ХІХ ҒАСЫР ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ДӘСТҮР МЕН ЖАҢАШЫЛДЫҚ

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Қазақ және орыс филологиясы факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы

Курстық жұмыс
ХІХ ҒАСЫР ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ДӘСТҮР МЕН ЖАҢАШЫЛДЫҚ

Қостанай, 2016 жыл

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1 ХІХ ғасыр қазақ әдебиетіндегі дәстүр мен жаңашылдық ... ... ... ... ... ... . 3
1.1Дәстүр мен жаңашылдық ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.2 ХІХ ғасыр қазақ әдебиетіндегі дәстүр мен жаңашылдық ... ... ... ... ... ...10
ІІ ХІХ ғасыр қазақ әдебиетінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .21
2.1 Абай - реформатор ақын ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.2 ХІХ ғасыр әдебиетінің жанрлық жаңашылдығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30

КІРІСПЕ
ХІХ ғасыр әдебиеті қазақ әдебиеті ХІХ ғасырда аса бір елеулі, құнарлы кемелденуді, түрленіп, түлеуді бастан кешті. ХІХ ғасыр қазақ әдебиетінің бел асқан кезеңі болды. Әдебиет тарихының мәселелері түпкілікті қозғала бастаған жиырмасыншы ғасырдың басынан бері ХІХ ғасыр әдебиеті айрықша назарда болды: шұқшия зерттелді.
Бұл дәуірдің әдебиет үлгілері, оның туу жасау себептері тек қана сырт мазмұндау емес, көркемдік негіздерімен дәлелденіп, айғақтала бастады. ХІХ ғасыр әдебиетінің сан-саласы, оны туғызушылардың өмірбаяны, шығармашылық мұрасы ғылым назарына ілікті. Өкінішке орай, түрлі саяси қаулы-қарар: әдеби мұраны ары тартып, бері тартып саясаттың, идеологияның көкпарына айналдырған тұстар аз болған жоқ: ол уақыттарда көркемдік әлем, сөз өнері жайлы ғылым жаландыққа, жасандылыққа барды, тоқыраған сәттері болды.
Тақырыптың өзектілігі: ХІХ ғасырдағы әдебиеттің өзіне дейінгі жасап келген әдебиетпен сабақтастығы бола тұра, көркемдік жөнінде де, басылым, шығармашылық тақырып, мазмұн жөнінен де, бірнеше ерекшелігі, айырмасы бар. Негізінен, ХІХ ғасырға шейін ауыз әдебиеті, жыраулар поэзиясы болып келсе, енді әдебиет сырт түрі, үлгісі жағынан бірнеше түрлі болды. Ішкі көркемдік сапа жөнінен де көп өзгеріс, жаңалық туды. Жұмыстың өзектілігі аталған жаңа заман әдебиетіне тән жаңашылдықты анықтау.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты - ХІХ ғасыр әдебиетіне тән дәстүр мен жаңашылдықты негізге ала отырып, дәстүр мен жаңашылдық ұғымына түсінік беру, ХІХ ғасыр әдебиетіне тән ақындардың енгізген жаңалығын анықтау. Осы мақсаттарға сәйкес төмендегідей міндеттер қойылды:
-ХІХ ғасырға тән өлең құрылымы;
-ХІХ ғасырға тән айтыс өлеңдері;
-ХІХ ғасырға тән жаңашылдық жазба әдебиетінің қалыптасуы;
-ХІХ ғасыр ақындарының әдебиетке қосқан үлестері:
-Дулат Бабатайұлының мысал жанрын енгізуі;
-Шоқан Уәлихановтың очерк жанрын енгізуі;
-Ыбырай Алтынсариннің әңгіме жанрын енгізуі;
-Абайдың қазақ әдебиетіне қосқан үлесі.
Жұмыстың нысаны: ХІХ ғасыр әдебиетінің дәстүр мен жаңашылдық, ақындардың шығармалары негізінде.
Курстық жұмыстың ғылымилығы: ХІХ ғасыр әдебиетіне тән дәстүр мен жаңашылдық үлгілеріне назар аударылып, ғылыми-зерттеулер негізіндегі сөз саптаулары пайымдалды.
Зерттеу әдістері: Курстық жұмысты жазу барысында баяндау, салыстырмалы талдау әдістері пайдаланылды.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізіменен тұрады.

1. ХІХ ғасыр қазақ әдебиетіндегі дәстүр мен жаңашылдық
1.1 Дәстүр мен жаңашылдық
Философиялық тұрғыдан алғанда, дүниеде ештеңеден ештеңе тумайды, яки жоқтан, ғайыптан ештеңе пайда болмайды. Диалектиканың заңы бойынша ұдайы дамып, қандай да бір өзгеріп отыратын болмыс құбылыстың бұрыннан негізгі нұсқасы бар да, енді сол нұсқаның даму процесінің нәтижесінде пайда болған өзгеріс, жаңалық бар. Бірақ негізсіз, ұрықсыз, жағдайсыз ештеңе жоқ.
Шөп те шыққан жерге шығады, Қақ та тұрған жерге тұрады деуде де осы іспеттес мағына болса керек.
Қашаннан болмыс өмірдің бейнелі сәулесі деп танылған поэзиялық сөз өнері де осы өмір заңдылығымен өрбіп, өркен жайып отыратынын көреміз.
Тіршілік үшін күресте әрбір халық өзіне тәжірибе алып, өмірлік тәсіл, тұрмыстық салт құратыны сықылды, өнерпаздық тәжірибе арқылы творчестволық дәстүр құрады. Өнер дамуы дегеніміз оның осы дәстүрінің дамуы, себебі өнердің негізгі - ұрығы халық даналығы, халықтың рухани күш қуаты десек, дәстүр өнер атаулы жеміс ағашының образбен айтқанда орныққан, бекіген тамырлы түбірі. Түбірдің өсіп, бұтақ салып, жапырақ, жеміс жаңартып отыруы оның даму процесін танытады. Ал жаңалық дейтініміз сол дәстүрдің даму нәтиесінде жаңа салған жапырағы мен жемісі. Бірақ жаңаның бәрі жаңалық, жаңалықтың бәрі бірдей жақсылық емес. Басқаша айтқанда, былтырғы жемістен биылғы, биылғыдан ендігі жылғы жақсы шыға беруі міндетті шарт емес. Оның қалай шығуы ауа, су, топырақ деген сықылды толып жатқан жағдай мен себептерге тәуелді. Сондай ақ дәстүрдің де дамып, көңілдегідей жақсы жаңалықты жеміс беруі қоғамдық жағдай, талант, мәдениет сықылды көптеген факторларға байланысты. Мұны қазақ әдебиеті тарихынан анық көруге болады.
Қазақ халқының жүз жылдар бойы қорланып, шыңдалған бай поэзиялық творчествосының дәстүрі ХІХ ғасырдың жаңалықты жемісі ретінде Махамбет пен Абай есімдерін жарқыратты. Ал бұл екі ақынның мұрасы бұрынғы дәстүрді құрды. Бұлардың суырылып шығып көзге түсуі, әрине, заман жемісі еді. Өткен ғасырдың бірінші жартысында отыршылдықтың озбырлығына қарсы қабындаған ұлт - азаттық қозғалысы Махамбетті туғызды, ал екінші жартысында Қазақстанның тарихи - мәдени прогерске шылбыр беруі қазақ халқының басқа ұлттармен қарым қатынасының биіктеуіне қолайлы жағдай жасады да данышпан Абайды туғызды.Сондықтан Абай әкелген жаңалық тек ауыз әдебиеті ізіндегі әлдеқалай жаңалық емес, сонымен бірге Шығыс пен Батыстың жазба әдебиеті ізіндегі, әсіресе ұлы орыс әдебиетінің дәстүріндегі үздік жаңалық еді. Сондықтан Абай құрған жаңа дәстүр де бұрынғы шағын шеңберді ұлғайтқан кең өрісті, айырықша үлкен ұлттық үрдіс жасаған дәстүр болды. Туған әдебиет пен өзге елдердің озат әдебиет үлгілерін алып дамытқанда, Абай оларды талғамсыз пайдаланбаған, сын елегінен өткізіп алған. Бұл жөнінде Әуезовтің тауып айтқаны бар: Абай өзінің ақындық мұрат - мүддесін, барлық жаңа саналы үлгісін, орыстың классик әдебиетімен байланыстыра отырып дамытты дей келіп: өз тұсында болған әдебиеттік ағымдардың ескі мен жаңасын, пайдалысы мен залалдысын салалап тұрып екі айырды. Бұнысы, тек бір өз басының ақындық жолындағы ізденуі ғана емес. Жоғарда айтылғандай, бүкіл Қазақстанның, қала берсе, бүкіл жақын шығыстың тарихтық, саясаттық халдеріне байланысты, жаңа салт - сананың ескілікті кертарпа салт санамен алысуының айғағы еді (Мұхтар Әуезов Әр жылдар ойлары ҚМКӘБ Алматы 1961, 115 - б.). Абай поэзиясында болсын немесе бүкіл қазақ әдебиетінде болсын, дәстүр мен жаңашылдық атаулы проблеменың революциядан бұрын қалай шешілгендігін түсіну үшін М. Әуезовтің бұл пікірінің нұсқаулық мәні бар. Осын күнгі әдебиетіміздегі дәстүр мен жаңашылдық арасының диалектикасын ұғыну үшін де бұл пікірдің мәні зор. Өйткені мұның өзі Лениннің мәдени мұра туралы қағидасының әдебиетке қатысты тікелей жүзеге асуы ғой.
Сонымен дәстүрдің дамып, жаңалық жасау процесі жадағай құбылыс емес, күрделі дидактикалық құбылыс, бұрынғының көнерген ескі - құсқы, керексіз, кертарпа зияндысын тастап, тәуірін жетілдіру, жаңартып жаңғырту процесі. Бұл процес қашанда ескі мен жаңаның арасын ажырата біліп, жаңаны жақтау күресі арқылы тиісті нәтиже беретін қайшылықты процесс.
Мысалы: бүгінгі поэзиямыздағы дәстүр мен жаңашылдық проблемасын нақты алып қарасақ, мұның үлкен идеологиялық арнаға апарып соғатын екі жағы бар. Бұл мәселенің методологиясы партияның Программасында анық жазылған.
Халықтық және партиялық принциптерге негізделген социалистік реализм өнерінде өмірді көркем бейнелеудегі батыл жаңалық жасау дүниежүзілік мәдениеттің барлық прогесшіл дәстүрлерін пайдаланумен және дамытумен ұштастырылады - делінген онда. Ал осы армақты терең ұғынып, байсалды творчестолық жолмен іске асыруға келгенде күрделі қиын қиын мәселелер туады. Ең басты қиындық мәселенің әлгі айтқан иделолгиялық және творчестволық жақтарын бір бірінен айырып немесе қарсы қою жағдайына байланысты. Әлемде екі дүние бір бірімен бітіспес идеологиялық күресте тұрған шақта дәстүр мен жаңашылдық мәселесі өткір саяси проблемаға айналғанын әсте естен шығармау керек екенін партия әрдайым ескертіп келеді. Ал әдебиет ортасында келсек 1961 жылы Вопросы литературы журналы бетінде осы тақырыпта Гайсарьянның мақаласы шықты. Содан бері әдебиет теориясы мен сынының белгілі адамдарының көпшілігі осы журнал бетінде кең түрде пікір алысты. Мұның өзі тақырыптың өте маңызды және атүсті іске асыра қоятын мәселе еместігінің айғағы. Егер біз осы іске поэтика мәселесі деп қарасақ, мұның түбіндегі ең қауіпті жағдайды дұрыс есепке алмаған болар едік. Партия өзінің ХХІІ съезінде және басқа да документерде бізге осы мәселенің түп тегін көрсетіп берді. Дәстүр мен жаңашылдықты дұрыс шешпеген жағдайды зиянды формализмнің жол алатынын ескертті.Бұған дәлел бүгінгі буржуазия әдебиетінде етек жайған формализм мен кейбір кез бізде де бой көрсеткен жеке формалистік шатпақтар.
Қай заманда болса да, искусство қалай дамуы керек, неге қызмет етуі керек, искусствоның даму заңдары қандай? Деген сұрақтар эстетиканың негізгі мәселелері болып табылады. Біздің социалистік реализм өнері адам баласы жасаған көркем мәдениеттің көркейіп дамуының ең биік шыңында тұрған өнер. Сондықтан сол өткендегі адам баласы жасаған өнер табыстарын өзіміз терең түсінбей тұрып ешуақытта жаңалыққа дұрыс қадам жасай алмаймыз.
Шынында қазіргі социалистік реализм принциптерін адам мәдениетінің өткендегітарихынан жырып алып қарасақ, оның табиғатын, даму жолдарын ешуақытта түсінбеген болар едік.
Ендеше дәстүр мен жаңашылдық мәселесі эстетиканың үлкен саласымен сабақтас болғандықтан, оны өнердің тарихи даму заңдылықтарына бағындырып алған жөн.
Адам баласының өмірі өнердің негізгі объектісі, негізгі мазмұны. Ал айналадағы дүниенің шындығы сол өмірге байланысты алынады. Осы принцип соң,ы замандардың өнер жолына негізгі үлгі болды дей аламыз. Қай заман жазушыларын алсақ та, олар өткен жазушылардың жасап, тауып кеткен, қолы жеткен жемістеріне бейтарап, самарқау болған емес, оған ешбір уақытта көз жұмып қараған емес. Жаңа көркемөнер дүниесін қалай жасау керек деген мәселені олар бұрынғы көркем мұраны біліп, игеріп алып барып шешкен; ұлы жазушылардың тәжірибесі осыны көрсетеді. Суреткерлер былай тұрсын тіпті әдебиетші зерттеушілердің өзі өткендегі теориялық ойдың табыстарын жауып қойған жоқ, ылғи одан үйреніп келеді. Аристотельдің Поэтикасы, Горацийдің Посланиясы, Буалоның Трактаты, Дидро мен Лессингтің теориялық қағидалары, немістің идеалистік эстетикасы, орыстың революционер демократтары мен марксизм -ленинизм эстетикасы - мұның бәрінде де өзара байланыс, сабақтастық бар. Дәстүр тұтынушылық бар.
Әдебиетке дөрекі көзбен қараған сауаты аз адамдар, әдебиеттің ерекшеліктерін ұқпайтын дилетант адамдар әдебиеттің даму жолын тура тартқан сызық іспетті көреді. Дидактикалық заңдылықпен дамып, өсіп келе жатқан әдебиеттің қайшылығы мол тарихи жолының толып жатқан бұлаңы, бұралаңы бар екенін есепке алмайды. Кешегі өнерден бүгінгі жақсы, бүгінгіден ертеңгі жақсыболады деп қараудың өзі де сол дөрекі көзқарастың жемісі. Жалпы даму жолы сияқты, әдебиеттің де даму жолы ылғи ілгері басқанмен, нақты түзу және типыл жол емес. Сондықтан көркем өнердің табыстарының бәрінде өркеш өркеш шоқы, ойпат, шегініс, қайрылыстарда бар. Көркем өнердің дамуын түсінбегендіктің салдары. Әдебиеттің шынайы жаңалығы деп оның өткенде туса да сәулетті биіктерін айтуымыз керек. Көркем өзгешелігінің өзі оның тамаша, құнды табыстарының өмір бойы өлмейтін мәңгілік табыстар екендігінде. Сондықтан да бұл табыстар түбегейлі құбылыстар ретінде ұдайы жаңалық тууына игі әсер етуін ешуақытта тыймайды. Шекспир, Бальзак, Толстой - міне осындай құбылыстар. Бір кезде Абайдан біздің Қалмахан артық деген пікір болған. Бұл, әрине, кешегіден қалай да бүгінгі артық дейтін добал ұғымның салдары еді. Көркем өнердің тарихында қоғам өмірімен төте байланыстылықтың болуы заңды, бірақ бұл төте, тікелей және жалаң байланыс емес, сатыланған күрделі байланыс. Ол - диалектиканың даму заңдылығын сақтаған шытырманды байланыс.
Біздің ата бабаларымыз жасаған көркемөнердің, мәдениеттің жақсы жақтарын (жақсы үрдістерін) пайдалана отырып жаңа жол табу керек. Ол жаңа форма ғана емес. Форма дегеннен мәселенің мазмұнын бөліп алуға болмайды дедік. Олай болса жаңа форма табу дегеніміз әлденедей өлшем, ұйқас табу ғана емес, жаңа теңеу жасау да емес. Форма жасайтын компоненттердің бірін тауып алып та оңай форма жасалмайды. Форма деген ұғымды заттық форма яки мазмұнды форма деп кең мағынасында алсақ, ол көркемдік компоненттердің мазмұннан ажырамас тұтастығынан туады. Жаңалық көйлекшең депті Мұстай Карим. Біз көркемөнерде жаңалық туғызғанда, жаңа мазмұн мен форманың бірлігінің жаңалығын жасауымыз керек. Сол форманың жаңа мазмұнымен қиысқан бірлігін жасау жөнінде суреткерлеріміздің тынбай жаңалық ізденуіне, еңбектенуіне жәрдемдесуіміз керек. Жаңалық жасау процесі неден басталады? Ең алдымен өмірдегі жаңалық құбылыстарды тани, жіті көре білуден басталады. Бұл өмір шындығының революциялық даму заңын білгеннің ғана қолынан келетін іс. Осы заңдылықты дұрыс түсінген жазушы ғана өмірдің тілегін, талабын біледі, сол өмірдің туғызған мазмұны мен формасының тұтастығын жасай алады. Еңбексіз жеміс тумайды. Үлкен жазушылардың тәжірибесін алып қарасақ олар ешуақытта бірыңғай форма қуған емес. Өмірді жаңаша ұғынған, жаңа заманның талап, тілегін ұғынған. Содан барып қажет болған өнер формасы өзінің жаңалықты мазмұнымен бірге туған.
Бұл мәселенің методология жағына көп тоқтамаймын. Лев Толстой жаңалықты қалай жасау туралы өз ойын қарапайым түрде өте жақсы айтқан ғой. Ол былай деген: Дұрыс жол мынау өзіңнен бұрынғыларды игер де, одан әрі қарай кет. Бізде біреулер бұрынғыны игермей тұрып ақ жаңалық тапқысы келеді. Олай бол ма? Біз осыған байланысты Қазақ әдебиеті газет бетінде Жаңалық па, жаңа былық па делінген мақала жазуға мәжбүр болдық. Бұған себеп: бір жағынан кейбіреулер поэзияда жаңалық деген желеумен парықсыз эксперименттер жасап, қазақ тілі өлең құрылысының нормасын бұзушылығы болса, екіншісі жағынан, енді біреудің газет бетінде қазақ поэзиясының негізіне қарсы бейбастақтық мақала, өлеңдер жариялауы болды.
Олар дәстүр мен жаңашылдық проблемасын мансұқ пен мазаққа айналдырды. Біреуі былай жазды: жаңаның аты жаңа, ескінің аты ескі. Ескіні қанша мақтағанмен жаңа болмайды. Біреулер арғысы Абай, бергісі Сәкенді үлгі тұтады. Солардан үйренейік, солар қолданған түрлерді пайдаланайық дейді... Қазір тек соларды қайта жаңғыртып қолдансақ, түр кендігінен құтыла қоямыз деу шалағай түсінік деп түйеді. Өсіп келіп Жаңашыл сыншы қара өлең, жыр өлең түрлерін заманы өткен, күні біткен түрлер дегенге сайып мынадай қорытындыға тоқтайды. Планета үстінде нелер ұлы оқиғалар болып жатыр. Олар қазақтың қара өлеңіне сыймайды. Оларды жаңаша жырлау қажет. Былай қарағанда, жаңа заманды жаңаша жырлау қажет дегенде кім қарсы болар еді?! Дұрыс - ақ сияқты. Бірақ барлық әңгіме осы жаңашылдықты қисыншының қалай түсінуінде. Біріншіден, ол поэзиядағы форма мәселесін тек буын санына байланысты деп біледі. Сондықтан ол қазақтың бұрынғы өлең құрылысына соғыс жариялайды. Екіншіден, поэзиядағы өзгеріс, жаңалық атаулыны ол киімнің, моданың өзгеруіне теңестіріп, поэзияның ерекшелігінен ештеңе қалдырмайды. Мезгіл өтті. Тар балақ келді. Байқасақ көшені сыпырып жүруден құтылыппыз. Ши барқыт күртешені тастап, түрлі түсті тор көзді көйлек кие бастадық. Қара костюм мен көйлек те жараса кетті. Жалпайған аяқ киім орнына тұмсығы сүп сүйір туфлилер кидік... Демек, әдебиеттегі түр де өмір бойы кең балақ шалбармен қалмайды. Қазақ поэзиясының бұрын соңды қалыптасқан өлең түрлерін кең балақ шалбарға, жалпайған аяқ киімге балап, тонын отқа салғалы жүрген жаңашылдың іс жүзінде ұсынған жаңалығы, тар балақ сүйір тұмсық өлеңі мына секілді:
Шуақтап жүрмін,
Шуақтап тұрмын, шуақтап отырмын
Шуақтап жатырмын.
Тек қана кемпір мен шал емес
Сүйемін мен де күн шуақты.
Күншуақ! Күшіңнен
Мұз таулар көсілген
Еріп кетті де шипалы су ақты.
Топырақ жайқала жөнелді
Тас та көгерді.
Жаңалық па осы? Иә, жаңалық, Қандай жаңалық? Өлең бұзар жаңалық. Не ырғақ, екпін бірлігі жоқ, не буын, ұйқас бірлігі жоқ, ешқандай тәртіп, интонациялық бүтіндік жоқ, шым - шытырық сөздер мен жолдардың тіркесі. Ал осы автордың айта беретін буын санын алсақ, осы титімдей үзіндінің өзі төрт буын, тоғыз, сегіз, алты, он бір, бес буын жолдардың сапырылысқан тізбегі болып шығады. Мұндай өлеңжаңалығы ешкімге керегі жоқ, әрине. Тағы бір жаңашыл ақын бұдан да сорақы кесім айтқан. Барлық бәлені ол он бір буынның басына жауып, өзінің барлық байбастық балағаттау сөздерін, уыт, зәрін сорлы он бір буынға төгіп баққан. Одан: Он бір буын омыртқаң кетсін сынып, көнесің, қақбассың, не саламын беліңе шойырылған, егіз баал көтерген әйел сындысың, ал бұзамын, сызамын деген сияқты жекірулер табасыз.
Ал енді осы он бір буын туралы. Бұл қазақ поэзиясынның қашаннан келе жатқан байырғы өлең құрылысы. Қазақ халқының тарихи трагедиясын жырлаған Елім - ай әннің сөзі де он бір буынмен айтылған. Абайдың көп керемет өлеңдері осы он бір буынмен жазылған. (Аттың сыны, Өлең сөздің патшасы, Қыс, Жасымда ғылым бар деп ескермедім, Өлсем орным қара жер сыз болмай ма?, тағы басқалар). Тіпті қазақ үшін тамаша жаңалық боп табылған Лермонтовтың Теректің сыйын аудару үшін Абайға он бір буын ескілік етті ма? Сегіз буын мен жеті буын шалыс ұйқасқан орыстың силабо - тоникалық өлеңін қазақтың он бір буынына аударылғанда түсінігі тумадай сіңісіп кеткен жоқ па?
Асау терек долданып, буырқанып,
Таулы бұзып, жол салған тасты жарып,
Арыстанның жалындай бұйра толқын
Айдаһардай бұралып, жүз толғанып.
Мәселе он бір буынның ескіруінде, тозуында емес, ақынның талантында. Талантты ақынның қолында жанып, жайнап сала береді, қандай да болса жаңалық мазмұнды жырлауға жарайды, дарынсыздың қолында жасып, шойырылып қалады, онда ол ешқандай идеяны да бейнелей алмайды. Содан кейін тағы бір ескеретін жай мынау: өлең құрылысы да тілдің грамматикалық құрылысы секілді тұрақтылау категория ол тез, оңай өзгере қоймайды. Сондықтан да Пушкин поэзияны сананың ескірмес жас, балғын түріне жатқызған ғой. Поэзияның жақсы үлгілері жасалған өлеңдік құрылысының істен шығып қалуы үшін көп заман керек. Ол бір. Екіншіден, ол басқа өлең түрінің енуіне ешуақытта кедергі жасамайды, қайта соған көмек жасайды. Некрасов, Блок, Маяковский енгізген өлең мөлшерлері орыс поэзиясының Пушкин, Лермонтов кемелдендіргенклассикалық үлгілерін сирағын сындырып қоқыс жәшігіне лақтырып тастаған жоқ, олар осы күнге дейін өз праволарында қатар өмір сүруде. Сондай - ақ Абай қазақ поэзиясына оннан астам жаңа өлең үлгісін енгізгенде он бір буынның омыртқасын сындырып алып енгізген жоқ, қайта соның бәрін қатар ұстады, бірдей пайдаланды. Көптеген жаңа түр тапқаннан кейін де Абай өзінің программа іспетті терең ойлы өлеңін он бір буынмен жазған ғой.
Жүрегімнің түбіне терең бойла,
Мен бір жұмбақ адаммын мұны да ойла.
Соқтықпалы, соқпақсыз жерде өстім
Мыңмен жалғыз алыстым, кінә қойма.
Абайдың барлық өмір жолы, жүрек сыры, арманы, өкініші, заман шындығы осы бір ауыз өлеңнің шеңберінде түйінін тауып, данышпан, күрескер ақынның образын көзге елестетіп тұрған жоқ па? Мұның өзі он бір буынды өлеңнің мүмкіншілік шегінің байтақ екенін дәлелдемей ме?
Ал енді осылай екен деп он бір буыннан басқа өлең үлгісіне жол жоқ десе, әнтектік болар еді. Шынында қазақ поэзиясы түрге кедей емес. Жаңашылдардың топшылауынша бізде тек қаар өлең түрі мен жыр өлең түрі ғана бар сияқты. Абай мен Сұлтанмахмұт арқылы немесе жоғарыда аталған көрнекті ақындарымыздың творчетвосы арқылы еніп, қазақ әдебиетінде орын тепкен орыс, парсы, түрік поэзиясы тектес өлең түрлерін олар тіпті жылы жауып қояды.
Біздің бүгінгі өлеңдік форма жөніндегі кемшілігіміз - бар үлгілерді әлі жете игермеуімізде болу керек. Басқа былай тұрсын, Абай өлеңдерінің ішінде қазақ оқушысының құлағына жағымды және өзінің көркемдік қасиеттерімен әбден танымал болған Сегіз аяқ, Бойы бұлғаң, Сен мені не етесің, Ата анаға көз қуаныш, С. Сейфуллин өлеңдерінен: Советстан, Альбатрос, І. Жансүгіровтен Гималай, Жастар, Отарба, С. Мұқанов Майға сәлем, Сөз советтік армия сықылды өлең үлгілерін әлі дұрыс қолданбай келеміз.
Бұл айтқаннан поэзияда жаңалық іздеудің қажеті жоқ деген пікір тумайды. Жаңалықты іздеу керек. Бірақ оны көктен іздемеу керек, жоқтан табуға тырыспау керек. Жаңалық бұрынғы бар ескі дәстүрлерді игеруден туады, сол жақсы дәстүрлердің заңды, жарасымды жалғасы ретінде дүниеге келеді. Бұрынғы көп дәуірлер бойында жасалған үлгілерді білмей тұрып, яки соның бәрін белінен басып барып жаңалық табам деу бос әуре. Пушкин, Толстой сықылды өткендегі әдебиеттің кемеңгер өкілдерін тарих кемесін лақтырамыз, пролетариат әдебиетін тыңнан жасаймыз деушілерді В. Ленин революцияның алғашқы жылдары ақ күлкі еткен болатын.
Сөйтіп, жаңалық жасалады. Бірақ өлең құрылысын әркімнің өзінше бұзып, бөлшектеп, аққұла сөз байлауымен жасалмайды, қазақ поэзиясының тарихи қалыптасқан ерекшелігін сақтай отырып, силлабикалық өлеңнің (өлең буын саны мен ұйқасының міндетті сәйкестігіне негізделген) заңдылығын сақтай отырып жасалады. Және ол өмірдің тілек, талабына сай жасалған жаңалық болуға тиіс. Әйтпесе құр формалистік жолмен жасалған және құлаққа түрпідей тиетін жаңа өлең түрін оқушы қабылдамақ емес.
Үлкен тақырып, тапшы тақырып, үлкен сезім, күйкі сезім деген мәселені жәй қозғағанымыз жоқ. Бұлардың әдебиет үшін маңызы мен мәні өте мөте зор және бұлардың үлкен кіші мөлшерін критерий заман талабы, заман тұрғысы. Өйткені әр нәрсенің заманы бар. Міне осы мағынада жаңа заманға сай жаңа әдебиет түрі болуы керек деушілерді кім қолдамайды. Әуелі Пушкин, Абай жасаған заманда көтерілген мәселенің бірдей болуы мүмкін емес. Әрі беріден соңәсемдік, сұлулықты тану жөніндегі де бұрынғы адам мен осы күнгі совет адамның ішкі дүниесін, ой сезімін бейнелеуде ең маңызды сипаттарды үздік көрсетпей мақсат орындалмаса керек. Жаңалық дегеніміз де осы жаңа сипат, жаңа қасиетті көрсете алған жерден табылмақ. Біздің совет адамы бүкіл адам баласы алдында ұлы борыш, тарихи ұлы роль атқарып жатқан адам. Бүкіл адамзаттың қамын ойлап коммунизм орнатып жатқан Социалистік Отанның адамы. Біз поэзияда осы жаңа адмның батыр тұлғасын, бай рухани дүниесін жырлай білуіміз керек.
Сайып келгенде, поэзияда болсын, күллі әдебиетте болсын, дәстүр мен жаңашылдық бір-біріне қарсы немесе бір-бірінен айырым дүниелер емес. Реализм өнерінде бұл екеуі мазмұн мен форма секілді диалектикалық бірлікте дамып өрбитін құбылыс. Жаңалық жақсы дәстүрдің қираған жерінде емес, өсіп жетілген жерінде пайда болады. Бұл процесс өзінен өзі жүзеге асыратын сол дәстүрлерді игерген талант иесі. Сондықтан таланттың творчестволық ізденуін, жемісті нәтижесін қолдау қажет.
Енді бір мәселе: дәстүр дегенде тек қана ұлттық дәстүрді пайдалану керек пе? Қазір қазақ халқы социалистік ұлт болып, басқа халықтармен бірге бір мақсатқа жұмылып достық байланыспен жалпы коммунистік мәдениетін жасап жатқан тарихи жағдайда тек қана ұлттық дәстүрдің шеңберінде қалуға болмайтыны белгілі. Өзіміздің көп ұлтты совет әдебиеттері мен бүкіл дүниежүзілік прогресшіл әдебиеттердің жақсы дәстүрлерін қазақ поэзиясының социалистік реализм жолында шынайы жаңалықтарға жете беруі үшін емін-еркін пайдалану шарт.
Жаңалық жасау жолы - идеялық және көркемдік сапасы жоғары жақсы шығарма беру жолы! [1, 177-202 бб.].

1.1 ХІХ ғасыр қазақ әдебиетіндегі дәстүр мен жаңашылдық.

ХІХ ғасыр әдебиет - үлгісі, түрі мол, сан жанрлы әдебиет. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет негізінен жыраулар поэзиясы түрінде көрінді. Онда негізінен жыр үлгісінің түрлі жанрлары басым болды. ХІХ ғасырда қазақ әдебиетінде жыр үлгісінің түрлі дәстүрлі жанрларымен бірге жаңа өлең түрлері туып дамыды. Оқиғалы дастан поэмалар, түрлі сырлы лирикалық өлеңдер, айтыс түрлері (Ыбырай әңгімелері), сыни мақалалар, түрлі баспасөз жанрлары, аударма әдебиет, ғылыми публистика туып, қалыптаса бастады.
ХІХ ғасыр әдебиетінде бірнеше әдебиет үлгілері сияқты түрлі бағыт, әдебиет ағым-сарындардың қатар жасағаны ақиқат. Соның айғағы көп, ғасыр басынан бері, тіпті ХІХ ғасырдың соңынан бері саяси мән жөнінен де көркемдік жақтан да қарастырылып, айқындалып келе жатқан бір түрі, бір бағыт, бір ағымы зар заман. Сол негізде жүйелесек, ХІХ ғасырда қазақ көркемсөзінде зар заман, айтыс, сал серілер өнернамасы, еуропа үлгісіндегі жаңа әдебиет, аударма, нәзира сияқты әдеби арналар қатар жасады.
Ахмет Байтұрсынов Әдебиет танытқышта қазақ әдебиетінің теориялық негіздемесін жасап, терминдік өрісін белгіледі. Сол әдебиеттің ХІХ ғасырдағы үлгілері де айрықша бөлініп, ХІХ ғасыр еншісі деп қарастырылмағанымен аса нақтылы ғылыми негіздеулердің фактісі, материалы болды.
ХІХ ғасырдағы әдеби үрдіс дәстүрлі сарындарды сақтап, замана ағымына орай жетілдіріліп отырды. Әдебиеттің қайсыбір дәстүрлі үлгісі болмасын жанрлық жаңғыртуға түсіп, нақтылы сипаттарға ие болды. Тарихтың көлеңкесін көркем сөзде жаңа бір әдіс, тәсілмен көрсетудің шеберлік алымдары ашылды. Бұл бөлімде біз әдебиет тарихындағы қайсыбір дәстүрлі үлгілердің тарихи аядағы сапалық өзгерістері айқындалып келген теориялық негіздеулердің орнығу тарихына тоқтала отырып, ХІХ ғасырдағы әдеби үрдісті айқындай, даралай түсудің ендігі міндеттеріне көңіл бөлдік, қайсыбір қисындарымызды әдебиеттанушы мамандар назарына ұсындық. Мәселен, ХІХ ғасырдағы дәстүрлі айтыс өнерін, фольклорлық, ауызша әдебиет жөніндегі сипаттарын есте ұстай отырып, ХІХ ғасырдағы айтыстың өзіндік ерекшелігін айқындай түсу мақсатында, түрге бөлуді нақтылай түсу үшін, арғы бергі дәстүрден шартты түрде бөліп алып, бағалап көру жөні.
Фольклорлық салт айтысының шарттары, заңдылықтары дара ақындық айтысқа дарығанымен, ХІХ ғасырдағы айтысқа оларды қосуға бола ма деген сауал да көкейдегі көп ойды қозғайтындай.
Жалпы әдеби мұраның ұлттық сипатын тануда А. Байтұрсынұлы Әдебиет танытқышның орны өлшеусіз. Өзге қай кезең, қай дәуірдегіден де гөрі дәл ХІХ ғасыр әдебиетіне аса тән, тым тәуелді сол әдебиет танытқыш тұжырымдарды үстірт шолып кете беруге дағдыланып, науқандық, өтпелі дүниедей, уақыт биігінен қажетсіздеу көріп қарап жүрген жоқпыз ба?
Әрине, соңғы 10-15 жылдың әдеби зерттеулерінде ара тұра Ахаңа бұрылып қарап қою үрдісі қалыптасып келеді. Алайда осы бір сарқылмас нәрлі бастаудың бар тұнығын қанып іше қойған жоқпыз.
Қазақ әдебиетінің өзіне ғана меншікті (Ө. Күмісбаев) түр ХІХ ғасыр әдебиетінде әлденешеу.
ХІХ ғасыр әдебиетін тұтастай:
1) ауыз әдебиеті (авторы белгісіз мақал мәтел, жұмбақ, қара өлең, нақыл сөз, ертегі, т.б.);
2) ауызша әдебиет (авторық, өнертұтастығы дәстүрі айқын үлгілері: толғау термелер, ақындар айтысы, ән өлең, қайсыбір шешендік сөздер т.б.);
3) жазбаша әдебиет (қисса дастан, айтыстың жазба түрі);
4) жазба әдебиет (зар заман әдебиеті, еуропалық үлгідегі жаңа жазба әдебиет жанрлары) деп, шартты түрде бөліп қарастырып, сол түрлердің өлең заңдылықтары (өлең құрылысы, тілдік, стильдік) негізіндегі өзгешеліктерін айқындай түсу ХІХ ғасыр әдебиетінің теориялық тарихын жасаудың бір мұраты.
Ырғақ - өлеңді түрге жанрға бөлуге қатысатын негізгі белгінің бірі. Қазақ поэзиясы ырғақтың қатысу қатыспауы жағынан дәуірге де, түрге де бөлінеді [1].
ХІХ ғасырдағы қазақ өлеңіне дәуір әкелген өзгерістің, нақты бір түрдің дәйегі қазақ поэзиясына тұңғыш ғылыми негіздеме жасаған Шоқан Уәлиханов классификациясында айқын сараланған. Ол түр Шоқан Уәлиханов атаған 5 - түр - өлең. Ш. Уәлиханов бұл түрдің қазақ поэзиясының дәстүрлі үлгілерінен өзгешелігін даралап көрсеткен. Біздіңше, қазақ өлеңтану ғылымыда осы мәселеге әлі де тереңірек зер салып қарау қажет сияқты.
Бұл ХІХ ғасырдағы өлең түрлерінің ғана емес, жалпы қазақ поэзиясының жанры, жаратылысы, құрылымы мен өлшеміндегі негізгі поэтикалық заңдылықтардың сұрыптала, қазақ өлеңінің құрылымы, түрі, жанры мәселесіне байланысты өлең теоретиктері негіздеген құнды нәтижелердің толыға түсуіне, ХІХ ғасырда әсіресе кең жайылған орасан мол қазақ ақындығының ғылыми негізделуінде жаңа қисындар жасауға мүмкіндік береді.
Шоқан Уәлиханов атаған бесінші түр өлең ортағасырлық нәзира ықпалымен өрістеген жазба дәстүрдің, жазбаша кітаби әдебиеттің өлең үлгісі, және де негізінен Арқадағы әдеби мектеп суырыпсалма айтыс пен сал серілік ән өлеңге айрықша ықпалы болып, сол жанрларда ізі мен дәстүрлі орнығып қалған, қазақ әдебиетінің былайғы дамуында кең жайылған түр екендігі көпшілік зертеулерде бунақтардағы буын санының орналасу заңдылығы елене бермей, 11 буынды болып келуіне байланысты қарай өлең құрылымы мен өлшемін арнайы қарастыру негізінде дәлелденді.
Жазбаша кітаби әдебиет, жаңғырған нәзира дәст.рі қазақ әдебиетіне жаңа өең түрін қосып, жанрлар трансформациясын туғызған; аймақтық әдеби мектептердің негізгі даралық сипаттарын орнықтыруда ықпалды болған көркемдік дамудың ХІХ ғасырдағы негізгі бағыттарының бірі болады.
Кітаби әдебиет, нәзира орнықтырған өлеңнің өлшемі, негізінде 11 буынды өлшем. Бунақ-буын үлгісі - 3-4-4. Шумақ негізінен 4 тармақты, ааба ұйқасты болып келетінімен, кейде шумақтағы тармақ саны 4-тен асып кетіп отырады. Мұндай 4 тармақтан асқан шуиақты өлеңдер дәстүрлі қара өлеңге жатқызылмауы керек. Бұл өлеңнің қазақта бұрын болмағандығын Ш. Уәлиханов қисындамасы негізінде Қ. Өмірәлиев жүгінгенімен (ХҮ ХІХ ғ.ғ. Қ. Ө.), нақтылы салыстыруларға бармай, ескеріп өткен. Мәселені ХІХ ғасырдағы қазақ поэзиясының қойылымында диссертациялық еңбекте арнайы зерттеу барыснда бұл түр Ш. Уәлиханов ерекшелігін былайша атап көрсеткен, сол дәуірдегі қазақ поэзиясындағы Шығыс үлгісінен туған жаңа өлең түрі деп танылды.
5. Өлең. Бұл форма, қазіргі кезде барлық жаңашыл ақындар тарапынан суырып салма өлеңдерге де, поэмаларға да, әсіресе, Орынбай өлеңдеріне қатысты көбірек айтылады... Осы өлеңдердің тақырыптарының көбісі діни сарында айтылады. Бұл өлеңнің кәлпін өздері үйреніп қалған суырып салма өлеңге сәйкестеп, қолайлы келгенде айта береді. Әйгілі Қозы Көрпеш Баян сұлу поэмасының өлең формасында маған Жанақ ақын айтып беріп еді.
Өлең деген бұған дейін жоқ поэзияның ерекше формасының және атаудың қазақ даласына тарай бастағанына 50 жылдан асқан жоқ, бұл қазан мен тобыл татарларына қырға жол ашылғаннан кейін келген жаңалық... Мұсылман дінінің арқасында татардан шыққандар қырда, дін үшін қасірет шеккен исламның мызғымас сақшысына айналды. Татар поэзиясының формалары қазақтардың гармониялық дыбыспен ойға тұнып тұрған дәстүрді батырлық жыр поэзиясының формаларын ығыстыра бастады [3, 165 б.].
Жазбаша кітаби әдебиеттің таралуы, нәзирагөйлік қазақта бұрын болмаған, өленің жаңа түрінің туып, таралуына негіз салды, ол түр мынадай деген пайымдамамызға Шоқан Уәлихановтың филологиялық танымал талғамы, өз дәуіріндегі өлең сөзді әбден білген, ішінен алып құнын ашқан, хатқа түсіріп, тасқа басылуына негіз салған тарихи еңбегі алтын арқау болды.
Қазақ әдебиеті тарихындағы, ХІХ ғасырдағы жазба әдебиет жайына байланысты дерек, дәйектердегі Х. Досмұхамедұлы, А. Байтұрсынов, М. Әуезов атап көрсетіп отыратын жазба әдебиеттің негізін мұсылманша сауатты молдалар салған, қазаққа жазу дінмен келген, қазақта жазба әдебиет Абайдан көп бұрын басталған, т.б. түйіндердің байлам, тоқтамы өлеңнің осы түрінде жатқандай. Бұл өлең - Абай дәуірінде кең жайлаған өлең. Жазба дәстүр туғызған өлең. Жаңа, еуропалық үрдісте өрістелеген жазба өлеңге де ықпал түскен, бірақ онан бөлек өлең. Шығыстық өрнек өлшемі, негіз болатын өлең. Бұл өлеңді фольклордағы дәстүрлі қара өлеңмен бір үлгі деп қабылдау - қате.
7-8 буынды өлшемнің толғау өлеңге қоса лирикалық жырға да қызмет еткендей (З. Ахметов) 11 буынды өлшем қара өлеңнен басқа да түрге арқау болған.
Кезінде қазақ өлеңінде жыр мен қара өлең түрі ғана болды (С. Мұқанов) деген пікір, біздіңше, орынды. Заман ырғағы туғызған жаңа түр, жанрлар сол негіздерден керегін алып қажетіне жаратты да, әрі қарай өрістеді.
Шоқан айқындаған өлең түрі - өлеңнің қара өлеңнің ырғағы бөлек.
ХІХ ғасырдың басынан (1801 жылдан) кітап болып басылып, ел арасына көп тараған, халықтың рухани талғамы, талабын қанағаттандыруда, көкірек көзін ашуда өлшеусіз орны болған қисса-дастандар Ш. Уәлиханов еңбектерінен бері көптеген ірі зерттеушілердің назарында болды: соған қарамастан, осы төңіректе жүйелеп, тұжырымдауды қажет етіп отырған бірнеше мәселе бар. Ең әуелі - ХІХ ғасырдағы қисса-дастандар ауыз әдебиеті үлгісі ме, ауызша ма, жазба ма? Бұл орайда ХІХ ғасыр әдебиетінің көркемдік әлемінде күрделі сапалық өзгерістерді тұтас тану ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.