Мұғалім мен оқушы қатынасы
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Қазақ және орыс филологиясы факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Оқытудағы жаңа әдіс-тәсілдер және диалогтік оқыту
Мамандығы 5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті
Қостанай, 2017
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І тарау. Кембридж бағдарламасына негізделген білім беру теориясы ... ... ...
Оқыту мен оқудағы жаңа әдіс тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
Сындарлы оқыту теориясы мен диалогтік оқыту тәсілінің маңызы ... ... ..18
1.3 Сыныптағы диалогтік әңгімені дамытудағы әдіс түрлері ... ... ... ... ... ... ...3 0
ІІ тарау. Әдебиетті оқытуда диалогтік оқыту әдісін қолдану әдістемесі
2.1 Топтық әрекетте диалогтік оқыту әдісін қолданудың тиімділігі ... ... ... ... 38
2.2 Диалогтік оқу - сабақта беруде қолданылатын тиімді әдістің бірі ... ... ... 46
2.3 Диалогтік оқытудағы әдіс-тәсіл түрлері мен оны қолдану жолдары ... ... .58
2.4 Ы.Алтынсарин әңгімелерін меңгертуде қолданылатын әдіс-тәсілдер ... ...63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .76
ҚОСЫМША
Сабақ жоспарлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңдағы оқыту үрдісі жаңа әдіс-тәсілдерді, жаңаша идеяларды қолдануды талап етеді. Соның ішінде орта білім беру жүйесінде, әлемдік жоғарғы деңгейге қол жеткізген анағұрлым танымал білім беру әдістемелері арасында сындарлы теориялық оқытуға негізделген тәсіл кең тараған.
Бұл бағдарламаның басым бөлігі, түрлі тәсілдер қарастырылғанына қарамастан сындарлы оқыту теориясы негіздерін қамтыған. Бұл теория оқушылардың ойлауын дамыту, олардың бұрынғы алған білімдері мен жаңа немесе сыныптағы түрлі дерек көздерінен, мұғалімнен, оқулықтан және достарынан алған білімдері мен өзара әрекеттесуі жағдайында жүзеге асады. Сындарлы теорияның тиімділігін жақтаушылардың басым бөлігі дайын білім беруге негізделген оқыту тәсілдерінің білімді меңгеру былай тұрсын, олар бойынша терең түсінік қалыптастырып, бастапқы білімді жаңа біліммен өзара байланыстыруға мүмкіндік тудыра бермейді.
Дайын білім беруге негізделген дәстүрлі стиль арқылы алынған білім оқушылардың жинақтаған өзге білімдерімен тиімді сіңісе алмайды, сондықтан механикалық есте сақтау, үстірт білім алу жағдайлары орын алады. Дәстүрлі оқытудан алынған механикалық түрде есте сақталған мәліметтерді емтихан кезінде ұтымды пайдалануға болады, бірақ мән-мағынасы терең меңгерілмей, жай ғана жатталғандықтан, тақырыпты оқыту аяқталған соң немесе емтихан біткен соң керексіз болып қалады және оқушы оны өмірде пайдалана алмайды.
Сындарлылық теориясына негізделген бұл оқытудың мақсаты - оқушының пәнді терең түсіну қабілетін дамыту, алған білімдерін сыныптан тыс жерде, кез келген жағдайда тиімді пайдалана білуін қамтамасыз ету.
Сындарлы оқытуда оқыту мен оқудың қазіргі заманғы әдістері мұғалімнің, оқытушының күнделікті тәжірибесі және кәсіби мәнмәтінмен өзара байланысты қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Әдеби білім беруде ой-өрісі жаңашыл, шығармашыл, дүние танымы жоғары, бәсекеге қабілетті, жан-жақты жеке тұлға қалыптастыруда оқытудағы жаңа әдіс-тәсілдер мен диалогтік оқытудың тиімділігін анықтау.
- Кембридж бағдарламасы және бағдарламаға енген жеті модуль кешенін саралау, әр модульдің өзіндік ерекшеліктерін тоқталу;
- Кембридж тәсіліне енгізілген оқыту мен оқытудағы стратегиялар мен тәсілдерді қарастыру;
- Жеті модульдегі стратегиялар мен тәсілдерді өзара практикамен ұштастырған сабақ үлгілерін қарастыру;
- Диалогтық оқытудың сабақ берудегі маңыздылығын қарастыру;
- Диалогтік оқыту мен сын тұрғысынан ойлау модульдерінің байланыстылығын ашу;
- Мектепте Ы.Алтынсарин әңгімелерін диалогтық оқыту жолдары мен әдістерін қарастырып, сабақ жоспарларын құрастыру.
- Қазақ әдебиетін оқытудағы озық тәжірибелі ұстаздардың сабақ беру әдістерін зерттеу;
Дипломдық жұмыстың нысаны. Әдістемеші ғалымдардың, педагогтардың еңбектері, инновация туралы ғылыми еңбектері, Қазақстан Республикасы Конститутциясынан Білім туралы заңы және Білім берудің мемлекеттік бағдарламасы, озат мұғалімдердің іс-тәжірибелері.
Дипломдық жұмыстың ғылымилығы. Әдебиет сабағын оқытуда Оқытудағы жаңа әдіс-тәсілдер және диалогтік оқыту әдістерін пайдаланудың ерекшеліктері, мүмкіндіктері мен жолдары бағыттары көрсетілді.
Дипломдық жұмыстың теориялық және практикалық маңызы.
Дипломдық жұмыстың әдістері мен дереккөздері. әдеби-теориялық талдау, салыстырмалы талдау, ғылыми пікірлерді жүйелеу.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1КЕМБРИДЖ БАҒДАРЛАМАСЫНА НЕГІЗДЕЛГЕН БІЛІМ БЕРУ ТЕОРИЯСЫ
Білім беру мен білім алудағы жаңа әдіс-тәсілдер
Қазіргі таңда елімізде Кембридж бағдарламасына негізделген білім беру жүзеге асырылуда. Бұл бағдарламаның негізгі мазмұны жеті модуль идеясында ашылады. Бағдарламаның идеялары тұлғаның өзіндік ізденуіне, сыни ойлап, сұрақ қоюдан және сол шешімін талап ететін проблемаларды айқындауынан, шешім қабылдау үшін талапқа сай өлшемдерді қолдану сияқты дағдыларды қалыптастыруда диалогтік оқыту арқылы нәтижеге қол жеткізуге болатыны мәлім болып отыр [1].
Жаһандану заманында ұлттық бәсекеге қабілетті болудың көрсеткіші білім деңгейімен өлшенеді. Сондықтан, әлемдік білім кеңістігіне кірігіп, білім беру жү - йе - сін халықаралық биікке көтеру кезек күттірмейтін өзекті мәселе. Стронг (2011) Мектеп жұмысы мен оқушы жетістіктерін өрістетудегі негізгі тұлға - мұғалім,- деп атап көрсеткендей, егеменді еліміздің алғышарттары өркениетті елдер қатарына көтерілуді міндет етсе, өркениетке жету үшін жан-жақты дамыған, рухани бай тұлғаны өсіруде ұстаздар қауымының алдына жаңа міндеттер қойылып отыр. Американдық философ, психолог, радикалды сындарлылықтың (конструктивизмнің) негізін қалаушылардың бірі Эрнст фон Глазерсфельд өз еңбегінде: Мүмкін білім беру ешқашанда қажетті деңгейде жақсы деп танылмайтын шығар, бірақ соңғы 20 немесе 30 жыл ішінде білім беруде төмендеу байқалады,- деп, атап өткендей [1], қазіргі жоғары технологиялар мен жылдам өзгермелі қоғам ортасында білім беру саласының тұрақты және қарқынды алға жылжуы өте маңызды болып отыр. Сондықтан, орта білім жүйесінде әлемдік жоғары деңгейге қол жеткізген анағұрлым танымал оқыту әдістемелері сындарлы (конструктивті) теориялық оқытуға негізделген тәсіл кең тараған (Hattie,2009) [2].
Неліктен қалыптасқан оқыту жүйесін сындарлы оқыту теориясы бағытында ауыстыру қажет?- деген сұрақтардың туындауы, әрине, орынды. Өз бастауын ХІХ ғасыр соңында италян философы Джамбатиста Вико мен швейцариялық психолог және философ Жан Пиаже еңбектерінен алған сындарлы оқыту теориясы дәстүрлі оқытуда механикалық есте сақтауды, үнемі қайталаулар мен бекіту материалдары арқылы қазіргі қоғамда алған білімді толыққанды жүзеге асыра алмай жүргендігімізді байқатады. Көп жағдайда осы жолда негзігі кедергілердің бірі, ол - қалыптасып қалған біздің ұстанымымыз. Өйткені, мұғалімнің ұстанымы - оның көзқарасы, қабылдаған шешімінің және іс-әрекетінің негізі [2]. Қазіргі кезде мектептегі білім беруде маңызды мәселелердің бірі - оқушылардың қарым-қатынастық құзіреттілігін арттыру болып табылады. Өзін-өзі көрсете білудің құралы - өз ойын жарыққа шығару екені бәрімізге мәлім.
Мұғалім үшін оқушылардың қарым-қатынастық құзіреттілігін арттыру - ең маңызды міндеттердің бірі екені даусыз. Білім нәрін сусындауға келген оқушылардың өздігінен жаңа материалды игерулері, нәтижеге өз жолдары арқылы қол жеткізулері барысында сыныпта қатып қалған тәртіптің сақтала бермеуі, жылдам жауап таба алмаулары мұғалімдерді өз сабағының күтілген нәтижеге жетпегені сияқты, балалардың қажетті білімді меңгере алмай отырғандай болып көрінеді. Оқушыларға өздігінен шешім табуға еркіндік беру қажеттігі, механикалық есте сақталған білімнің қолданыста өз нәтижесін көрсетпеуі, әр модуль бойынша жиі өткізілетін тестілеу мен бақылаулардың оқушының сыни, шығармашылық ойлауларын шектейтіндігі көп айтылуда. Оның үстіне жылдар бойы қалыптасып қалған ұстанымдарды қысқа мерзім ішінде өзгерту өте қиын. Осы тұста Шульманның мұғалімнің үш көмекшісін (Shulman,2007) басшылыққа алу қажет. Құзырлы оқытудың маңызды факторы мұғалімнің оқушының тақырыптың мәнін өз бетімен меңгеруін түсінуі мен бағалай алуы болып табылады [2]. Осы тұста мұғалімнің кәсіби түсінігі, тәжірибесі және этикалық және моральдік құндылығының қазіргі заман талабына сай болуы өте маңызды.
Бақыт жолы тек білімнен табылар,- деп Ахмет Игүнеки айтқандай, ертеңгі келер күннің бүгінгіден гөрі нұрлырақ болуына ықпал ететін адамзат қоғамын алға апаратын құдірет күші тек - білімде. Қай елдің болмасын өсіп-өркендеуі, өркениетті дүниеде өзіндік орын алуы - оның ұлттық білім жүйесінің деңгейіне, дамуына тікелей байланысты.
Еліміз егемендікке қадам басып, оңды өзгерістерге толы игі істердің игілігін көруде. Игілікке жараған өзгерістердің бірі - білім беру саласы.
Оң өзгерістердің қатары қазақстандық мұғалімдерге педагогикалық тәжірибелерін жетілдіру мен бағалауға көмектесу мақсатында білім беру жүйесіне Оқытудағы Кембридж тәсілі бағдарламасын енгізумен толықтырылды. Бағдарламаның мақсаты - оқушылар өздерінің қалай оқу керектігіне назар аудара отырып, олардың өз ойлары мен дәлелдемелерін нақты жеткізе алатын, яғни ойға жүйрік, тілге шешен, әрі жазбаша түрде еркін, көркем бейнелеп жазуға төселген, бірнеше тілді қатар меңгерген бәсекеге қабілетті жан-жақты жетілген жеке тұлға қалыптастыру болып табылады. Ондай тұлға болашаққа сенімді, ынталы, сыни пікір көзқарастары жүйелі дамыған, қазіргі сандық технологияларды, өмірде өз білімін қалыптан тыс жағдайда да еркін әрі терең пайдалана білетін жан болуы тиіс. Оқытудағы Кембридж тәсілінің теориялық негіздерінде түрлі тәсілдер қарастырылғанына қарамастан, орта білім беру жүйелерінде әлемдік жоғары деңгейге қол жеткізген анағұрлым танымал оқыту әдістемелері арасында сындарлы (конструктивті) теориялық оқыту тәсіліне басымдылық берілген. Бұл оқытудың басты бағыты - ойлауды дамыту болып табылады. Яғни, оқушы өзінде бар білімді түрлі дереккөздері арқылы, мұғалімнен, оқулықтан, достарынан алған білімдермен біріктіре отырып іске асырады. Осыған дейін біз дәстүрлі оқыту үрдісін іске асырып келгенбіз. Өткен ғасырдың басында-ақ американ педагог-психологі Джон Дьюи жоғарыдағы дәстүрлі білім беруді енжарлықпен білім алу үдерісі ретінде сипаттады және өзара әрекеттің немесе сыни қатысудың төмен деңгейін ғана қажет ететін жаттап алу әдісі деп сынаған. Ал осыған дейін біздер қолданып келген дәстүрлі оқыту қандай оқыту?
Ол - қазіргі мұғалімнің 45 минуттағы іс-әрекеті. Мұғалім кіреді, сабақ сұрайды, сабақ түсіндіреді. 4-5 оқушыны бағалайды, қалғандары сол қалпында қалады. Бұл жердегі мұғалім тарапынан берілген дайын білімге оқушылар өздігінен ары қарай дамыту, іздену, ойласу, атсалысу, салыстыру, пікір алмасу, пікір таластыру т.б. жайлар қолға алынбайды. Мұндай білімнің аясы тар, көбіне жаттанды есте сақтауға алып келеді. Сондықтан көбіне санада механикалық есте сақтау арқылы алынған білім ойлаудың төменгі деңгейінде ғана жүзеге асырылады. Ары қарай терең ойлану үрдісі іске асырылмайды. Ал сындарлы (конструктивті) оқытуда керісінше, мұнда басты басымдылық оқушыға беріледі. Мұғалімнен гөрі оқушы көп ойланып, көп талқылап, достарымен көп сөйлесіп, әрекеттенуі керек. Ал мұғалімнен өз сабақтарын оқушының идеясын, білім-біліктілігін дамытуға ықпал ететін міндеттерге сай етіп ұйымдастыру талап етіледі. Мұндай міндеттер оқушылардың оқыған тақырып бойынша білімдерін өз деңгейінде көрсетіп, кейбір болжамдар бойынша күмәнды ойларын білдіре алатындай пікір-көзқарастарын нақтылап, жаңа ұғым-түсініктерін өрістетуге орайластырылып құрылады. Дегенмен, әр мұғалім сабақ жоспарлағанда өз пәнінің ерекшеліктерін ескеруі қажет. Қазақ әдебиеті сабағында оқушының сыни ойлау, өз ойын жаттанды емес, өз сөзімен еркін жеткізе алу, өз жауабына сенімді болу қабілеттерін ашуымыз керек. Кембридж тәсілімен оқыту Блум таксономиясына негізделіп жоспарланады. Таксономия құрылымның (сабақ жоспарының) жүйелілігін білдіреді.
Блум таксономиясы -- жеке тұлғаға бағытталған шығармашылығын дамытушы және білімді толық меңгертудің әдісі[3,5].
Таксономия (грекше. táxis -- орналасу, құрылыс, тәртіп және nómos -- заң). Таксономия - олардың иерархиясын (белгілі бір құрылымдағы бірізділігін, реттілігін) құрастыру мақсатында берілген нысандарды нақты бір өлшемдер мен қағидалар бойынша жіктеу.
Блум таксономиясының негізін салушы американдық психолог, педагог, профессор Бенджамин Блум (1913-1999).
Ол сабақ құрылымын алты деңгейге бөліп қарастырады. Олар: білу, түсіну, қолдану, талдау, жинақтау, бағалау.
Сабақтың жалпы мақсатынан басқа әр деңгейге мақсат пен күтілетін нәтиже, сондай-ақ, әр деңгейдің тапсырмасына критерилер мен дескрипторлар қойылады. Бұл оқушының әр деңгейде белгілі бір нәтижеге қол жеткізіп, білім деңгейін бақылап отыру үшін қажет. Мысалы, қазақ әдебиеті сабағын жоспарлағанда білу деңгейінде тақырыпты оқушылардың өзі анықтау мақсатында түрткі болатындай тапсырмалар, сұрақтар немесе 5минуттық бейнероликтер көрсетуге болады. Білу деңгейінде көбінесе формативті бағалауды қолданған жөн. Себебі, формативті бағалау оқушыны білім алуға, өз бетінше жұмыстануға ынталандырады. Мысалы. Екі жұлдыз, бір тілек, Бағдаршам, Қолмен белгі т.б әдістер мен Бәрекелді, өте жақсы, жарайсың! деген сөздермен бағалауға болады. Одан әрі оқушы танып, білгенін, тақырыптың мазмұнын түсіну мақсатында Блум таксономиясының түсіну деңгейіндегі тапсырмаларды орындайды. Түсіну деңгейінде оқушы тақырып бойынша өз бетінше немесе топтасып бір тұжырымға келеді. Яғни, тақырыптың не туралы екендігін түсінеді. Оқушылардың түсіну деңгейін анықтау үшін критериилер мен дискриторлар қоямыз. Тапсырмаға қойылатын критерии мен дискрипторларды құрастыруды бірінші оқушылардың өзіне де ұсынуға болады. Критерии мен дискрипторларды мұғалім өзі құрған жағдайдың өзінде де, оны оқушыларға таныстырып, оқушылардың да көзқарасын білуі керек. Блум таксономиясының үшінші деңгейі қолдану. Ендігі кезекте, түсінген білімін күнделікті өмірмен ұштастырып, дәлелді мысалдар келтіріп, қолдану аясы туралы жазып не айтып беруі керек. Оқушы ойлана білу, ойын жеткізудегі тосқауылдарға кездеседі. Олар: сөздік қорының аздығы, жазу сауаттылығы мен сөйлеу сауаттылығының сәйкес келмеуі. Яғни, бір бала ойын жазып жеткізсе, ал енді бірі ауызша жеткізеді. Қазақ тілі пәнінің ерекшелігіне байланысты өзге ұлт баласына қазақ тілінде ауызша сауатты жауап беруге, сөздік қорды дамытуға негізделгендіктен, критериидің жоғары ұпайы сөздік қор мен ауызша жауабына қойылады.
Осы алғашқы білу, түсіну, қолдану деңгейлері пәндік деңгей болып саналады. Одан әрі талдау, жинақтау, бағалау деңгейлерінің тапсырмалары дарынды оқушыға негізделеді. Сабақтың талдау деңгейінде бүгінгі алған білімдерінің тиімді, тиімсіз жақтары туралы сараптайды, ойларын дәлелдейді.
Оқушы жинақтау деңгейінде алған білімін эссе жазу, ассосация, Венн диаграммасы т.б әдіс-тәсілдер арқылы жинақтап, өз көзқарасын, өз тұжырымын жасайды.
Блум таксономиясының соңғы деңгейі бағалау. Бұл деңгейде әдеттегісінше, оқушыны мұғалім бағаламайды, керісінше, оқушы өз жұмысының нәтижесі туралы рефлексия жасайды.
Ал сабақтың нәтижесін мұғалім бағалау парағына қойылған ұпай санына байланысты анықтай алады. Сабақ соңында рефлексия жасау арқылы оқушы өз білім деңгейін анықтаса, мұғалім келесі сабағын қалай жоспарлау керектігін біле алады.
Осы мақсаттарға жету үшін, алдымен сыныпта ынтымақтастық атмосферасын қалыптастыру қажет. Ол үшін түрлі сергіту сәттерін, тренингтер өткізуге, жаймен сазды әуен қосып қоюға болады. Ынтымақтастық атмосферасын қалыптастыру кезінде қазақ тіліндегі әндерді, ұлттық ойын элементтерін қолдануға болады.
Мысалға, С.Торайғыровтың Шығамын тірі болсам адам болып тақырыбындағы сабақ мақсатының алгоритмі [4,24]
Білу
Өлеңде қандай мәселелер көтерілген? Ақынның өмір сүру мақсаты.
Түсіну
Адам болу дегенді қалай түсінесің? Ақынша адам болуға қандай қасиеттер кедергі жасайды? Қандай қасиеттер оған жақындатты?
Қолдану
Ақын өлеңінің бүгінгі таңда маңызы бар ма? Өлеңнің өздеріңе әсері арқылы ойларыңды айтасыңдар.
Жүйелеу (талдау)
Қалай ойлайсыңдар, ақын арманына жетті ме? Адам болу мақсаты орындалды ма? Ойларыңды ақын өмірі, соңғыға қалдырған мұрасы арқылы дәлелдеңдер.
Жинақтау
Ақын арманы немесе өз қалауларың бойынша ат қойып, шағын шығарма-толғау жазыңдар. Адам болу - мұратым атты ауызша сұхбат жүргізіп, пікірлесіңдер.
Бағалау
Ақын өлеңінің бүгінгі таңда маңызы бар ма? Өлеңнің өзіне әсері арқылы ойларыңды айтасыңдар.
Қорыта айтқанда, бұрын оқу үдерісі кезінде бар салмақ мұғалімге түсетін. Ол белгілі шеңберде жұмыс жасайтын. Жаңаша оқытудың Кембридждік жүйесі бойынша бұл тәсіл біршама өзгереді. Мұнда балаларға білім дайын күйінде берілмейді, керісінше оқушылардың өздерін еркін ұстауға, ойлануға мүмкіндік жасалады. Олар өз беттерімен және өзара әрекеттесе оқып-үйреніп, ортақ бір шешімге келуге бағытталады. Сондықтан да қазіргі таңдағы әрбір ұстаздың да, оқушының да іс-әрекеті ерекше шығармашылық сипатта болуы керек.
Кембридж тәсілімен оқыту Блум таксономиясымен негізделіп жоспарланады.
Сындарлы оқытуда жеті модульдің әдіс-тәсілдері кеңінен пайдаланылады. Атап айтатын болса:
Білім беру мен білім алудағы жаңа тәсілдер
Сыни тұрғыдан ойлауға үйрету
Білім беру үшін бағалау және оқыуды бағалау
Білім берудегі ақпараттық коммуникациялық технологияларды пайдалану
Талантты және дарынды балаларды оқыту
Оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес білім беру және оқыту
Білім берудегі басқару және көшбасшылық
Бірінші модулі - Білім беру мен білім алудағы жаңа тәсілдер.
Білім беру мен білім алудағы жаңа әдіс-тәсілдер ретінде диалог арқылы оқыту мен қалай оқу керектігі қарастырылған. Себебі: олар сындарлылық көзқараспен тығыз байланысты. Диалог негізінде білім беру мен білім алу оқушылардың өзара сұқпаттасуы және мұғалім мен оқушы арасындағы диалогтың шәкірттердің өзіндік ой пікірін жүйелеуі мен дамытуына көмектесетін амал.
Білім беру мен білім алудағы қарастырылған екінші тәсіл қалай оқу керектігін үйрету. Бұл әдіс оқушыларға оқуды өз бетінше жалғастыра алатын, білім жинау жауапкершілігін түсінуге және оны өз мойнына алуға қалай көмектесуге болатынын көрсетеді.
Екінші модуль - Сыни тұрғыдан ойлауға үйрету.
Оқушылардың қай нәрсеге болса да терең оймен қарап салыстыра талдау жасап, көзқарасын білдіру, өзіндік менін қалптастыру, өз ойын тұжырымды жеткізе білу. Жалпы айтатын болсақ, сыни ойлау дегеніміз - баланы ойлауға үйрету. Ойлау арқылы бала көп нәрсеге қол жеткізуі мүмкін. Сыни ойлауға оқыту - жеңіл міндет емес. Сыни ойлау бұл Американдық көптеген алдыңғы қатарлы идеялар негізінде құрылған жоба.
Үшінші модуль - Білім беру үшін бағалау және оқыуды бағалау.
Бағалау - оқытудың құрамдас бөлігі және қорытындылау сатысы. Бағалау бір нәрсенің деңгейін, сапасын, нәтижесін белгілеу. Оны оқушының оқу таным әрекетінде қарастырсақ оқыту процесінің міндеттерін оқушылардың қандай дәрежеде меңгеруі дайындық деңгейі мен дамуын, білімдерінің сапасын, білік пен дағды көлемін анықтайтын құрал. Оқушы үлгерімін қалыптастыруда бағалаудың маңызы зор. Өзіміз бағалаудың тиімді әдісін таңдап алсақ, оқушылардың жауапкершілігі қалыптасады.
Төртінші модуль - Білім берудегі ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалану.
Білім берудегі ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдаланудың тиімділігі, оқушының өз бетімен жұмысы аз уақытта көп білім алып, уақытты үнемдеу, білім-білік дағдыларын тест тапсырмалары арқылы тексеру, қашықтықтан білім алу мүмкіндігінің туындауы, қажетті ақпаратты жедел түрде алу мүмкіндігі, іс әрекет қимылды қажет ететін тапсырмаларды оқып үйрену, оқушының ой өрісін дүние танымын кеңейтуге ықпалы өте зор.
Бесінші модулі - Талантты және дарынды балаларды оқыту.
Талантты және дарынды балалардың ойлау ерекшеліктері көп көлемде берілген білімді ұмытпауы, шапшаң ойлау, тез нәтижеге жету, өзіндік пікірі шешімдер шығара алуы, тыныш отыра алмау, іздемпаздық. Дарынды балаларды оқытудың басты мақсаты: Әрбір шәкірттің жеке дара ерекше қабілеттерін ілгері дамыту. Дарындылығы анықталған оқушыны қабілетіне сай шығармашылықпен ойлай алатын азамат етіп қалыптастыру.
Алтыншы модуль - Оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес білім беру және оқыту.
Оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәй оқытуды бір сынып ішіндегі әр жылдардағы оқушыларды, әр түрлі жас шамасында өзін-өзі бағалауға жауапкершілікті зерделеуді жүзеге асыратын модуль. Сонымен қатар жас шамасы әр түрлі сыныптарда тиімді оқыту және білім беру стратегияларын іске асыру, жолдары болып қарастырылады.
Жетінші модуль - Білім берудегі басқару және көшбасшылық.
Білім берудегі басқару және көшбасшылық. Мұғалім мен оқушы көшбасшылығы - мұғалім жеті модульді тиімді пайдаланып, нәтижеге қол жеткізе алса, мұғалімнің көшбасшылығы. Ал оқушыларда топқа бөлінгеннен кейін көшбасшы көрінеді. Топта айрықша белсенділік танытатын оқушы көшбасшы, ол әдетте басқа оқушыға көмектесіп, соған жауап бергізуге тырысады, өйткені ол өзін емес, сыныптастарын тартып алға сүйрейді[5,6].
Бұрын оқу үдерісі кезінде бар салмақ мұғалімге түсетінін, ол белгілі шеңберде жұмыс жасайтын, ал жаңаша оқытуда жеті модульді қолдана отырып Кембрдждік жүйесі бойынша бұл тәсіл біршама өзгерді.
Мұнда балаларға білім дайын түрде берілмейді, керісінше оқушылардың өздерін еркін ұстауға, ойлануына мүмкіндік жасалады. Олар өз беттерімен және өзара әрекеттесе отырып, оқып үйреніп, ортақ бір шешімге келуге бағыталады.
Сондықтан да қазіргі таңдағы әрбір ұстаздың да, оқушының да шығармашылық сипатта болуы керек.
Осы орайда ойымды қорыта келе: Сөзімді ұлы ғұлама ғалым Д.И. Менделеевтің сөзімен қорытқым келіп отыр: Ғылымды сүйген және жақсы меңгерге білген мұғалім ғана, оқушыларына терең де мағыналы білім бере алады.
Кембридж университеті мұғалімдерінің оқыту мен оқудағы жаңа әдіс- тәсілдерін оқытып үйрету бағдарламасының негізгі мақсаты: педагог қызметкерлердің қосымша білім мен дағдыларды алудағы білімдік қажеттіліктерін қанағаттандыру, қазақстандық мұғалімдердің қарқынды өзгеріп жатқан әлем жағдайында үздіксіз кәсіби дамуға дайын болуына көмектесу; білім берудегі әдістемелік жұмыстың тиімділігін қамтамасыз ететін инновациялық үдерістерді қолдау; өз әріптестерінің тәжірибесін жетілдіру мақсатында оларды оқыту және тәлімгерлік етуде теориялық және практикалық кәсіби құзіреттілігі мейлінше терең мұғалімдерді даярлау[5,9]. Бағдарламадан күтілетін нәтижелер барысында мұғалімдерді оқушыларға қалай оқу керектігін үйретіп, соның нәтижесінде еркін, өзіндік дәлел-уәждерін нанымды жеткізе білетін, ынталы, сенімді, сыни пікір көзқарастары жүйелі дамыған, сандық технологияларда құзырлылық танытатын оқушы қалыптастыруға даярлау болып табылады. Өйткені, мектеп жұмысы мен Оқытудағы Кембридж тәсілінің теориялық негізі - сындарлы оқыту теориясы. Сындарлы оқытудың мақсаты-оқушының пәнді терең түсіну қабілетін дамыту,алған білімдерін сыныптан тыс жерде, кез келген жағдайда тиімді пайдалана білуін қамтамасыз ету. Оқыту туралы сындарлы түсінік оқушыға нақты білім беруді мақсат тұтқан мұғалімнің өз сабақтарын оқушының идеясы мен білім-біліктілігін дамытуға ықпал ететін міндеттерге сай ұйымдастыруын талап ете отырып қаратырады. Яғни, бұл міндеттер оқушылардың оқыған тақырыбы бойынша білімдерін өз деңгейінде көрсетіп, кейбір болжамдар бойынша күмәнді ойларын білдіре алатындай, пікір-көзқарастарын нақтылап, жаңа ұғым-түсініктерін өрістетуге орайластырылып жасалады. Мұғалім қызметіндегі маңызды дүние-жекелеген оқушылардың тақырыпты қабылдау ерекшеліктерін, оқушылардың түсінігін жетілдіру немесе жақсарту мақсатында олармен жұмыс жүргізу қажеттігін ұғынуы, сондай-ақ кейбір оқушылардың тақырыпты өзіне оңтайлы бірегей тәсілдермен меңгеретіндігін жете түсінуі. Сындарлы оқытуға негізделген сабақтар оқушыларға өз білімдері мен ұстанымдары жайында ойланып, сұрақтар қойып, білімін толықтырып, белгілі бір тақырыпты оқып-білу кезеңінде өз түсінігін өзгертуге мүмкіндік береді. Мұғалім оқушылардың оқуына мүмкіндік тудырып, оқу материалы және өзге де қажетті құралдармен қамтамасыз етеді, ал оқушылар өз кезегінде пән бойынша өз түсініктерін арттыру іс-әрекеттеріне ынталы болады. ХХ ғасырдың 70-80 жылдарындағы оқу туралы көптеген теориялық зерттеулерді гуманистік психологияға негіздеп және өсудің адами әлеуетін мен тұжырымдамасына баса назар аудара отырып қарастырған. Түсінуді дамытуда жеке еркіндік, таңдау, ынта және сезімдердің мәні де зор екендігі туралы пікір осыған түрткі болған факторлардың бірі болып табылады. Ынтаның иерархиялық моделін әзірлеген танымал ғалым Авраам Маслоу болды. Ол төменгі деңгейге психологиялық қажеттіліктерді орналастырса, жоғарғы деңгейге өзін-өзі көрсете, таныта білуді қойды. Жоғарырақ деңгейге өту тек төмен орналасқан қажеттіліктер орындалған жағдайда ғана мүмкін болады. Маслоу оқуды өзін-өзі көрсетудің бір жолы деп атап көрсеткен. Оқытудағы гуманистік тәсілді зерттеген Карл Роджерс болды. Оның зерттеуі логикалық және интуитивті, зият пен сезім үйлесім тапқан, барлық тәжірибесімен, білімімен қоса алғанда жеке тұлғаны толық қамтиды[6,69].
Оқытудағы жаңа әдіс-тәсілдерді үйретуде Кембридждік оқыту тәсілі өзара байланысты жеті модуль шеңберінде жинақталып берілген.
1.2 Сындарлы оқыту теориясы мен диалогтік оқыту тәсілінің маңызы.
Сындарлы оқыту теориясы аясында оқушылармен диалогтік қатынас, диалогтік оқыту тәсілінің маңызы зор. Кембридждік оқыту тәсіліне негізделіп құрастырылған Мұғалімдерге арналған нұсқаулықта сындарлы оқытудың мақсаттары - оқушының пәнді терең түсіну қабілетін дамыту, алған білімдерін сыныптан тыс жерде, кез келген жағдайда тиімді пайдалана білуін қамтамасыз ету,- деп көрсетілген [5,26].
Көптеген ұстаздар, диалогты бұрыннан келе жатқан тәсіл деп қарастырады, әрине, бұл - тәсіл жаңа емес, тек Кембридждік оқыту тәсілдерінде диалог тек екі адамның өзара сөйлесуі ғана емес, сонымен бірге диалогтік тәсілде сұрақ қою техникасы, мәселені шешу жолдары барысындағы әңгімелесу де қарастырылады. Мерсер мен Литлтон (2007) өз еңбектерінде диалог сабақта оқушылардың қызығушылығымен қатар, олардың білім деңгейінің өсуіне үлес қосатындығын атап көрсетеді [5,27]. Оқушылардың диалогтік қарым-қатынасы мұғалім-оқушы, оқушы-оқушы арасында өрбиді. Түрткі сұрақтар, сыни ойлауға бағытталған сұрақтар, мәселені шешуге бағытталған сұрақтар сабақ барысында көп кездесетін сипаттау мен баяндаудың үлесін азайтады. Диалогтік оқытудың ажырамас бөлігі сұрақ қою болып табылады. Сұрақ қою маңызды дағдылардың бірі, себебі сұрақ дұрыс қойылған жағдайда сабақ берудің тиімді құралына айналады және де оқушылардың оқуына қолдау көрсетіп оны жақсарта және кеңейте алады. Сыныпта сұрақ қоюдың үлгісі бастама-жауап-кейінгі әрекет нысаны бойынша қойылған сұрақ ретінде анықталады. Сабақ барысында оқушыларға түрлі тақырыптағы, әр түрлі дәрежедегі сұрақтар қойылады. Оқушылардың тақырыпты түсінуіне қол жеткізуі үшін мұғалімдер қолданатын сұрақтардың екі түрі: төмен дәрежелі және жоғары дәрежелі сұрақтар кең қолданылады. Төмен дәрежелі сұрақтарды оқушылардан нақты, белгілі бір тұрақты жауаптар алу үшін қолданамыз. Жоғары дәрежелі сұрақтар оқушылардың ақпаратты белгілі бір жолдармен қолдануына, қайта құруына, кеңейтуіне, бағалауына, талқылауына бағытталған. Оқушылардың тақырыпқа деген қызығушылықтарын арттыру мақсатында түрткі сұрақ қою тәсілі арқылы жаңа тақырыпты анықтауға болды. Түрткі болу техникасы арқылы сұрақтар бірінші жауап алу үшін және оқушының жауабын түзетуге көмектесу үшін қажет, сұрақты қарапайым етіп қою, өткен материалға оралу, ойға салу, дұрысын қабылдау және толығырақ жауап беруге итермелеуге мүмкіндік береді. Яғни, балалардың сабақ тақырыбына қызығушылық оятып қоймай, олардың өздігінен ақпарат алуларына, бар білімдерін бекітуге жағдай жасайды. Сұрақ арқылы оқушылардың ассоциативті еске сақтаулары қалыптасты. Сындарлы оқыту теориясының аясында диалогтік оқыту тәсілдері, топта проблемалық жағдаяттарды шешу жолдары, сыни ойлау оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытуға үлес қоса алады. Сындарлы оқыту теориясының басты мақсаттарының бірі - баланың оқыта отырып, ой еркіндігін, белсенділігін, ізденімпаздығын қалыптастыру, өз бетінше шешім қабылдауға дағдыландыру. Яғни, мұндағы бала - өзі ізденуші, бір-біріне үйретуші, ал мұғалім - бағыт беруші, нұсқаушы. Бұл тәсілдің басқа технологиялардан ерекшелігі жеті модуль арқылы іске асады. Мұғалім тек дәстүрлі оқытумен шектеліп қалмай, әрқашан ізденісте болып өзіне және оқушыға тиімді жақтарын қарастырып отыруы тиіс. Әр мұғалім өз сабағының - көшбасшысы. Көшті қалай бастап алып жүрем десе де, өз еркі. Ал көшті дұрыс бағыттай білу ол шеберлігіне байланысты. Қазақтың тағдыры, келешекте ел болуы да мектебінің қандай негізде құрылуына барып тіреледі. Мектебімізді таза, берік һәм өз жанымызға қазақ жанына үйлесетін негізде құра білсек, келешегіміз үшін тайынбай-ақ серттесуге болады,-деп өз еңбегінде, ХХ ғасырда жазып кеткен ақын, педагог Мағжан Жұмабаев сөздерін басшылыққа ала отырып, болашақта әлемдік білім беру саласында қазақстандық білім беру жоғары жетістіктерге жетеді деп сенемін [6,81].
Мектептегі сабақ беру әдістемесіндегі диалогтік оқытудың маңызы үлкен. Диалог - ғылымда танымдық процестің іздеген нәтижеге әр түрлі, бірақ бір-бірімен жарыспайтын көзқарастар, қатынастар, бағыттардың өзара байланысты жолымен жүзеге асырылатын прогрессивтік дамуының түрі ретінде көрінеді. Сабақ барысында оқушы мен оқушы, мұғалім мен оқушы арасында жүргізілген диалог оқушылардың қызығушылығын, танымын арттырады. Мерсер мен Литлтон (2007) өз еңбектерінде айтып кеткендей, диалог сабақта оқушылардың қызығушылығын арттырумен қатар олардың білім деңгейінің өсуіне үлес қосатынын атап көрсетті. Выготскийдің білім беру моделі оқушының диалог құру нәтижесінде білім алады деп жорамалдаған, демек оқушылардың көбірек білетін сыныптастары мен мұғалімдермен жүргізілген диалог болған жағдайда ғана, білім беру жеңіл болады. Талданатын идеялар оқушы түсінігінің нақты бөлігі болғанымен, жақын арада даму аймағы аясында қарастырылғандықтан білім беру табысты болмақ, деп көрсетті [7, 38].
Қазірдің өзінде сыныптағы оқушылардың бірлескен сұхбаты үлкен пайда келтіретіндігін көрсететін жеткілікті дәлелдер бар. Олар:
:: Оқушылардың тақырып бойынша өз ойларын білдіруіне, түсіндіруіне мүмкіндік береді;
:: Басқа адамдарда түрлі ойлардың болатындығын оқушылардың түсінулеріне көмектеседі;
:: Оқушылардың өз идеяларын дәлелдеуіне көмектеседі;
:: Мұғалімдерге оқушыларға білім беру барысында олардың оқушылары қандай деңгейде екендігін түсінуге көмектеседі.
Диалогтық оқыту мәселесін осы уақытқа дейін бірнеше педагог ғалымдар зерттеп келген. Атап айтсам, бразилиялық педагог Фриери, орыс педагогы Выготский, француз педагогы Дьюи. Фриери, әр адам оқу процесіне сыни тұрғыда қатысып, басқа адамдармен диалогтық қатысуға қабілетті екендігіне негізделген білім теориясын әзірлеген. Фриери, мұғалімнің міндеті-оқушының білімін толтыру, көбейту тенденциясымен емес, білімді тауып, дамыту арқылы тереңдетуге бағытталған көзқараспен оқушылармен диалогқа түсу, деп санайды. Фриери Выготский мен Дьюидің теорияларын анықтап, зерттеп, дамыта келе назарын ондағы үрдісі мен ол үрдістегі мұғалімге бағыттамай, негізінен оқушыларға бағыттады. Дьюи тәжірибе бір қалыпта тұрақты болмауға тиіс дейді; ол үнемі өзгеріп, бұрын болғанға сүйене отырып, ары қарай өсу үшін нақты әлеуеті болуға тиіс. Ол мұғалімнің қызметі басқа кәсіптерге қарағанда, көрегендікті көбірек талап етеді деп айтқан [6,93]. Диалогтық оқыту:
- Оқушыларды тақырып бойынша және сындарлы сөйлеуге ынталандырады;
- Оқушылардың шынайы қызығушылығы мен сезімдерін анықтайды;
- Білімге құштарлықты дамытады және зерттеуге ынталандырады;
- Оқушыларға білімін қалыптастыруға және вербалдандыруға көмектеседі;
- Оқушылардың сыни тұрғыдан ойлауына ықпал етеді;
- Оқушылардың сыни тұрғыдан ойлауына көмектеседі;
- Оқушылардың бір-бірінен үйренуіне, басқа оқушылардың идеяларын құрметтеуіне және бағалауына ықпал етеді;
- Әңгімелесу мен ой елегінен өткізу көмегімен ойын жинақтауға көмек береді,іс-әрекеттерін тереңдетеді және шоғырландырады;
- Білім беруді қиындататын қиындықтар мен түсінбестіктерді анықтайды;
Диалогтық оқыту барысында қолданылатын ең басты әдістердің бірі - сұрақ қою әдісі. Оқушылардың тақырыпты түсінуіне қол жеткізу үшін мүғалімдер төмен дәрежелі және жоғары дәрежелі сұрақтар қояды. Жоғары дәрежелі сұрақтар қойылғанда, оқушылар ақпаратты белгілі бір жолдармен қолдануға, қайта құруға, кеңейтуге, өзіндік көзқарастарын білдіріп, бағалауға және талдауға тиіс болады. Сұрақ қою маңызды дағдылардың бірі болып табылады. Себебі, сұрақ дұрыс қойылған жағдайда ғана сабақ берудің тиімді құралына айналады және де оқушылардың ізденуіне қолдау көрсетіп, зерттеушілік қабілеттерін жақсартады, білім, ақпарат алуын кеңейте түседі. Жоғары дәрежелі сұрақтар - балалардан ақпаратты белгілі дәрежеде қолдануды, қайта ұйымдастыруды, дамытуды. бағалауды, талдауды, яғни, ойлау операцияларына дайын болуды талап етеді. Ашық сұрақтарды көбірек пайдалану окушыларға әлдеқайда жоғарырақ деңгейде ойлануға көмектеседі [5, 40].
Диалог дегеніміз - өзіне және өзгеге деген қарым-қатынасты қалыптастыру. Диалог бүгінгі таңда білім алуға, заманауи болуға ерекше қызмет атқарады. Диалог шын мәнінде оқушылардың бір-бірімен сұхбаттасуынан немесе оқушы мен мұғалім арасындағы пікір мен ой қорытындысын жүйелеу мен дамытуының көмектесуіне арналған амал. Бұл әдіс оқушының ой өрісін дамытумен қатар жан-жақтылыққа, өз ойын еркін әрі нақты жеткізуіне мүмкіндік жасайды.
Сабақта диалогтік оқытуды жүргізу барысында мынадай ерекшеліктерді байқауға болады: оқушыларымыз сол сабақты талдайды, шешіле сөйлейді, ізденіс үстінде сұрақ қою арқылы білім алады.
Диалог сабақта оқушылардың қызығушылығын арттырумен қатар
олардың білім деңгейінің өсуіне үлкен үлес қосады.
Әр сабақта диалогтік оқытудың маңызы зор. Бұл әдіс оқушылардың пәнге деген қызығушылықтарын одан әрі арттырады. Себебі, осы тәсіл арқылы оқушыларымыз өз ойын еркін жеткізе алды. Диалогтік оқыту оқушылар арасындағы қарым-қатынастың жақсаруына ықпал етеді. Сыныпта өз ойларын еркін жеткізе де алмайтын үндемей отыратын оқушылар да өздерін бірте-бірте аша бастайды. Сабақтың тақырыбы бойынша оқушылар өз ойларын ашық түрде білдіре бастайды. Басқа адамдардың да, өздерінің де жаңа бір идея туғызатындығына, оны өз ортасында салып айтуына болатынын түсіне бастайды. Жаңадан туындаған өз идеяларын, пікірлерін дәлелдеуге қызығушылықтары артады.
Диалогтік оқыту барысында оқушылардың өз ойларын айтуға мүмкіндік туғызу, оқытуда мұғалім мен оқушы, оқушы мен оқушының арасындағы диалог жүргізу дағдысы қай деңгейде екенін үнемі назарда ұстау маңызды болып саналады.
Диалогтік сұхбаттасудың тиімділігі мынада:
- оқушылардың тақырып бойынша өз ойларын білдіруіне мүмкіндік береді;
- басқа адамдарда түрлі идеялардың болатындығын оқушылардың түсінулеріне көмектеседі;
- өз идеяларын дәлелдеуіне көмектеседі;
- мұғалімдерге оқыту барысында оқушылардың білім деңгейін анықтауға көмектеседі [8,11].
Диалогтік оқытуда оқу үрдісіне оқушылардың барлығы белсенді жұмыс жасауын қамтамасыз ету үшін белсенді оқыту әдістерін кеңінен қолдану керек. Мысалы, рөлдік ойындар, қадамды сұхбат, постер, т.б. Бұл әдістер сыныптағы барлық оқушыларды әрекетке тартып, ұжымда жұмыс жасауға үйретіп, қарым-қатынас орнатуға септігін тигізеді.
Диалогтік сұхбаттасу - мұғалімдер үшін де, оқушылар үшін де білім алуға зор үлес қосатын өзара іс-қимылдың шын мәніндегі тиімді түрі.
Диалогтік сабақтарда оқушылар бір-бірімен әңгімелеседі және осы әңгімелесу арқылы білім алады. Оқушылардың білім алуға қызығушылығын оятуда маңызды тәсілдердің бірі диалогтік оқыту болса, сол арқылы сыни тұрғыдан ойлауға үйретуге болады. Диалогтік оқыту арқылы сыни тұрғыдан ойлауды дамытудың негізгі ерекшелігі: мұғалімдер мен оқушыларға өз еріктерімен және бірлесіп шығармашылық жұмыс істеуге жағдай жасау. Қазіргі оқытудың талаптарына сай мұғалім де, оқушы да жаңаша көзқарасты, терең ойлы болуы керек етеді.
Оқытуды диалогтік тәсілмен дамытудағы сұрақтардың маңызы
Дүниені танып білу үшін адам баласы үнемі сұрақ қойып, сол сауалға жауап беруге тырысады. Сұрақ арқылы адамның білімі дамиды, ол үнемі ізденісте болады, ойланады, өз іс-әрекетіне баға бере алады. Демек адам өмірінде маңызды орын алатын сұрақтардың оқыту мен оқу үдерісінде де қызметі зор. Сұрақтар сабақтың әр кезеңінде пайдаланылады. Және кері байланыстың бірден - бір көрсеткіші болып табылады.
Сұрақ қою арқылы мұғалім:
- оқушыларды тақырып бойынша және сындарлы сөйлеуге ынталандырады;
- оқушылардың шынайы қызығушылығы мен сезімдерін анықтайды;
- білімге құштарлықты дамытады және зерттеуге ынталандырады;
- оқушыларға білімін қалыптастыруға және вербалдандыруға көмектеседі;
- оқушылардың сыни тұрғыдан ойлауына ықпал етеді;
- оқушыларға сыни тұрғыдан ойлауға көмектеседі;
- оқушылардың бір-бірінен үйренуіне, басқа оқушылардың идеяларын құрметтеуіне және бағалауына ықпал етеді. [10,41]
Диалог арқылы оқушылар өз идеяларымен бөліседі, дәлелдейді, өзгенің идеясын құрметпен тыңдауға үйренеді, пікір білдіреді. Диалогтік оқытуда сұрақ қою маңызды орын алады. Диалогтік идея тәсіліне сәйкес cұрақтар оқушылардың оқуын жақсартуға қабілетті. Оқушылардың тақырыпты түсінуіне қол жеткізу үшін мұғалімдер қолданылатын төмен дәрежелі және жоғары дәрежелі сұрақтардың түрлері бар. Төмен дәрежелі сұрақтар жаттап алуға бағытталса, жоғары дәрежелі сұрақтар ақпаратты белгілі бір жолдармен қолдануға, қайта құруға, кеңейтуге, талдауға және бағалауға бағытталады. Сұрақ қоюдың түрткі болу, сынақтан өту, қайта бағыттау сияқты техникасы да белгілі. Түрткі болу - сұрақты қарапайым етіп қою, өткенді пысықтауға, сынақтан өту - толық жауап беруге, ойын толық айтуға итермелейді,"Сіз мысал келтіре аласыз ба? "деген сұрақтармен бағыттайды. Қайта бағыттау - сұрақты басқа оқушыларға бағыттайды. "Көмектесе алатындарың бар ма?" деген сұрақ қойылады. Дұрыс қойылған сұрақ сабақ берудің тиімді құралына айналады.
Елімізде болып жатқан саяси, əлеуметтік жəне экономикалық өзгерістер оқу жүйесіне де əсер етіп жатыр. Бұл өзгерістер мектептерде жаңа пəндерді енгізу мен қатар, əдістемелерінде өзгерту қажеттілігін туғызды. Президентіміз Н.Ə.Назарбаев 2012 жылға арналған жолдауын жүзеге барысында оқыту мен білім беруді əлемдік тұрғыда үйлестіру мақсатында жаңа бағадарлама ұйымдастырылды. Бұл бағдарлама сындарлы оқыту теориясына негізделген. Бағдарлама мазмұны нəтижеге бағытталған 7 модульді қамтиды. Сол модульдардың ішінде ауқымы кең модуль - Сыни тұрғыдан ойлауға үйрету.
Сыни тұрғыдан ойлауға үйрету қазіргі таңда маңызды модуль. Себебі, ол балалардың белсенділігі мен білімге деген қызығушылығы мен қатар олардың ойлау қабілеті дамып, ойлаудың биік шыңына жетеді. Сондай-ақ шығармашылық қабілеті артып, кез келген нəрсеге сын көзбен қарай отырып, өзіндік зерттеулер жүргізеді. Сыни тұрғыдан ойлауға үйретуде əртүрлі əдіс-тəсілдер қолданылады. Солардың бірі əрі бірегейі - диалогтік оқыту əдісі. Диалогтік оқытуды пайдалана отырып сыни тұрғыдан ойлауға үйретудің маңыздылығы өте зор. Сонымен қатар, бұл əлі қанатын кең жая алмаған оқытудың ең бір жоғары түрі. [6] Диалогтік əдісті пайдалана отырып оқыту оқушының еркін ойлануына мүмкіндік береді; ақыл-ойын дамытады; шығармашылық белсенділігін арттырады; ұжымдық іс-əрекетке тəрбиелейді; тіл байлығын жетілдіреді; жан-жақты ізденушілігін арттырады. Сондай-ақ мұғалімдер үшін де пайдалы: диалогтік əдістерді пайдалану арқылы сабақтың нақты мəнін терең ашуға көмектеседі; оқушылардың барлығын сабаққа қатыстыруға мүмкіндік береді; əр оқушының білім деңгейін анықтауға болады; оқушыларды ізденіске баулып, өз бетінше жұмыс істеуге үйретеді; оқушылардың барлығын бағалауға болады.
Диалогтық əңгімені дамытуда ең бастысы - сұрақ қоя білу маңызды. Дұрыс сұрақ қою арқылы мыналарды дамыта аламын:
- оқушылардың шынайы қызығушылығы мен сезімдерін анықтайды;
- білімге құштарлықты дамытады жəне зерттеуге ынталандырады;
- оқушылардың бір-бірімен үйренуіне, басқа оқушылардың идеяларын құрметтеуіне жəне бағалауына ықпал етеді;
- оқушылардың сыни тұрғыдан ойлауына ықпал етеді.
Сыни тұрғыдан ойлаудағы диалог рөлін арттыру мақсатында əзірленген іс-əрекет кезінде оқушының талқылауға қатысуы оқушылардың білім деңгейін дамытуда диалог жүргізудің маңызы зор. Диалогта оқушы мен оқытушы, оқушы мен мұғалім бірлескен сұхбаты құрылады. Диалогта оқушылар тақырып бойынша өз ойларын білдіруіне мүмкіндік беріледі. Бір-бірінің түрлі идеаларын тыңдай отырып, оқушылардың түсінігі тереңдейді. Өз идеяларын дəлəлдей біледі. Оқушының қандай деңгейде екенін мұғалімнің аңғаруына да көмектеседі.
Талқылау мұғалімнің басқаруындағы тақырып төңірегінде оқушының нені, қалай айту қажеттігі сипатында болады.
Диалогтік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ және орыс филологиясы факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Оқытудағы жаңа әдіс-тәсілдер және диалогтік оқыту
Мамандығы 5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті
Қостанай, 2017
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І тарау. Кембридж бағдарламасына негізделген білім беру теориясы ... ... ...
Оқыту мен оқудағы жаңа әдіс тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
Сындарлы оқыту теориясы мен диалогтік оқыту тәсілінің маңызы ... ... ..18
1.3 Сыныптағы диалогтік әңгімені дамытудағы әдіс түрлері ... ... ... ... ... ... ...3 0
ІІ тарау. Әдебиетті оқытуда диалогтік оқыту әдісін қолдану әдістемесі
2.1 Топтық әрекетте диалогтік оқыту әдісін қолданудың тиімділігі ... ... ... ... 38
2.2 Диалогтік оқу - сабақта беруде қолданылатын тиімді әдістің бірі ... ... ... 46
2.3 Диалогтік оқытудағы әдіс-тәсіл түрлері мен оны қолдану жолдары ... ... .58
2.4 Ы.Алтынсарин әңгімелерін меңгертуде қолданылатын әдіс-тәсілдер ... ...63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .76
ҚОСЫМША
Сабақ жоспарлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңдағы оқыту үрдісі жаңа әдіс-тәсілдерді, жаңаша идеяларды қолдануды талап етеді. Соның ішінде орта білім беру жүйесінде, әлемдік жоғарғы деңгейге қол жеткізген анағұрлым танымал білім беру әдістемелері арасында сындарлы теориялық оқытуға негізделген тәсіл кең тараған.
Бұл бағдарламаның басым бөлігі, түрлі тәсілдер қарастырылғанына қарамастан сындарлы оқыту теориясы негіздерін қамтыған. Бұл теория оқушылардың ойлауын дамыту, олардың бұрынғы алған білімдері мен жаңа немесе сыныптағы түрлі дерек көздерінен, мұғалімнен, оқулықтан және достарынан алған білімдері мен өзара әрекеттесуі жағдайында жүзеге асады. Сындарлы теорияның тиімділігін жақтаушылардың басым бөлігі дайын білім беруге негізделген оқыту тәсілдерінің білімді меңгеру былай тұрсын, олар бойынша терең түсінік қалыптастырып, бастапқы білімді жаңа біліммен өзара байланыстыруға мүмкіндік тудыра бермейді.
Дайын білім беруге негізделген дәстүрлі стиль арқылы алынған білім оқушылардың жинақтаған өзге білімдерімен тиімді сіңісе алмайды, сондықтан механикалық есте сақтау, үстірт білім алу жағдайлары орын алады. Дәстүрлі оқытудан алынған механикалық түрде есте сақталған мәліметтерді емтихан кезінде ұтымды пайдалануға болады, бірақ мән-мағынасы терең меңгерілмей, жай ғана жатталғандықтан, тақырыпты оқыту аяқталған соң немесе емтихан біткен соң керексіз болып қалады және оқушы оны өмірде пайдалана алмайды.
Сындарлылық теориясына негізделген бұл оқытудың мақсаты - оқушының пәнді терең түсіну қабілетін дамыту, алған білімдерін сыныптан тыс жерде, кез келген жағдайда тиімді пайдалана білуін қамтамасыз ету.
Сындарлы оқытуда оқыту мен оқудың қазіргі заманғы әдістері мұғалімнің, оқытушының күнделікті тәжірибесі және кәсіби мәнмәтінмен өзара байланысты қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Әдеби білім беруде ой-өрісі жаңашыл, шығармашыл, дүние танымы жоғары, бәсекеге қабілетті, жан-жақты жеке тұлға қалыптастыруда оқытудағы жаңа әдіс-тәсілдер мен диалогтік оқытудың тиімділігін анықтау.
- Кембридж бағдарламасы және бағдарламаға енген жеті модуль кешенін саралау, әр модульдің өзіндік ерекшеліктерін тоқталу;
- Кембридж тәсіліне енгізілген оқыту мен оқытудағы стратегиялар мен тәсілдерді қарастыру;
- Жеті модульдегі стратегиялар мен тәсілдерді өзара практикамен ұштастырған сабақ үлгілерін қарастыру;
- Диалогтық оқытудың сабақ берудегі маңыздылығын қарастыру;
- Диалогтік оқыту мен сын тұрғысынан ойлау модульдерінің байланыстылығын ашу;
- Мектепте Ы.Алтынсарин әңгімелерін диалогтық оқыту жолдары мен әдістерін қарастырып, сабақ жоспарларын құрастыру.
- Қазақ әдебиетін оқытудағы озық тәжірибелі ұстаздардың сабақ беру әдістерін зерттеу;
Дипломдық жұмыстың нысаны. Әдістемеші ғалымдардың, педагогтардың еңбектері, инновация туралы ғылыми еңбектері, Қазақстан Республикасы Конститутциясынан Білім туралы заңы және Білім берудің мемлекеттік бағдарламасы, озат мұғалімдердің іс-тәжірибелері.
Дипломдық жұмыстың ғылымилығы. Әдебиет сабағын оқытуда Оқытудағы жаңа әдіс-тәсілдер және диалогтік оқыту әдістерін пайдаланудың ерекшеліктері, мүмкіндіктері мен жолдары бағыттары көрсетілді.
Дипломдық жұмыстың теориялық және практикалық маңызы.
Дипломдық жұмыстың әдістері мен дереккөздері. әдеби-теориялық талдау, салыстырмалы талдау, ғылыми пікірлерді жүйелеу.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1КЕМБРИДЖ БАҒДАРЛАМАСЫНА НЕГІЗДЕЛГЕН БІЛІМ БЕРУ ТЕОРИЯСЫ
Білім беру мен білім алудағы жаңа әдіс-тәсілдер
Қазіргі таңда елімізде Кембридж бағдарламасына негізделген білім беру жүзеге асырылуда. Бұл бағдарламаның негізгі мазмұны жеті модуль идеясында ашылады. Бағдарламаның идеялары тұлғаның өзіндік ізденуіне, сыни ойлап, сұрақ қоюдан және сол шешімін талап ететін проблемаларды айқындауынан, шешім қабылдау үшін талапқа сай өлшемдерді қолдану сияқты дағдыларды қалыптастыруда диалогтік оқыту арқылы нәтижеге қол жеткізуге болатыны мәлім болып отыр [1].
Жаһандану заманында ұлттық бәсекеге қабілетті болудың көрсеткіші білім деңгейімен өлшенеді. Сондықтан, әлемдік білім кеңістігіне кірігіп, білім беру жү - йе - сін халықаралық биікке көтеру кезек күттірмейтін өзекті мәселе. Стронг (2011) Мектеп жұмысы мен оқушы жетістіктерін өрістетудегі негізгі тұлға - мұғалім,- деп атап көрсеткендей, егеменді еліміздің алғышарттары өркениетті елдер қатарына көтерілуді міндет етсе, өркениетке жету үшін жан-жақты дамыған, рухани бай тұлғаны өсіруде ұстаздар қауымының алдына жаңа міндеттер қойылып отыр. Американдық философ, психолог, радикалды сындарлылықтың (конструктивизмнің) негізін қалаушылардың бірі Эрнст фон Глазерсфельд өз еңбегінде: Мүмкін білім беру ешқашанда қажетті деңгейде жақсы деп танылмайтын шығар, бірақ соңғы 20 немесе 30 жыл ішінде білім беруде төмендеу байқалады,- деп, атап өткендей [1], қазіргі жоғары технологиялар мен жылдам өзгермелі қоғам ортасында білім беру саласының тұрақты және қарқынды алға жылжуы өте маңызды болып отыр. Сондықтан, орта білім жүйесінде әлемдік жоғары деңгейге қол жеткізген анағұрлым танымал оқыту әдістемелері сындарлы (конструктивті) теориялық оқытуға негізделген тәсіл кең тараған (Hattie,2009) [2].
Неліктен қалыптасқан оқыту жүйесін сындарлы оқыту теориясы бағытында ауыстыру қажет?- деген сұрақтардың туындауы, әрине, орынды. Өз бастауын ХІХ ғасыр соңында италян философы Джамбатиста Вико мен швейцариялық психолог және философ Жан Пиаже еңбектерінен алған сындарлы оқыту теориясы дәстүрлі оқытуда механикалық есте сақтауды, үнемі қайталаулар мен бекіту материалдары арқылы қазіргі қоғамда алған білімді толыққанды жүзеге асыра алмай жүргендігімізді байқатады. Көп жағдайда осы жолда негзігі кедергілердің бірі, ол - қалыптасып қалған біздің ұстанымымыз. Өйткені, мұғалімнің ұстанымы - оның көзқарасы, қабылдаған шешімінің және іс-әрекетінің негізі [2]. Қазіргі кезде мектептегі білім беруде маңызды мәселелердің бірі - оқушылардың қарым-қатынастық құзіреттілігін арттыру болып табылады. Өзін-өзі көрсете білудің құралы - өз ойын жарыққа шығару екені бәрімізге мәлім.
Мұғалім үшін оқушылардың қарым-қатынастық құзіреттілігін арттыру - ең маңызды міндеттердің бірі екені даусыз. Білім нәрін сусындауға келген оқушылардың өздігінен жаңа материалды игерулері, нәтижеге өз жолдары арқылы қол жеткізулері барысында сыныпта қатып қалған тәртіптің сақтала бермеуі, жылдам жауап таба алмаулары мұғалімдерді өз сабағының күтілген нәтижеге жетпегені сияқты, балалардың қажетті білімді меңгере алмай отырғандай болып көрінеді. Оқушыларға өздігінен шешім табуға еркіндік беру қажеттігі, механикалық есте сақталған білімнің қолданыста өз нәтижесін көрсетпеуі, әр модуль бойынша жиі өткізілетін тестілеу мен бақылаулардың оқушының сыни, шығармашылық ойлауларын шектейтіндігі көп айтылуда. Оның үстіне жылдар бойы қалыптасып қалған ұстанымдарды қысқа мерзім ішінде өзгерту өте қиын. Осы тұста Шульманның мұғалімнің үш көмекшісін (Shulman,2007) басшылыққа алу қажет. Құзырлы оқытудың маңызды факторы мұғалімнің оқушының тақырыптың мәнін өз бетімен меңгеруін түсінуі мен бағалай алуы болып табылады [2]. Осы тұста мұғалімнің кәсіби түсінігі, тәжірибесі және этикалық және моральдік құндылығының қазіргі заман талабына сай болуы өте маңызды.
Бақыт жолы тек білімнен табылар,- деп Ахмет Игүнеки айтқандай, ертеңгі келер күннің бүгінгіден гөрі нұрлырақ болуына ықпал ететін адамзат қоғамын алға апаратын құдірет күші тек - білімде. Қай елдің болмасын өсіп-өркендеуі, өркениетті дүниеде өзіндік орын алуы - оның ұлттық білім жүйесінің деңгейіне, дамуына тікелей байланысты.
Еліміз егемендікке қадам басып, оңды өзгерістерге толы игі істердің игілігін көруде. Игілікке жараған өзгерістердің бірі - білім беру саласы.
Оң өзгерістердің қатары қазақстандық мұғалімдерге педагогикалық тәжірибелерін жетілдіру мен бағалауға көмектесу мақсатында білім беру жүйесіне Оқытудағы Кембридж тәсілі бағдарламасын енгізумен толықтырылды. Бағдарламаның мақсаты - оқушылар өздерінің қалай оқу керектігіне назар аудара отырып, олардың өз ойлары мен дәлелдемелерін нақты жеткізе алатын, яғни ойға жүйрік, тілге шешен, әрі жазбаша түрде еркін, көркем бейнелеп жазуға төселген, бірнеше тілді қатар меңгерген бәсекеге қабілетті жан-жақты жетілген жеке тұлға қалыптастыру болып табылады. Ондай тұлға болашаққа сенімді, ынталы, сыни пікір көзқарастары жүйелі дамыған, қазіргі сандық технологияларды, өмірде өз білімін қалыптан тыс жағдайда да еркін әрі терең пайдалана білетін жан болуы тиіс. Оқытудағы Кембридж тәсілінің теориялық негіздерінде түрлі тәсілдер қарастырылғанына қарамастан, орта білім беру жүйелерінде әлемдік жоғары деңгейге қол жеткізген анағұрлым танымал оқыту әдістемелері арасында сындарлы (конструктивті) теориялық оқыту тәсіліне басымдылық берілген. Бұл оқытудың басты бағыты - ойлауды дамыту болып табылады. Яғни, оқушы өзінде бар білімді түрлі дереккөздері арқылы, мұғалімнен, оқулықтан, достарынан алған білімдермен біріктіре отырып іске асырады. Осыған дейін біз дәстүрлі оқыту үрдісін іске асырып келгенбіз. Өткен ғасырдың басында-ақ американ педагог-психологі Джон Дьюи жоғарыдағы дәстүрлі білім беруді енжарлықпен білім алу үдерісі ретінде сипаттады және өзара әрекеттің немесе сыни қатысудың төмен деңгейін ғана қажет ететін жаттап алу әдісі деп сынаған. Ал осыған дейін біздер қолданып келген дәстүрлі оқыту қандай оқыту?
Ол - қазіргі мұғалімнің 45 минуттағы іс-әрекеті. Мұғалім кіреді, сабақ сұрайды, сабақ түсіндіреді. 4-5 оқушыны бағалайды, қалғандары сол қалпында қалады. Бұл жердегі мұғалім тарапынан берілген дайын білімге оқушылар өздігінен ары қарай дамыту, іздену, ойласу, атсалысу, салыстыру, пікір алмасу, пікір таластыру т.б. жайлар қолға алынбайды. Мұндай білімнің аясы тар, көбіне жаттанды есте сақтауға алып келеді. Сондықтан көбіне санада механикалық есте сақтау арқылы алынған білім ойлаудың төменгі деңгейінде ғана жүзеге асырылады. Ары қарай терең ойлану үрдісі іске асырылмайды. Ал сындарлы (конструктивті) оқытуда керісінше, мұнда басты басымдылық оқушыға беріледі. Мұғалімнен гөрі оқушы көп ойланып, көп талқылап, достарымен көп сөйлесіп, әрекеттенуі керек. Ал мұғалімнен өз сабақтарын оқушының идеясын, білім-біліктілігін дамытуға ықпал ететін міндеттерге сай етіп ұйымдастыру талап етіледі. Мұндай міндеттер оқушылардың оқыған тақырып бойынша білімдерін өз деңгейінде көрсетіп, кейбір болжамдар бойынша күмәнды ойларын білдіре алатындай пікір-көзқарастарын нақтылап, жаңа ұғым-түсініктерін өрістетуге орайластырылып құрылады. Дегенмен, әр мұғалім сабақ жоспарлағанда өз пәнінің ерекшеліктерін ескеруі қажет. Қазақ әдебиеті сабағында оқушының сыни ойлау, өз ойын жаттанды емес, өз сөзімен еркін жеткізе алу, өз жауабына сенімді болу қабілеттерін ашуымыз керек. Кембридж тәсілімен оқыту Блум таксономиясына негізделіп жоспарланады. Таксономия құрылымның (сабақ жоспарының) жүйелілігін білдіреді.
Блум таксономиясы -- жеке тұлғаға бағытталған шығармашылығын дамытушы және білімді толық меңгертудің әдісі[3,5].
Таксономия (грекше. táxis -- орналасу, құрылыс, тәртіп және nómos -- заң). Таксономия - олардың иерархиясын (белгілі бір құрылымдағы бірізділігін, реттілігін) құрастыру мақсатында берілген нысандарды нақты бір өлшемдер мен қағидалар бойынша жіктеу.
Блум таксономиясының негізін салушы американдық психолог, педагог, профессор Бенджамин Блум (1913-1999).
Ол сабақ құрылымын алты деңгейге бөліп қарастырады. Олар: білу, түсіну, қолдану, талдау, жинақтау, бағалау.
Сабақтың жалпы мақсатынан басқа әр деңгейге мақсат пен күтілетін нәтиже, сондай-ақ, әр деңгейдің тапсырмасына критерилер мен дескрипторлар қойылады. Бұл оқушының әр деңгейде белгілі бір нәтижеге қол жеткізіп, білім деңгейін бақылап отыру үшін қажет. Мысалы, қазақ әдебиеті сабағын жоспарлағанда білу деңгейінде тақырыпты оқушылардың өзі анықтау мақсатында түрткі болатындай тапсырмалар, сұрақтар немесе 5минуттық бейнероликтер көрсетуге болады. Білу деңгейінде көбінесе формативті бағалауды қолданған жөн. Себебі, формативті бағалау оқушыны білім алуға, өз бетінше жұмыстануға ынталандырады. Мысалы. Екі жұлдыз, бір тілек, Бағдаршам, Қолмен белгі т.б әдістер мен Бәрекелді, өте жақсы, жарайсың! деген сөздермен бағалауға болады. Одан әрі оқушы танып, білгенін, тақырыптың мазмұнын түсіну мақсатында Блум таксономиясының түсіну деңгейіндегі тапсырмаларды орындайды. Түсіну деңгейінде оқушы тақырып бойынша өз бетінше немесе топтасып бір тұжырымға келеді. Яғни, тақырыптың не туралы екендігін түсінеді. Оқушылардың түсіну деңгейін анықтау үшін критериилер мен дискриторлар қоямыз. Тапсырмаға қойылатын критерии мен дискрипторларды құрастыруды бірінші оқушылардың өзіне де ұсынуға болады. Критерии мен дискрипторларды мұғалім өзі құрған жағдайдың өзінде де, оны оқушыларға таныстырып, оқушылардың да көзқарасын білуі керек. Блум таксономиясының үшінші деңгейі қолдану. Ендігі кезекте, түсінген білімін күнделікті өмірмен ұштастырып, дәлелді мысалдар келтіріп, қолдану аясы туралы жазып не айтып беруі керек. Оқушы ойлана білу, ойын жеткізудегі тосқауылдарға кездеседі. Олар: сөздік қорының аздығы, жазу сауаттылығы мен сөйлеу сауаттылығының сәйкес келмеуі. Яғни, бір бала ойын жазып жеткізсе, ал енді бірі ауызша жеткізеді. Қазақ тілі пәнінің ерекшелігіне байланысты өзге ұлт баласына қазақ тілінде ауызша сауатты жауап беруге, сөздік қорды дамытуға негізделгендіктен, критериидің жоғары ұпайы сөздік қор мен ауызша жауабына қойылады.
Осы алғашқы білу, түсіну, қолдану деңгейлері пәндік деңгей болып саналады. Одан әрі талдау, жинақтау, бағалау деңгейлерінің тапсырмалары дарынды оқушыға негізделеді. Сабақтың талдау деңгейінде бүгінгі алған білімдерінің тиімді, тиімсіз жақтары туралы сараптайды, ойларын дәлелдейді.
Оқушы жинақтау деңгейінде алған білімін эссе жазу, ассосация, Венн диаграммасы т.б әдіс-тәсілдер арқылы жинақтап, өз көзқарасын, өз тұжырымын жасайды.
Блум таксономиясының соңғы деңгейі бағалау. Бұл деңгейде әдеттегісінше, оқушыны мұғалім бағаламайды, керісінше, оқушы өз жұмысының нәтижесі туралы рефлексия жасайды.
Ал сабақтың нәтижесін мұғалім бағалау парағына қойылған ұпай санына байланысты анықтай алады. Сабақ соңында рефлексия жасау арқылы оқушы өз білім деңгейін анықтаса, мұғалім келесі сабағын қалай жоспарлау керектігін біле алады.
Осы мақсаттарға жету үшін, алдымен сыныпта ынтымақтастық атмосферасын қалыптастыру қажет. Ол үшін түрлі сергіту сәттерін, тренингтер өткізуге, жаймен сазды әуен қосып қоюға болады. Ынтымақтастық атмосферасын қалыптастыру кезінде қазақ тіліндегі әндерді, ұлттық ойын элементтерін қолдануға болады.
Мысалға, С.Торайғыровтың Шығамын тірі болсам адам болып тақырыбындағы сабақ мақсатының алгоритмі [4,24]
Білу
Өлеңде қандай мәселелер көтерілген? Ақынның өмір сүру мақсаты.
Түсіну
Адам болу дегенді қалай түсінесің? Ақынша адам болуға қандай қасиеттер кедергі жасайды? Қандай қасиеттер оған жақындатты?
Қолдану
Ақын өлеңінің бүгінгі таңда маңызы бар ма? Өлеңнің өздеріңе әсері арқылы ойларыңды айтасыңдар.
Жүйелеу (талдау)
Қалай ойлайсыңдар, ақын арманына жетті ме? Адам болу мақсаты орындалды ма? Ойларыңды ақын өмірі, соңғыға қалдырған мұрасы арқылы дәлелдеңдер.
Жинақтау
Ақын арманы немесе өз қалауларың бойынша ат қойып, шағын шығарма-толғау жазыңдар. Адам болу - мұратым атты ауызша сұхбат жүргізіп, пікірлесіңдер.
Бағалау
Ақын өлеңінің бүгінгі таңда маңызы бар ма? Өлеңнің өзіне әсері арқылы ойларыңды айтасыңдар.
Қорыта айтқанда, бұрын оқу үдерісі кезінде бар салмақ мұғалімге түсетін. Ол белгілі шеңберде жұмыс жасайтын. Жаңаша оқытудың Кембридждік жүйесі бойынша бұл тәсіл біршама өзгереді. Мұнда балаларға білім дайын күйінде берілмейді, керісінше оқушылардың өздерін еркін ұстауға, ойлануға мүмкіндік жасалады. Олар өз беттерімен және өзара әрекеттесе оқып-үйреніп, ортақ бір шешімге келуге бағытталады. Сондықтан да қазіргі таңдағы әрбір ұстаздың да, оқушының да іс-әрекеті ерекше шығармашылық сипатта болуы керек.
Кембридж тәсілімен оқыту Блум таксономиясымен негізделіп жоспарланады.
Сындарлы оқытуда жеті модульдің әдіс-тәсілдері кеңінен пайдаланылады. Атап айтатын болса:
Білім беру мен білім алудағы жаңа тәсілдер
Сыни тұрғыдан ойлауға үйрету
Білім беру үшін бағалау және оқыуды бағалау
Білім берудегі ақпараттық коммуникациялық технологияларды пайдалану
Талантты және дарынды балаларды оқыту
Оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес білім беру және оқыту
Білім берудегі басқару және көшбасшылық
Бірінші модулі - Білім беру мен білім алудағы жаңа тәсілдер.
Білім беру мен білім алудағы жаңа әдіс-тәсілдер ретінде диалог арқылы оқыту мен қалай оқу керектігі қарастырылған. Себебі: олар сындарлылық көзқараспен тығыз байланысты. Диалог негізінде білім беру мен білім алу оқушылардың өзара сұқпаттасуы және мұғалім мен оқушы арасындағы диалогтың шәкірттердің өзіндік ой пікірін жүйелеуі мен дамытуына көмектесетін амал.
Білім беру мен білім алудағы қарастырылған екінші тәсіл қалай оқу керектігін үйрету. Бұл әдіс оқушыларға оқуды өз бетінше жалғастыра алатын, білім жинау жауапкершілігін түсінуге және оны өз мойнына алуға қалай көмектесуге болатынын көрсетеді.
Екінші модуль - Сыни тұрғыдан ойлауға үйрету.
Оқушылардың қай нәрсеге болса да терең оймен қарап салыстыра талдау жасап, көзқарасын білдіру, өзіндік менін қалптастыру, өз ойын тұжырымды жеткізе білу. Жалпы айтатын болсақ, сыни ойлау дегеніміз - баланы ойлауға үйрету. Ойлау арқылы бала көп нәрсеге қол жеткізуі мүмкін. Сыни ойлауға оқыту - жеңіл міндет емес. Сыни ойлау бұл Американдық көптеген алдыңғы қатарлы идеялар негізінде құрылған жоба.
Үшінші модуль - Білім беру үшін бағалау және оқыуды бағалау.
Бағалау - оқытудың құрамдас бөлігі және қорытындылау сатысы. Бағалау бір нәрсенің деңгейін, сапасын, нәтижесін белгілеу. Оны оқушының оқу таным әрекетінде қарастырсақ оқыту процесінің міндеттерін оқушылардың қандай дәрежеде меңгеруі дайындық деңгейі мен дамуын, білімдерінің сапасын, білік пен дағды көлемін анықтайтын құрал. Оқушы үлгерімін қалыптастыруда бағалаудың маңызы зор. Өзіміз бағалаудың тиімді әдісін таңдап алсақ, оқушылардың жауапкершілігі қалыптасады.
Төртінші модуль - Білім берудегі ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалану.
Білім берудегі ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдаланудың тиімділігі, оқушының өз бетімен жұмысы аз уақытта көп білім алып, уақытты үнемдеу, білім-білік дағдыларын тест тапсырмалары арқылы тексеру, қашықтықтан білім алу мүмкіндігінің туындауы, қажетті ақпаратты жедел түрде алу мүмкіндігі, іс әрекет қимылды қажет ететін тапсырмаларды оқып үйрену, оқушының ой өрісін дүние танымын кеңейтуге ықпалы өте зор.
Бесінші модулі - Талантты және дарынды балаларды оқыту.
Талантты және дарынды балалардың ойлау ерекшеліктері көп көлемде берілген білімді ұмытпауы, шапшаң ойлау, тез нәтижеге жету, өзіндік пікірі шешімдер шығара алуы, тыныш отыра алмау, іздемпаздық. Дарынды балаларды оқытудың басты мақсаты: Әрбір шәкірттің жеке дара ерекше қабілеттерін ілгері дамыту. Дарындылығы анықталған оқушыны қабілетіне сай шығармашылықпен ойлай алатын азамат етіп қалыптастыру.
Алтыншы модуль - Оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес білім беру және оқыту.
Оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәй оқытуды бір сынып ішіндегі әр жылдардағы оқушыларды, әр түрлі жас шамасында өзін-өзі бағалауға жауапкершілікті зерделеуді жүзеге асыратын модуль. Сонымен қатар жас шамасы әр түрлі сыныптарда тиімді оқыту және білім беру стратегияларын іске асыру, жолдары болып қарастырылады.
Жетінші модуль - Білім берудегі басқару және көшбасшылық.
Білім берудегі басқару және көшбасшылық. Мұғалім мен оқушы көшбасшылығы - мұғалім жеті модульді тиімді пайдаланып, нәтижеге қол жеткізе алса, мұғалімнің көшбасшылығы. Ал оқушыларда топқа бөлінгеннен кейін көшбасшы көрінеді. Топта айрықша белсенділік танытатын оқушы көшбасшы, ол әдетте басқа оқушыға көмектесіп, соған жауап бергізуге тырысады, өйткені ол өзін емес, сыныптастарын тартып алға сүйрейді[5,6].
Бұрын оқу үдерісі кезінде бар салмақ мұғалімге түсетінін, ол белгілі шеңберде жұмыс жасайтын, ал жаңаша оқытуда жеті модульді қолдана отырып Кембрдждік жүйесі бойынша бұл тәсіл біршама өзгерді.
Мұнда балаларға білім дайын түрде берілмейді, керісінше оқушылардың өздерін еркін ұстауға, ойлануына мүмкіндік жасалады. Олар өз беттерімен және өзара әрекеттесе отырып, оқып үйреніп, ортақ бір шешімге келуге бағыталады.
Сондықтан да қазіргі таңдағы әрбір ұстаздың да, оқушының да шығармашылық сипатта болуы керек.
Осы орайда ойымды қорыта келе: Сөзімді ұлы ғұлама ғалым Д.И. Менделеевтің сөзімен қорытқым келіп отыр: Ғылымды сүйген және жақсы меңгерге білген мұғалім ғана, оқушыларына терең де мағыналы білім бере алады.
Кембридж университеті мұғалімдерінің оқыту мен оқудағы жаңа әдіс- тәсілдерін оқытып үйрету бағдарламасының негізгі мақсаты: педагог қызметкерлердің қосымша білім мен дағдыларды алудағы білімдік қажеттіліктерін қанағаттандыру, қазақстандық мұғалімдердің қарқынды өзгеріп жатқан әлем жағдайында үздіксіз кәсіби дамуға дайын болуына көмектесу; білім берудегі әдістемелік жұмыстың тиімділігін қамтамасыз ететін инновациялық үдерістерді қолдау; өз әріптестерінің тәжірибесін жетілдіру мақсатында оларды оқыту және тәлімгерлік етуде теориялық және практикалық кәсіби құзіреттілігі мейлінше терең мұғалімдерді даярлау[5,9]. Бағдарламадан күтілетін нәтижелер барысында мұғалімдерді оқушыларға қалай оқу керектігін үйретіп, соның нәтижесінде еркін, өзіндік дәлел-уәждерін нанымды жеткізе білетін, ынталы, сенімді, сыни пікір көзқарастары жүйелі дамыған, сандық технологияларда құзырлылық танытатын оқушы қалыптастыруға даярлау болып табылады. Өйткені, мектеп жұмысы мен Оқытудағы Кембридж тәсілінің теориялық негізі - сындарлы оқыту теориясы. Сындарлы оқытудың мақсаты-оқушының пәнді терең түсіну қабілетін дамыту,алған білімдерін сыныптан тыс жерде, кез келген жағдайда тиімді пайдалана білуін қамтамасыз ету. Оқыту туралы сындарлы түсінік оқушыға нақты білім беруді мақсат тұтқан мұғалімнің өз сабақтарын оқушының идеясы мен білім-біліктілігін дамытуға ықпал ететін міндеттерге сай ұйымдастыруын талап ете отырып қаратырады. Яғни, бұл міндеттер оқушылардың оқыған тақырыбы бойынша білімдерін өз деңгейінде көрсетіп, кейбір болжамдар бойынша күмәнді ойларын білдіре алатындай, пікір-көзқарастарын нақтылап, жаңа ұғым-түсініктерін өрістетуге орайластырылып жасалады. Мұғалім қызметіндегі маңызды дүние-жекелеген оқушылардың тақырыпты қабылдау ерекшеліктерін, оқушылардың түсінігін жетілдіру немесе жақсарту мақсатында олармен жұмыс жүргізу қажеттігін ұғынуы, сондай-ақ кейбір оқушылардың тақырыпты өзіне оңтайлы бірегей тәсілдермен меңгеретіндігін жете түсінуі. Сындарлы оқытуға негізделген сабақтар оқушыларға өз білімдері мен ұстанымдары жайында ойланып, сұрақтар қойып, білімін толықтырып, белгілі бір тақырыпты оқып-білу кезеңінде өз түсінігін өзгертуге мүмкіндік береді. Мұғалім оқушылардың оқуына мүмкіндік тудырып, оқу материалы және өзге де қажетті құралдармен қамтамасыз етеді, ал оқушылар өз кезегінде пән бойынша өз түсініктерін арттыру іс-әрекеттеріне ынталы болады. ХХ ғасырдың 70-80 жылдарындағы оқу туралы көптеген теориялық зерттеулерді гуманистік психологияға негіздеп және өсудің адами әлеуетін мен тұжырымдамасына баса назар аудара отырып қарастырған. Түсінуді дамытуда жеке еркіндік, таңдау, ынта және сезімдердің мәні де зор екендігі туралы пікір осыған түрткі болған факторлардың бірі болып табылады. Ынтаның иерархиялық моделін әзірлеген танымал ғалым Авраам Маслоу болды. Ол төменгі деңгейге психологиялық қажеттіліктерді орналастырса, жоғарғы деңгейге өзін-өзі көрсете, таныта білуді қойды. Жоғарырақ деңгейге өту тек төмен орналасқан қажеттіліктер орындалған жағдайда ғана мүмкін болады. Маслоу оқуды өзін-өзі көрсетудің бір жолы деп атап көрсеткен. Оқытудағы гуманистік тәсілді зерттеген Карл Роджерс болды. Оның зерттеуі логикалық және интуитивті, зият пен сезім үйлесім тапқан, барлық тәжірибесімен, білімімен қоса алғанда жеке тұлғаны толық қамтиды[6,69].
Оқытудағы жаңа әдіс-тәсілдерді үйретуде Кембридждік оқыту тәсілі өзара байланысты жеті модуль шеңберінде жинақталып берілген.
1.2 Сындарлы оқыту теориясы мен диалогтік оқыту тәсілінің маңызы.
Сындарлы оқыту теориясы аясында оқушылармен диалогтік қатынас, диалогтік оқыту тәсілінің маңызы зор. Кембридждік оқыту тәсіліне негізделіп құрастырылған Мұғалімдерге арналған нұсқаулықта сындарлы оқытудың мақсаттары - оқушының пәнді терең түсіну қабілетін дамыту, алған білімдерін сыныптан тыс жерде, кез келген жағдайда тиімді пайдалана білуін қамтамасыз ету,- деп көрсетілген [5,26].
Көптеген ұстаздар, диалогты бұрыннан келе жатқан тәсіл деп қарастырады, әрине, бұл - тәсіл жаңа емес, тек Кембридждік оқыту тәсілдерінде диалог тек екі адамның өзара сөйлесуі ғана емес, сонымен бірге диалогтік тәсілде сұрақ қою техникасы, мәселені шешу жолдары барысындағы әңгімелесу де қарастырылады. Мерсер мен Литлтон (2007) өз еңбектерінде диалог сабақта оқушылардың қызығушылығымен қатар, олардың білім деңгейінің өсуіне үлес қосатындығын атап көрсетеді [5,27]. Оқушылардың диалогтік қарым-қатынасы мұғалім-оқушы, оқушы-оқушы арасында өрбиді. Түрткі сұрақтар, сыни ойлауға бағытталған сұрақтар, мәселені шешуге бағытталған сұрақтар сабақ барысында көп кездесетін сипаттау мен баяндаудың үлесін азайтады. Диалогтік оқытудың ажырамас бөлігі сұрақ қою болып табылады. Сұрақ қою маңызды дағдылардың бірі, себебі сұрақ дұрыс қойылған жағдайда сабақ берудің тиімді құралына айналады және де оқушылардың оқуына қолдау көрсетіп оны жақсарта және кеңейте алады. Сыныпта сұрақ қоюдың үлгісі бастама-жауап-кейінгі әрекет нысаны бойынша қойылған сұрақ ретінде анықталады. Сабақ барысында оқушыларға түрлі тақырыптағы, әр түрлі дәрежедегі сұрақтар қойылады. Оқушылардың тақырыпты түсінуіне қол жеткізуі үшін мұғалімдер қолданатын сұрақтардың екі түрі: төмен дәрежелі және жоғары дәрежелі сұрақтар кең қолданылады. Төмен дәрежелі сұрақтарды оқушылардан нақты, белгілі бір тұрақты жауаптар алу үшін қолданамыз. Жоғары дәрежелі сұрақтар оқушылардың ақпаратты белгілі бір жолдармен қолдануына, қайта құруына, кеңейтуіне, бағалауына, талқылауына бағытталған. Оқушылардың тақырыпқа деген қызығушылықтарын арттыру мақсатында түрткі сұрақ қою тәсілі арқылы жаңа тақырыпты анықтауға болды. Түрткі болу техникасы арқылы сұрақтар бірінші жауап алу үшін және оқушының жауабын түзетуге көмектесу үшін қажет, сұрақты қарапайым етіп қою, өткен материалға оралу, ойға салу, дұрысын қабылдау және толығырақ жауап беруге итермелеуге мүмкіндік береді. Яғни, балалардың сабақ тақырыбына қызығушылық оятып қоймай, олардың өздігінен ақпарат алуларына, бар білімдерін бекітуге жағдай жасайды. Сұрақ арқылы оқушылардың ассоциативті еске сақтаулары қалыптасты. Сындарлы оқыту теориясының аясында диалогтік оқыту тәсілдері, топта проблемалық жағдаяттарды шешу жолдары, сыни ойлау оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытуға үлес қоса алады. Сындарлы оқыту теориясының басты мақсаттарының бірі - баланың оқыта отырып, ой еркіндігін, белсенділігін, ізденімпаздығын қалыптастыру, өз бетінше шешім қабылдауға дағдыландыру. Яғни, мұндағы бала - өзі ізденуші, бір-біріне үйретуші, ал мұғалім - бағыт беруші, нұсқаушы. Бұл тәсілдің басқа технологиялардан ерекшелігі жеті модуль арқылы іске асады. Мұғалім тек дәстүрлі оқытумен шектеліп қалмай, әрқашан ізденісте болып өзіне және оқушыға тиімді жақтарын қарастырып отыруы тиіс. Әр мұғалім өз сабағының - көшбасшысы. Көшті қалай бастап алып жүрем десе де, өз еркі. Ал көшті дұрыс бағыттай білу ол шеберлігіне байланысты. Қазақтың тағдыры, келешекте ел болуы да мектебінің қандай негізде құрылуына барып тіреледі. Мектебімізді таза, берік һәм өз жанымызға қазақ жанына үйлесетін негізде құра білсек, келешегіміз үшін тайынбай-ақ серттесуге болады,-деп өз еңбегінде, ХХ ғасырда жазып кеткен ақын, педагог Мағжан Жұмабаев сөздерін басшылыққа ала отырып, болашақта әлемдік білім беру саласында қазақстандық білім беру жоғары жетістіктерге жетеді деп сенемін [6,81].
Мектептегі сабақ беру әдістемесіндегі диалогтік оқытудың маңызы үлкен. Диалог - ғылымда танымдық процестің іздеген нәтижеге әр түрлі, бірақ бір-бірімен жарыспайтын көзқарастар, қатынастар, бағыттардың өзара байланысты жолымен жүзеге асырылатын прогрессивтік дамуының түрі ретінде көрінеді. Сабақ барысында оқушы мен оқушы, мұғалім мен оқушы арасында жүргізілген диалог оқушылардың қызығушылығын, танымын арттырады. Мерсер мен Литлтон (2007) өз еңбектерінде айтып кеткендей, диалог сабақта оқушылардың қызығушылығын арттырумен қатар олардың білім деңгейінің өсуіне үлес қосатынын атап көрсетті. Выготскийдің білім беру моделі оқушының диалог құру нәтижесінде білім алады деп жорамалдаған, демек оқушылардың көбірек білетін сыныптастары мен мұғалімдермен жүргізілген диалог болған жағдайда ғана, білім беру жеңіл болады. Талданатын идеялар оқушы түсінігінің нақты бөлігі болғанымен, жақын арада даму аймағы аясында қарастырылғандықтан білім беру табысты болмақ, деп көрсетті [7, 38].
Қазірдің өзінде сыныптағы оқушылардың бірлескен сұхбаты үлкен пайда келтіретіндігін көрсететін жеткілікті дәлелдер бар. Олар:
:: Оқушылардың тақырып бойынша өз ойларын білдіруіне, түсіндіруіне мүмкіндік береді;
:: Басқа адамдарда түрлі ойлардың болатындығын оқушылардың түсінулеріне көмектеседі;
:: Оқушылардың өз идеяларын дәлелдеуіне көмектеседі;
:: Мұғалімдерге оқушыларға білім беру барысында олардың оқушылары қандай деңгейде екендігін түсінуге көмектеседі.
Диалогтық оқыту мәселесін осы уақытқа дейін бірнеше педагог ғалымдар зерттеп келген. Атап айтсам, бразилиялық педагог Фриери, орыс педагогы Выготский, француз педагогы Дьюи. Фриери, әр адам оқу процесіне сыни тұрғыда қатысып, басқа адамдармен диалогтық қатысуға қабілетті екендігіне негізделген білім теориясын әзірлеген. Фриери, мұғалімнің міндеті-оқушының білімін толтыру, көбейту тенденциясымен емес, білімді тауып, дамыту арқылы тереңдетуге бағытталған көзқараспен оқушылармен диалогқа түсу, деп санайды. Фриери Выготский мен Дьюидің теорияларын анықтап, зерттеп, дамыта келе назарын ондағы үрдісі мен ол үрдістегі мұғалімге бағыттамай, негізінен оқушыларға бағыттады. Дьюи тәжірибе бір қалыпта тұрақты болмауға тиіс дейді; ол үнемі өзгеріп, бұрын болғанға сүйене отырып, ары қарай өсу үшін нақты әлеуеті болуға тиіс. Ол мұғалімнің қызметі басқа кәсіптерге қарағанда, көрегендікті көбірек талап етеді деп айтқан [6,93]. Диалогтық оқыту:
- Оқушыларды тақырып бойынша және сындарлы сөйлеуге ынталандырады;
- Оқушылардың шынайы қызығушылығы мен сезімдерін анықтайды;
- Білімге құштарлықты дамытады және зерттеуге ынталандырады;
- Оқушыларға білімін қалыптастыруға және вербалдандыруға көмектеседі;
- Оқушылардың сыни тұрғыдан ойлауына ықпал етеді;
- Оқушылардың сыни тұрғыдан ойлауына көмектеседі;
- Оқушылардың бір-бірінен үйренуіне, басқа оқушылардың идеяларын құрметтеуіне және бағалауына ықпал етеді;
- Әңгімелесу мен ой елегінен өткізу көмегімен ойын жинақтауға көмек береді,іс-әрекеттерін тереңдетеді және шоғырландырады;
- Білім беруді қиындататын қиындықтар мен түсінбестіктерді анықтайды;
Диалогтық оқыту барысында қолданылатын ең басты әдістердің бірі - сұрақ қою әдісі. Оқушылардың тақырыпты түсінуіне қол жеткізу үшін мүғалімдер төмен дәрежелі және жоғары дәрежелі сұрақтар қояды. Жоғары дәрежелі сұрақтар қойылғанда, оқушылар ақпаратты белгілі бір жолдармен қолдануға, қайта құруға, кеңейтуге, өзіндік көзқарастарын білдіріп, бағалауға және талдауға тиіс болады. Сұрақ қою маңызды дағдылардың бірі болып табылады. Себебі, сұрақ дұрыс қойылған жағдайда ғана сабақ берудің тиімді құралына айналады және де оқушылардың ізденуіне қолдау көрсетіп, зерттеушілік қабілеттерін жақсартады, білім, ақпарат алуын кеңейте түседі. Жоғары дәрежелі сұрақтар - балалардан ақпаратты белгілі дәрежеде қолдануды, қайта ұйымдастыруды, дамытуды. бағалауды, талдауды, яғни, ойлау операцияларына дайын болуды талап етеді. Ашық сұрақтарды көбірек пайдалану окушыларға әлдеқайда жоғарырақ деңгейде ойлануға көмектеседі [5, 40].
Диалог дегеніміз - өзіне және өзгеге деген қарым-қатынасты қалыптастыру. Диалог бүгінгі таңда білім алуға, заманауи болуға ерекше қызмет атқарады. Диалог шын мәнінде оқушылардың бір-бірімен сұхбаттасуынан немесе оқушы мен мұғалім арасындағы пікір мен ой қорытындысын жүйелеу мен дамытуының көмектесуіне арналған амал. Бұл әдіс оқушының ой өрісін дамытумен қатар жан-жақтылыққа, өз ойын еркін әрі нақты жеткізуіне мүмкіндік жасайды.
Сабақта диалогтік оқытуды жүргізу барысында мынадай ерекшеліктерді байқауға болады: оқушыларымыз сол сабақты талдайды, шешіле сөйлейді, ізденіс үстінде сұрақ қою арқылы білім алады.
Диалог сабақта оқушылардың қызығушылығын арттырумен қатар
олардың білім деңгейінің өсуіне үлкен үлес қосады.
Әр сабақта диалогтік оқытудың маңызы зор. Бұл әдіс оқушылардың пәнге деген қызығушылықтарын одан әрі арттырады. Себебі, осы тәсіл арқылы оқушыларымыз өз ойын еркін жеткізе алды. Диалогтік оқыту оқушылар арасындағы қарым-қатынастың жақсаруына ықпал етеді. Сыныпта өз ойларын еркін жеткізе де алмайтын үндемей отыратын оқушылар да өздерін бірте-бірте аша бастайды. Сабақтың тақырыбы бойынша оқушылар өз ойларын ашық түрде білдіре бастайды. Басқа адамдардың да, өздерінің де жаңа бір идея туғызатындығына, оны өз ортасында салып айтуына болатынын түсіне бастайды. Жаңадан туындаған өз идеяларын, пікірлерін дәлелдеуге қызығушылықтары артады.
Диалогтік оқыту барысында оқушылардың өз ойларын айтуға мүмкіндік туғызу, оқытуда мұғалім мен оқушы, оқушы мен оқушының арасындағы диалог жүргізу дағдысы қай деңгейде екенін үнемі назарда ұстау маңызды болып саналады.
Диалогтік сұхбаттасудың тиімділігі мынада:
- оқушылардың тақырып бойынша өз ойларын білдіруіне мүмкіндік береді;
- басқа адамдарда түрлі идеялардың болатындығын оқушылардың түсінулеріне көмектеседі;
- өз идеяларын дәлелдеуіне көмектеседі;
- мұғалімдерге оқыту барысында оқушылардың білім деңгейін анықтауға көмектеседі [8,11].
Диалогтік оқытуда оқу үрдісіне оқушылардың барлығы белсенді жұмыс жасауын қамтамасыз ету үшін белсенді оқыту әдістерін кеңінен қолдану керек. Мысалы, рөлдік ойындар, қадамды сұхбат, постер, т.б. Бұл әдістер сыныптағы барлық оқушыларды әрекетке тартып, ұжымда жұмыс жасауға үйретіп, қарым-қатынас орнатуға септігін тигізеді.
Диалогтік сұхбаттасу - мұғалімдер үшін де, оқушылар үшін де білім алуға зор үлес қосатын өзара іс-қимылдың шын мәніндегі тиімді түрі.
Диалогтік сабақтарда оқушылар бір-бірімен әңгімелеседі және осы әңгімелесу арқылы білім алады. Оқушылардың білім алуға қызығушылығын оятуда маңызды тәсілдердің бірі диалогтік оқыту болса, сол арқылы сыни тұрғыдан ойлауға үйретуге болады. Диалогтік оқыту арқылы сыни тұрғыдан ойлауды дамытудың негізгі ерекшелігі: мұғалімдер мен оқушыларға өз еріктерімен және бірлесіп шығармашылық жұмыс істеуге жағдай жасау. Қазіргі оқытудың талаптарына сай мұғалім де, оқушы да жаңаша көзқарасты, терең ойлы болуы керек етеді.
Оқытуды диалогтік тәсілмен дамытудағы сұрақтардың маңызы
Дүниені танып білу үшін адам баласы үнемі сұрақ қойып, сол сауалға жауап беруге тырысады. Сұрақ арқылы адамның білімі дамиды, ол үнемі ізденісте болады, ойланады, өз іс-әрекетіне баға бере алады. Демек адам өмірінде маңызды орын алатын сұрақтардың оқыту мен оқу үдерісінде де қызметі зор. Сұрақтар сабақтың әр кезеңінде пайдаланылады. Және кері байланыстың бірден - бір көрсеткіші болып табылады.
Сұрақ қою арқылы мұғалім:
- оқушыларды тақырып бойынша және сындарлы сөйлеуге ынталандырады;
- оқушылардың шынайы қызығушылығы мен сезімдерін анықтайды;
- білімге құштарлықты дамытады және зерттеуге ынталандырады;
- оқушыларға білімін қалыптастыруға және вербалдандыруға көмектеседі;
- оқушылардың сыни тұрғыдан ойлауына ықпал етеді;
- оқушыларға сыни тұрғыдан ойлауға көмектеседі;
- оқушылардың бір-бірінен үйренуіне, басқа оқушылардың идеяларын құрметтеуіне және бағалауына ықпал етеді. [10,41]
Диалог арқылы оқушылар өз идеяларымен бөліседі, дәлелдейді, өзгенің идеясын құрметпен тыңдауға үйренеді, пікір білдіреді. Диалогтік оқытуда сұрақ қою маңызды орын алады. Диалогтік идея тәсіліне сәйкес cұрақтар оқушылардың оқуын жақсартуға қабілетті. Оқушылардың тақырыпты түсінуіне қол жеткізу үшін мұғалімдер қолданылатын төмен дәрежелі және жоғары дәрежелі сұрақтардың түрлері бар. Төмен дәрежелі сұрақтар жаттап алуға бағытталса, жоғары дәрежелі сұрақтар ақпаратты белгілі бір жолдармен қолдануға, қайта құруға, кеңейтуге, талдауға және бағалауға бағытталады. Сұрақ қоюдың түрткі болу, сынақтан өту, қайта бағыттау сияқты техникасы да белгілі. Түрткі болу - сұрақты қарапайым етіп қою, өткенді пысықтауға, сынақтан өту - толық жауап беруге, ойын толық айтуға итермелейді,"Сіз мысал келтіре аласыз ба? "деген сұрақтармен бағыттайды. Қайта бағыттау - сұрақты басқа оқушыларға бағыттайды. "Көмектесе алатындарың бар ма?" деген сұрақ қойылады. Дұрыс қойылған сұрақ сабақ берудің тиімді құралына айналады.
Елімізде болып жатқан саяси, əлеуметтік жəне экономикалық өзгерістер оқу жүйесіне де əсер етіп жатыр. Бұл өзгерістер мектептерде жаңа пəндерді енгізу мен қатар, əдістемелерінде өзгерту қажеттілігін туғызды. Президентіміз Н.Ə.Назарбаев 2012 жылға арналған жолдауын жүзеге барысында оқыту мен білім беруді əлемдік тұрғыда үйлестіру мақсатында жаңа бағадарлама ұйымдастырылды. Бұл бағдарлама сындарлы оқыту теориясына негізделген. Бағдарлама мазмұны нəтижеге бағытталған 7 модульді қамтиды. Сол модульдардың ішінде ауқымы кең модуль - Сыни тұрғыдан ойлауға үйрету.
Сыни тұрғыдан ойлауға үйрету қазіргі таңда маңызды модуль. Себебі, ол балалардың белсенділігі мен білімге деген қызығушылығы мен қатар олардың ойлау қабілеті дамып, ойлаудың биік шыңына жетеді. Сондай-ақ шығармашылық қабілеті артып, кез келген нəрсеге сын көзбен қарай отырып, өзіндік зерттеулер жүргізеді. Сыни тұрғыдан ойлауға үйретуде əртүрлі əдіс-тəсілдер қолданылады. Солардың бірі əрі бірегейі - диалогтік оқыту əдісі. Диалогтік оқытуды пайдалана отырып сыни тұрғыдан ойлауға үйретудің маңыздылығы өте зор. Сонымен қатар, бұл əлі қанатын кең жая алмаған оқытудың ең бір жоғары түрі. [6] Диалогтік əдісті пайдалана отырып оқыту оқушының еркін ойлануына мүмкіндік береді; ақыл-ойын дамытады; шығармашылық белсенділігін арттырады; ұжымдық іс-əрекетке тəрбиелейді; тіл байлығын жетілдіреді; жан-жақты ізденушілігін арттырады. Сондай-ақ мұғалімдер үшін де пайдалы: диалогтік əдістерді пайдалану арқылы сабақтың нақты мəнін терең ашуға көмектеседі; оқушылардың барлығын сабаққа қатыстыруға мүмкіндік береді; əр оқушының білім деңгейін анықтауға болады; оқушыларды ізденіске баулып, өз бетінше жұмыс істеуге үйретеді; оқушылардың барлығын бағалауға болады.
Диалогтық əңгімені дамытуда ең бастысы - сұрақ қоя білу маңызды. Дұрыс сұрақ қою арқылы мыналарды дамыта аламын:
- оқушылардың шынайы қызығушылығы мен сезімдерін анықтайды;
- білімге құштарлықты дамытады жəне зерттеуге ынталандырады;
- оқушылардың бір-бірімен үйренуіне, басқа оқушылардың идеяларын құрметтеуіне жəне бағалауына ықпал етеді;
- оқушылардың сыни тұрғыдан ойлауына ықпал етеді.
Сыни тұрғыдан ойлаудағы диалог рөлін арттыру мақсатында əзірленген іс-əрекет кезінде оқушының талқылауға қатысуы оқушылардың білім деңгейін дамытуда диалог жүргізудің маңызы зор. Диалогта оқушы мен оқытушы, оқушы мен мұғалім бірлескен сұхбаты құрылады. Диалогта оқушылар тақырып бойынша өз ойларын білдіруіне мүмкіндік беріледі. Бір-бірінің түрлі идеаларын тыңдай отырып, оқушылардың түсінігі тереңдейді. Өз идеяларын дəлəлдей біледі. Оқушының қандай деңгейде екенін мұғалімнің аңғаруына да көмектеседі.
Талқылау мұғалімнің басқаруындағы тақырып төңірегінде оқушының нені, қалай айту қажеттігі сипатында болады.
Диалогтік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz