Халық ауыз әдебиетінде кездесетін сатиралық - юморлық кейіпкер аттарының этномәдени мәні
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Филология факультеті
Қазақтілі мен әдебиеті кафедрасы
Халық ауыз әдебиетінде кездесетін сатиралық-
юморлық кейіпкер аттарының этномәдени мәні
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011700 – Қазақ тілі мен әдебиеті
Қостанай 2018
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...6
1. КЕЙІПКЕР АТТАРЫНЫҢ ЛЕКСИКАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ
1.1 Синонимдес немесе ұштас мәнді
патроним ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Қос сөз түріндегі және қайталау сипатты СЮП-
тер ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Фразаланған немесе сөйлем сипатты СЮП-
тер ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.4 Юкспозитивті немесе сөз тіркесі түріндегі СЮП-
тер ... ... ... ... ... ... ..12
2. КЕЙІПКЕР АТТАРЫНЫҢ ЭТНОТАНЫМДЫҚ АРНАСЫ
2.1 Кейіпкер аттарындағы салт-дәстүрдің ұлттық-мәдени бейнесі ... ... .18
2.2 Табу және эвфемистік сипаттағы
аттар ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .27
2.3 Сан - өлшемдік ұғымдарды білдіретін танымдық деректер ... ... ... 32
2.4 Поэтонимдердегі түр-түстің символдық таңбасы
... ... ... ... ... ... ... .38
2.5 Пейоратив аттардың семантикалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... .42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..52
ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...55
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақ сатира - юморлық жанрындағы
кейіпкер аттарын ономосиологиялық кеңістікте этнолингвистикалық сипаты
мен қолданылу ерекшеліктерінің кешенді зерттеу болып табылады. Кейіпкерлер
көркем әдебиетте өмір сүретіндіктен, көркемдік түрдің ажырамас бір бөлігіне
айналып кеткен деуге болады. Содан болар, кейіпкер болмысы мен табиғатын
тану көбінесе әдебиетшілердің үлесіне тиіп келді. қазақ ономастикасында
кісі аттарына байланысты жұмысталық жұмыстар болғанымен, сатира мен
юмордағы кейіпкер аттары туралы қорғалған еңбек жоқ
Қазақ лингвистикасының көшбасшы ғалымдары С.Аманжолов, Қ.Жұбанов,
І.Кеңесбаевтар кісі есімдеріне байланысты жазылған этюдтері бар. Сатира
мен юмор жанрында қолданылатын кісі аттары туралы Халықаралық ономастика
конгресінде академик Ә.Т.Қайдар Казахские собственные имена в
сатирических произведениях деген тақырыпта тезис жасаған (Лейпциг, 1984).
Қазақ ономастикасында сатиралық шығармалардағы кейіпкер аттары туралы сөз
қозғалғанымен, тілдік табиғаты әлі күнге дейін ономасиологиялық тұрғыдан
жүйелі зерттеу нысаны бола қойған жоқ. Реальды өмірдегі немесе адам
есімдерін антропонимия зерттесе, көркем әдеби туындылардағы жалқы
есімдердің мәтіндегі қолданысын, поэтикалық қуатын, қаламгердің
эстетикалық ұстанымын, мәнерін (стиль) поэтикалық ономастика немесе
ономопоэтика зерттейді.
Сатиралық-юморлық кейіпкер аттарын мағыналық жағынан талдау,
номинативтік қызметінен басқа эмоциялық-экспрессивтік қызметін көрсету,
бүкіл ұлтқа тән қадір-қасиет, мінез-болмыс, ойлау жүйесі, өнері, тарихы,
саясаты, қазақи қалжыңы көрініс тапқан сатиралық-юморлық аттарды
ономасиологиялық өрісте этнолингвистикалық аспектіде зерттеу – жұмыстың
өзектілігі болып табылады.
Қазақ дәстүрлі ономастикасында қазақ тілінің жалқы есімдері негізінен
семантикалық және құрылымдық-жасалымдық әдіс тұрғысынан жүйелі түрде
зерттелуде, әсіресе ономастикадағы семантикалық және құрылымдық
қатынастардың типологиясына назар аударыла бастады.Кейіпкер табиғатын
зерттеу, олардың семантикасы мен этимологиясын ашу, сөзжасамдық құрылымын
талдау арқылы ұлттық-мәдени ерекшелігі туралы дерек береді.
Әдебиет пен тіл теориясын ұштастыра, мәдениеттану, тарих, география,
этнография тәріздес ғылым салаларымен және өнер, музыкаға қатысты
дүниелерді сабақтастыра, байланыстыра қарастыру, онимдік атауларға жаңаша
терминдік көзқараспен қарау.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты –
сатиралық - юморлық кейіпкер аттарына жан - жақты тілдік талдау жасау,
есімі жалпыға айналып кеткен аттар сырын, тіл құпиясының адам есімдерінде
мол деректің көзі екенін этнолингвистикалық тұрғыдан, яғни юморлық кейіпкер
аттарын ұлттық болмыспен сабақтастыра қарастыру. Сатира мен юморлық жанрда
жазылған көркем туындылардан сұрыпталып алынған кейіпкер аттарына жан -
жақты (лексика-семантикалық, сөзжасамдық үлгілері, аттар мен фамилиялардың
құрылымдық модельдері) тілдік талдау жасау мақсаты қойылды.
Анықтай кететін жайт, сатиралық- юморлық туындылардағы барлық аттар
мен фамилияларды емес, ‘есімі ерекше’, ‘сөйлеп тұрған’, ‘айқайлап тұрған’
эмоциялы-экспрессивтік поэтонимдерді талдауды мақсат етеміз.
1. кейіпкер атының жасалу негізі мен мотивін анықтау;
2. мағынасы күңгірт аттардың шығу төркінін талдау;
3. стильдік қызмет ерекшеліктерін көрсету;
4. этнотанымдық ұғыммен байланысты аттардың символдық мағынасын ашу.
Дипломдық жұмыстың нысаны. Ауыз әдебиеті үлгілерінде, ертегілерде,
аңыз - әңгімелерде, мақал-мәтелдерде, жұмбақ-жаңылтпаштар қүрамында
кездесетін қүлкілі аттар, бата, қанатты сөздердің, тұрақты тіркестердің
құрамында ұшырасатын мифтік бейнелер, ел аузындағы есімдер, ойдан
шығарылған аттар, тарихи тұлғалар, көркем туындылардағы сатиралық-юморлық
кейіпкер аттары.
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндетіне сай
сипаттамалы, тарихи-салыстырмалы, статистикалық-есептеу, жаппай іріктеп
алу, лингвистикалық топтастыру, уәждемелік талдау, тәсілдер қолданылды.
Сатиралық - юморлық кейіпкер аттарын этномәдени атаулардың нақты деректерін
жүйелілік қатынаста қарастырып, генезис, типология, эстетика тұрғысынан
туыстас тектестікте сабақтастыру үшін индуктивтік әдіс, ал, нақты онимдерді
талдау барысында сипаттамалы - салыстырмалы,трансонимдену, салғастырмалы,
этнолингвистикалық, стилистикалық әдістер қолданылды.
Дипломдық жұмыстың ғылымилығы.
Сатиралық - юморлық аттардың этномәдени ерекшеліктерін, эстетикалық
қызметін зерттеу жалқы есімдердің этнолингвистикалық және қолданымдық
табиғатын терең де толығырақ түсінуге, ономастика мен этнолингвистиканың,
сатира мен юмор теориясын бірқатар мәселелер ұғынуға ықпал етеді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы – кіріспеден, ІІ бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. КЕЙІПКЕР АТТАРЫНЫҢ ЛЕКСИКАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ
1.1 Синонимдес немесе ұштас мәнді патроним
Тіліміздегі синоним сөздер – стильдік мүмкіншілігі мол, айтылуы әр
түрлі, мағыналары жуық, бірінің орнына бірі жүре алатын лексикалық топтар,
тіл байлығы, тіл қазынасы, ұлттық ерекшелікті білдіретін сөздер. Синоним
сөздерді біз кейіпкер аттарынан емес, фамилияларынан іздедік. Синонимдік
қатар дегенде біздер зерттеуіміздегі бүкіл кейіпкер аттарын сұрыптап, бір
қатарға тұрғызуды мақсат етпедік. Мысалы, мынандай синонимдік қатар
түзетін: айтыс, дау, дау-дамай, дау-шар, талас, тартыс, тәжіке, ұрыс
керіс, жанжал, егес, қақтығыс, содыр, шатақ тәріздес сөздерді алсақ,
дәл осындай сөздерден жасалған Таласбек, Жанжалбек, Төбелесбек, Егесбай,
Шатақгүл, Даугүл, Даңғой, Даусоғар, Даулан, Даубаев т.б. кейіпкер
аттары зерттеуімізден көптеп табылар еді. Әрине бұл да бір қызықты
жайттардың бетін ашар еді.
Бірақ мақсатымыз кейіпкердің аты-жөні, яғни фамилия және тегі болып
келетін патронимдер мен матронимдер нысанға алдық. Екі не үш мүшелі болып
келетін ЖқЕ-дің құрамындағы сөздерді талдап, ұштас мәнді деп алдық. Сөз
нәзіктігін түсіну, түсіндіру де өте қиын іс. Cинонимдерді бұлайша
топтастыру үшін “синоним болатын сөздердің не мағынасында, не стильдік
мәнінде немесе сөз қолдану жүйесінде әйтеуір бір өзгешелігі болуы –
міндетті шарт” деген ұстанымды басшылыққа алдық [1,14].
Кейбір патронимдер таза синонимдік қатар түзбейтіндіктен, оларды
мағыналық, стильдік және сөз қолданыстағы реңкіне қарап, ұштас мәнді
патронимдер деп атадық. Мұндай кейіпкерлер жасалу жолдарының сан
түрлілігімен ерекшеленеді, мысалы Бедел Даңқыбаев деген патроним
құрамындағы бедел мен даңқ сөзін таза синоним деуге келмейді. Сондықтан
мағыналары жағынан бір-біріне жуық, үйлес келуіне қарай топтастыруға
тура келді: Алабас Шалабасов ала бас ~ шала бас, Бөдене Бұлдырықов
бөдене ~ бұлдырық, Бұрқан Талқанович бұрқан ~ талқан, Жаңғалақ
Ұшқалақов жаңғалақ ~ ұшқалақ, Желсөз Қаңқусөзұлы Өсекаяңов жел-сөз ~
өсек-аяң, Жебірбай Ашқарақов жебір ~ ашқарақ, Жылпос Қуаяқов жылпос ~
қуаяқ, Ебелек Көбелеков ебелек~ көбелек, Мыңқетпес Тапжылмасов мыңқ
етпес ~ тапжылмас, Қалжыңгүл Қалжаққызы қалжың ~ қалжақ, Қартайған
Қожырағанов қартайған ~ қожырайған, Қаршыға Бүркітов қаршыға ~
бүркіт, Қойшы Қойбағаров қойшы ~ қойбағар, Сыңғыт Қылғытұлы сыңғыт ~
қылғыт, Таптырмас Дефицитұлы таптырмас ~ дефицит, Ыржалақ Күлкішиев
ыржалақ ~ күлкішіл, Бақталас Күндесұлы бақталас ~ күндес т.б.
Өзара синонимдік қатар түзетін патронимдер, мысалы, Жалақор
Пәлеқоров деген патроним құрамындағы жалақор мен пәлеқор сөздері өзара
синонимдік қатар түзеді [2,66]. Мысалы, Егеуәлі Қайрақұлы егеу ~ қайрақ,
Малта Сықпаұлы малта ~ сықпа, Көкірек Кеудебаев көкірек ~ кеуде,
Қойбағар Малбағаров қой бағар ~ мал бағар, Қымқыр Жымқыров қымқыр ~
жымқыр, Науқасбай Сырқатұлы науқас ~ сырқат, Пәленбаев Пәштуан пәлен
~ пәштуан,, Шалшықбай Балшықбаевич шалшық ~ балшық т.б.
Кейіпкер патронимдері бір біріне қарама қарсы антоним болып
келетін сөздерден жасалған. Контексте мысқылдау, шенеу мақсатында бір-
біріне қарсы мәнді сөздерді қолдану – ирония жасаудың тамаша әдісі. Мұндай
қолданыстағы фамилиялар антонимдес сипатта болып келеді: Алымшыл Алмасов
алымшыл ~ алмас, Жаңғақ Шиебайұлы жаңғақ ‘қатты’ ~ шие ‘жұмсақ’, Дегіш
Титықбаев дегіш ‘тынбай сөйлеу’ ~ титықтау ‘шаршау’, Дырдай Жұрдаев
дырдай ‘үлкен, бар болу’ ~ жұрдай ‘жоқ болу’, Бөкен Арыстанович бөкен
‘жуас’ ~ арыстан ‘сұсты’, Жұдырық Кеңірдеков жұдырық ‘күшті’ ~ кеңірдек
‘әлсіз’, Көжек Тайлақов көжек ‘қорқақ’ ~ тайлақ ‘асау, тентек’, Жасқали
Кәріғалиев жасқали ‘жас’ ~ кәріғали ‘кәрі’, Қоян Қорықпасов қоян
‘қорқақтық’ ~ қорықпас ‘батылдық’, Қамысбай Жантақов қамыс ‘ұзын’ ~
жантақ ‘аласа’, Пұлбай Тиынсызов пұл ‘ақша’ ~ тиынсыз, ‘ақшасыз’, Шырпы
Шымырбаев шырпы ‘әлсіз’ ~ шымыр ‘мықты’, Шыбыш Текебаев шыбыш ‘ешкінің
ұрғашысы’ ~ теке ‘еркегі’, Мәндібай Мәнсізбай мәнді ~ мәнсіз. Сондай-ақ
Барбол бар бол ~ Жоқбол жоқ бол деген де аттардың кездесуі - халықтық
философия секілді, мысалы күн мен түн, өмірдің ащысы мен тұщысы, ақ пен
қара, яғни алма кезек дүниенің ұғымын береді.
Келтірілген мысалдар “ақ” пен “қара” сияқты градуалды антонимдік жұп
түзбейді. Бірақ адамның қарама-қарсы мінез-құлықтары мен пиғылдары қарама-
қарсы семантикалық құбылыс болғандықтан, контрастивті жұп қатарын түзейді.
1.2 Қос сөз түріндегі және қайталау сипатты СЮП-тер
“Характердің қалыптасуына ирониялық ойлау жүйесімен бірге сатира
мен юмордың бүкіл құралдары қызмет етеді”,–дейді ғалым А.Мусаев[3,58].
Сөзді қайталаудан не қосарланудан сөздің мағыналары түрленіп, юморлық
кейіпкер жасауда ерекше тәсіл болып табылады, стилистикалық қызметі
өзгереді, ұлғайту, яки солғындату реңкі жамалады. Сөздің шұрайын жақсы
білетін сатирик-юморист қаламгерлер тілімізде қалыптасқан қос сөздерді
ажыратып, не біріктіріп кейіпкердің аты-жөнін жасаған.
Мұндай кейіпкерді көптеп келтіруге болады: Ардыңгүрдңова ардың-
гүрдің, Бөлек Салақович бөлек-салақ, Бұрқан Талқанович бұрқан - тарқан,
Жігжаппаров жік жаппар, Пәленше Түгеншиев пәлен - түген, Шымшытырықов
шым - шытырық, Аузыбасы Сүйреңдегенова аузы - басы, Қазы Қартабаев қазы
- қарта, Таныскүл Тамыровна таныс - тамыр, Өсекаяңов өсек - аяң, Тәптіш
Түкпішев тәптіш - түкпіш, Айқайұлы Ұйқай айқай - ұйқай, Тиын Тебенұлы
тиын - тебен, Қиқым Сиқымов қиқым - сиқым, Пәштуан Пәленбаев пәлен
-пәштуан, Былқылдақ Сылқылдақович былқ - сылқ, Сақалбай Мұртов сақал -
мұрт, Ішекқарынұлы ішек - қарын т.б, Кемпіршалов кемпір-шал , Апай
Топаевич апай-топай, Опадалап опа-далап.
Зымзия ісі де, сөзі де жылдам өсекшіл әйел кейіпкерге берілген ат.
Зым-зия зым-зия болу жоқ болып кету, іссіз жоғалу дегенді білдіреді,
қос сөз ретінде ғана қолданылады, жеке-жеке зым және зия болып
қолданылмайды.
Бұдан басқа қосарланып айтылатын сөздерден жасадған СЮП-тер бар:
Қымқиғаш қым-қиғаш, Бүкшік бүк -шік, Зымзия зым-зия, Ыңқыл
Тыңқылович ыңқыл-тыңқыл, Шалашарпы шала-шарпы, ым-жым ~ Ым, Жым,
Ымыра, Жымыра, ебіл-себіл ~ Ебіл, Себіл, әлду-бәлду ~ Әлду, Бәлду
(С.Кенжеахметұлы), кедір-бұдыр ~ Кедір, Бұдыр, пәлен-пәштуан ~ Пәлен,
Пәштуан, көди-сөди ~ Көди, Сөди (О.Әубәкіров), ақи-тақи ~ Ақи (Ғ.Қабышұлы),
Тақи (Ү.Уайдин), кәкір-шүкір ~ Кәкір, Шүкір, ырду-дырду ~ Ырду, Дырду
(Т.Әлімбекұлы), тамыр-таныс ~ Тамыр Танысович, мыж-тыж ~ Мыжбан, Тыжбан
(М.Шерім), ләм-мим ~ Ләммим (Т.Әлімбекұлы), бұрқан-талқан ~ Бұрқан
Талқанович, дік-дік ~ Дікдік (Ғ.Ахметчин).
“Ықшамдалып жасалған қайталама қос сөздер ойды әсерлі, тыңдаушыға түсінікті
де тартымды жеткізу үшін қолданылатын стильдік ерекшелік деуге болады”
[4,71] деген пікір осы сатиралық бейнелерге де қатысы бар.
Сөзбе - сөз қайталаудан туындаған аттар таутоним (гр. tautos –
“дәл сондай”) деп аталады. Бұған Асаған Жасағанұлы, Бақа Бақыш, Бөден
Бөденович, Жаңабай Жаңабаевич, Емле Емлеевич, Нүктебай Нүктебаев, Пышпыл
Пышпылович, Тәукебай Тәукебаевич, Тойған Тойғаныч, Іштеңкей Іштенкеевич,
яғни сөзді дәл сондай етіп қайталау арқылы жасалған кейіпкерлер мысал бола
алады.
Кейбір кейіпкерлер сөзді қайталаудан туғанмен, екінші сыңарлары
дыбыстық өзгеріске түскен. Мысалы: Әрдеңбай Мәрдеңбайұлы әрдең мәрдең,
Боташ Тоташевич боташ тоташ, Тибай Шибаевич тибай шибай, Есқали
Месқалиевич есқали месқали, Омпай Томпаев омпай томпай, Елпек
Телпекович елпек телпек, Елпекбай Желпекбаев елпек желпек, Шытырлақ
Қытырлақұлы шытырлақ қытырлақ, Шөрешөреұлы шөре - шөре, Ыңқыл Тыңқылович
ыңқыл тыңқыл, Сыдырбай Қыдырбаев сыдыр қыдыр, Тәйтік Мәйтік тәйтік
мәйтік, Әңкі-Тәнкі, Былқ-сылқ, Быж-Тыж, Қылтың-Сылтың, Абыр-Сабыр т.б.
Кайталанушы компоненттердің түбірі бірдей емес, дыбыстық алмасуынан
жаңғырық баламасы іспетті СЮП-тер кездеседі.
Омпай Томпаев - іс-әрекеті омпай-томпай, кеудемсоқ, өзінен басқаны кем
тұтатын әйтеуір жазушы-сымақ. “Жазатындардың бәрін өзінен төмен сырғытып
отырады. Ә, анау кім бе? Сол да жазушылар одағына мүше болып алды, ә? Не
болмаса: Әй, ол кім өзі? Мен танымайтынды несін жазушы дейсіңдер? дейді.
Прозаның басын да, жамбасын да, төсін де өзі мұжып, бар пұшпағын өзі илеп
жүрген боп шығады сөйтіп” [5,73]. (Ғ.Қабышев)
Сатирик қаламгер образ жасауда жеке адамға тән мінез, нанымын, ой -
пікірін, өмірге көзқарасын, күйініш – сүйінішін беруде омпай-томпай деген
қос сөзді кейіпкер атына берген. Ғалым Г.Әзімжанованың “Қайталама оқырман
мен тыңдаушыға эмоционалды әсер етіп, оның назары сол қайталанған
элементтерге ауады, әр түрлі деңгейде олардың мағыналары түсіндіріледі,
айтылар ой өрбиді, қайталанған сөздің экспрессиясы күшейеді, текстің
мәнерлілігі айқындалады, ерекше ритм туғызылады. Сөз зергерлері бұл әдісті
психологиялық суретті тереңдету үшін де қолданады”[6,10] деген пікірді осы
Омпай Томпаев тәрізді жасалған кейіпкер аттары дәлелдейді. Сырттай
қарағанда қарапайым ғана сипатқа ие болатын дыбыстардың қайталануы шын
мәнінде күрделі құбылыс болып саналады. Өйткені ол тілдегі белгілі бір ішкі
және сыртқы факторлар негізінде қалыптасқан.
Бұл жөнінде Е.М.Галкин-Федорук: “первые служат для выражения чувств, а
экспрессивные средства усиливают выражительность, изобразительность речи...
Экспрессивность горазда шире эмоциональности в языке”,– дейді [ 7,107].
1.3 Фразаланған немесе сөйлем сипатты СЮП-тер
“Сөз тіркестері де, сөйлемдер де жалқы есім бола алады, бөлінбейтін
тұтас құрылым ретінде саналып, субстантивтеніп, зат есім қызметін атқарады,
сөйлемде бастауыш қызметін атқарады” [8,113] дейді ономатолог-ғалым
Г.Б.Мәдиева.
Әрбір кейіпкер атын жан- жақты тану барысында оның синтаксистік
қызметі, оның ішінде сөз тіркесті, сөйлем сипатты болып келетін аттарды
қолданыс шеңберінде қарауға тырыстық. Көне герман тіліндегі екі мүшелі
аттарды зерттеген ономаст Т.В. Топорова өз зерттеуінде мұндай жолмен
жасалған аттарды микротекст деп қарастырады “Поскольку элементарный
поэтический образ создается двумя компонентами, каждое двучленное имя
собственное следует интерпретировать как ономастичический микротекст,
минимальное поэтическое сочетание , в организме которого принмает участие
оба его элемента” [9,137].
“Кез келген жалқы есімнің шағын мәтін іспетті болып, әдетте етістік
арқылы жасалуы фразаланған ат деп аталады” . Мәтін тіл бірліктерінен
жасалып, тілдің прагматикалық, әсерін туғызатын ұғымдарды көрсететін
стилистикалық бояу сөздің семантикасына кіреді. Өйткені, ирония, каламбур,
дыбыстық еліктеу т.б. стилистикалық әдістер көмегімен экспрессивтік әсер
туғызуға болады. Басқаша айтқанда, сөз мағынасы (бояуы) дегеніміз -
мағынаға қосылған үстеме информация. Құрылымы жағынан бастауыш - баяндауышы
бар белгілі ойды білдіретін кейіпкер аттарын сөйлем сипатты аттар деп
алдық.
Мысал келтіретін болсақ: Қыздығой (қызды қой), қыз - зат есім , -ды –
табыс септік жалғауы, қой – етістік. Сөз тіркесін сөйлемге айналдырсақ,
„Қыз туғанды қой, енді ұл керек” деген ойды білдіріп тұр
Фразаланған (гр. phrasіs “сөйлемше”) аттар: Аткелтір ’ат келтір’, Қозыбағар
’қозы бағар’, Қойбағар ’қой бағар’, Ешкібағар ’ешкі бағар’, Сиырбағар ’сиыр
бағар’, Түйебағар ’түйе бағар’, Итбақбас ’ит бақбас’, Итемген ’ит емген’,
Маламан ’мал аман’, Малкелді, ’мал келді’, Малбағар ’мал бағар’, Тайшабар
’тай шабар’, Түлен Түрткен, Түлкібақ т.б.
Осындай патронимдердің қайсысын алсақ та, белгілі бір ойды, авторлық
идеяны білдіреді. Кейіпкердің жаны, ішкі дүниесі қандай болса, аталуы да
соған сәйкес мазмұнда берілген және ол кейіпкердің аталуы белгілі бір
фразаны береді. Аузыбасы Сүйреңдегенова ~ аузы - басы сүйреңдеген, Аспанды
Тірептұрғаныбыш ~ аспанды тіреп тұрған, Бірдібірге Шағыстырғанова ~ бірді-
бірге шағыстырған, Боссөзге Құлқыжоқова ~ бос сөзге құлқы жоқ, Білдіртпей
Уколсалғышова ~ білдіртпей укол салғыш, Ауыз Жаппасов ~ ауыз жаппас,
Дәмесін Қарайгөрұлы ~ дәмесін қарай көр, Ештеңе Ешкімбілмесов ~ ештеңе
ешкім білмес, Ештеңе Айтпайтынов ~ ештеңе айтпайтын, Еркекбасымен
Өсекайтқанов ~ еркек басымен өсек айтқан, Қиялбек Орындалмасов~ қиял
орындалмас, Үндемес Үйбұзарұлы ~ үндемес үй бұзар, Ұлкерек ~ ұл керек,
Шалашарпы Салғанбайұлы Бітпейқалғанов ~шала-шарпы салған, бітпей қалған,
Қазақ Туғызаров ~ қазақ туғызар.
Шақпа тілді Т.Әлімбекұлының кейіпкерлерінің біразы осындай жолдармен
жасалған. Айтысқа ақындар түрлі мақсатпен қатысады. Соның бірі – желмая
ақын
Жертебер Көрпеберов. Кейіпкердің аты -жөні ‘жер тебер’ және ‘көрпе бер’
деген сөз тіркестерінен тұрады. “Ол жер тепкілеп айтысқанда астыңыздан алты
балдық екпін соғады. Айтысқа кеткен сайын ағайыным бар, ауылдастарым бар
мені базардан қайтқандай күтеді. Берсе, керек тастың ауырлығы жоқ қой, не
болса да ала берер ем”,– тебініп, желігіп, жүлдені бер [10,113] деп
айтысқа халқы үшін емес, қалтасы үшін келгенін дәлелдейді..
Сөз тіркесі типтес түріндегі аттардың мағыналары , эмоциялық-экспрессивті
әсері, нақыш бояуы қоюлана түскен.
1.4 Юкспозитивті немесе сөз тіркесі түріндегі СЮП-тер
Кейіпкердің аты-жөні жоғарыда талданғандай, жасалу жолдары, арнасы
көп. Сөз тіркесі түрінде кездесетін кейіпкерлердің жасалу жолдары да
түрліше. Соның бірі – сөз тіркесі түріндегі патронимдер мен матронимдер.
“Екі не одан да көп сөздердің бірігіуінен жасалған күрделі жалқы
есімдер юкспозитивті деп аталады” [11,155]. Мұндай жолмен жасалған аттар
өте көп: Ақпақұлақұлы ~ ақпа құлақ, АрманТаудай ~ таудай арман, Бөксегүл
Жалаңашова ~ бөксесі жалаңаш, Жұмсақжанов ~ жұмсақ жан, Иегі Қызылова ~
иегі қызыл, Келіншек Көңілшекова ~ көңілшек келіншек, Кемпіргүл Шүйкедеева
~ шүйкедей кемпір, Көңілімжаева ~ көңілім жай, Қарынбөлеев ~ қарын бөле,
Қисық Танауов ~ қисық танау, Ирек Шапанқызы ~ ирек шапан, Менменханов ~
менмен хан, Мінтапқыш ~ мін тапқыш, Судыр Ахметович ~ Судыр Ахмет,
Тазтелпеков ~ таз телпек, Тақыршекеева ~ тақыр шеке, Түкті Орамалова ~
түкті орамал, Тырдай Жалаңашова ~ тырдай жалаңаш , Көпкөрген
Көсемболғанов ~ көпті көрген көсем, Табаны Қышыған ~ табаны қышыған,
Қалпағыбар Адамов ~ қалпағы бар адам, Қашқынбай Таптырмасов ~ қашқын
таптырмас, Қисық Танауов ~ қисық танау, Сүйегі Қурағанов ~ сүйегі қураған,
Түлен Түрткенов ~ түлен түрткен, Танабике Тапбергенова ~ тана тап берген,
Жарық Көреров ~ жарық көрер, Жынұрғанов ~ жын ұрған, Шоқшашаров ~ шоқ
шашар, Шекпенкигенов ~ шекпен киген, Жолтапқани ~ жол тапқан, Таттымбалов ~
бал таттым, Үйленем Депжүргенов ~ үйленем деп жүрген, Қазақ Туғызаров~
қазақ туғызар, Кермеқас ~керме қас , Кыздай Сызылған, Түпсіз Тереңбаев
~түпсіз терең , Көңіл Жықпасов ~ көңіл жықпас, Малтатасов ~ малта тас,
Зыпберген ~зып берген, Сары Уайым ~ сары уайым, Тілқатпасов ~тіл қатпас
т.б.
Сатирада мұндай аттар ирониялы болып келеді. Сатира сардары О.Әубәкіровтің
кейіпкерлерін кәсібіне, қызметіне сай аттар беру – стильдік ерекшелігі.
Тырдай Жалаңашев – аудандық Қаратер атты моншаның меңгерушісі. Елудің
бәлендей жылын Тырекең тырп етпей отырып су мен тұздың арасында өткізді.
Сол Тырекең бәленбай жыл аудан жұртшылығын ерлерін бір бөлек,
ұрғашы...тоис, әйелдерін бір бөлек адастырмай, араластырмай шомылдырып
келді .
Сөз тіркесі түріндегі СЮП-тер Терісқақпай театрының көркемдік жетекшісі,
Теріс кітаптың авторы А.Наймантаевта көп кездеседі: Күлталқан
Тасталқанов,
Қыздай Сызылғанов, Көпкөрген Көсемболғанов,
Тұрақты тіркестерден жасалған СЮП-тер
Ана тіліміздің сөз айдынының тереңінде халықтың ғасырлар бойы іс-
тәжірибесін, өмір қойнауынан қорытылып ереже түрінде тұжырымдалған аталы
сөз, мақал-мәтелдер, тұрақты тіркестер туып жатады. Тілдің бейнелілігін,
байлығын арттыра түсетін, халықтың тұрмыс-тіршілігінің, мінез - құлқының,
әдет - ғұрпының айнасы - тілдік бірліктер - тұрақты тіркестер.
Фразеологияланған ЖқЕ-дер көбінесе апеллятивке айналып кетеді. Кейбір
тілдерде, орыс, ағылшын, неміс, француз ТТ-де 1000-нан астам ЖқЕ-дер
ұшырасады екен. Осы шамамен алынған көрсеткіштің өзі халық тілінде
мұншалықты ЖқЕ-дің сақталуының өзі сол халықтың болмыс-бітімін танытады.
Фразелогияланған ЖқЕ-ді зерттеуші бір топ ғалымдар (Б.В.Бабаева,
Б.Ф.Захаров, Т.В.Лиходидова, Г.В.Манушина, Л.М.Пенковская, Н.И.Ройзензон,
И.И.Толстой) олардың да ЖпЕ сияқты семантикалық процеске түсіп өзгеретінін
дәлелдейді. ЖқЕ-дің семантикасын жақтаушылар бұл мәселеге диахрондық жақтан
қарастырып, ЖқЕ-дің жалпылық қасиетке де ие бола алатынын, сөйтіп,
эксперссивтік коннотацияға тіпті, ЖпЕ-ге тән басқа да көптеген тілдік
бірліктерді де қабылдайтынын және маңыздылығын айтып дәлелдейді, “говоря о
значений имени собственного, необходимо еще раз подчеркнуть, что оно не
давно понятию его апелятива и никогда не ограничивается им даже в тех
случаях, когда фонетически и морфологически с ни м совпадает. Значение
мнение – фактор его известности, фактор общественно - исторический”
[12,93].
Зерттеу барысында ТТ-ден жасалған СЮП-тер көп кездесті: Ақпақұлақ
ақпа құлақ, сөз ұқпайтын парықсыз, Безбүйрек без бүйрек қатал, Десбермес
дес бермеу, сөз бермеу, Домалақарыз, Көктиын, Көзжұмбай, Құрғақсөз,
Қызылкөз, Майшелпеков май шелпек, оңай олжа, Мізбақпас міз бақпады,
селт етпеді, Нансоғар нан соғар, арам тамақ’, Таныс Тамыровна, Тасжүрек,
Табаны Қышыған, Тасқайнатар, Тоңмойын, Сужұқпас, Сумұрын, Ұртымай т.б.
Ақай, Тоқай↔ ақай-тоқай бас жоқ, көз жоқ, яғни себепсізден - себепсіз,
күтпеген жерден бір әрекет жасау немесе бір нәрсені айтып салу дегенді
білдіреді . Ә.Қайдардың „Тысяча метких и образных выражений” атты еңбегінде
бұл тіркестің шығуына себеп болған қоғамдағы есімдері елге танымал Ақаев,
Тоқаев сияқты адамдарды мысалға келтірген [13,23].
Біздің топшылауымыз бойынша, ақай сөзінің түбірі ақа сөзінен шыққан
болуы мүмкін. Бұл сөз Батыс өңірінде аға деген мағынада жұмсалады, яғни
диалектілік сөз. Тоқай сөзінің негізінде тоқ деген дыбыс жатыр, бір
мәселені талдау барысында тоқ еткізу – ешкіммен ақылдаспай өз бетінше шешім
қабылдауды айтады немесе ақай сөзінің дыбыстық варианты ретінде жұмсалуы
мүмкін. Егер тіркестегі бірінші компонент ақа сөзі аға ретінде жұмсалып,
осыған сәйкес екінші компоненттегі Тоқа есімді адам аты ұйқас үшін алынуы
мүмкін. Ұқсас дыбысты сөздер арқылы жасалған Ақай және Тоқай дейтін
кейіпкер аттарының жасалуына бұрыннан бар тұрақты тіркес уәж болған
эмоциялық бояуды әрлендіріп, мәнерлілігін арттырады.
Әдесемә - „ә” десе, „ мә ” де – жағаласа кету, беттен алу [14,566], яғни
Ә одағайы белгілі бір сөздермен тіркесе, қабаттаса қолданылып, адамның әр
түрлі көңіл-күйін білдіреді. Ә дегенде, мә деу - әдетте бірін-бірі
сыйламайтын, қырсық, қыңыр адамдардың жауаптасуы. Бұл сөздің пайда болуының
алғашқы уәжі - “ә” одағайының біреуге дөрекі айтылып, соған сәйкес
жауабының да солай берілуі. Осындай контекстен, яғни нақты ситуацияның
кейін дерексізденіп, жалпыланып, адамдар арасындағы келіспеушіліктен
туындайтын тұрақты тіркеске айналған.
Көктиын↔ көк тиын түк ақшасы жоқ, көк сөзі ертеде болат, асыл, металл
деген ұғымда жұмсалған [15,37], заты металдан жасалғандықтан, аты көк тиын.
Проф.А.И.Ефимов “Жазушылардың өзіндік стилі деп көркем шығармалардағы жалпы
халықтық тілдің тәсілдерін өңдеп жұмсаудағы сөз құрау жүйесін айтады”
дейді.Жазушы кейіпкердің жағымсыз іс-әрекетін әжуалап, сықақтау үшін
белгілі бір көркемдік нақыш беру қызметінде жұмсайды. Мысалы Ұртымай деген
атты алып қарайық, кейіпкердің бүкіл сүреңсіз әрекеті суреттеліп,оқырманға
эмоциялық әсер туғызады. ТТ-дің көпшілігі күлкі-әжуа, келеке, әзіл-сықаққа
бай келеді.
Тасжүрек ↔ тас жүрек қатал, мейірімсіз[16,42]
Бұрынғы күйеуім – Тасжүрек,
Қызметі өсіп ед,
Біздерді тастай қашты кеп [17,48]
Тасбауыр тас бауыр тас табиғатынан, жаратылысынан қатты, мықты. Бауыр -
адамның нәзік келген ішкі ағзасы. Адам өзінің бірге туған қандасын,
жамағайын туысқанын, тіпті жақын тұтқан дос -жарандарын да „бауырым” дейді.
Тілімізде соматизмдерден жасалған ТТ көп: „бауыр басты”, „бауырына алды”,
„бауыр ет, “бауырын елжіретті” т.б.
Бауырмал сөзіне қарама - қарсы алынған тасбауырлық қатігез, рақымсыз,
мейірімсіз, яғни ешкімге жаны ашымайтын, басы ауырмайтын, балтыры
сыздамайтын өте қатты адамдар деген тұрақты тіркес туған.
Мишық Мізбақпасов ↔ міз бақпады, селт етпеді. Дарынсыз жазушы
“Мізбақпасовтың 7 жылдағы 7 кітабы магазин сөресінде міз бақпай телміріп
тұр” [18, 70]. Жақсы кітап сөреде жатпайды, ал мағынасыз, мәнсіз кітаптар
өтпей, міз бақпай тұрады. “Басында ми жоқ, мишық ғана бар” кітап авторын
ирониялық тәсілмен аты-жөнінің жасалуына осы кітаптың өтпеуі уәж болып тұр.
Түлен Түрткенов ↔ түлен түрткен ‘түлен түрту’. Сөздің шығу төркіні
жөнінде Ә.Қайдар екіжақты жорамалды келтіреді: Оның бірі –түркі
халықтарына ертеден таныс теңіз жануары тюлень [13,312]. Тілімізде
түлендей түлеу деген тіркес тегін айтылмаған, түлен қоян секілді ақ түстен
сұр түске ауысып отырады. ТТ-тің жасалуына негіз болған фактор тюленьнің
теңізден басын тез шығарып, тез тартып алуы шайтан секілді бірде
көрініп, бірде жоғалуымен салыстыруынан тууы мүмкін. Сондай-ақ малы
жоғалған қазақ “Түлен ата, түрте көр” десе, әлгі мифтік бейне жоғалған,
адасқан малды ашықтыққа түрткілеп алып шығатын болған. С.Қасқабасовтың
айтуы бойынша, Тулон – мифологиялық бейне (Рүстем – Дастан). Осы
уәжділік бір орнында отыра алмайтын, ұшқалақ, жеңілтек кейіпкердің іс -
әрекетіне қарай қойылған.
Зерттеу барысында түр-түс атауынан жасалған ТТ-дің ұшырасатынын
анықтадық. Түр-түстің табиғатын зерттеп жүрген ғалымдар Ф.Р Ахметжанова,
Қ.Т. Қайырбаевалар “Түр-түс атаулары фразеологизм құрамында негізгі түстік
мағынасынан гөрі, ауыспалы мағынада қолданылуымен ерекшеленеді” [19,24]
дейді. Ақ түстен → Ақкөңіл ақ көңіл арамдығы жоқ адам, Ақжаулық ақ
жаулық некесі қиылған әйел, Ақжол әділ жол, Ақжем әуреге түсу, Ақкөз
надан, Ақпатша , Ақсақал көпті көрген кісі, Ақсүйек 1.төре тұқымы,
2.ойын аты, Ақтабан жалаңаяқ босып кету, Алакөз ауыз бірлігі жоқ,
Алатай араздық, елді бөлу, Алаяқ қу, залым;
Көк түстен→ Көкауыз мылжың, Көкаяз 1.қатты тоң жер, 2.шикі, Көкбет
қаһарлы, Көкдолы ашуы қатты, Көккөз орыс халқының уәкілі, Көкми
топас, Көкбеййнет , Көктиын ақшасы жоқ; қалған түстерден жалқыдан
кездесті: Қызылкөз пәлеқор, Сары Уайым қайғы-қасірет, Сұржебе садақ
оғы.
Осы түр мен түс атауларын қолдану, табиғат құбылысын, нәзік табиғатты
сезіну “осы түсті қолданып отырған қаламгердің өз басына тән
психологиялық, эстетикалық, творчестволық ерекшелігі, сондай-ақ
дүниетанымы, ой толғанысы, мінез-құлқы көңіл-күйі т.б қасиеттері тұруы
сөзсіз” деп тұжырымдайды Ә.Қайдар.
Түр-түстен жасалып тұрған аттардан халық даналығын, шешендік өнердің
негізін, халықтың тарихын, ой-жүйесін бейнелейтін тұрмыс ережелерін
байқауға болады.
“Әрбір дәуірде салт - санаға, әдет - ғұрып, наным - сенімге, ойын -
күлкі, той - томалаққа байланысты ұғымдардың аты - жөні сыр - сипаты т.б
тек тіл фактілері ретінде ғана, яғни жеке сөздер мен сөз тіркестері
фразеологизмдер мен мақал - мәтелдер арқылы жетуі мүмкін” [20,34].
Ғалым Р.Ә.Авакова: “Халықтың рухани творчествосының жемісі тілдің
ажарын кіргізетін, оның құдіретін арттыра түсетін, ойды бейнелеп, астарлап,
өзінің нақышымен жеткізетін, ата-бабадан мұра ретінде келген сөз
қазынасының дайын қолданылатын үлкен саласы – фразелогизмдер этнос тілінің
құрамдас бөлігі болғандықтан оларға этнолингвистикалық талдаудың ғылым үшін
құндылығы ерекше. Адамзат тарихын өз бойын сақтаған халықтың фразелогиялық
қорына философиялық ойлары, дүниені танып білуі, тұрмыс-тіршілігі, ұлттық
мәдениеті көрініс тапқан”,– деп түйіндейді [21].
Айта кететін жайт, ТТ-тегі негізгі сөздердің лексика-грамматикалық
мағынасы мен кейіпкерге берілген аттардың мағыналары үнемі сәйкес келе
бермейді.Сөз зергерлері кейіпкер атын жасауда сөз кестелерін, образдылығы,
айшықты мәнділігімен ерекше берілетін ТТ-ді қолдану арқылы көркемдік
тәсіл ретінде қолданған. Қаламгер халық тілінің бар байлығын,сөз айшықтарын
қолдану арқылы өзіне тән стиль құрады. өз зергерлері кейіпкер атын жасауда
сөз кестелерін, образдылығы, айшықты мәнділігімен ерекше берілетін ТТ-ді
қолдану арқылы көркемдік тәсіл ретінде қолданған. ТТ-ді өз орнымен
пайдалана білу – нағыз суреткердің қолынан келетін іс және қаламгерлердің
стилінің бір қырын көрсетеді, яғин сөздің шұрайын жақсы білетін, лексикалық
байлығымызды жете меңгергендігінің дәлелі.
Мақал-мәтел типтес СЮП-тер
Мақал - мәтел (ММ) тұрмыстағы алуан түрлі уақиғаларды, қарым-
қатынастарды қысқа, тұжырымды тілмен түсіндіреді, айтылмыс ойды ажарлайды,
әрі анықтайды әрі халық психикасы дамуының да айнасы. Онда халықтың, ең
алдымыен еңбек адамының табиғатқа, қоғамға көзқарасы, дүние танымы
көрінеді, тіпті қазір ескірген ұғым-нанымдардың да сарқыны бар. Халық
даналығы, сатирасы әр қилы сипатта бірде емеурін, тұспал, ишарамен айтылып,
көркемдік қуаты артады. Соның көрінісі ретінде халықтың тұрмыс-тіршілік,
өмір тәжірибесі, өсиет-өнегесі ММ-дердегі ұшқыр, қанатты сөздерден
көрінеді. Өйткені аталым ретінде қолданылып отырған лексеманың заттық
мотиві халық санасында әбден қалыптасқан. “Ақыл-нақыл мен сатираның
құрандысы қос ауыз мылтық” (Ә.Тәжібаев) дегендей, СЮП-тер де ММ-ден
жасалады екен. Бір сөзбен айтқанда, қазақтың халық мақалдары мен мәтелдерін
- қазақ шаруаларының тұрмысын, салтын, кәсібін, санасын көрсететін
шежіресі, халық философиясы деуге болады.
ММ типтес аттар зерттеуімізде аз болса да кездесті: Алмақ - Салмақ
алмақтың да салмағы бар, Басал Шашалұлы Бас ал десе, шаш алады, Асаған
Жасағанұлы Асарын асап, жасарын жасап, Текжүрген Тоқжүрген тек жүрген тоқ
жүреді, Қысқабай Нұсқабайұлы өзі қысқа, өзі нұсқа, Асқан Тосқан мың
асқанға бір тосқан, Көпкөрген Көсемболған көп көрген көсем болады, Тіріжан
, Тістібақа - тірі жан тісті бақа бар.
Алмақ Салмақов ↔ алмақ-салмақ Алмақтың да салмағы бар “біреуден
жақсылық көрсең, өзің де соған жақсылық жасауға тырыс”[22,189]. Осы
мақалдан патроним жасалған: “Алекеңнің не жазатынынан гөрі не жазбайтынын
санап беру оңай. Әсіресе рецензия мен алғысөзге әуес-ақ”[18]. ММ типтес
поэтонимдер сөздердің қайталануы, салыстыру, ұлғайту арқылы жасалған.
Осыған қарап кейіпкер атының халық санасында қалған ойдан алынғандығы
аңғарылады.
Көпкөрген Көсемболған ↔ Көп көрген көсем болады
ММ түрінде кездескен кейіпкер аттарында қандай да болмасын адамның
характері көрініс тапқан. Алынған мысалдардағы айшықты бояуы күшті,
экспрессивті мәні басым поэтонимдер кейіпкер қасиетін тап басып, дәл
бейнелейді. Бұл секілді қолданыстар оқырманға эмоциялық әсер туғызады,
көркем шығарма тіліне жанды үн, әрлі түр береді. Қарастырылып отырған
кейіпкер аттары астарлы, бейнелі мағынада қолданылады да, олардың
мәнерлеп бейнелеуші қызметі өте күшті болады.
А.А.Потебня мақал-мәтелдердің семантикасы туралы зерттеуінде, шағын
образды мәтелдер “ой тұтастығы” нәтижесінде тұрақты тіркеске айналуының
екі түрлі жолын көрсетеді: а) аңыз желісі қысқара келе, оның тұтас желісі
ойда сақталып, қажет болса, бірден ойға оралып, тіркес тиянақтауға дайын
тұрады; б) аңыз, мысал әңгімелер мәтіннің тұтас бейнесі, мазмұны мақал-
мәтелге айналады. Ұзақ әңгіменің қысқарып мақал-мәтелге айналуы - адам ойы
мен ойлау қабілеті жетістігі ,-дейді [23,164]. Сондықтан кейіпкер атының
жасалуына ММ-дер де мотивтік фактор ретінде негіз бола алады.
2 КЕЙІПКЕР АТТАРЫНЫҢ ЭТНОТАНЫМДЫҚ АРНАСЫ
2.1. Кейіпкер аттарындағы салт-дәстүрдің ұлттық-мәдени бейнесі
Қазақ – қалжыңқой халық, сын - сықақ, әзіл - оспақты сүйеді. Демек,
сатира қазақ халқының әр кездегі салт - санасының көрінісі, жан сыры. Ұлы
адамдардың айтуынша, заман сипаты, заман трагедиясы, кезең рухы оның
күлкісінен танылады. Кезінде Ж.Б.Мольер өз тұсының билеп - төстеушілеріне:
“Мені дүрелей беріңдер, бірақ күлкімді тиюшы болмаңдар, еркін күлуге
мүмкіндік беріңдер”,- деп тілек қойған екен.Ұлы француз жазушысы Эмиль Золя
“Нередко даже в сочетани слогов мы видим весь характер человека” деп
пайымдаса, Гюстав Флобер “Когда нет имени – нет и романа” деп әсірелейді
[24,3].
Этнолингвистика - қазақ тіл білімінде бұдан жиырма жыл бұрын тың да
ерекше ғылым саласы болатын. Түбіріне қарап біржақты, яғни этнос тілін
зерттейтін макролингвистиканың бір тармағы ретінде ұғынылды. Ал бүгінде
этнолингвистиканың қарымы мен ауқымы анықталынып, этнографиялық
лексикамызды зерттеудің түрлі жолдары мен бағыты жолға қойылды .
Бүгінгі этнолингвистика қазақ тілінің лексикалық байлығын жеріне
жеткізе қамтып, індете зерттеуді мақсат етеді. Қазақ тіл білімінде
Ә.Қайдар, Е.Жанпейісов, Ж.Манкеева т. б. ғалымдардың этнолингвистикада
өздерінің орны бар. Ономастикалық бірліктерді зерттеу дәстүрге айналған әр
түрлі аспектілерде іске асады. Солардың бірі – этнолингвистикалық аспект,
яғни ұлттық қөзқарас, ұлттық ерекшелік, ұлттық болмысты ескере отырып,
ұлттық менталитетінен хабар береді.
“Қазақ тілінің лексикасы – қат-қабат, сарқылмас мол қазына. Онда
мағынасы күңгірттеніп қолданыстан шығып қалған, өткен өмір мен ескірген
әдет-ғұрыпты бейнелейтін әр түрлі кәсіпке байланысты ұмыт болған атаулар
мен сөз тіркестері көптеп кездеседі. Атап айтқанда, мал бағуға,
саятшылыққа, зергерлікке т.б. байланысты атауларда, соларға қатысты туған
сөз тіркестер мен фразелогизмдерде халқымыздың басып өткен бүкіл ізі
жатыр”[25,53].
Көркем шығармалардағы кейіпкер аттарын тұрғыдан зерттеу – антропонимияның
келелі де қызықты мәселелерінің бірі. Кісі есімдері халқымыздың тұрмыс-
тіршілігі мен әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі және ырым-жоралғыларына байланысты
қойылады. Оларды жүйелеу арқылы халықтың қоршаған ортаға көзқарасы,
дүниетанымы, этикалық дәстүрі, ұлттық психологиясы, тұрмыс - салты, әдет -
ғұрпы мен танымы туралы мағлұмат алуға болады, одан бүкіл этнографиясының
пішім - бейнесі толық аңғарылады. Әр халықтың мәдени тұрмысын, әлемдік
мәдениеттің, өркениеттің ауқымында сөз ету мәселесі тіл ғылымының тамырын
тереңге жайған этнолингвистика саласының жан-жақты зерттелуінен туындап
отыр.
Тіл әлеміндегі этнос бейнесін тек лексика қорының жиі қолданылатын
“үстіңгі қабатындағы” мағыналық бірліктер негізінде ғана емес, сонымен
қатар оның төменгі қабатарына, қойнау - қолаттарында тұнып жатқан (бүгінде
сирек қолданылатын) сөз маржандары арқылы да жаңғыртуға тырысады.
Этнолингвистиканың негізгі міндеті – тіл байлығы негізінде халықтың
рухани өмірін, салт-дәстүрін, ұлттық дүниетанымын жан – жақты көрсету.
Зерттеуге алынған антропонимдердің семантикасын қарастырғанда, сол онимдік
бірліктердің бойындағы мағына күнделікті өмірде қолданылатын лексикалық
мағыналары ғана қарастырдық. Ал оларды екінші деңгейдегі ауыс” мағыналары
түсінікті болғанымен, олардың пайда болу уәжділігін бірден айтып беру оңай
емес, өйткені олардың астарында этнолингвистикалық факторлар жатыр. Таным
үрдісінде адамзатқа, ең алдымен шындықты көркем түрде бейнелеу қажеттігі
туады. Соның әсерімен жасалған көркемдік әлем адам баласының үйлесім мен
жарасымдылыққа ұмтылысын қанағаттандырады. Осыдан кейін ғылыми талдау мен
қорыту, дерексіз ұғымдар мен түсініктерді белгілуге мүмкіндік беретін таным
жолы ашылады.
Этнопоэтикалық сипатты СЮП-тер
Халықтық мәдениеттің өрнектері тілде көрініс береді. Рухани
мәдениет материалдық мәдениеттен халықтық мазмұнымен бірге, шексіз ұлттық
танымға толы жұмбағымен, адамның қасиетін танытатын категорияларымен
(адамгершілік, тәрбиелік т.б.), ғасырлар бойы қалыптастырып, тұрақтандырған
салт - дәстүрімен ерекшеленеді. Салт - дәстүрлер – рухани мәдениеттің
негізгі аспектісі.
Рухани мәдениет лексикасын арнайы зерттеген С.Жанпейісова: “рухани
мәдениет – халқымыздың этномәдениет өміріне, өмір тәжірибесіне қатысты
атаулар жиынтығын, этномәдени өмірдің өзіндік ерекшеліктерімен, рухани
ескіліктердің тілдік көріністерін анықтайды. Ол-жалпы этносты танудың,
әсіресе, оның интелектуалды ерекшеліктерін тануды” құралы деп көрсетеді
[26,24].
Тіл байлығын этнолингвистикалық тұрғыдан зерделеуді этносты” өз
тіліні” мүмкіншілігі мен өзіндік табиғи ерекшеліктері арқылы танып білу деп
ұғынғандықтан, жинақталған ономастикалық бірліктерді сан жағынан ғана
түгелдеп шығу емес, сонымен қатар оны сапа жағынан да саралап шықтық.
Этнопоэтикалық поэтонимдерге (ЭП) ұлттық дүниетаным, ерекшелікті білдіретін
салт-дәстүр, ырым-сырым, әдет-ғұрып тәріздес ұғымдар жатады.
“Этнографизмдер дегеніміз - өткен тұрмысымызда болған, көбі әлі де
қолданылып келе жатқан тұрмыстық бұйымдардың, белгілі бір кәсіпке,
шаруашылыққа, салт-дәстүрге, әдет-ғұрыпқа, наным-сенімге, баспанаға, киім-
кешекке, ішер асқа, туыстық қатынасқа, ел билеу ерекшелігіне, заң
тәртібіне, әдеттік правоға байланысты қолданылатын халқымыздың тұрмыстық
және тілдік өзіндік ерекшелігін көрсететін арнаулы атаулар мен сөз
тіркестері” [23,21]
Салт - дәстүр – тарихи көне процесс. Қай салттың қашан туып, қалай
дамығанын тап басып айту оңай емес, дегенмен кейде тарихи оқиғалардың
ізінен де табамыз. Қазақ халқының бірқатар салт-дәстүрлері көне заманнан
бастау алып, түркі халықтарының біразына да ортақ қалыптасқан. Салт-дәстүр
деп тілімізде косарланып айтылатын сөз мағынасына сөздікте жеке-жеке
түсінік берілген. Салт – ұрпактан ұрпакка ауысып отыратын әдет-ғұрып,
дәстүр болса, дәстүр – әдетке айналған салт-сана, ғұрып.
Осы тұрғыда салт - дәстүрлерді адам қарым - қатынасында қолдану
ерекшелігіне байланысты бірде жанданып, кейбірі “ескілікке” (Е.Жанпейісов)
айналуы тілдің ішкі формасымен үндеседі. Елдің тұрмысы мен ескілікті
ұғымында қалған салт - дәстүрлер, әдет - ғұрыптар, ырым - тиымдар бізге
көне жырлар арқылы жетіп отыр. Зерттеуде салт-дәстүрге байланысты кейіпкер
аттарын бірнеше микротоптарға бөліп қарастырдық.
1. Салт –дәстүрге байланысты жасалған ЭП-тер Сауғабай, Ақшал, Ақсақалов,
Қаракемпір, Қарашал (қазақтық),
Ақсақал ақ сақал –“бір рудың, елдің қадірлі адамы, жасы ұлғайған кісі”.
Сөздің астарында қадірлеу, сыйлау, құрметтеу ұғымы жатыр.
Қарашал, Қаракемпір қара шал, қара кемпір. Қазақтың қартын “қара шал”,
“қара кемпір”, жасын “қара бала”, “қара қыз” дейтін қолданыстың
жиілегенінен шығар, осындай әндер де дүниеге келіп жатыр. “Қара халық”,
“қара тобыр”, “қара табан”, “қара кедей” деген тіркестерде жұпынылық,
қарапайымдылық семасы бар. Қарашал, Қаракемпір аттарынан жабырқау тірлікте
жұпыны ғұмыр кешкен қазақтың қарттары, яки ұлттық бейне көрініс тапқан.
Ырымға қатысты ұғымдардан жасалған ЭП-тер Төстік, Құйымшақ, Сарқытбек,
Ақжолтай, Тойболсын, Тойшыбек, Тойбике, Қыздықой, Ұлболмаған Ұлкерек,
Ұлтабар, Дұғақұл, Қосорай
Төстік – ырымдық ас күйеу келгенде ,,төстерің ажырамасын” яғни, отбасылық
тұрмысың берік болсын деген жақсы ниеттен туған берілетін ұлттық ас.
Құйысқан құйысқаны берік, құйысқаны көтерілді - құмалақ ашушылардың
жаттанды сөзі. Құйысқаны көтерілді десе, сапарға шығу, жолға аттану ниеті
көрінеді. Жалпы бұл құйысқан сөзінің уәжінде этнографиялық бояу бар.
Құйысқан ер - тоқым аттың мойнына кетпеу үшін тағылатын ер-тұрман әбзелі.
Жолаушының жолы болу үшін ер-тоқымның астына аттың тезегін тығып жібереді.
Осы ырым-жырымнан құйысқанға қыстырылған боқтай дейтін тағы бір тұрақты
тіркес біреудің ісіне араласпауды білдіреді.
Қосорай – адамның басында шаштың үйіріліп өсуінен болатын белгі, орайы қос
болса, қос әйел алады немесе екі рет үйленеді дейтін наным бар.
Тойболсын, Тойшыбек, Тойбике той көп болсын деген ырымнан туған.
2. Салттық көрініс атауларынан туындаған ЭП-тер:
Ақжолтай, Ақсақалов ақсақал ‘үлкенді құрметтеу’, Әупірімов әупірім ‘жан
қиналғанда айтылатын сөз’, Біржамбас “жату әдебі , Жамбассипарұлы
жамбас сипар ‘ұрын бару салты’, Көріпкелов көріпкел ‘болашақты болжаушы’,
Насыбаев насыбай ату ‘үлкендердің ермек, әдеті’, Итаяқұлы итаяқ
‘баланы қырқынан шығару дәстүрі’, Некебұзарұлы неке бұзар, Ошақбаевич
ошақ ‘үй-іші’, Табаны Қышыған ‘жол жүру дейтін ырым’, Қамшыбаев қамшы
тастау ‘сөз сөйлеу кезегі’, Құсбегин құсбегі ‘саят құстарын баптаушы’,
Тамыровна тамыр болу ‘көңіл жақын дос болу’, Талақ неке бұзу, Тобықбаев
тобық сыйлау ‘ұлттық ойын’, Шүкіров шүкір ‘тәубе ету сөзі’, Базынагүл
базына, біреуге өкпе-реніш айту т.б.
Әдеттік құқыққа байланысты туған ЭП -тер
Қаламгер халық тілінің бар байлығын, сөз айшықтарын қолдану, тұрмыс-
тіршілігі, әдет-ғұрпы, өмір салтындақалып кеткен сөздерді пайдаланады.
Әдет, әдет-ғұрып сөздері тек жалпы салт-санадағы, әлеуметтік өмірдегі
емес,адамдардың әрекетіндегі нормаларды білдіреді.Осындай аттар қатарында
Заңғой заң, Айыппұл айып, Барымталин барымта ‘жасырын есе қайтару
әдеті’, Бітімбай бітім, Даугүл дау, Даңғой даң, Даусоғар дау,
Даулан дау, Даубаев дау, Домалақарызов дома лақ арыз, Жарлық әмір,
Үкімбай үкім, Шағымбек, Шағымпеі шағым, Балаби, Мырзаби, Тампаби,
Би сөзімен келетін ЭП-тер -Тура+би, Бала+би, Мырза+би, Тампа+би.
Дала заңының білгірі, қазақ құқығының қарлығаш заңгері Ш.Уәлиханов “Би
атану үшін қазақ халық алдында әлденеше шешендік сайысқа түсіп, өзінің заң-
жораны білетіндігін, шешендігін танытатын болған. Сөйтіп би атағы сот пен
адвокаттық істегі патентке айналады”[27,53] деп түсіндірген.
Р.Радлов би-князь, патша, қожайын, сот, дана, шешен, Одан беріректегі
зерттеулерде би-сот, судья, билеуші,бек-ханнан кейінгі билеушінің титулы,
ал би вариантымен ру-тайпаның басшысын, билеушісін немесе билеуші топтың
өкілін атаған деп түсінік берілген [28,68].
Заң сөзіне байланысты бір-ақ ақ СЮП кездеседі: Заңғой
Заңғой заң сөзі -Қытай тілінде Ян деген екі элементті иероглиф, ереже,
үлгі, түр, қалып, стиль, тәсіл деген мағыналарға ие. Қазақ тіліндегі заң
сөзі - ян - сөзінің ерекше, үлгі деген мағынасында қалыптасып, тұлғалық
өзгеріске түскен. Ян - түбір, ңзы - есімдік жұрнағы болған ұйғыр тілінде
янза - түр, сорт деген мағынада қолданылатын сөз бар. Кезінде көп
қолданыстағы заң сөзі бірте-бірте, юристік ұғымдардың дамуы нәтижесінде
іріктеліп термин ретінде қалыптасқан. Т.М.Күлтелеев бұрын қазақ тілінде
заң сөзінің де қолданылғанын, ол сөздің обычное право деген ұғымды бергенін
айтады. Зерттеуші заң сөзі қазақ қоғамының өзіне тән ертеден келе жатқан
тұрмыстағы дәстүр әдет деген сөздердің синонимі ретінде қолданған.
Дау сөзімен келетін ЭП-тер Даугүл дау, Даңғой даң, Даусоғар дау,
Даулан дау, Даубаев дау.
Дау термині де өте ертеден қалыптасқан. Сондықтан тілімізде жер дауы,
жесір дауы, құн дауы, дау - шар, дау төрт бұрышты, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Филология факультеті
Қазақтілі мен әдебиеті кафедрасы
Халық ауыз әдебиетінде кездесетін сатиралық-
юморлық кейіпкер аттарының этномәдени мәні
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011700 – Қазақ тілі мен әдебиеті
Қостанай 2018
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...6
1. КЕЙІПКЕР АТТАРЫНЫҢ ЛЕКСИКАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ
1.1 Синонимдес немесе ұштас мәнді
патроним ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Қос сөз түріндегі және қайталау сипатты СЮП-
тер ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Фразаланған немесе сөйлем сипатты СЮП-
тер ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.4 Юкспозитивті немесе сөз тіркесі түріндегі СЮП-
тер ... ... ... ... ... ... ..12
2. КЕЙІПКЕР АТТАРЫНЫҢ ЭТНОТАНЫМДЫҚ АРНАСЫ
2.1 Кейіпкер аттарындағы салт-дәстүрдің ұлттық-мәдени бейнесі ... ... .18
2.2 Табу және эвфемистік сипаттағы
аттар ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .27
2.3 Сан - өлшемдік ұғымдарды білдіретін танымдық деректер ... ... ... 32
2.4 Поэтонимдердегі түр-түстің символдық таңбасы
... ... ... ... ... ... ... .38
2.5 Пейоратив аттардың семантикалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... .42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..52
ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...55
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақ сатира - юморлық жанрындағы
кейіпкер аттарын ономосиологиялық кеңістікте этнолингвистикалық сипаты
мен қолданылу ерекшеліктерінің кешенді зерттеу болып табылады. Кейіпкерлер
көркем әдебиетте өмір сүретіндіктен, көркемдік түрдің ажырамас бір бөлігіне
айналып кеткен деуге болады. Содан болар, кейіпкер болмысы мен табиғатын
тану көбінесе әдебиетшілердің үлесіне тиіп келді. қазақ ономастикасында
кісі аттарына байланысты жұмысталық жұмыстар болғанымен, сатира мен
юмордағы кейіпкер аттары туралы қорғалған еңбек жоқ
Қазақ лингвистикасының көшбасшы ғалымдары С.Аманжолов, Қ.Жұбанов,
І.Кеңесбаевтар кісі есімдеріне байланысты жазылған этюдтері бар. Сатира
мен юмор жанрында қолданылатын кісі аттары туралы Халықаралық ономастика
конгресінде академик Ә.Т.Қайдар Казахские собственные имена в
сатирических произведениях деген тақырыпта тезис жасаған (Лейпциг, 1984).
Қазақ ономастикасында сатиралық шығармалардағы кейіпкер аттары туралы сөз
қозғалғанымен, тілдік табиғаты әлі күнге дейін ономасиологиялық тұрғыдан
жүйелі зерттеу нысаны бола қойған жоқ. Реальды өмірдегі немесе адам
есімдерін антропонимия зерттесе, көркем әдеби туындылардағы жалқы
есімдердің мәтіндегі қолданысын, поэтикалық қуатын, қаламгердің
эстетикалық ұстанымын, мәнерін (стиль) поэтикалық ономастика немесе
ономопоэтика зерттейді.
Сатиралық-юморлық кейіпкер аттарын мағыналық жағынан талдау,
номинативтік қызметінен басқа эмоциялық-экспрессивтік қызметін көрсету,
бүкіл ұлтқа тән қадір-қасиет, мінез-болмыс, ойлау жүйесі, өнері, тарихы,
саясаты, қазақи қалжыңы көрініс тапқан сатиралық-юморлық аттарды
ономасиологиялық өрісте этнолингвистикалық аспектіде зерттеу – жұмыстың
өзектілігі болып табылады.
Қазақ дәстүрлі ономастикасында қазақ тілінің жалқы есімдері негізінен
семантикалық және құрылымдық-жасалымдық әдіс тұрғысынан жүйелі түрде
зерттелуде, әсіресе ономастикадағы семантикалық және құрылымдық
қатынастардың типологиясына назар аударыла бастады.Кейіпкер табиғатын
зерттеу, олардың семантикасы мен этимологиясын ашу, сөзжасамдық құрылымын
талдау арқылы ұлттық-мәдени ерекшелігі туралы дерек береді.
Әдебиет пен тіл теориясын ұштастыра, мәдениеттану, тарих, география,
этнография тәріздес ғылым салаларымен және өнер, музыкаға қатысты
дүниелерді сабақтастыра, байланыстыра қарастыру, онимдік атауларға жаңаша
терминдік көзқараспен қарау.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты –
сатиралық - юморлық кейіпкер аттарына жан - жақты тілдік талдау жасау,
есімі жалпыға айналып кеткен аттар сырын, тіл құпиясының адам есімдерінде
мол деректің көзі екенін этнолингвистикалық тұрғыдан, яғни юморлық кейіпкер
аттарын ұлттық болмыспен сабақтастыра қарастыру. Сатира мен юморлық жанрда
жазылған көркем туындылардан сұрыпталып алынған кейіпкер аттарына жан -
жақты (лексика-семантикалық, сөзжасамдық үлгілері, аттар мен фамилиялардың
құрылымдық модельдері) тілдік талдау жасау мақсаты қойылды.
Анықтай кететін жайт, сатиралық- юморлық туындылардағы барлық аттар
мен фамилияларды емес, ‘есімі ерекше’, ‘сөйлеп тұрған’, ‘айқайлап тұрған’
эмоциялы-экспрессивтік поэтонимдерді талдауды мақсат етеміз.
1. кейіпкер атының жасалу негізі мен мотивін анықтау;
2. мағынасы күңгірт аттардың шығу төркінін талдау;
3. стильдік қызмет ерекшеліктерін көрсету;
4. этнотанымдық ұғыммен байланысты аттардың символдық мағынасын ашу.
Дипломдық жұмыстың нысаны. Ауыз әдебиеті үлгілерінде, ертегілерде,
аңыз - әңгімелерде, мақал-мәтелдерде, жұмбақ-жаңылтпаштар қүрамында
кездесетін қүлкілі аттар, бата, қанатты сөздердің, тұрақты тіркестердің
құрамында ұшырасатын мифтік бейнелер, ел аузындағы есімдер, ойдан
шығарылған аттар, тарихи тұлғалар, көркем туындылардағы сатиралық-юморлық
кейіпкер аттары.
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндетіне сай
сипаттамалы, тарихи-салыстырмалы, статистикалық-есептеу, жаппай іріктеп
алу, лингвистикалық топтастыру, уәждемелік талдау, тәсілдер қолданылды.
Сатиралық - юморлық кейіпкер аттарын этномәдени атаулардың нақты деректерін
жүйелілік қатынаста қарастырып, генезис, типология, эстетика тұрғысынан
туыстас тектестікте сабақтастыру үшін индуктивтік әдіс, ал, нақты онимдерді
талдау барысында сипаттамалы - салыстырмалы,трансонимдену, салғастырмалы,
этнолингвистикалық, стилистикалық әдістер қолданылды.
Дипломдық жұмыстың ғылымилығы.
Сатиралық - юморлық аттардың этномәдени ерекшеліктерін, эстетикалық
қызметін зерттеу жалқы есімдердің этнолингвистикалық және қолданымдық
табиғатын терең де толығырақ түсінуге, ономастика мен этнолингвистиканың,
сатира мен юмор теориясын бірқатар мәселелер ұғынуға ықпал етеді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы – кіріспеден, ІІ бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. КЕЙІПКЕР АТТАРЫНЫҢ ЛЕКСИКАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ
1.1 Синонимдес немесе ұштас мәнді патроним
Тіліміздегі синоним сөздер – стильдік мүмкіншілігі мол, айтылуы әр
түрлі, мағыналары жуық, бірінің орнына бірі жүре алатын лексикалық топтар,
тіл байлығы, тіл қазынасы, ұлттық ерекшелікті білдіретін сөздер. Синоним
сөздерді біз кейіпкер аттарынан емес, фамилияларынан іздедік. Синонимдік
қатар дегенде біздер зерттеуіміздегі бүкіл кейіпкер аттарын сұрыптап, бір
қатарға тұрғызуды мақсат етпедік. Мысалы, мынандай синонимдік қатар
түзетін: айтыс, дау, дау-дамай, дау-шар, талас, тартыс, тәжіке, ұрыс
керіс, жанжал, егес, қақтығыс, содыр, шатақ тәріздес сөздерді алсақ,
дәл осындай сөздерден жасалған Таласбек, Жанжалбек, Төбелесбек, Егесбай,
Шатақгүл, Даугүл, Даңғой, Даусоғар, Даулан, Даубаев т.б. кейіпкер
аттары зерттеуімізден көптеп табылар еді. Әрине бұл да бір қызықты
жайттардың бетін ашар еді.
Бірақ мақсатымыз кейіпкердің аты-жөні, яғни фамилия және тегі болып
келетін патронимдер мен матронимдер нысанға алдық. Екі не үш мүшелі болып
келетін ЖқЕ-дің құрамындағы сөздерді талдап, ұштас мәнді деп алдық. Сөз
нәзіктігін түсіну, түсіндіру де өте қиын іс. Cинонимдерді бұлайша
топтастыру үшін “синоним болатын сөздердің не мағынасында, не стильдік
мәнінде немесе сөз қолдану жүйесінде әйтеуір бір өзгешелігі болуы –
міндетті шарт” деген ұстанымды басшылыққа алдық [1,14].
Кейбір патронимдер таза синонимдік қатар түзбейтіндіктен, оларды
мағыналық, стильдік және сөз қолданыстағы реңкіне қарап, ұштас мәнді
патронимдер деп атадық. Мұндай кейіпкерлер жасалу жолдарының сан
түрлілігімен ерекшеленеді, мысалы Бедел Даңқыбаев деген патроним
құрамындағы бедел мен даңқ сөзін таза синоним деуге келмейді. Сондықтан
мағыналары жағынан бір-біріне жуық, үйлес келуіне қарай топтастыруға
тура келді: Алабас Шалабасов ала бас ~ шала бас, Бөдене Бұлдырықов
бөдене ~ бұлдырық, Бұрқан Талқанович бұрқан ~ талқан, Жаңғалақ
Ұшқалақов жаңғалақ ~ ұшқалақ, Желсөз Қаңқусөзұлы Өсекаяңов жел-сөз ~
өсек-аяң, Жебірбай Ашқарақов жебір ~ ашқарақ, Жылпос Қуаяқов жылпос ~
қуаяқ, Ебелек Көбелеков ебелек~ көбелек, Мыңқетпес Тапжылмасов мыңқ
етпес ~ тапжылмас, Қалжыңгүл Қалжаққызы қалжың ~ қалжақ, Қартайған
Қожырағанов қартайған ~ қожырайған, Қаршыға Бүркітов қаршыға ~
бүркіт, Қойшы Қойбағаров қойшы ~ қойбағар, Сыңғыт Қылғытұлы сыңғыт ~
қылғыт, Таптырмас Дефицитұлы таптырмас ~ дефицит, Ыржалақ Күлкішиев
ыржалақ ~ күлкішіл, Бақталас Күндесұлы бақталас ~ күндес т.б.
Өзара синонимдік қатар түзетін патронимдер, мысалы, Жалақор
Пәлеқоров деген патроним құрамындағы жалақор мен пәлеқор сөздері өзара
синонимдік қатар түзеді [2,66]. Мысалы, Егеуәлі Қайрақұлы егеу ~ қайрақ,
Малта Сықпаұлы малта ~ сықпа, Көкірек Кеудебаев көкірек ~ кеуде,
Қойбағар Малбағаров қой бағар ~ мал бағар, Қымқыр Жымқыров қымқыр ~
жымқыр, Науқасбай Сырқатұлы науқас ~ сырқат, Пәленбаев Пәштуан пәлен
~ пәштуан,, Шалшықбай Балшықбаевич шалшық ~ балшық т.б.
Кейіпкер патронимдері бір біріне қарама қарсы антоним болып
келетін сөздерден жасалған. Контексте мысқылдау, шенеу мақсатында бір-
біріне қарсы мәнді сөздерді қолдану – ирония жасаудың тамаша әдісі. Мұндай
қолданыстағы фамилиялар антонимдес сипатта болып келеді: Алымшыл Алмасов
алымшыл ~ алмас, Жаңғақ Шиебайұлы жаңғақ ‘қатты’ ~ шие ‘жұмсақ’, Дегіш
Титықбаев дегіш ‘тынбай сөйлеу’ ~ титықтау ‘шаршау’, Дырдай Жұрдаев
дырдай ‘үлкен, бар болу’ ~ жұрдай ‘жоқ болу’, Бөкен Арыстанович бөкен
‘жуас’ ~ арыстан ‘сұсты’, Жұдырық Кеңірдеков жұдырық ‘күшті’ ~ кеңірдек
‘әлсіз’, Көжек Тайлақов көжек ‘қорқақ’ ~ тайлақ ‘асау, тентек’, Жасқали
Кәріғалиев жасқали ‘жас’ ~ кәріғали ‘кәрі’, Қоян Қорықпасов қоян
‘қорқақтық’ ~ қорықпас ‘батылдық’, Қамысбай Жантақов қамыс ‘ұзын’ ~
жантақ ‘аласа’, Пұлбай Тиынсызов пұл ‘ақша’ ~ тиынсыз, ‘ақшасыз’, Шырпы
Шымырбаев шырпы ‘әлсіз’ ~ шымыр ‘мықты’, Шыбыш Текебаев шыбыш ‘ешкінің
ұрғашысы’ ~ теке ‘еркегі’, Мәндібай Мәнсізбай мәнді ~ мәнсіз. Сондай-ақ
Барбол бар бол ~ Жоқбол жоқ бол деген де аттардың кездесуі - халықтық
философия секілді, мысалы күн мен түн, өмірдің ащысы мен тұщысы, ақ пен
қара, яғни алма кезек дүниенің ұғымын береді.
Келтірілген мысалдар “ақ” пен “қара” сияқты градуалды антонимдік жұп
түзбейді. Бірақ адамның қарама-қарсы мінез-құлықтары мен пиғылдары қарама-
қарсы семантикалық құбылыс болғандықтан, контрастивті жұп қатарын түзейді.
1.2 Қос сөз түріндегі және қайталау сипатты СЮП-тер
“Характердің қалыптасуына ирониялық ойлау жүйесімен бірге сатира
мен юмордың бүкіл құралдары қызмет етеді”,–дейді ғалым А.Мусаев[3,58].
Сөзді қайталаудан не қосарланудан сөздің мағыналары түрленіп, юморлық
кейіпкер жасауда ерекше тәсіл болып табылады, стилистикалық қызметі
өзгереді, ұлғайту, яки солғындату реңкі жамалады. Сөздің шұрайын жақсы
білетін сатирик-юморист қаламгерлер тілімізде қалыптасқан қос сөздерді
ажыратып, не біріктіріп кейіпкердің аты-жөнін жасаған.
Мұндай кейіпкерді көптеп келтіруге болады: Ардыңгүрдңова ардың-
гүрдің, Бөлек Салақович бөлек-салақ, Бұрқан Талқанович бұрқан - тарқан,
Жігжаппаров жік жаппар, Пәленше Түгеншиев пәлен - түген, Шымшытырықов
шым - шытырық, Аузыбасы Сүйреңдегенова аузы - басы, Қазы Қартабаев қазы
- қарта, Таныскүл Тамыровна таныс - тамыр, Өсекаяңов өсек - аяң, Тәптіш
Түкпішев тәптіш - түкпіш, Айқайұлы Ұйқай айқай - ұйқай, Тиын Тебенұлы
тиын - тебен, Қиқым Сиқымов қиқым - сиқым, Пәштуан Пәленбаев пәлен
-пәштуан, Былқылдақ Сылқылдақович былқ - сылқ, Сақалбай Мұртов сақал -
мұрт, Ішекқарынұлы ішек - қарын т.б, Кемпіршалов кемпір-шал , Апай
Топаевич апай-топай, Опадалап опа-далап.
Зымзия ісі де, сөзі де жылдам өсекшіл әйел кейіпкерге берілген ат.
Зым-зия зым-зия болу жоқ болып кету, іссіз жоғалу дегенді білдіреді,
қос сөз ретінде ғана қолданылады, жеке-жеке зым және зия болып
қолданылмайды.
Бұдан басқа қосарланып айтылатын сөздерден жасадған СЮП-тер бар:
Қымқиғаш қым-қиғаш, Бүкшік бүк -шік, Зымзия зым-зия, Ыңқыл
Тыңқылович ыңқыл-тыңқыл, Шалашарпы шала-шарпы, ым-жым ~ Ым, Жым,
Ымыра, Жымыра, ебіл-себіл ~ Ебіл, Себіл, әлду-бәлду ~ Әлду, Бәлду
(С.Кенжеахметұлы), кедір-бұдыр ~ Кедір, Бұдыр, пәлен-пәштуан ~ Пәлен,
Пәштуан, көди-сөди ~ Көди, Сөди (О.Әубәкіров), ақи-тақи ~ Ақи (Ғ.Қабышұлы),
Тақи (Ү.Уайдин), кәкір-шүкір ~ Кәкір, Шүкір, ырду-дырду ~ Ырду, Дырду
(Т.Әлімбекұлы), тамыр-таныс ~ Тамыр Танысович, мыж-тыж ~ Мыжбан, Тыжбан
(М.Шерім), ләм-мим ~ Ләммим (Т.Әлімбекұлы), бұрқан-талқан ~ Бұрқан
Талқанович, дік-дік ~ Дікдік (Ғ.Ахметчин).
“Ықшамдалып жасалған қайталама қос сөздер ойды әсерлі, тыңдаушыға түсінікті
де тартымды жеткізу үшін қолданылатын стильдік ерекшелік деуге болады”
[4,71] деген пікір осы сатиралық бейнелерге де қатысы бар.
Сөзбе - сөз қайталаудан туындаған аттар таутоним (гр. tautos –
“дәл сондай”) деп аталады. Бұған Асаған Жасағанұлы, Бақа Бақыш, Бөден
Бөденович, Жаңабай Жаңабаевич, Емле Емлеевич, Нүктебай Нүктебаев, Пышпыл
Пышпылович, Тәукебай Тәукебаевич, Тойған Тойғаныч, Іштеңкей Іштенкеевич,
яғни сөзді дәл сондай етіп қайталау арқылы жасалған кейіпкерлер мысал бола
алады.
Кейбір кейіпкерлер сөзді қайталаудан туғанмен, екінші сыңарлары
дыбыстық өзгеріске түскен. Мысалы: Әрдеңбай Мәрдеңбайұлы әрдең мәрдең,
Боташ Тоташевич боташ тоташ, Тибай Шибаевич тибай шибай, Есқали
Месқалиевич есқали месқали, Омпай Томпаев омпай томпай, Елпек
Телпекович елпек телпек, Елпекбай Желпекбаев елпек желпек, Шытырлақ
Қытырлақұлы шытырлақ қытырлақ, Шөрешөреұлы шөре - шөре, Ыңқыл Тыңқылович
ыңқыл тыңқыл, Сыдырбай Қыдырбаев сыдыр қыдыр, Тәйтік Мәйтік тәйтік
мәйтік, Әңкі-Тәнкі, Былқ-сылқ, Быж-Тыж, Қылтың-Сылтың, Абыр-Сабыр т.б.
Кайталанушы компоненттердің түбірі бірдей емес, дыбыстық алмасуынан
жаңғырық баламасы іспетті СЮП-тер кездеседі.
Омпай Томпаев - іс-әрекеті омпай-томпай, кеудемсоқ, өзінен басқаны кем
тұтатын әйтеуір жазушы-сымақ. “Жазатындардың бәрін өзінен төмен сырғытып
отырады. Ә, анау кім бе? Сол да жазушылар одағына мүше болып алды, ә? Не
болмаса: Әй, ол кім өзі? Мен танымайтынды несін жазушы дейсіңдер? дейді.
Прозаның басын да, жамбасын да, төсін де өзі мұжып, бар пұшпағын өзі илеп
жүрген боп шығады сөйтіп” [5,73]. (Ғ.Қабышев)
Сатирик қаламгер образ жасауда жеке адамға тән мінез, нанымын, ой -
пікірін, өмірге көзқарасын, күйініш – сүйінішін беруде омпай-томпай деген
қос сөзді кейіпкер атына берген. Ғалым Г.Әзімжанованың “Қайталама оқырман
мен тыңдаушыға эмоционалды әсер етіп, оның назары сол қайталанған
элементтерге ауады, әр түрлі деңгейде олардың мағыналары түсіндіріледі,
айтылар ой өрбиді, қайталанған сөздің экспрессиясы күшейеді, текстің
мәнерлілігі айқындалады, ерекше ритм туғызылады. Сөз зергерлері бұл әдісті
психологиялық суретті тереңдету үшін де қолданады”[6,10] деген пікірді осы
Омпай Томпаев тәрізді жасалған кейіпкер аттары дәлелдейді. Сырттай
қарағанда қарапайым ғана сипатқа ие болатын дыбыстардың қайталануы шын
мәнінде күрделі құбылыс болып саналады. Өйткені ол тілдегі белгілі бір ішкі
және сыртқы факторлар негізінде қалыптасқан.
Бұл жөнінде Е.М.Галкин-Федорук: “первые служат для выражения чувств, а
экспрессивные средства усиливают выражительность, изобразительность речи...
Экспрессивность горазда шире эмоциональности в языке”,– дейді [ 7,107].
1.3 Фразаланған немесе сөйлем сипатты СЮП-тер
“Сөз тіркестері де, сөйлемдер де жалқы есім бола алады, бөлінбейтін
тұтас құрылым ретінде саналып, субстантивтеніп, зат есім қызметін атқарады,
сөйлемде бастауыш қызметін атқарады” [8,113] дейді ономатолог-ғалым
Г.Б.Мәдиева.
Әрбір кейіпкер атын жан- жақты тану барысында оның синтаксистік
қызметі, оның ішінде сөз тіркесті, сөйлем сипатты болып келетін аттарды
қолданыс шеңберінде қарауға тырыстық. Көне герман тіліндегі екі мүшелі
аттарды зерттеген ономаст Т.В. Топорова өз зерттеуінде мұндай жолмен
жасалған аттарды микротекст деп қарастырады “Поскольку элементарный
поэтический образ создается двумя компонентами, каждое двучленное имя
собственное следует интерпретировать как ономастичический микротекст,
минимальное поэтическое сочетание , в организме которого принмает участие
оба его элемента” [9,137].
“Кез келген жалқы есімнің шағын мәтін іспетті болып, әдетте етістік
арқылы жасалуы фразаланған ат деп аталады” . Мәтін тіл бірліктерінен
жасалып, тілдің прагматикалық, әсерін туғызатын ұғымдарды көрсететін
стилистикалық бояу сөздің семантикасына кіреді. Өйткені, ирония, каламбур,
дыбыстық еліктеу т.б. стилистикалық әдістер көмегімен экспрессивтік әсер
туғызуға болады. Басқаша айтқанда, сөз мағынасы (бояуы) дегеніміз -
мағынаға қосылған үстеме информация. Құрылымы жағынан бастауыш - баяндауышы
бар белгілі ойды білдіретін кейіпкер аттарын сөйлем сипатты аттар деп
алдық.
Мысал келтіретін болсақ: Қыздығой (қызды қой), қыз - зат есім , -ды –
табыс септік жалғауы, қой – етістік. Сөз тіркесін сөйлемге айналдырсақ,
„Қыз туғанды қой, енді ұл керек” деген ойды білдіріп тұр
Фразаланған (гр. phrasіs “сөйлемше”) аттар: Аткелтір ’ат келтір’, Қозыбағар
’қозы бағар’, Қойбағар ’қой бағар’, Ешкібағар ’ешкі бағар’, Сиырбағар ’сиыр
бағар’, Түйебағар ’түйе бағар’, Итбақбас ’ит бақбас’, Итемген ’ит емген’,
Маламан ’мал аман’, Малкелді, ’мал келді’, Малбағар ’мал бағар’, Тайшабар
’тай шабар’, Түлен Түрткен, Түлкібақ т.б.
Осындай патронимдердің қайсысын алсақ та, белгілі бір ойды, авторлық
идеяны білдіреді. Кейіпкердің жаны, ішкі дүниесі қандай болса, аталуы да
соған сәйкес мазмұнда берілген және ол кейіпкердің аталуы белгілі бір
фразаны береді. Аузыбасы Сүйреңдегенова ~ аузы - басы сүйреңдеген, Аспанды
Тірептұрғаныбыш ~ аспанды тіреп тұрған, Бірдібірге Шағыстырғанова ~ бірді-
бірге шағыстырған, Боссөзге Құлқыжоқова ~ бос сөзге құлқы жоқ, Білдіртпей
Уколсалғышова ~ білдіртпей укол салғыш, Ауыз Жаппасов ~ ауыз жаппас,
Дәмесін Қарайгөрұлы ~ дәмесін қарай көр, Ештеңе Ешкімбілмесов ~ ештеңе
ешкім білмес, Ештеңе Айтпайтынов ~ ештеңе айтпайтын, Еркекбасымен
Өсекайтқанов ~ еркек басымен өсек айтқан, Қиялбек Орындалмасов~ қиял
орындалмас, Үндемес Үйбұзарұлы ~ үндемес үй бұзар, Ұлкерек ~ ұл керек,
Шалашарпы Салғанбайұлы Бітпейқалғанов ~шала-шарпы салған, бітпей қалған,
Қазақ Туғызаров ~ қазақ туғызар.
Шақпа тілді Т.Әлімбекұлының кейіпкерлерінің біразы осындай жолдармен
жасалған. Айтысқа ақындар түрлі мақсатпен қатысады. Соның бірі – желмая
ақын
Жертебер Көрпеберов. Кейіпкердің аты -жөні ‘жер тебер’ және ‘көрпе бер’
деген сөз тіркестерінен тұрады. “Ол жер тепкілеп айтысқанда астыңыздан алты
балдық екпін соғады. Айтысқа кеткен сайын ағайыным бар, ауылдастарым бар
мені базардан қайтқандай күтеді. Берсе, керек тастың ауырлығы жоқ қой, не
болса да ала берер ем”,– тебініп, желігіп, жүлдені бер [10,113] деп
айтысқа халқы үшін емес, қалтасы үшін келгенін дәлелдейді..
Сөз тіркесі типтес түріндегі аттардың мағыналары , эмоциялық-экспрессивті
әсері, нақыш бояуы қоюлана түскен.
1.4 Юкспозитивті немесе сөз тіркесі түріндегі СЮП-тер
Кейіпкердің аты-жөні жоғарыда талданғандай, жасалу жолдары, арнасы
көп. Сөз тіркесі түрінде кездесетін кейіпкерлердің жасалу жолдары да
түрліше. Соның бірі – сөз тіркесі түріндегі патронимдер мен матронимдер.
“Екі не одан да көп сөздердің бірігіуінен жасалған күрделі жалқы
есімдер юкспозитивті деп аталады” [11,155]. Мұндай жолмен жасалған аттар
өте көп: Ақпақұлақұлы ~ ақпа құлақ, АрманТаудай ~ таудай арман, Бөксегүл
Жалаңашова ~ бөксесі жалаңаш, Жұмсақжанов ~ жұмсақ жан, Иегі Қызылова ~
иегі қызыл, Келіншек Көңілшекова ~ көңілшек келіншек, Кемпіргүл Шүйкедеева
~ шүйкедей кемпір, Көңілімжаева ~ көңілім жай, Қарынбөлеев ~ қарын бөле,
Қисық Танауов ~ қисық танау, Ирек Шапанқызы ~ ирек шапан, Менменханов ~
менмен хан, Мінтапқыш ~ мін тапқыш, Судыр Ахметович ~ Судыр Ахмет,
Тазтелпеков ~ таз телпек, Тақыршекеева ~ тақыр шеке, Түкті Орамалова ~
түкті орамал, Тырдай Жалаңашова ~ тырдай жалаңаш , Көпкөрген
Көсемболғанов ~ көпті көрген көсем, Табаны Қышыған ~ табаны қышыған,
Қалпағыбар Адамов ~ қалпағы бар адам, Қашқынбай Таптырмасов ~ қашқын
таптырмас, Қисық Танауов ~ қисық танау, Сүйегі Қурағанов ~ сүйегі қураған,
Түлен Түрткенов ~ түлен түрткен, Танабике Тапбергенова ~ тана тап берген,
Жарық Көреров ~ жарық көрер, Жынұрғанов ~ жын ұрған, Шоқшашаров ~ шоқ
шашар, Шекпенкигенов ~ шекпен киген, Жолтапқани ~ жол тапқан, Таттымбалов ~
бал таттым, Үйленем Депжүргенов ~ үйленем деп жүрген, Қазақ Туғызаров~
қазақ туғызар, Кермеқас ~керме қас , Кыздай Сызылған, Түпсіз Тереңбаев
~түпсіз терең , Көңіл Жықпасов ~ көңіл жықпас, Малтатасов ~ малта тас,
Зыпберген ~зып берген, Сары Уайым ~ сары уайым, Тілқатпасов ~тіл қатпас
т.б.
Сатирада мұндай аттар ирониялы болып келеді. Сатира сардары О.Әубәкіровтің
кейіпкерлерін кәсібіне, қызметіне сай аттар беру – стильдік ерекшелігі.
Тырдай Жалаңашев – аудандық Қаратер атты моншаның меңгерушісі. Елудің
бәлендей жылын Тырекең тырп етпей отырып су мен тұздың арасында өткізді.
Сол Тырекең бәленбай жыл аудан жұртшылығын ерлерін бір бөлек,
ұрғашы...тоис, әйелдерін бір бөлек адастырмай, араластырмай шомылдырып
келді .
Сөз тіркесі түріндегі СЮП-тер Терісқақпай театрының көркемдік жетекшісі,
Теріс кітаптың авторы А.Наймантаевта көп кездеседі: Күлталқан
Тасталқанов,
Қыздай Сызылғанов, Көпкөрген Көсемболғанов,
Тұрақты тіркестерден жасалған СЮП-тер
Ана тіліміздің сөз айдынының тереңінде халықтың ғасырлар бойы іс-
тәжірибесін, өмір қойнауынан қорытылып ереже түрінде тұжырымдалған аталы
сөз, мақал-мәтелдер, тұрақты тіркестер туып жатады. Тілдің бейнелілігін,
байлығын арттыра түсетін, халықтың тұрмыс-тіршілігінің, мінез - құлқының,
әдет - ғұрпының айнасы - тілдік бірліктер - тұрақты тіркестер.
Фразеологияланған ЖқЕ-дер көбінесе апеллятивке айналып кетеді. Кейбір
тілдерде, орыс, ағылшын, неміс, француз ТТ-де 1000-нан астам ЖқЕ-дер
ұшырасады екен. Осы шамамен алынған көрсеткіштің өзі халық тілінде
мұншалықты ЖқЕ-дің сақталуының өзі сол халықтың болмыс-бітімін танытады.
Фразелогияланған ЖқЕ-ді зерттеуші бір топ ғалымдар (Б.В.Бабаева,
Б.Ф.Захаров, Т.В.Лиходидова, Г.В.Манушина, Л.М.Пенковская, Н.И.Ройзензон,
И.И.Толстой) олардың да ЖпЕ сияқты семантикалық процеске түсіп өзгеретінін
дәлелдейді. ЖқЕ-дің семантикасын жақтаушылар бұл мәселеге диахрондық жақтан
қарастырып, ЖқЕ-дің жалпылық қасиетке де ие бола алатынын, сөйтіп,
эксперссивтік коннотацияға тіпті, ЖпЕ-ге тән басқа да көптеген тілдік
бірліктерді де қабылдайтынын және маңыздылығын айтып дәлелдейді, “говоря о
значений имени собственного, необходимо еще раз подчеркнуть, что оно не
давно понятию его апелятива и никогда не ограничивается им даже в тех
случаях, когда фонетически и морфологически с ни м совпадает. Значение
мнение – фактор его известности, фактор общественно - исторический”
[12,93].
Зерттеу барысында ТТ-ден жасалған СЮП-тер көп кездесті: Ақпақұлақ
ақпа құлақ, сөз ұқпайтын парықсыз, Безбүйрек без бүйрек қатал, Десбермес
дес бермеу, сөз бермеу, Домалақарыз, Көктиын, Көзжұмбай, Құрғақсөз,
Қызылкөз, Майшелпеков май шелпек, оңай олжа, Мізбақпас міз бақпады,
селт етпеді, Нансоғар нан соғар, арам тамақ’, Таныс Тамыровна, Тасжүрек,
Табаны Қышыған, Тасқайнатар, Тоңмойын, Сужұқпас, Сумұрын, Ұртымай т.б.
Ақай, Тоқай↔ ақай-тоқай бас жоқ, көз жоқ, яғни себепсізден - себепсіз,
күтпеген жерден бір әрекет жасау немесе бір нәрсені айтып салу дегенді
білдіреді . Ә.Қайдардың „Тысяча метких и образных выражений” атты еңбегінде
бұл тіркестің шығуына себеп болған қоғамдағы есімдері елге танымал Ақаев,
Тоқаев сияқты адамдарды мысалға келтірген [13,23].
Біздің топшылауымыз бойынша, ақай сөзінің түбірі ақа сөзінен шыққан
болуы мүмкін. Бұл сөз Батыс өңірінде аға деген мағынада жұмсалады, яғни
диалектілік сөз. Тоқай сөзінің негізінде тоқ деген дыбыс жатыр, бір
мәселені талдау барысында тоқ еткізу – ешкіммен ақылдаспай өз бетінше шешім
қабылдауды айтады немесе ақай сөзінің дыбыстық варианты ретінде жұмсалуы
мүмкін. Егер тіркестегі бірінші компонент ақа сөзі аға ретінде жұмсалып,
осыған сәйкес екінші компоненттегі Тоқа есімді адам аты ұйқас үшін алынуы
мүмкін. Ұқсас дыбысты сөздер арқылы жасалған Ақай және Тоқай дейтін
кейіпкер аттарының жасалуына бұрыннан бар тұрақты тіркес уәж болған
эмоциялық бояуды әрлендіріп, мәнерлілігін арттырады.
Әдесемә - „ә” десе, „ мә ” де – жағаласа кету, беттен алу [14,566], яғни
Ә одағайы белгілі бір сөздермен тіркесе, қабаттаса қолданылып, адамның әр
түрлі көңіл-күйін білдіреді. Ә дегенде, мә деу - әдетте бірін-бірі
сыйламайтын, қырсық, қыңыр адамдардың жауаптасуы. Бұл сөздің пайда болуының
алғашқы уәжі - “ә” одағайының біреуге дөрекі айтылып, соған сәйкес
жауабының да солай берілуі. Осындай контекстен, яғни нақты ситуацияның
кейін дерексізденіп, жалпыланып, адамдар арасындағы келіспеушіліктен
туындайтын тұрақты тіркеске айналған.
Көктиын↔ көк тиын түк ақшасы жоқ, көк сөзі ертеде болат, асыл, металл
деген ұғымда жұмсалған [15,37], заты металдан жасалғандықтан, аты көк тиын.
Проф.А.И.Ефимов “Жазушылардың өзіндік стилі деп көркем шығармалардағы жалпы
халықтық тілдің тәсілдерін өңдеп жұмсаудағы сөз құрау жүйесін айтады”
дейді.Жазушы кейіпкердің жағымсыз іс-әрекетін әжуалап, сықақтау үшін
белгілі бір көркемдік нақыш беру қызметінде жұмсайды. Мысалы Ұртымай деген
атты алып қарайық, кейіпкердің бүкіл сүреңсіз әрекеті суреттеліп,оқырманға
эмоциялық әсер туғызады. ТТ-дің көпшілігі күлкі-әжуа, келеке, әзіл-сықаққа
бай келеді.
Тасжүрек ↔ тас жүрек қатал, мейірімсіз[16,42]
Бұрынғы күйеуім – Тасжүрек,
Қызметі өсіп ед,
Біздерді тастай қашты кеп [17,48]
Тасбауыр тас бауыр тас табиғатынан, жаратылысынан қатты, мықты. Бауыр -
адамның нәзік келген ішкі ағзасы. Адам өзінің бірге туған қандасын,
жамағайын туысқанын, тіпті жақын тұтқан дос -жарандарын да „бауырым” дейді.
Тілімізде соматизмдерден жасалған ТТ көп: „бауыр басты”, „бауырына алды”,
„бауыр ет, “бауырын елжіретті” т.б.
Бауырмал сөзіне қарама - қарсы алынған тасбауырлық қатігез, рақымсыз,
мейірімсіз, яғни ешкімге жаны ашымайтын, басы ауырмайтын, балтыры
сыздамайтын өте қатты адамдар деген тұрақты тіркес туған.
Мишық Мізбақпасов ↔ міз бақпады, селт етпеді. Дарынсыз жазушы
“Мізбақпасовтың 7 жылдағы 7 кітабы магазин сөресінде міз бақпай телміріп
тұр” [18, 70]. Жақсы кітап сөреде жатпайды, ал мағынасыз, мәнсіз кітаптар
өтпей, міз бақпай тұрады. “Басында ми жоқ, мишық ғана бар” кітап авторын
ирониялық тәсілмен аты-жөнінің жасалуына осы кітаптың өтпеуі уәж болып тұр.
Түлен Түрткенов ↔ түлен түрткен ‘түлен түрту’. Сөздің шығу төркіні
жөнінде Ә.Қайдар екіжақты жорамалды келтіреді: Оның бірі –түркі
халықтарына ертеден таныс теңіз жануары тюлень [13,312]. Тілімізде
түлендей түлеу деген тіркес тегін айтылмаған, түлен қоян секілді ақ түстен
сұр түске ауысып отырады. ТТ-тің жасалуына негіз болған фактор тюленьнің
теңізден басын тез шығарып, тез тартып алуы шайтан секілді бірде
көрініп, бірде жоғалуымен салыстыруынан тууы мүмкін. Сондай-ақ малы
жоғалған қазақ “Түлен ата, түрте көр” десе, әлгі мифтік бейне жоғалған,
адасқан малды ашықтыққа түрткілеп алып шығатын болған. С.Қасқабасовтың
айтуы бойынша, Тулон – мифологиялық бейне (Рүстем – Дастан). Осы
уәжділік бір орнында отыра алмайтын, ұшқалақ, жеңілтек кейіпкердің іс -
әрекетіне қарай қойылған.
Зерттеу барысында түр-түс атауынан жасалған ТТ-дің ұшырасатынын
анықтадық. Түр-түстің табиғатын зерттеп жүрген ғалымдар Ф.Р Ахметжанова,
Қ.Т. Қайырбаевалар “Түр-түс атаулары фразеологизм құрамында негізгі түстік
мағынасынан гөрі, ауыспалы мағынада қолданылуымен ерекшеленеді” [19,24]
дейді. Ақ түстен → Ақкөңіл ақ көңіл арамдығы жоқ адам, Ақжаулық ақ
жаулық некесі қиылған әйел, Ақжол әділ жол, Ақжем әуреге түсу, Ақкөз
надан, Ақпатша , Ақсақал көпті көрген кісі, Ақсүйек 1.төре тұқымы,
2.ойын аты, Ақтабан жалаңаяқ босып кету, Алакөз ауыз бірлігі жоқ,
Алатай араздық, елді бөлу, Алаяқ қу, залым;
Көк түстен→ Көкауыз мылжың, Көкаяз 1.қатты тоң жер, 2.шикі, Көкбет
қаһарлы, Көкдолы ашуы қатты, Көккөз орыс халқының уәкілі, Көкми
топас, Көкбеййнет , Көктиын ақшасы жоқ; қалған түстерден жалқыдан
кездесті: Қызылкөз пәлеқор, Сары Уайым қайғы-қасірет, Сұржебе садақ
оғы.
Осы түр мен түс атауларын қолдану, табиғат құбылысын, нәзік табиғатты
сезіну “осы түсті қолданып отырған қаламгердің өз басына тән
психологиялық, эстетикалық, творчестволық ерекшелігі, сондай-ақ
дүниетанымы, ой толғанысы, мінез-құлқы көңіл-күйі т.б қасиеттері тұруы
сөзсіз” деп тұжырымдайды Ә.Қайдар.
Түр-түстен жасалып тұрған аттардан халық даналығын, шешендік өнердің
негізін, халықтың тарихын, ой-жүйесін бейнелейтін тұрмыс ережелерін
байқауға болады.
“Әрбір дәуірде салт - санаға, әдет - ғұрып, наным - сенімге, ойын -
күлкі, той - томалаққа байланысты ұғымдардың аты - жөні сыр - сипаты т.б
тек тіл фактілері ретінде ғана, яғни жеке сөздер мен сөз тіркестері
фразеологизмдер мен мақал - мәтелдер арқылы жетуі мүмкін” [20,34].
Ғалым Р.Ә.Авакова: “Халықтың рухани творчествосының жемісі тілдің
ажарын кіргізетін, оның құдіретін арттыра түсетін, ойды бейнелеп, астарлап,
өзінің нақышымен жеткізетін, ата-бабадан мұра ретінде келген сөз
қазынасының дайын қолданылатын үлкен саласы – фразелогизмдер этнос тілінің
құрамдас бөлігі болғандықтан оларға этнолингвистикалық талдаудың ғылым үшін
құндылығы ерекше. Адамзат тарихын өз бойын сақтаған халықтың фразелогиялық
қорына философиялық ойлары, дүниені танып білуі, тұрмыс-тіршілігі, ұлттық
мәдениеті көрініс тапқан”,– деп түйіндейді [21].
Айта кететін жайт, ТТ-тегі негізгі сөздердің лексика-грамматикалық
мағынасы мен кейіпкерге берілген аттардың мағыналары үнемі сәйкес келе
бермейді.Сөз зергерлері кейіпкер атын жасауда сөз кестелерін, образдылығы,
айшықты мәнділігімен ерекше берілетін ТТ-ді қолдану арқылы көркемдік
тәсіл ретінде қолданған. Қаламгер халық тілінің бар байлығын,сөз айшықтарын
қолдану арқылы өзіне тән стиль құрады. өз зергерлері кейіпкер атын жасауда
сөз кестелерін, образдылығы, айшықты мәнділігімен ерекше берілетін ТТ-ді
қолдану арқылы көркемдік тәсіл ретінде қолданған. ТТ-ді өз орнымен
пайдалана білу – нағыз суреткердің қолынан келетін іс және қаламгерлердің
стилінің бір қырын көрсетеді, яғин сөздің шұрайын жақсы білетін, лексикалық
байлығымызды жете меңгергендігінің дәлелі.
Мақал-мәтел типтес СЮП-тер
Мақал - мәтел (ММ) тұрмыстағы алуан түрлі уақиғаларды, қарым-
қатынастарды қысқа, тұжырымды тілмен түсіндіреді, айтылмыс ойды ажарлайды,
әрі анықтайды әрі халық психикасы дамуының да айнасы. Онда халықтың, ең
алдымыен еңбек адамының табиғатқа, қоғамға көзқарасы, дүние танымы
көрінеді, тіпті қазір ескірген ұғым-нанымдардың да сарқыны бар. Халық
даналығы, сатирасы әр қилы сипатта бірде емеурін, тұспал, ишарамен айтылып,
көркемдік қуаты артады. Соның көрінісі ретінде халықтың тұрмыс-тіршілік,
өмір тәжірибесі, өсиет-өнегесі ММ-дердегі ұшқыр, қанатты сөздерден
көрінеді. Өйткені аталым ретінде қолданылып отырған лексеманың заттық
мотиві халық санасында әбден қалыптасқан. “Ақыл-нақыл мен сатираның
құрандысы қос ауыз мылтық” (Ә.Тәжібаев) дегендей, СЮП-тер де ММ-ден
жасалады екен. Бір сөзбен айтқанда, қазақтың халық мақалдары мен мәтелдерін
- қазақ шаруаларының тұрмысын, салтын, кәсібін, санасын көрсететін
шежіресі, халық философиясы деуге болады.
ММ типтес аттар зерттеуімізде аз болса да кездесті: Алмақ - Салмақ
алмақтың да салмағы бар, Басал Шашалұлы Бас ал десе, шаш алады, Асаған
Жасағанұлы Асарын асап, жасарын жасап, Текжүрген Тоқжүрген тек жүрген тоқ
жүреді, Қысқабай Нұсқабайұлы өзі қысқа, өзі нұсқа, Асқан Тосқан мың
асқанға бір тосқан, Көпкөрген Көсемболған көп көрген көсем болады, Тіріжан
, Тістібақа - тірі жан тісті бақа бар.
Алмақ Салмақов ↔ алмақ-салмақ Алмақтың да салмағы бар “біреуден
жақсылық көрсең, өзің де соған жақсылық жасауға тырыс”[22,189]. Осы
мақалдан патроним жасалған: “Алекеңнің не жазатынынан гөрі не жазбайтынын
санап беру оңай. Әсіресе рецензия мен алғысөзге әуес-ақ”[18]. ММ типтес
поэтонимдер сөздердің қайталануы, салыстыру, ұлғайту арқылы жасалған.
Осыған қарап кейіпкер атының халық санасында қалған ойдан алынғандығы
аңғарылады.
Көпкөрген Көсемболған ↔ Көп көрген көсем болады
ММ түрінде кездескен кейіпкер аттарында қандай да болмасын адамның
характері көрініс тапқан. Алынған мысалдардағы айшықты бояуы күшті,
экспрессивті мәні басым поэтонимдер кейіпкер қасиетін тап басып, дәл
бейнелейді. Бұл секілді қолданыстар оқырманға эмоциялық әсер туғызады,
көркем шығарма тіліне жанды үн, әрлі түр береді. Қарастырылып отырған
кейіпкер аттары астарлы, бейнелі мағынада қолданылады да, олардың
мәнерлеп бейнелеуші қызметі өте күшті болады.
А.А.Потебня мақал-мәтелдердің семантикасы туралы зерттеуінде, шағын
образды мәтелдер “ой тұтастығы” нәтижесінде тұрақты тіркеске айналуының
екі түрлі жолын көрсетеді: а) аңыз желісі қысқара келе, оның тұтас желісі
ойда сақталып, қажет болса, бірден ойға оралып, тіркес тиянақтауға дайын
тұрады; б) аңыз, мысал әңгімелер мәтіннің тұтас бейнесі, мазмұны мақал-
мәтелге айналады. Ұзақ әңгіменің қысқарып мақал-мәтелге айналуы - адам ойы
мен ойлау қабілеті жетістігі ,-дейді [23,164]. Сондықтан кейіпкер атының
жасалуына ММ-дер де мотивтік фактор ретінде негіз бола алады.
2 КЕЙІПКЕР АТТАРЫНЫҢ ЭТНОТАНЫМДЫҚ АРНАСЫ
2.1. Кейіпкер аттарындағы салт-дәстүрдің ұлттық-мәдени бейнесі
Қазақ – қалжыңқой халық, сын - сықақ, әзіл - оспақты сүйеді. Демек,
сатира қазақ халқының әр кездегі салт - санасының көрінісі, жан сыры. Ұлы
адамдардың айтуынша, заман сипаты, заман трагедиясы, кезең рухы оның
күлкісінен танылады. Кезінде Ж.Б.Мольер өз тұсының билеп - төстеушілеріне:
“Мені дүрелей беріңдер, бірақ күлкімді тиюшы болмаңдар, еркін күлуге
мүмкіндік беріңдер”,- деп тілек қойған екен.Ұлы француз жазушысы Эмиль Золя
“Нередко даже в сочетани слогов мы видим весь характер человека” деп
пайымдаса, Гюстав Флобер “Когда нет имени – нет и романа” деп әсірелейді
[24,3].
Этнолингвистика - қазақ тіл білімінде бұдан жиырма жыл бұрын тың да
ерекше ғылым саласы болатын. Түбіріне қарап біржақты, яғни этнос тілін
зерттейтін макролингвистиканың бір тармағы ретінде ұғынылды. Ал бүгінде
этнолингвистиканың қарымы мен ауқымы анықталынып, этнографиялық
лексикамызды зерттеудің түрлі жолдары мен бағыты жолға қойылды .
Бүгінгі этнолингвистика қазақ тілінің лексикалық байлығын жеріне
жеткізе қамтып, індете зерттеуді мақсат етеді. Қазақ тіл білімінде
Ә.Қайдар, Е.Жанпейісов, Ж.Манкеева т. б. ғалымдардың этнолингвистикада
өздерінің орны бар. Ономастикалық бірліктерді зерттеу дәстүрге айналған әр
түрлі аспектілерде іске асады. Солардың бірі – этнолингвистикалық аспект,
яғни ұлттық қөзқарас, ұлттық ерекшелік, ұлттық болмысты ескере отырып,
ұлттық менталитетінен хабар береді.
“Қазақ тілінің лексикасы – қат-қабат, сарқылмас мол қазына. Онда
мағынасы күңгірттеніп қолданыстан шығып қалған, өткен өмір мен ескірген
әдет-ғұрыпты бейнелейтін әр түрлі кәсіпке байланысты ұмыт болған атаулар
мен сөз тіркестері көптеп кездеседі. Атап айтқанда, мал бағуға,
саятшылыққа, зергерлікке т.б. байланысты атауларда, соларға қатысты туған
сөз тіркестер мен фразелогизмдерде халқымыздың басып өткен бүкіл ізі
жатыр”[25,53].
Көркем шығармалардағы кейіпкер аттарын тұрғыдан зерттеу – антропонимияның
келелі де қызықты мәселелерінің бірі. Кісі есімдері халқымыздың тұрмыс-
тіршілігі мен әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі және ырым-жоралғыларына байланысты
қойылады. Оларды жүйелеу арқылы халықтың қоршаған ортаға көзқарасы,
дүниетанымы, этикалық дәстүрі, ұлттық психологиясы, тұрмыс - салты, әдет -
ғұрпы мен танымы туралы мағлұмат алуға болады, одан бүкіл этнографиясының
пішім - бейнесі толық аңғарылады. Әр халықтың мәдени тұрмысын, әлемдік
мәдениеттің, өркениеттің ауқымында сөз ету мәселесі тіл ғылымының тамырын
тереңге жайған этнолингвистика саласының жан-жақты зерттелуінен туындап
отыр.
Тіл әлеміндегі этнос бейнесін тек лексика қорының жиі қолданылатын
“үстіңгі қабатындағы” мағыналық бірліктер негізінде ғана емес, сонымен
қатар оның төменгі қабатарына, қойнау - қолаттарында тұнып жатқан (бүгінде
сирек қолданылатын) сөз маржандары арқылы да жаңғыртуға тырысады.
Этнолингвистиканың негізгі міндеті – тіл байлығы негізінде халықтың
рухани өмірін, салт-дәстүрін, ұлттық дүниетанымын жан – жақты көрсету.
Зерттеуге алынған антропонимдердің семантикасын қарастырғанда, сол онимдік
бірліктердің бойындағы мағына күнделікті өмірде қолданылатын лексикалық
мағыналары ғана қарастырдық. Ал оларды екінші деңгейдегі ауыс” мағыналары
түсінікті болғанымен, олардың пайда болу уәжділігін бірден айтып беру оңай
емес, өйткені олардың астарында этнолингвистикалық факторлар жатыр. Таным
үрдісінде адамзатқа, ең алдымен шындықты көркем түрде бейнелеу қажеттігі
туады. Соның әсерімен жасалған көркемдік әлем адам баласының үйлесім мен
жарасымдылыққа ұмтылысын қанағаттандырады. Осыдан кейін ғылыми талдау мен
қорыту, дерексіз ұғымдар мен түсініктерді белгілуге мүмкіндік беретін таным
жолы ашылады.
Этнопоэтикалық сипатты СЮП-тер
Халықтық мәдениеттің өрнектері тілде көрініс береді. Рухани
мәдениет материалдық мәдениеттен халықтық мазмұнымен бірге, шексіз ұлттық
танымға толы жұмбағымен, адамның қасиетін танытатын категорияларымен
(адамгершілік, тәрбиелік т.б.), ғасырлар бойы қалыптастырып, тұрақтандырған
салт - дәстүрімен ерекшеленеді. Салт - дәстүрлер – рухани мәдениеттің
негізгі аспектісі.
Рухани мәдениет лексикасын арнайы зерттеген С.Жанпейісова: “рухани
мәдениет – халқымыздың этномәдениет өміріне, өмір тәжірибесіне қатысты
атаулар жиынтығын, этномәдени өмірдің өзіндік ерекшеліктерімен, рухани
ескіліктердің тілдік көріністерін анықтайды. Ол-жалпы этносты танудың,
әсіресе, оның интелектуалды ерекшеліктерін тануды” құралы деп көрсетеді
[26,24].
Тіл байлығын этнолингвистикалық тұрғыдан зерделеуді этносты” өз
тіліні” мүмкіншілігі мен өзіндік табиғи ерекшеліктері арқылы танып білу деп
ұғынғандықтан, жинақталған ономастикалық бірліктерді сан жағынан ғана
түгелдеп шығу емес, сонымен қатар оны сапа жағынан да саралап шықтық.
Этнопоэтикалық поэтонимдерге (ЭП) ұлттық дүниетаным, ерекшелікті білдіретін
салт-дәстүр, ырым-сырым, әдет-ғұрып тәріздес ұғымдар жатады.
“Этнографизмдер дегеніміз - өткен тұрмысымызда болған, көбі әлі де
қолданылып келе жатқан тұрмыстық бұйымдардың, белгілі бір кәсіпке,
шаруашылыққа, салт-дәстүрге, әдет-ғұрыпқа, наным-сенімге, баспанаға, киім-
кешекке, ішер асқа, туыстық қатынасқа, ел билеу ерекшелігіне, заң
тәртібіне, әдеттік правоға байланысты қолданылатын халқымыздың тұрмыстық
және тілдік өзіндік ерекшелігін көрсететін арнаулы атаулар мен сөз
тіркестері” [23,21]
Салт - дәстүр – тарихи көне процесс. Қай салттың қашан туып, қалай
дамығанын тап басып айту оңай емес, дегенмен кейде тарихи оқиғалардың
ізінен де табамыз. Қазақ халқының бірқатар салт-дәстүрлері көне заманнан
бастау алып, түркі халықтарының біразына да ортақ қалыптасқан. Салт-дәстүр
деп тілімізде косарланып айтылатын сөз мағынасына сөздікте жеке-жеке
түсінік берілген. Салт – ұрпактан ұрпакка ауысып отыратын әдет-ғұрып,
дәстүр болса, дәстүр – әдетке айналған салт-сана, ғұрып.
Осы тұрғыда салт - дәстүрлерді адам қарым - қатынасында қолдану
ерекшелігіне байланысты бірде жанданып, кейбірі “ескілікке” (Е.Жанпейісов)
айналуы тілдің ішкі формасымен үндеседі. Елдің тұрмысы мен ескілікті
ұғымында қалған салт - дәстүрлер, әдет - ғұрыптар, ырым - тиымдар бізге
көне жырлар арқылы жетіп отыр. Зерттеуде салт-дәстүрге байланысты кейіпкер
аттарын бірнеше микротоптарға бөліп қарастырдық.
1. Салт –дәстүрге байланысты жасалған ЭП-тер Сауғабай, Ақшал, Ақсақалов,
Қаракемпір, Қарашал (қазақтық),
Ақсақал ақ сақал –“бір рудың, елдің қадірлі адамы, жасы ұлғайған кісі”.
Сөздің астарында қадірлеу, сыйлау, құрметтеу ұғымы жатыр.
Қарашал, Қаракемпір қара шал, қара кемпір. Қазақтың қартын “қара шал”,
“қара кемпір”, жасын “қара бала”, “қара қыз” дейтін қолданыстың
жиілегенінен шығар, осындай әндер де дүниеге келіп жатыр. “Қара халық”,
“қара тобыр”, “қара табан”, “қара кедей” деген тіркестерде жұпынылық,
қарапайымдылық семасы бар. Қарашал, Қаракемпір аттарынан жабырқау тірлікте
жұпыны ғұмыр кешкен қазақтың қарттары, яки ұлттық бейне көрініс тапқан.
Ырымға қатысты ұғымдардан жасалған ЭП-тер Төстік, Құйымшақ, Сарқытбек,
Ақжолтай, Тойболсын, Тойшыбек, Тойбике, Қыздықой, Ұлболмаған Ұлкерек,
Ұлтабар, Дұғақұл, Қосорай
Төстік – ырымдық ас күйеу келгенде ,,төстерің ажырамасын” яғни, отбасылық
тұрмысың берік болсын деген жақсы ниеттен туған берілетін ұлттық ас.
Құйысқан құйысқаны берік, құйысқаны көтерілді - құмалақ ашушылардың
жаттанды сөзі. Құйысқаны көтерілді десе, сапарға шығу, жолға аттану ниеті
көрінеді. Жалпы бұл құйысқан сөзінің уәжінде этнографиялық бояу бар.
Құйысқан ер - тоқым аттың мойнына кетпеу үшін тағылатын ер-тұрман әбзелі.
Жолаушының жолы болу үшін ер-тоқымның астына аттың тезегін тығып жібереді.
Осы ырым-жырымнан құйысқанға қыстырылған боқтай дейтін тағы бір тұрақты
тіркес біреудің ісіне араласпауды білдіреді.
Қосорай – адамның басында шаштың үйіріліп өсуінен болатын белгі, орайы қос
болса, қос әйел алады немесе екі рет үйленеді дейтін наным бар.
Тойболсын, Тойшыбек, Тойбике той көп болсын деген ырымнан туған.
2. Салттық көрініс атауларынан туындаған ЭП-тер:
Ақжолтай, Ақсақалов ақсақал ‘үлкенді құрметтеу’, Әупірімов әупірім ‘жан
қиналғанда айтылатын сөз’, Біржамбас “жату әдебі , Жамбассипарұлы
жамбас сипар ‘ұрын бару салты’, Көріпкелов көріпкел ‘болашақты болжаушы’,
Насыбаев насыбай ату ‘үлкендердің ермек, әдеті’, Итаяқұлы итаяқ
‘баланы қырқынан шығару дәстүрі’, Некебұзарұлы неке бұзар, Ошақбаевич
ошақ ‘үй-іші’, Табаны Қышыған ‘жол жүру дейтін ырым’, Қамшыбаев қамшы
тастау ‘сөз сөйлеу кезегі’, Құсбегин құсбегі ‘саят құстарын баптаушы’,
Тамыровна тамыр болу ‘көңіл жақын дос болу’, Талақ неке бұзу, Тобықбаев
тобық сыйлау ‘ұлттық ойын’, Шүкіров шүкір ‘тәубе ету сөзі’, Базынагүл
базына, біреуге өкпе-реніш айту т.б.
Әдеттік құқыққа байланысты туған ЭП -тер
Қаламгер халық тілінің бар байлығын, сөз айшықтарын қолдану, тұрмыс-
тіршілігі, әдет-ғұрпы, өмір салтындақалып кеткен сөздерді пайдаланады.
Әдет, әдет-ғұрып сөздері тек жалпы салт-санадағы, әлеуметтік өмірдегі
емес,адамдардың әрекетіндегі нормаларды білдіреді.Осындай аттар қатарында
Заңғой заң, Айыппұл айып, Барымталин барымта ‘жасырын есе қайтару
әдеті’, Бітімбай бітім, Даугүл дау, Даңғой даң, Даусоғар дау,
Даулан дау, Даубаев дау, Домалақарызов дома лақ арыз, Жарлық әмір,
Үкімбай үкім, Шағымбек, Шағымпеі шағым, Балаби, Мырзаби, Тампаби,
Би сөзімен келетін ЭП-тер -Тура+би, Бала+би, Мырза+би, Тампа+би.
Дала заңының білгірі, қазақ құқығының қарлығаш заңгері Ш.Уәлиханов “Би
атану үшін қазақ халық алдында әлденеше шешендік сайысқа түсіп, өзінің заң-
жораны білетіндігін, шешендігін танытатын болған. Сөйтіп би атағы сот пен
адвокаттық істегі патентке айналады”[27,53] деп түсіндірген.
Р.Радлов би-князь, патша, қожайын, сот, дана, шешен, Одан беріректегі
зерттеулерде би-сот, судья, билеуші,бек-ханнан кейінгі билеушінің титулы,
ал би вариантымен ру-тайпаның басшысын, билеушісін немесе билеуші топтың
өкілін атаған деп түсінік берілген [28,68].
Заң сөзіне байланысты бір-ақ ақ СЮП кездеседі: Заңғой
Заңғой заң сөзі -Қытай тілінде Ян деген екі элементті иероглиф, ереже,
үлгі, түр, қалып, стиль, тәсіл деген мағыналарға ие. Қазақ тіліндегі заң
сөзі - ян - сөзінің ерекше, үлгі деген мағынасында қалыптасып, тұлғалық
өзгеріске түскен. Ян - түбір, ңзы - есімдік жұрнағы болған ұйғыр тілінде
янза - түр, сорт деген мағынада қолданылатын сөз бар. Кезінде көп
қолданыстағы заң сөзі бірте-бірте, юристік ұғымдардың дамуы нәтижесінде
іріктеліп термин ретінде қалыптасқан. Т.М.Күлтелеев бұрын қазақ тілінде
заң сөзінің де қолданылғанын, ол сөздің обычное право деген ұғымды бергенін
айтады. Зерттеуші заң сөзі қазақ қоғамының өзіне тән ертеден келе жатқан
тұрмыстағы дәстүр әдет деген сөздердің синонимі ретінде қолданған.
Дау сөзімен келетін ЭП-тер Даугүл дау, Даңғой даң, Даусоғар дау,
Даулан дау, Даубаев дау.
Дау термині де өте ертеден қалыптасқан. Сондықтан тілімізде жер дауы,
жесір дауы, құн дауы, дау - шар, дау төрт бұрышты, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz