілер арасында этинкалық байланыстардың орын алып келуінің айқын
куәсі.
Жоғарыда келтірілген аңыз халықтың фольклорлық мұрасы ретінде кейбір
рулардың халықтық этимологиясын (мысалы, керей тайпасының ашамайлы руы),
ұлттық әдет-ғұрыпты (әмеңгерлік), әр түрлі жүз өкілдері (керей мен үйсін)
арасындагы қыз алысуды және т. б. этнографиялық жайттарды анықтап береді.
Аңызда келтірілген түрлі таксономиялық құрылымдардан керей тайпасының Абақ
сияқты ірі бөлімінің аталық (патрилиниджи) және аналық (матрилиниджи)
жағынан шығу тегін анықтауға болады.
Жазғы жайылымдары: Құмдыкөл көлі, Қаратекер, Майлыағаш, топат деген жерлер,
ұлыкөл көлі, Қосқоңыр алабы, Талдысай, Ақымбет өзендерінің бойы т.б
Омбы уезіндегі Покров, қорған болыстары керейлерден құралған.
Олардың біріншісінде – 9829 адамы бар 196 ауыл, екіншісінде 5883
адамы бар 101 ауыл болса, екеуін бірге қосқанда барлығы 15712 адамға
жететін 297 ауыл болған.
Солтүстік қазақстан керейлері Петропавл уезінің құрамына енді. Адам
саны ең көптері Сибан, Көшебе және балта рулары. Керейлердің уездің
солтүстік-батыс жағында, Есіл өзенінен обаған өзеніне дейінгі, уездің
оңтүстік жағында Түнтүгір өзенінен Обаған өзеніне дейінгң жерге неғұрлым
жинақы тұрған.
Балта руы туралы сәл тоқтала кеткен жөн.Басқа рулармен салыстырғанда
адам саны аз болса да, ол керейлер арасында мейлінше құрметтеледі.Бұл рудың
өкілдері басқа керейлердің арасында шағын топ болып тұрып, солармен
қыстайды және жаз жайлауға да бірге.
Осы Балта және Танат,Мақатай рулары Қостанай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz