Әбіш Кекілбаев Аңыздың ақыры романынның лексика-семантикалық ерекшеліктері
Әбіш Кекілбаев Аңыздың ақыры романынның лексика-семантикалық ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-4
I. Көркем шығармада кездесетін фразеологиялық тіркестер, авторлық афоризмдер, мақал-мәтелдер ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5-17
ІІ.Көркем шығармада кездесетін теңеулер, уақыт, қашықтық, мөлшер атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18-32
ІІІ. Көркем шығармада кездесетін табиғат құбылыстары, діни ұғым атаулары, атақ-лауазым атаулары, этномаркерлі сипаттағы сөздер ... ... ... ... ... ... ... . 33-54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56-57
Кіріспе
Көркем мәтін - бір кешенді қасиетке ие табиғи тілдің қолданыс табуы. Оған байланыстылық пен аяқталушылық тән. Мәтін сыртқы, өзін қоршаған тілдік және бейтілдік реалдылықтан айқындықпен шектесіп тұрады. Басқаша айтар болсақ, біршама (бөлінбес) коммуникативтік бірлік болып табылатын сөйлемдер тізбегін (тобын) құрап, өзінің ұғынықты таңбаланған басы мен соңына ие болып келеді. Мәтінді лингвистикалық жақтан ұғыну бір жағынан - өте тар (мәтін белгілі бір мағыналық қатарды тілдік айшықтау болып табылады[616]), басқа жағынан алғанда - өте ауқымды. Осылайша мәтіндік лингвистика деп аталатын ғылыми пән мәнді тлдіік түзілім (туынды) ретінде оны тілдік тіні, құрылымы және мәнімен бірге алып қарастырады.
Мәтін (лат. textus -тін, өрілім, бірігу сөздерінен шыққан text еуропа тілдерінде қолданылуда-Ә.Ә.) термині лингвистикада, әдебиеттануда, эстетикада, семиотикада, мәдениеттануда, сондай-ақ, философияда кеңінен қолданылады. Бұны Ю.М. Лотман, дауысыз гуманитарлық циклдар ғылымдарындағы ең көп қолданылатын терминдердің бірі. Ғылымның дамуы өзінің әр сәтінде жоғарғы қабатқа белгілі бір сөздерді лықсытып шығарып отырады; ғылыми мәтіндердегі сел көшкіні қажетті бір мәнділікті шайып кетеді. Олар тек ғылыми ұғымының терминологиялық дәлдігін таңбалауға ғана тырыспайды, сонымен қатар, проблеманың өзектілігі турасында дабыл қағып, жаңа ғылыми идея туындаған саланы да нұсқайды деп атап көрсетті. Мәтін сөзінің астарында бірнеше түрлі, бірақ та өзара байланыстағы мағына жатыр. [1, 17]
Көркем мәтінді талдау шығармашылық жұмыстарды талап етеді. Көркем мәтінді оқыту мен талдауда оқушының мәтін мазмұнын меңгеруіне көңіл бөлу керек. Көркем шығарманы оқығанда, оқушылардың ол туралы өзіндік әсері, пікірі туындайды. Оқушылардың зейіні, есте сақтау, қабылдау қасиеттеріне қарай мұғалім мәтінді тұтастай емес, ең негізгі басты мәселелерін ғана мазмұндатып, оны меңгеруді одан әрі жалғастырғаны тиімді болады.
Көркем шығарманы талдаудың ғылыми жүйесін жасаған әдіскер ғалымдар: Ә. Қоңыратбаев, Ә.Көшімбаев, Ә. Дайырова, Т. Ақшолақов, т.б. Көрнекті әдіскер, ғалым Төлеутай Ақшолақов көркем шығарманы талдау мәселесіне таза әдеби -- эстетикалық жолмен қарауды ұсынды . Біз шәкірттерді сөз сырына бойлатуымыз керек. Бүкіл кілт -- осында. Өйткені, көркем әдебиетте сөз -мазмұн да, форма да. Шәкірттерді сөздің алуан сырына үңіле білуге үйрету -- әдебиет шығармасын танытудың басты жолы. Ақын шығарма құрылымында сөздерді қандай кәдесіне жарата білген, сөз кірпіштерін қаншалықты қиыстыра қалай білген, шығарманың бүкіл бітімін қалай сомдаған, қандай жаңа поэтикалық жаңалықтар әкелген, қандай сом образдар жасаған, мұғалім осыған үнемі, сабақ үстінде, сабақтан тыс уақытта шығармашылық тапсырмалар беру арқылы үйретіп, баулып отырса, шәкірттер өнер туындысының қадыр қасиетін танумен, астарлы сырына үңіле білумен қатар, жазушы стилін, шығарма стилін аңғарар еді.
Көркем мәтінді талдауда композиция, сюжет, жазушы стилі, көркем туынды негізінде жатқан идея, оның көтерген мәселесі ерекше назарға алынады. Әдеби талдау арқылы оқушылардың әр түрлі реңдегі эмоциясына, сезіміне әсер етеді, ойларына ой, пікірлеріне пікір қосып, бүкіл жан дүниесін оятады.
Көркем мәтінді талдаудың жолдары мен бағыттары Рәбиға Сыздықова мен Бердібай Шалабай еңбектерінде жан-жақты сараланады. Ғалымдар көркем мәтінді талдаудың жолы мен жүйесін айқындайды.
Көркем мәтіннің негізгі белгілеріне байласым, тұтастық және эмотивтілік жатады. Байласым- лингвистикалық ұғым, ал тұтастық-психолингвистикалық ұғым. Байласым көмегімен мәтін құрылысының феномендері талданады, ал тұтастық ұғымы арқылы мәтіннің терең қабатындағы орналасқан әрекеттері түсіндіріледі [2, 8 ].
ХХ ғасырдың алпысыншы жылдарынан бермен қарай жазушыларымыз халқымыздың бойына рухани нәрді тереңірек сіңіріп, ұлттық сананың түлеп, өсіп-өркендеуіне мол үлес қоса бастады. Ұлттық сана, ана тілін түгел меңгеруден басталады. Рухани байлық көздеріне сол тілдің арқасында жетесіз. Ә. Кекілбаев Аңыздың ақырында көне ұғымдарды тірілту, ежелгі сөздерді меңгертуге көп күш салады. Айталық, тасбақаның шөбі, бес қонақ деген сөз тіркестерін бұрын әдеби тілімізден ұшырастырмайтынбыз, жазушы бізді көне сөздердің этимологиясына бойлатып, сөздік қорымызды байытуға мүмкіндік жасайды. [3, 4-5]
Курстық жұмыс тақырыбы - Әбіш Кекілбаев Аңыздың ақыры романынның лексика-семантикалық ерекшеліктері
Жұмыстың мақсаты - Әбіш Кекілбаев Аңыздың ақыры романы тіліндегі фразеологизмдердің стильдік қолданысын,теңеу,мақал-мәтел, авторлық афоризмдер, ауа-райы құбылыстарына, уақыт пен кеңістік атауларына қатысты сөздердің шығармадағы қолданылу ерекшеліктерін анықтау.
Жұмыстың міндеттері:
Осы мақсатқа жету барысында мынадай міндеттер қойылады:
1) Шығарма тіліндегі фразеологиялық ерекшеліктерін таба білу;
2) Шығармадан мақал-мәтел, теңеу, діни ұғымдарға қатысты сөздердің мағынасын ашып, ерекшеліктерін табу;
3) Шығармадан уақыт пен кеңістік, табиғат құбылыстары, этномаркерлі сипаттағы, әлеуметтік жік атауларын білдіретін сөздерді тауып, сөздікпен мағынасын ашып, тоқталып талдау, ерекшеліктерін анықтау.
Жұмыстың нысаны - Әбіш Кекілбаев Аңыздың ақыры романы
Жұмыстың құрылымы - кіріспеден, ІІІбөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. Көркем шығармада кездесетін фразеологиялық тіркестер, авторлық афоризмдер, мақал-мәтелдер
Фразеологиялық тұрақты тіркестердің зерттелу жайы
Тілдегі фразеологизмдер - тілдік бірліктердің ішінде аккумулятивтік қызметі ерекше байқалатын, бірнеше мыңжылдықтар бойына пайда болып, дамып, қалыптасқан, әдеби тіл дамуы кезеңдерінің өзіндік ерекшелігін айқындайтын тілдің ажырамас бір бөлігі. Әр жазушы өз өресіне қарай тілдің фразеологиялық қорынан қажетін алады да, өз кезегінде әдеби тілдің дамуына үлесін қосып отырады.
Ғалым Р. Авакова Фразеология теориясы атты еңбегінде фразеологизмдерге мынадай анықтама береді: Тілдің бейнелігін, байлығын арттыра түсетін сөздік қордың ауқымды бөлігін құрап тұратын тілдік бірліктер - фразеологизмдер. Фразеологизмдер - халықтың тұрмыс-салтының, әдет-ғұрпының, мінез-құлқының, өмір сүру ортасының, тұрмыс-тіршілігінің, экономикалық және саяси көзқарастары мен өзгерістерінің және т.б, айнасы [4,15 бет].
Мағынасы жалпыға белгілі, грамматикалық байланысы жағынан бір бүтін болып, қолданылуы дәстүрге айналған тұрақты сөз тіркестерін тіл білімінде фразеологиялық орам немесе фразеологизмдер деп атайды. Профессор М.Балақаев фразеологиялық тіркесті, құрамындағы сөздердің мағыналарының айтылар ойға қатынасына қарай фразалық (қара қылды қақ жару) және идиомалық (көз қырын салу) деп екіге бөлген [5, 22 бет].
Зерттеуші ғалым Мамаева Мәкен Қасымбайқызы өзінің 2004 жылғы қорғаған Фразеологизмді сөз тіркестері атты кандидаттық дисертациясында фразеологизмдердің зерттелуін 4 кезеңге бөліп өткен:
1. ХХ ғасырдың ортасы - 40 - 50 жылдар қазақ фразеологизмдерін теориялық жағынан зерттеудің алғашқы кезеңі.
2. 60 - 70 жылдар - қазақ фразеологизмдерін классификациялау, жеке авторлар еібектеріндегі фразеологизмдер жайы.
3. 80 жылдар - фразеологизмді жан - жақты зерттеу. Қазақ фразеологизмдерінің өзге тілге аударылуы мен басқа тілдегі фразеологизмдердің қазақ тілінде берілуі жайлы.
4. ХХ ғасырдың соңғы он жылы - 1990 - 2000 - жылдар - фразеологизмдерді этнолинвистикалық және салыстырмалы фразеология тұрғысынан зерттеу.[6, 6 бет]
Қазақ тіл біліміндегі фразеологизмдерді жинақтаған ғалым Гүлдархан Смағұлова фразеологизмдерді 5 стильдік қабатқа бөлген:
1. кітаби фразеологизмдер;
2. бейтарап;
3. ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер;
4. қарапайым сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер;
5. қарапайым дөрекі-сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер.
Сонымен қатар, Г.Смағұлова тіліміздегі фразеологизм компоненттерінің вариантты тұлғаларын бірнеше түрге бөлуге болады деп көрсетеді:
1.Грамматикалық құрылысы дұрыс, құрамы толық, тура мағынадағы еркін сөз тіркестерін ауыспалы мағынада қолдану арқылы жасалған фразеологиялық тіркес варианттары. Мысалы, айы оңынан туу-жұлдызы оңынан туу, аяқ астынан - табан астынан т.б.
2.Фразеологиялық мағынасы сәл көмескіленген, ауыспалы мағынада қолданылған еркін тіркестер варианттары: домалақ арыз - домалақ хат - домалақ қағаз. бойын аулақ салу - іргесін аулақ салу.
3.Тұрақты сөз тіркестерінің әр компоненті жеке варианттарға бөлінеді.Мысалы, көкейіне құйылу, көкірегіне ұялау, қону; жанжал қылу, дау салу, шатақ шығару.
4. Вариант компоненттері мағына жағынан жақын, мысалы: жаны ұстараның үстінде (жүзінде) - пышақтың үстінде (ұшында) деген фразеологизмдермен қоса, кейде мағына жақындығы жоқ, бірақ та туыстас ұғымды білдіретін немесе бір семантикалық бірліктен туатын компоненттер вариант болады. Төбе шашы тік тұру - тұла бойы тік тұру, ауызыңа қан толсын - ауызыңа құм құйылсын.
5. Бірде фразеологиялық вариант пен фразеологиялық синонимдердің екі аралығында ұғынылатын кейде синоним, кейде вариант аталып жүрген (гибрид) тұрақты тіркестер. Мұндай топтарға компоненттік құрамы әр түрлі фразеологизмдер жатады. Мысалы, сенімді ақтау - үмітті ақтау; ала жібін алмау - ала жібін аттамау; аумалы-төкпелі заман - аумалы-төкпелі дүние; бағыт беру - бағыт сілтеу; бой тасалау - бой жасыру т.б. [7, 29 бет].
Ахмет Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институтының аға ғылыми қызметкері Қ.Есенова қазақ газеттері тақырыптары атауындағы фразеологизмнің қолданылу ерекшеліктеріне талдау жасай келе, оларды төмендегідей үлгіде топтастырады:
1. Бір немесе бірнеше сөзі түсірілу арқылы ықшамдалған фразеологиялық бірліктер.Мысалы, Егеулі найза (Жас алаш 28.03.06.) Махамбеттің Егеулі найза қолға алмай деген өлең жолын ықшамдау арқылы жасалған трансформация деп көрсетеді т.б.
2. Бір сөзі алмастырылған, өзгертіліп, жаңартылған тілдік бірліктер. Мысалы, Сайлауға әркімнің-ақ бар таласы (Ег. Қазақстан, 06.01.04.). Білімге әркімнің-ақ бар таласы (Ег. Қазақстан, 11.06.04.). Билікке әркімнің-ақ бар таласы (Ана тілі 06.10.05.). Бұл үш мысал Абайдың Өлеңге әркімнің-ақ бар таласы деген өлең жолындағы бір сөзді алмастыру жолымен жасалғандығын айтқан.
3. Бірнеше тәсілмен түрлендірілген құрақ фразеологизмдер.Мысалы, Аузың жемесең де қан болмағай (Ана тілі, 12.02.04.) тіліміздегі Бөрінің аузы жесе де қан, жемесе де қан деген мәтелдің, Дымды түсінбейтін депутаттар (Түркістан, 02.06.05.) Ымды түсінген дымды түсінбейді деген мәтелдің негізінде ықшамдалып өзгертілген қолданыс деп көрсетеді [8, 87 бет].
Шығармада кездесетін фразеологиялық тұрақты тіркестер
Жынынан айрылған бақсыдай-жуасыды, жөнге келді. [ҚӘТС, 725 бет]
Бесқонақтан соң, дүние тынышталған, бұрынғы қалпына келген тәрізді деген мағынада қолданылған фразеологилық тіркес.
Тісін көптен қайрап жүргенмен, оларға кезек енді келген сияқты. [112 бет]
Тісін қайрау-өшікті, өштесті, кектенді. [ҚТФС, 635 бет]
Оның үстіне әр адамның сыры көкейінде жатқанда ғана өзінің қаруы да, аузынан шығып кеткен соң естіген кісінің қаруы емес пе? [117 бет]
Сыры көкейінде жатыр-ойы сырға толы, өз көкейінде ғана. [ҚӘТС ,558 бет]
Біреуді тыңдап отырып, сөзін түзеткенді ит етінен жек көреді. [118 бет]
Ит етінен жек көру-жек көру, ұнатпау. [ҚТФС,362 бет]
Бұл сөлемдегі фразеологиялық тіркес, сөздікте берілген мағынасына сай қолданылып тұр.Біреуді тыңдап отырып,сөзін түзеткен жөн емес, оны ұнатпау, ондайды жақтырмау, жек көру мағынасында қолданылған тіркес.
Өйткені соғыста жазықсыз жауынгерлерді, әркімнің әлпештеп өсірген өрімдей ұлдарын қанша көп қырсаң, соншалықты атағың асса, жай өмірде жай әншейін көкірегінде жаны бар жалба тонды қайыршыға істеген сәл әділетсіздігің абыройыңды айрандай төгеді. [119 бет]
Көкірегінде жаны бар-кеудесінде жаны бар, тіршілік иесі. [ҚӘТС, 298 бет]
Абыройын айрандай төгу-біреудің алдында әбден масқара қылды, ар-ұяттан айырды. [ҚӘТС, 43 бет]
Сөйлемде бірнеше фразеологиялық тіркесті қатар қолданған.Бұдан автордың ойы, қиялы мықты екенін де байқауға болады.Кеудесінеде жаны бар, тіршілік иелері екенідігін қарапайым сөзбен емес, әсерлі, көркем жеткізген. Абыройды айранмен төккенмен тең, айрандай төгу, ұятқа қалу деген тұрақты тіркестерді қолданған.
Ал Әмірші басыңмен қарапайым біреуге қайырым жасасаң, қаншама боздақты қырған қан ішер атағың жойылып, қарашыға қайырымдылық жасаған, қара қылды қақ жарған әділетті атағың жайылады. [119 бет]
Қара қылды қақ жарған-өте адал, әділ, турашыл.Қақ жарған қара қылды данышпанға , айыру ақиқатын емес салмақ. [ҚТФС, 290 бет]
Пәлен ай бойы үдере тартып келе жатқан ауыр қол ақыры жау астанасына да жақындады. [119 бет]
Ауыр қол-сан мың қол, көп әскер. [ҚТФС, 223 бет]
Алқаптың екі бетінен жер қайысқан қалың қол маң-маң басып, бір-біоріне жақындап келеді. [124 бет]
Қалың қол-мол сарбаз, көп әскер. [ҚӘДТС 165 бет]
Жақын жерде бұған жүрегі барып шаба қоятын жау да жоқ. [126 бет]
Жүрегі барып шаба қоятын-батыл, өжет қылықтарға бара алатын, қайсар жүрек. [ҚӘТС, 194 бет]
Егер ол қазынаға қол салса, оның жарасы жеңіл. [127 бет]
Қол салса-зорлық-зомбылық етті, күш көрсетті, азаптады. [ҚӘТС, 707 бет]
Ол табан астында бойын жиып, манадан бері ой манауратып бара жатқан ала көзін қайтадан суытып алды. [129 бет]
Табан астында - кенеттен, күтпеген жерден; тез, жылдам. [ҚӘТС, 583 бет]
Қызметші әйел беті бүрк етер емес, дастарқанды реттеп болды да, басын иіп, тағзым еткен күйі жұп-жұмыр бөксесіне сарғыш шытыра көйлектің етегін бүлк-бүлк тепкілетіп, тек әйел ғана ойлап таба алатын бір әдемі әзәзіл жүріспен есікке жылысты. [130 бет]
Беті бүлк етер емес-беті қалың, ұятсыз. [ҚТФС, 583 бет]
Онсыз да ала бүлік ұсақ хандықтардың арасына от түсті. [134 бет]
От түсті - араз болды, келіспеушілік пайда болды. [ҚТФС, 323 бет]
Ерлі-зайыпты екеуі онсыз да көңілдерін қыжылдатып жатқан өкініш пен ызаның қан шапшыған жарасын қасығылары келмей, бір-біріне тіл қатпайды. [134 бет]
Жарасын қасығылары келмей-өткен болған өкінішті жағдайды немесе уақиғаны еске түсірмеу. [ҚӘТС, 323 бет]
Қара көрдей қапас түбінде қасарысып, сыр білдірмей жатқан келіншегі кенет жанын қоярға жер таппай, бебеулей бастады. [135 бет]
Жанын қоярға жер таппау-не істерін білмеу, қобалжу. [ҚӘТС, 125бет]
Үлкен баласы көрген сайын көзіне оттай басылды. [137 бет]
Көзіне оттай басылу-көзге ыстық болу, ерекше көзқарас. [ҚӘТС, 323 бет]
Бәлкім, бәйбішесінің соған іші тарылып жүрген шығар. [140 бет]
Іші тарылу-көре алмау, қызғанышпен қарау. [ҚӘТС, 410 бет]
Тірі ол түгілі өлген әйеліне мешіт салған жылы да Ұлы ханымның ұзақ уақыт қабағынан кірбің кетпеді. [140 бет]
Қабағынан кірбің кетпеу-бір істі ұнатпау, көңілі толмау. [ҚӘТС, 143 бет]
Түскі тамақта әлденеге жүрегі өртеніп, ештеңеге тәбеті тартпады. [142 бет]
Жүрегі өртенді - өзегі өртенді, қапа болды, қайғырды, уайымдады. [ҚӘТС, 642 бет]
Сөйлемдегі тұрақты тіркес мағынасы қапаланды,қайғырды.Оны жай ғана қарапайым сөзбен бермей, автор тұрақты тіркесті ұтқыр пайдаланған.
Олар мынау оңаша сарайдың ішінде түн ортасы ауғанша кірпік ілмей аңдып отыр. [147 бет]
Кірпік ілмей-ұйқысыз, дамылсыз, мазасыздану. [ҚТФС, 483 бет]
Ауыздарына құм құйлып жүре берсін. [156 бет]
Ауыздарына құм құйылу-үндемей, тыныш жүру. [ҚӘТС, 347 бет]
Қол созымдай жер қалғанда барып тіл қатты. [173 бет]
Қол созымдай жер-онша алыс емес жер. [ҚТТС, 512 бет]
Сөйлемдегі тұрақты тіркес жақын жер, ара қашықтығы алыс емес деген мағынада берілген.
Күннің қызғылт нұры ит тұмсығы өтпес қалың жыныстың ту төбесіне іркіліпті. [189 бет]
Ит тұмсығы өтпес- қалың ну орман-тоғай. [ҚӘТС 574 бет]
Жарты жылға жетпей жатып көз жұмды. [198 бет]
Көз жұмды-марқұм болды, өлді. [ҚӘТС 405 бет]
Егер әлгі дүние түгел селдір мұнараға бөккен буалдыр елес өңі болса, көзді ашып-жұмғанша неге ғайып болған? [200 бет]
Көзді ашып-жұмғанша- лезде, тез болған іс әрекет. [ ҚТТС 198 бет]
Ендеше, бұның көзіне оттай басыла қалатын ол қайдағы таныс... [201 бет]
Көзіне оттай басылды- көзге ыстық көрінді. [ҚТТС 485 бет]
Көздің жауын алатын сұлу, сымбатты қомағай толқындардан қорғаштағандай, қос иықтан дудырап бос төгілген тып-тыныш тоған ойда жоқта бір үйір ақ сазан түсіп кеткендей астан-кестен боп, жиегін шылп-шылп сабап бұлқынып жатыр. [208 бет]
Көздің жауын алады-қызықтырды, көзге түсті. [ҚТТС 405 бет]
Жаппар өз қолынан шыққан сол бір тілсіз перзентінің не дейтінін түсіне алмай дал болғандай, көз айырмай көп телміреді. [211 бет]
Көз айырмай- тесіле, ұзақ қарады. [ҚТТС 405 бет]
Анда-санда жұрт көзінен тасалау шеткері оңашалау соқпақтарға түсіп, сейіл құрғанда, ағаш арасынан жылтың-жылтың сығалап бой көрсетіп қалатын еліктер мен тарғыл бұғылар да: Ә, әлгі жұрттың бәрінің сыпсыңдатып жүрген ханымы осы екен ғой деп, әдейі бұның әр адымын аңдып тұратындай боп көрінеді. [219 бет]
Жұрт көзінен тасалау-жұрт көзіне түспеу, жұрт көзінен аулақ болу. [ҚТТС 526 бет]
Орақ мұрынның астындағы қаймыжық жұқа ерінде бір сәт мүдіру жоқ, аузы-аузына жұқпай әлденелерді айтып, сусылдай береді. [220 бет]
Аузы аузына жұқпай- аузына келгенді айту, біреуді әңгімелеу. [ҚТТС 55 бет]
Қол созымдай жерге келгенде барып, Әміршіге тағзым етуі керек екендігі есіне түсіп, төмен иіле беріп еді, әлдекім қарынын демеп, жоғары көтерді. [220 бет]
Қол созымдай жер-онша алыс емес, жақын. [ҚТТС 405 бет]
Лауазымды ханымның өзіне тіл тигізуге айбынып, оның күтушілері мен нөкерін жерден алып, жерге салып жамандай жөнелді. [224 бет]
Тіл тигізу- біреуді балағаттау, көңіліңе келерліктей сөз айту. [ҚТТС 605 бет]
Әміршінің өзі сыйлайтын бас уәзірдің Кіші ханымның аяғына кеп бас игенін көргенде, күтуші бас ұлықты өз аяғына жыққаннан бетер айызы қанып тұрды. [227 бет]
Айызы қанып- риза болды, сүйсінді. [ҚТТС 27 бет]
Осындай жұмсақ өз қолында, осындай рақат өз төрінде тұрғанда, Әміршінің қайдағы бір ит арқасы қиянға айлап-жылдап жорыққа кететіні ара-тұра оған миға сыймайтын, түкке керегі жоқ, құр әншейін ессіздіктей көрінеді. [229 бет]
Ит арқасы қиянға- алысқа, алыс жерлер. [ҚТТС 500 бет]
Ертең ол келгенше аман-есен босанып, алдынан тал бесіктегі кішкене ханзаданы көтеріп шықса, күйеуінің көіәлән біржолата бір өзі иемденер еді, балаларын алға тарта беретін бәйбішенің де аузына құм құйылар еді. [237 бет]
Аузына құм құйылар-үннің шығармау, айтпау. [ҚТТС 75 бет]
Бірақ бұның оларға көз салып жатуға мұршасы болмады. [240 бет]
Көз салып-назарын аудару, қарау. [ҚТТС 405 бет]
Мынасымен өзінің басын жұтып қана тынбай, мұның да абыройын айрандай төгеді екен. [255 бет]
Абыройын айрандай төгу- ұятқа қалдыру, жұрт алдында масқара ету. [ҚТТС 26 бет]
Ханымның ондай қылығын елдің қандай саққа жүгіртіп, падишаның абыройына қандай нұқсан келтіртінін тайға таңба басқандай анық білмесе де, іші сезеді. [261 бет]
Тайға таңба басқандай- анық, нақты. [ҚТТС 514 бет]
Тіпті тап мынадай нағылет дүниеге мұны әкелген әкесі мен шешесіне де өкпесі қара қазандай. [262 бет]
Өкпесі қара қазандай- разы болмау, ренжулі. [ҚТТС 412 бет]
Ұлы ханымның сарайынан да ат ізін салмай, тым-тырыс жатып алды. [275 бет]
Ат ізін салмай- қатыспады, хабарласпады, келмеді. [ҚТТС 65 бет]
Мақал - мәтелдердің, авторлық афоризмдердің ұлттық - танымдық қызметі
Мақал - мәтелдер әрбір халықтың көне де байырғы рухани қазынасы. Ол - өз бастауын адам баласының тым ертедегі саналы қоғам құрған балаң кезіңнен алып, ғасырлар бойы еленіп - екшеленіп, сұрыпталып, толассыз толығып келе жатқан жанды құбылыс, халық даналығының қорланып жиналған қоры, атадан балаға ұрпақтан ұрпаққа аусып келе жатқан рухани мирас. Сөйлеу кезінде даяр қалпында қолданылуы жағынан мақал - мәтелдер фразеологизмдерге ұқсайды. Олар астарлап, мәнерлеп айтатын ойдың бейнелі көрінісі болып, аз сөзбен көп мағына білдіреді. Мақал тиянақталған ойды білдірсе, мәтелде ой аяқталмайды. Мақалдар негізінен екі бөлімді болып келеді де, алдыңғысында іс -әрекеттің шарты мен жағдайы айтылып, соңынан сол пікірді қорытындылап түйіндейді. Я болмаса екі нәрсені бір- біріне қарама қарсы- қойып салыстырады.
Мақал - мәтелдерді халық өнерінің бір түрі десек, оларға халықтың өзі - ақ жақсылап анықтама беріп қойған. Сөздің көркі мақал, Тұз астың дәмін келтірсе, мақал сөздің сәнін келтіреді- деп тұжырымдайды. Мақал - мәтел тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін айтып, қорытынды жасаудың тамаша үлгісі. Мақал - мәтел қамтылмайтын өмір саласы жоқ. Бұлар - халықтың әлеуметтік -тарихи өмір тәжірибесінен даяр қорытынды.
Мақал - мәтелде ұғымнан гөрі нақтылы ойды түйіндеп айту басым болады. Сондықтан бұлардың сыртқы құрылым - құрылысы сөйлемге ұқсайды.
Зерттеуші ғалым Ж.И.Исаева өзінің 2007 жылы қорғаған ‟Дүниенің паремиологиялық бейнесі (лингвомәдениеттанымдық аспект)" атты кандидаттық диссертациясында мақал - мәтелдердің зерттелуі жайында толығырақ, жүйелі түрде мәлімет береді.
Қазақ паремиологиясының қалыптасу тарихын 3 кезеңге бөліп қарастыруға болады:
1)ХІХ ғасырдың екінші жартысынан ХХ ғасырдың 40 - 60 жылдарына дейінгі кезең қазақ мақал-мәтелдерін халық аузынан жинақтау, қағаз бетіне түсіру, жеке басылым ретінде шығару жұмыстарының жүргізілуімен сипатталады (Ы.Алтынсарин, Ә.Диваев, В.Радлов, Ш.Ибрагимов, М.Терентьев,Ф.Катанов,В.В.Катаринск ий,П.М.Мелиоранский, Н.Н.Пантусов, А.Е.Алекторов, М.Ысқақов, А.Байтұрсынов, Ө.Тұрманжанов , Б.Ақмұқанова, М.Аққозин т.б.).
2) Мақал-мәтелдердің ғылыми айналымға түскен кезеңі. М.Әуезов, Қ.Жұмалиев,М.Ғабдуллин,Ғ.Мүсірепов, С.Мұқанов,Б.Адамбаев, М.Әлімбаев, Н.Төреқұлов, Т.Кәкішов, З.Қабдолов, М.Базарбаев,С.Қасқабасов,С.Нұрышов, Б.Ақмұқанова т.б. әдебиетші ғалымдар зерттеулерінде қазақ мақал-мәтелдері нің әдеби табиғаты, Р.Сәрсенбаев, Ә.Қайдар, Б.Шалбаев, Ө.Айтбаев, М.Мұқанов,З.Ерназарова,Қ.Бейсенов,Ғ .Тұрабаева,А.Нұрмаханов,С.Сәтенова, Д.Бегалықызы, Б.Сағын, С.Қанапина т.б. тілші - мамандар зерттеулерінде тілдік ерекшеліктері сөз болды.
3) ХХІ ғасыр тіл білімінде мақал-мәтелдер паремиологияның зерттеу нысанына айналып, анторпоцентристік бағытта қарастырылуда.
Зерттеушілер мақал-мәтелдер, яғни паремиялар предикативтік типтегі кешенді сөйлесімдік құрылымдар ретінде фразеологияның шеңберінде емес, тілтанымдық дербес пән - паремиологияның зерттеу объектісі ретінде қарастырылуы қажет екенін айтады.
Қазақ паремиологиясының антрополингвистикалық бағыттағы дербес пән ретінде қалыптасуының теориялық тұжырымдамасын академик Ә.Қайдар негіздеп, қазақ паремиологиясының фразеологиядан бөлініп шығып, антрополингвистикалық бағыттағы дербес ғылым саласы болып қалыптасуына қажет алғышарттарды нақтылап, паремиологиялық зерттеудің ғылыми принциптерін, мақсат - мүддесін, көтерілер проблемаларын, зерттелер қырларын анықтап берді. Қазақ мақал-мәтелдері танымдық - прагматикалық, этнолингвистикалық тұрғыдан Д.Бегалықызы, С.Қанапина, Р.Атаханова, Ш.П.Қарсыбекова зерттеулерінде қарастырылды [9, 9 - 10 бет].
Қанапина С.Ғ. Қазақ тіліндегі мақал - мәтелдердің танымдық бейнелілігі (Ғ.Мұстафин, С.Мұқанов шығармалары негізінде) атты еңбегінде мақал - мәтелдердегі бейнелегіш - көркемдегіш тәсілдердің қолданысы, мақал - мәтелдердің көркем мәтінде автор бейнесі мен кейіпкер бейнесін жасаудағы танымдық қызметін атап көрсеткен.
Еңбекте мақал - мәтелдердегі теңеулер жайлы: Мақал - мәтелдердегі теңеулердің молдығы - мақалдың сөзді астарлап, бейнелеп қолданудағы қазақ әдеби тілінің ұлттық белгісінің бірі деп айтып, бұрыннан қолданып келе жатқан дайын бейнелерді орнымен жұмсай білудегі солардың қалыбын (моделін) пайдаланып келе жатқандығын айтуға болады , - дейді.[10,6 бет] 10
Афоризм мақал мен мәтелдерге қарағанда, белгілі бір автордың атынан айтылады. Сонымен қатар, афоризм, көбіне, жазба әдебиет тұсында пайда болатын категория. Ал мақал-мәтелдер, әрқашан, ауыз әдебиеті негізінде жасалып, ауызша пайда болатындықтан, оның авторы болмай, халық қазынасы деп аталады.
Ақын Мұзафар Әлімбаев афоризмге мынадай анықтама береді: ‟Қанатты сөздердің қайнар көзі - халық тілі - мақалдар мен мәтелдер, тұрақты сөз тіркестері, әдеби тіл - жазушылардың, оқымыстыларлың тарихта өткен атақты қайраткерлердің өткір нақылдары, сөз байламдары".
Афоризм мен мақал - мәтелдердің аралық жігін дәл жоғарыдағыдай етіп бөлу, жазба әдебиеті соң басталған халықтар үшін, оның ішінде қазақ халқы үшін кейбір ерекше жағдайды қажет етеді. Өйткені, мақал - мәтелдер мен афоризмді бір - бірінен ажыратуға мұны меже тұтатын болсақ, жазба әдебиетіміз афоризмдерге аса кедей болар еді. Оған себеп, ауыз әдебиетінде белгілі ақын, жырау, салдардың атынан айтылатын кейбір афоризмдерді ешбір категорияға жатқызуға болмас еді. Сондықтан, қазақ афоризмдері, жазба әдебиеті ертеден дамыған орыс афоризмдеріне қарағанда, өзіндік ерекшеліктері арқылы ажыратылады. Сонымен қатар, ертеректе белгілі ақын, сал, жыраулардың атынан айтылатын қазақтың нақыл сөздері, көбіне, өлең түрінде, басқаша айтқанда, прозалық түрден гөрі, поэзиялық құрылымда жасалатын болған. Бұған себеп, қазақ әдебиетінде (ауыз әдебиетінде де) поэзия прозадан бұрын қалыптасты. Сондықтан нақыл сөздердің де ерте кезде поэзиялық құрылыспен жасалуы заңды жағдай. Кеңес үкіметі тұсында пайда болған нақыл сөздердің құрылысы әр түрлі. Олар поэзиялық, прозалық түрде де кездесе береді.
Жалпы алғанда мақал - мәтелдерден афоризмді мынадай жақтарына қарап ажыратуға болатын сияқты:
а) афоризм әрқашан оқиғаны, затты, яғни өмірде болатын істің мазмұнын терең, өткір етіп береді. Сонымен қатар, афоризм қашанда оқиғаны тура мағынада да, ауыспалы мағынада да қолданыла береді. Дегенмен, мақал - мәтелдер, афоризмге қарағанда, оқиғаны образды түрде бейнелейді.
ә) мақалдар мен мәтелдер ауыз әдебиетінің ерекше жанры ретінде қарастырылса, афоризм, көбіне, жазба әдебиетіне байланысты жасалып отырады.
б) мақалдар мен мәтелдер өмір құбылысының жақсы, жаман жағын бірдей көрсететін болса, афоризмдер өмір құбылысының, көбіне, жақсы жағын үлгі ретінде ғана баяндайды.
Афоризмдер өзінің пайда болу жағынан, көбіне, жазба әдебиетке тәуелді болады. Сонда, кейбір афоризмдер белгілі авторға байланысты айтылмай, халық қазынасы ретінде көбірек айтылады. Мұндай жағдайды қазіргі газет - журналдардың бетінен жиі ұшыратамыз. Өйткені, келелі, өткір ойды жинақтап, ұғымды етіп халыққа жеткізу мақсатымен кейде, авторы белгісіз жаңа афоризм сөздердің пайда болуы көп кездеседі. Баспасөзде кездесетін мұндай афоризмдердің көбі халық арасында мақал ретінде танылады. Өйткені, олардың авторы - жалпы ұжым.
Қорыта айтқанда, қазақ афоризмдері жазба әдебиеті негізінде жасалып, жаңадан қалыптасып келе жатқан жас тұлға. Бірақ, қазақ афоризмі қазақ әдебиеті тарихында болмаған категория деуімізге болмайды. Өйткені, жазба әдебиеті кеш басталған қазақ әдебиеті сияқтыларда ауыз әдебиеті аса күшті дамығаны айқын. Ал ауыз әдебиеті тұсында афоризмдердің бәрі дерлік халық қазынасына айналып кеткені мәлім [11, 76 - 78 бет].
Ә.Кекілбаевтың Аңыздың ақыры романында кездесетін мақал-мәтелдер мен авторлық афоризмдер
Оның қай сардарының да құлағына құйып бағатыны - басыңа қандай қиын іс түссе де, айла таптырмас тығырықтан қаш; әйтеуір түбі бір сытылып шығар амалды алдын ала қарастырып қой... Әлсіздік те - тығырық... Одан да қашып құтылар айла-амалыңның көп болғаны дұрыс. [108 бет]
Басыңа қандай қиын іс түссе де, айла таптырмас тығырықтан қаш-басына түскен жайды көтере білу.Басына түскен ауыртпашылықтан қашпай, одан шығатын жол таба білу.
Әлгі құмырсқа: Алланың әмірін ұлыларға кішілердің сөзі жеткізеді деген осы болады деп тайып тұрыпты. [109 бет]
Алланың әмірін ұлыларға кішілердің сөзі жеткізеді-Аллның әмірі барлығына бірдей.Ұлылар, яғни лауазымы жоғары адамдар ол сөзді естімесе де, бәрі бір түбінде кішілер, яғни лауазымы төмен кісілер жеткізеді.Себебі,Алланың әмірін тарату парыз деп білсе керек.Түбінде бәріне таралатын әмір.
Қайда да айла таппас тығырықтан қаш, деген өз қағидасын берік тұтынатын ол бұл мәселеде де өз қолына өзі бөгеу салғысы келмейді. [119 бет]
Қайда да айла таппас тығырықтан қаш-кез-келген мәселенің шешімі бар.Адамның таппайтын айласы жоқ, демекші айла тауып жол іздеу.Сондай тығырықтан шыға білу.
Ал тырмыса-тырмыса биікке шыққан адамның өзі құлағыны - өлгені... [129 бет]
Тырмыса-тырмыса биікке шыққан адамның өзі құлағыны - өлгені-қасықтап жиғанынды шелектеп төгу десе де болады.Тырмыса биікке шыққан сон құламаған жөн, құласа бәрі бекер, өлгенмен тең.
Жаман айтпай жақсы жоқ деп, көзі жұмыла қалса, орнына кім болатынын әлдеқашан өз аузынан айтып қойған-ды. [132 бет]
Жаман айтпай жақсы жоқ-болар іс болады, оның жағымды жағыда болуы мүмкін немесе керісінше жағымсыз жақтары да болуы мүмкін.Жақсы жағы басым болса игі.
Өзгеден тартып ал, өзіңдікін сатып ал. [132 бет]
Өзгеден тартып ал, өзіңдікін сатып ал-өзгенікін тартып алсанда, өзіндікін сатып ал.Ешкімге өзіне тиесілі нәрсені берме.
Мыңдаған жанның басы бұныкі болғанымен, ойы бұныкі емес, тілі бұныкі болғанмен көңілі бұныкі емес. [146 бет]
Мыңдаған жанның басы бұныкі болғанымен, ойы бұныкі емес, тілі бұныкі болғанмен көңілі бұныкі емес-әміршінің әмірі мықты болғанымен, байлығын көп болғанымен шынайы достарды, сыршыны ақшан канша көп болса да сатып ала алмайды.Жаны, ойы, көңілі басқа жақта болады.
Өзінде жоқ дәулетті көріп алсын, іші күйсе тұз жаласын дегендей, шалқасына аунап түсіп, сылаушыларға омырауын тосады. [229 бет] ???
Іші күйсе тұз жаласын-мақал. Іші тар, өзгеге бар деуге келмейтін жандарға айтылған нақыл сөз, мақал.Іші күйгенде іші ашиды, тұз жалағанда да дәл солай.Сол себепті айтылған болса керек.
Тәйірі, еркектің соры сөзінде, әйелдің соры көзінде емес пе? [271 бет]
Еркектің соры сөзінде, әйелдің соры көзінде- авторлық афоризм. Еркектің соры берген сөзінде, сөзінде тұру, тұрмауында. Берген сертін берік ұстауда.Әйелдің соры әдемі көзінде. Адамның ең әдемі жер-көзі, демекші. Сұлулығы еркектердің көзін тартарлықтай, тіпті кейде өздерінің де соры екен.
Бірақ ел құлағы елу, олардың ештеңе естімеуі мүмкін бе? [274 бет]
Ел құлағы елу- (ауыс. Ел ішінде сөз жатпайды, себебі қазақ қауымында: ұзын құлақ, отыз тістен шыққан сөз, отыз рулы елге жайылады, екі елі аузына төрт елі қақпақ бола алмау т.б осы тәрізді наным - сенімнің, салт - дәстүрдің қалыптасуы ел арасында айтылып қалған сөз сол сәтте - ақ қалың жұрт арасына тез тарап кетуін көрсетеді. Ертеректе, бүгінгідей ақпарат (радио, теледидар, телефон, газет - журнал т.б) құралдарын пайдаланбаған кезінде, ел өз құлақтарының (есту, тыңдау қабілетіне) мүмкіншілігіне ерекше мән берген. (елу құлақ көп құлақ мағынасын білдіріп түр)
Құтылып шығар айла-амал табылмастай тығырықтан қаш. [309бет]
Құтылып шығар айла-амал табылмастай тығырықтан қаш- әр қашанда қандай қиын жағдай болмасын одан құтылудың жолы бар.Соны таба білу керек.Амал таба алмайтын жолдан қашып, әрдайым амал таба білу қажет.
ІІ.Көркем шығармада кездесетін теңеулер, уақыт, қашықтық, мөлшер атаулары
Көркем мәтіндегі тұрақты теңеулер
Адамның танып-білгені адам санасында қорытылып, тілде көрініс табады. Адамның танымдық әрекеті мен тілдің қатынасын зерттеуде когнитивтік тіл білімінің маңызы ерекше. Бүгінгі таңда бұл бағытта когнитивтік лингвистика ғылымы өз нәтижесін көрсетіп отыр. Когнитивтік лингвистиканың алғашқы идеялары В. Гумбольдт, Б. Уорф, Э. Сепир еңбектерінен бастау алып, қазақ тіл білімінде Ж.А. Манкеева, Н. Уәли, Қ. Жаманбаева, Б. Ақбердиева, М. Күштаева, С. Жапақов, Г. Снасапова, Э. Оразалиева т.б ғалымдардың зерттеулерінде қарастырылған.
Танып білудің ең қарапайым формасы ұқсату, балау, салыстыру, теңеу нәтижесінде жүзеге асады. Профессор Т. Қоңыров "...теңеу - көркем ойлаудың ұлттық ерекшеліктері жинақталған, дүниетанымының ұлттық өзгешеліктері бас қосқан категориялардың бірі" - деген ой қорытады. Теңеу ең алдымен адам санасымен, ассоциациялық ойлау нәтижесімен тығыз байланысты. Әр ұлттың тілі мен діліндегі ұлттық ерекшелігі де осы теңеуден көрінеді. Әр ұлттың өз танымына жақын сөздерді қолдануы заңды да. Себебі тіл иесінің ой-өрісі мен концептуалды әлеміне байланысты әр тіл дүние-ғаламның үзіктерін өзінше жеткізіп, бейнелеп суреттейді және ол өз тіліндегі ғалам бейнесіне сай болады. Тіліміздегі теңеулер халықтың тұрмыс-тіршілігі, оның ойлау және танымдық қабілеті жөнінде бай мәлімет береді.
Қазақ тіл білімінде теңеуге толық талдау жасаған ғалым - Т.Қоңыров. ‟Қазақ теңеулері" атты ғылыми монографиясында теңеудің бүкіл лингвистикалық болмысын: жасалу жолдары мен синтаксистік құрылымын, түрлерін жан - жақты қарастыра отырып, теңеуге мынадай анықтама береді: ‟Теңеу дегеніміз - ұқсас, ортақ белгілердің негізінде бір затты екінші затқа салыстыру арқылы сипатталушы нәрсенің бейнелілік, көркемдік, эмоционалды - экспресссивтік сапасын күшейтетін, сол нәрсені жаңа қырынан, поэтикалық қырынан танытатын әрі стильдік тәсіл, әрі таным құралы" - дейді [12, 8 бет].
Қазақ теңеулерінің грамматикалық табиғаты жөнінде пікірлер (зерттеулер) жоқтың қасы. Дегенмен, кейбір оқулықтар мен монографиялық зерттеулерде белгілі бір ақын - жазушының шығармаларындағы теңеулер және олардың жасалу тәсілі жөнінде айтқан бірлі - жарым пікірлер жоқ емес.
Ғалым Қ.Жұмалиевтің білдірген пікірі бойынша, қазақ теңеулерінің жасалуының үш түрлі тәсілі бар: бірінші, - дай, -дей, -тай, -тей, -дайын, -дейін, -тайын, -тейін жұрнақтары арқылы, екінші, - ша, - ше жұрнағының көмегімен, үшінші - секілді, сияқты, тәрізді сөздері. Қ.Жұмалиевтің бұл пікірі дұрыс болғанымен, теңеудің жасалу тәсілдерін түгел қамти алмайды. Қазақ тіліндегі теңеулердің жасалуының төмендегідей жолдарын анықтап, көрсеткен Т.Қоңыров:
- дай, -дей, -тай, -тей, -дайын, -дейін, -тайын, -тейін жұрнақтарының көмегімен;
- ша, - ше жұрнағының көмегімен;
Шығыс септігі жалғауының (-нан, -нен, -дан, -ден, -тан, -тен) көмегімен;
Секілді, сияқты, тәрізді, іспетті сөздерінің көмегімен;
Бейне сөзінің көмегімен;
Тең сөзінің көмегімен;
Ұқсас сөзінің көмегімен;
Параллелизм тәсілі көмегімен;
Аралас тәсілдің (бейне және - дай, -дей; бейне және секілді) көмегімен;
Қосалқы тәсілдер көмегімен [12, 10-11 бет].
Теңеудің синтаксистік құрылымы:
1.Жалаң теңеулер;
2. Күрделі теңеулер;
3. Толымды теңеулер;
4. Толымсыз теңеулер;
5. Бірыңғай теңеулер;
6. Болымсыз теңеулер.
Жалаң теңеулер - тек теңеу құрушы мүшелердің қосындысынан ғана тұрып, белгілі бір заттың, яки құбылыстың жалаң суретін жасайды. Мұнда күрделі ой жоқ, соған орай бұл теңеуде күрделі образ да болмайды.
Күрделі теңеулер - өзінің құрылысы жағынан күрделі, жалаң теңеуге қарама - қарсы құбылыс. Мұнда не образ (көбінесе образ), не зат немесе екеуі де өздеріне бүтіндей күрделі ұғымды негіз етіп алады да, соның нәтижесінде күрделі ойға негізделген, шытырман суретке құрылған, эмоциялық - экспрессивтік әсері күшті теңеулік образдар жасалады.
Бірыңғай теңеулер - бір сөйлемнің, бір күрделі ойдың құрамында бірнеше теңеулердің қатар келіп, бір сөйлем мүшесінің қызметін атқаруы.
Толымды теңеулер - теңеулік конструкцияның үш элементі (зат, образ, белгі) түгелдей болуы қажет. Бұл ұғымды алғаш енгізген Б.В.Томашевский.
Толымсыз теңеулер - толымды теңеулерге қарама - қарсы құбылыс. Мұның атынан да көрініп тұрғандай, толымсыз теңеуде бір мүше айтылмайды.
Болымсыз теңеу - бір затты екінші затқа теңегенде болымсыз ғана мағына шығарады [12, 22 - 35 бет].
Ал, Бекбосынова А.Х. С.Мәуленов өлеңдеріндегі теңеу атты еңбегінде: Таным - өте күрделі үрдіс, оған адамның бүкіл жан-дүниесі - түйсіктері, ақыл-ойы, ырқы, сезім тебіріністері, ішкі көкей көзі (интуиция) - бәрі де өзара бір - бірімен байланысты түрде қатысады
Танып білудің ең қарапайы формасы ұқсату, балау, салыстыру, теңеу нәтижесінде жүзеге асады. Профессор Т.Қоңыров ... теңеу - көркем ойлаудың ұлттық ерекшеліктері жинақталған, дүниетанымының ұлттық өзгешеліктері бас қосқан категориялардың бірі - деген ой қорытады. Теңеу ең алдымен адам санасымен, ассоциациялық ойлау нәтижесімен тығыз байланысты. Әр ұлттың тілі мен діліндегі ұлттық ерекшелігі де осы теңеуден көрінеді. Әр ұлттың өз танымына жақын сөздері қолдануы заңды да [13,8 бет]
Шығармада кездесетін теңеулердің қолданысы
Бес күн бойы қарсы алдынан тандырдың деміндей бет шарпыған қызыл жел ұрған да тұрған. [105 бет]
Дем-тыныс мүшелері арқылы сырттан ішке немес іштен сыртқа шығарылатын ауа. [ҚӘТС, 613 бет]
Кеше бұнымен теке тіресіп арыстандай арпалысып жүргендердің көздеріне қалай құм құйылды? [108 бет]
Арыстандай- арыстандай айбынды, арыстанша келген. [ҚӘТС, 67 бет]
Бұл сөйлемде автор арыстандай деген теңеуді орынды пайдалана білген.Батыл, айбынды жігіттер тобы арыстанша келген, арыстандай жігерлі деген мағынада қолданса керек.Бұл-гендрлік теңеу.Яғни, ер баланың бойына тән жігерлі қасиетін арыстанның айбынына теңеп отыр.
Енді неге бүгін кеп, өз жынын өзі қайта шайнап, күйіс қайтарған қоспақ түйедей әлдеқашан бүге-шігесіне дейін ойлап, әбден кесіп-пішіп қойған, тіріде ешкімге аузынан шықпайтын сырларын қайыра толғап, қайта ойлап отырғаны несі? [110 бет]
Түйедей-түйе секілді, түйеге ұқсас. [ҚӘТС, 471 бет]
Сөйлемде берілген теңеу-түйедей.Бұл теңеу ер адамға айтылған,яғни түйе мінезді күйіс қайтарған қоспақ түйеге теңелген.
Іш есепті де тұтынғасын, алмас қарудай берік тұтынған жөн. [110 бет]
Қарудай-қаруға сай, қарудай мықты. [ҚӘТС, 392 бет]
Самсаған сары қолмен көк желкеңе келіп, шатыр тігіп жатып алған ата дұшпандай бірден қол салмаса да, күн өткен сайын төбе-құйқаңды шымырлатып, сеніміңді сетінете түседі. [111 бет]
Дұшпандай-дұшпан сияқты, дұшпан тәрізді. [ТТС, 33 бет]
Қара құмырсқадай қаптаған немелер көптігіне сене ме, өзгелердей айбына қоймайды. [111 бет]
Құмырсқадай- құмырсқа сияқты, құмырсқа тәрізді. Қырсықпайтын жұлқыспайтын құмырсқадай тату бол. (Егемен Қазақстан) [ТТС, 613 бет]
Жазушы шығармада көркем әрі орынды пайдалана білген гендрлік теңеулердің бірі-құмырсқадай.Немерелерін құмырсқаға теңеген себебі солардай көп деген мағынада болса керек.
Көктемгі шайдай ашық көк ніл аспанның өзінен де көкпеңбек сол тіп-тік сырық құм тасасынан сәл-пәл мұнартып көрінетін көкжиекке инедей қадалып тұрып апты. [112 бет]
Шайдай-бұлтсыз ашық, жарқыраған кун(аспан). [ТТС,196 бет]
Инедей-ине тәрізді,ине секілді. [ТТС, 219 бет]
Өйткені соғыста жазықсыз жауынгерлерді, әркімнің әлпештеп өсірген өрімдей ұлдарын қанша көп қырсаң, соншалықты атағың асса, жай өмірде жай әншейін көкірегінде жаны бар жалба тонды қайыршыға істеген сәл әділетсіздігің абыройыңды айрандай төгеді. [119 бет]
Өрімдей-жап-жас, уыздай, балғын. [ҚӘТС, 214 бет]
-Уа, тақсыр, қара шыбындай быжынап, мынау жарық жалғанды қайдағы бір ыбылыс-ластыққа жайлатып бара жатқан кәпір тұқымды қалай қырсаңызда қанша қырсаңыз да сауап. [121 бет]
Шыбындай-шыбын секілді. [ҚӘТС, 500 бет]
Көктің жүзін көшіп келе жатқан шегірткедей жебе қаптап кеткенін көргенде барып, жан дауыстары шығып бақыра бастады. [121 бет]
Шегірткедей-шегіртке сияқты, шегіртке тәрізді. [ҚӘТС, 580 бет]
Жүз мың адамның өкірген, бақырған, шыңғырған әжептарқы даусының жаңғырығынан жан-жақтағы шоқы-шоқылар ел көщкен жұртта қалған бұралқы иттердей жапатармағай ұлып қоя берді. [121 бет]
Иттердей- ит сияқты, ит тәрізді. [ТТС, 350 бет]
Бұл сөйлемде автор гендрлік теңеуді шебер қолданған.Бұл сөйлемде ер адамға қатысты немесе нақты әйел адамға қатысты теңемей, барлық жұрттың өкіргенің, бақырғанын иттердей ұлыған деп қолданса керек.
Босқындар қарусыз болса да, арыстандай арпалысты. [122 бет]
Арыстандай-арыстандай айбынды, арыстанша келген. [ТТС, 67 бет]
Ашамай үстіндегі мергендерді бұлардың жан-жақтан жауған жебесі баудай жайпады. [124 бет]
Баудай-егіннің, шөптің байланған бумасындай. [ТТС, 125 бет]
Еңгезердей соқыр енді мұның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-4
I. Көркем шығармада кездесетін фразеологиялық тіркестер, авторлық афоризмдер, мақал-мәтелдер ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5-17
ІІ.Көркем шығармада кездесетін теңеулер, уақыт, қашықтық, мөлшер атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18-32
ІІІ. Көркем шығармада кездесетін табиғат құбылыстары, діни ұғым атаулары, атақ-лауазым атаулары, этномаркерлі сипаттағы сөздер ... ... ... ... ... ... ... . 33-54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56-57
Кіріспе
Көркем мәтін - бір кешенді қасиетке ие табиғи тілдің қолданыс табуы. Оған байланыстылық пен аяқталушылық тән. Мәтін сыртқы, өзін қоршаған тілдік және бейтілдік реалдылықтан айқындықпен шектесіп тұрады. Басқаша айтар болсақ, біршама (бөлінбес) коммуникативтік бірлік болып табылатын сөйлемдер тізбегін (тобын) құрап, өзінің ұғынықты таңбаланған басы мен соңына ие болып келеді. Мәтінді лингвистикалық жақтан ұғыну бір жағынан - өте тар (мәтін белгілі бір мағыналық қатарды тілдік айшықтау болып табылады[616]), басқа жағынан алғанда - өте ауқымды. Осылайша мәтіндік лингвистика деп аталатын ғылыми пән мәнді тлдіік түзілім (туынды) ретінде оны тілдік тіні, құрылымы және мәнімен бірге алып қарастырады.
Мәтін (лат. textus -тін, өрілім, бірігу сөздерінен шыққан text еуропа тілдерінде қолданылуда-Ә.Ә.) термині лингвистикада, әдебиеттануда, эстетикада, семиотикада, мәдениеттануда, сондай-ақ, философияда кеңінен қолданылады. Бұны Ю.М. Лотман, дауысыз гуманитарлық циклдар ғылымдарындағы ең көп қолданылатын терминдердің бірі. Ғылымның дамуы өзінің әр сәтінде жоғарғы қабатқа белгілі бір сөздерді лықсытып шығарып отырады; ғылыми мәтіндердегі сел көшкіні қажетті бір мәнділікті шайып кетеді. Олар тек ғылыми ұғымының терминологиялық дәлдігін таңбалауға ғана тырыспайды, сонымен қатар, проблеманың өзектілігі турасында дабыл қағып, жаңа ғылыми идея туындаған саланы да нұсқайды деп атап көрсетті. Мәтін сөзінің астарында бірнеше түрлі, бірақ та өзара байланыстағы мағына жатыр. [1, 17]
Көркем мәтінді талдау шығармашылық жұмыстарды талап етеді. Көркем мәтінді оқыту мен талдауда оқушының мәтін мазмұнын меңгеруіне көңіл бөлу керек. Көркем шығарманы оқығанда, оқушылардың ол туралы өзіндік әсері, пікірі туындайды. Оқушылардың зейіні, есте сақтау, қабылдау қасиеттеріне қарай мұғалім мәтінді тұтастай емес, ең негізгі басты мәселелерін ғана мазмұндатып, оны меңгеруді одан әрі жалғастырғаны тиімді болады.
Көркем шығарманы талдаудың ғылыми жүйесін жасаған әдіскер ғалымдар: Ә. Қоңыратбаев, Ә.Көшімбаев, Ә. Дайырова, Т. Ақшолақов, т.б. Көрнекті әдіскер, ғалым Төлеутай Ақшолақов көркем шығарманы талдау мәселесіне таза әдеби -- эстетикалық жолмен қарауды ұсынды . Біз шәкірттерді сөз сырына бойлатуымыз керек. Бүкіл кілт -- осында. Өйткені, көркем әдебиетте сөз -мазмұн да, форма да. Шәкірттерді сөздің алуан сырына үңіле білуге үйрету -- әдебиет шығармасын танытудың басты жолы. Ақын шығарма құрылымында сөздерді қандай кәдесіне жарата білген, сөз кірпіштерін қаншалықты қиыстыра қалай білген, шығарманың бүкіл бітімін қалай сомдаған, қандай жаңа поэтикалық жаңалықтар әкелген, қандай сом образдар жасаған, мұғалім осыған үнемі, сабақ үстінде, сабақтан тыс уақытта шығармашылық тапсырмалар беру арқылы үйретіп, баулып отырса, шәкірттер өнер туындысының қадыр қасиетін танумен, астарлы сырына үңіле білумен қатар, жазушы стилін, шығарма стилін аңғарар еді.
Көркем мәтінді талдауда композиция, сюжет, жазушы стилі, көркем туынды негізінде жатқан идея, оның көтерген мәселесі ерекше назарға алынады. Әдеби талдау арқылы оқушылардың әр түрлі реңдегі эмоциясына, сезіміне әсер етеді, ойларына ой, пікірлеріне пікір қосып, бүкіл жан дүниесін оятады.
Көркем мәтінді талдаудың жолдары мен бағыттары Рәбиға Сыздықова мен Бердібай Шалабай еңбектерінде жан-жақты сараланады. Ғалымдар көркем мәтінді талдаудың жолы мен жүйесін айқындайды.
Көркем мәтіннің негізгі белгілеріне байласым, тұтастық және эмотивтілік жатады. Байласым- лингвистикалық ұғым, ал тұтастық-психолингвистикалық ұғым. Байласым көмегімен мәтін құрылысының феномендері талданады, ал тұтастық ұғымы арқылы мәтіннің терең қабатындағы орналасқан әрекеттері түсіндіріледі [2, 8 ].
ХХ ғасырдың алпысыншы жылдарынан бермен қарай жазушыларымыз халқымыздың бойына рухани нәрді тереңірек сіңіріп, ұлттық сананың түлеп, өсіп-өркендеуіне мол үлес қоса бастады. Ұлттық сана, ана тілін түгел меңгеруден басталады. Рухани байлық көздеріне сол тілдің арқасында жетесіз. Ә. Кекілбаев Аңыздың ақырында көне ұғымдарды тірілту, ежелгі сөздерді меңгертуге көп күш салады. Айталық, тасбақаның шөбі, бес қонақ деген сөз тіркестерін бұрын әдеби тілімізден ұшырастырмайтынбыз, жазушы бізді көне сөздердің этимологиясына бойлатып, сөздік қорымызды байытуға мүмкіндік жасайды. [3, 4-5]
Курстық жұмыс тақырыбы - Әбіш Кекілбаев Аңыздың ақыры романынның лексика-семантикалық ерекшеліктері
Жұмыстың мақсаты - Әбіш Кекілбаев Аңыздың ақыры романы тіліндегі фразеологизмдердің стильдік қолданысын,теңеу,мақал-мәтел, авторлық афоризмдер, ауа-райы құбылыстарына, уақыт пен кеңістік атауларына қатысты сөздердің шығармадағы қолданылу ерекшеліктерін анықтау.
Жұмыстың міндеттері:
Осы мақсатқа жету барысында мынадай міндеттер қойылады:
1) Шығарма тіліндегі фразеологиялық ерекшеліктерін таба білу;
2) Шығармадан мақал-мәтел, теңеу, діни ұғымдарға қатысты сөздердің мағынасын ашып, ерекшеліктерін табу;
3) Шығармадан уақыт пен кеңістік, табиғат құбылыстары, этномаркерлі сипаттағы, әлеуметтік жік атауларын білдіретін сөздерді тауып, сөздікпен мағынасын ашып, тоқталып талдау, ерекшеліктерін анықтау.
Жұмыстың нысаны - Әбіш Кекілбаев Аңыздың ақыры романы
Жұмыстың құрылымы - кіріспеден, ІІІбөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. Көркем шығармада кездесетін фразеологиялық тіркестер, авторлық афоризмдер, мақал-мәтелдер
Фразеологиялық тұрақты тіркестердің зерттелу жайы
Тілдегі фразеологизмдер - тілдік бірліктердің ішінде аккумулятивтік қызметі ерекше байқалатын, бірнеше мыңжылдықтар бойына пайда болып, дамып, қалыптасқан, әдеби тіл дамуы кезеңдерінің өзіндік ерекшелігін айқындайтын тілдің ажырамас бір бөлігі. Әр жазушы өз өресіне қарай тілдің фразеологиялық қорынан қажетін алады да, өз кезегінде әдеби тілдің дамуына үлесін қосып отырады.
Ғалым Р. Авакова Фразеология теориясы атты еңбегінде фразеологизмдерге мынадай анықтама береді: Тілдің бейнелігін, байлығын арттыра түсетін сөздік қордың ауқымды бөлігін құрап тұратын тілдік бірліктер - фразеологизмдер. Фразеологизмдер - халықтың тұрмыс-салтының, әдет-ғұрпының, мінез-құлқының, өмір сүру ортасының, тұрмыс-тіршілігінің, экономикалық және саяси көзқарастары мен өзгерістерінің және т.б, айнасы [4,15 бет].
Мағынасы жалпыға белгілі, грамматикалық байланысы жағынан бір бүтін болып, қолданылуы дәстүрге айналған тұрақты сөз тіркестерін тіл білімінде фразеологиялық орам немесе фразеологизмдер деп атайды. Профессор М.Балақаев фразеологиялық тіркесті, құрамындағы сөздердің мағыналарының айтылар ойға қатынасына қарай фразалық (қара қылды қақ жару) және идиомалық (көз қырын салу) деп екіге бөлген [5, 22 бет].
Зерттеуші ғалым Мамаева Мәкен Қасымбайқызы өзінің 2004 жылғы қорғаған Фразеологизмді сөз тіркестері атты кандидаттық дисертациясында фразеологизмдердің зерттелуін 4 кезеңге бөліп өткен:
1. ХХ ғасырдың ортасы - 40 - 50 жылдар қазақ фразеологизмдерін теориялық жағынан зерттеудің алғашқы кезеңі.
2. 60 - 70 жылдар - қазақ фразеологизмдерін классификациялау, жеке авторлар еібектеріндегі фразеологизмдер жайы.
3. 80 жылдар - фразеологизмді жан - жақты зерттеу. Қазақ фразеологизмдерінің өзге тілге аударылуы мен басқа тілдегі фразеологизмдердің қазақ тілінде берілуі жайлы.
4. ХХ ғасырдың соңғы он жылы - 1990 - 2000 - жылдар - фразеологизмдерді этнолинвистикалық және салыстырмалы фразеология тұрғысынан зерттеу.[6, 6 бет]
Қазақ тіл біліміндегі фразеологизмдерді жинақтаған ғалым Гүлдархан Смағұлова фразеологизмдерді 5 стильдік қабатқа бөлген:
1. кітаби фразеологизмдер;
2. бейтарап;
3. ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер;
4. қарапайым сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер;
5. қарапайым дөрекі-сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер.
Сонымен қатар, Г.Смағұлова тіліміздегі фразеологизм компоненттерінің вариантты тұлғаларын бірнеше түрге бөлуге болады деп көрсетеді:
1.Грамматикалық құрылысы дұрыс, құрамы толық, тура мағынадағы еркін сөз тіркестерін ауыспалы мағынада қолдану арқылы жасалған фразеологиялық тіркес варианттары. Мысалы, айы оңынан туу-жұлдызы оңынан туу, аяқ астынан - табан астынан т.б.
2.Фразеологиялық мағынасы сәл көмескіленген, ауыспалы мағынада қолданылған еркін тіркестер варианттары: домалақ арыз - домалақ хат - домалақ қағаз. бойын аулақ салу - іргесін аулақ салу.
3.Тұрақты сөз тіркестерінің әр компоненті жеке варианттарға бөлінеді.Мысалы, көкейіне құйылу, көкірегіне ұялау, қону; жанжал қылу, дау салу, шатақ шығару.
4. Вариант компоненттері мағына жағынан жақын, мысалы: жаны ұстараның үстінде (жүзінде) - пышақтың үстінде (ұшында) деген фразеологизмдермен қоса, кейде мағына жақындығы жоқ, бірақ та туыстас ұғымды білдіретін немесе бір семантикалық бірліктен туатын компоненттер вариант болады. Төбе шашы тік тұру - тұла бойы тік тұру, ауызыңа қан толсын - ауызыңа құм құйылсын.
5. Бірде фразеологиялық вариант пен фразеологиялық синонимдердің екі аралығында ұғынылатын кейде синоним, кейде вариант аталып жүрген (гибрид) тұрақты тіркестер. Мұндай топтарға компоненттік құрамы әр түрлі фразеологизмдер жатады. Мысалы, сенімді ақтау - үмітті ақтау; ала жібін алмау - ала жібін аттамау; аумалы-төкпелі заман - аумалы-төкпелі дүние; бағыт беру - бағыт сілтеу; бой тасалау - бой жасыру т.б. [7, 29 бет].
Ахмет Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институтының аға ғылыми қызметкері Қ.Есенова қазақ газеттері тақырыптары атауындағы фразеологизмнің қолданылу ерекшеліктеріне талдау жасай келе, оларды төмендегідей үлгіде топтастырады:
1. Бір немесе бірнеше сөзі түсірілу арқылы ықшамдалған фразеологиялық бірліктер.Мысалы, Егеулі найза (Жас алаш 28.03.06.) Махамбеттің Егеулі найза қолға алмай деген өлең жолын ықшамдау арқылы жасалған трансформация деп көрсетеді т.б.
2. Бір сөзі алмастырылған, өзгертіліп, жаңартылған тілдік бірліктер. Мысалы, Сайлауға әркімнің-ақ бар таласы (Ег. Қазақстан, 06.01.04.). Білімге әркімнің-ақ бар таласы (Ег. Қазақстан, 11.06.04.). Билікке әркімнің-ақ бар таласы (Ана тілі 06.10.05.). Бұл үш мысал Абайдың Өлеңге әркімнің-ақ бар таласы деген өлең жолындағы бір сөзді алмастыру жолымен жасалғандығын айтқан.
3. Бірнеше тәсілмен түрлендірілген құрақ фразеологизмдер.Мысалы, Аузың жемесең де қан болмағай (Ана тілі, 12.02.04.) тіліміздегі Бөрінің аузы жесе де қан, жемесе де қан деген мәтелдің, Дымды түсінбейтін депутаттар (Түркістан, 02.06.05.) Ымды түсінген дымды түсінбейді деген мәтелдің негізінде ықшамдалып өзгертілген қолданыс деп көрсетеді [8, 87 бет].
Шығармада кездесетін фразеологиялық тұрақты тіркестер
Жынынан айрылған бақсыдай-жуасыды, жөнге келді. [ҚӘТС, 725 бет]
Бесқонақтан соң, дүние тынышталған, бұрынғы қалпына келген тәрізді деген мағынада қолданылған фразеологилық тіркес.
Тісін көптен қайрап жүргенмен, оларға кезек енді келген сияқты. [112 бет]
Тісін қайрау-өшікті, өштесті, кектенді. [ҚТФС, 635 бет]
Оның үстіне әр адамның сыры көкейінде жатқанда ғана өзінің қаруы да, аузынан шығып кеткен соң естіген кісінің қаруы емес пе? [117 бет]
Сыры көкейінде жатыр-ойы сырға толы, өз көкейінде ғана. [ҚӘТС ,558 бет]
Біреуді тыңдап отырып, сөзін түзеткенді ит етінен жек көреді. [118 бет]
Ит етінен жек көру-жек көру, ұнатпау. [ҚТФС,362 бет]
Бұл сөлемдегі фразеологиялық тіркес, сөздікте берілген мағынасына сай қолданылып тұр.Біреуді тыңдап отырып,сөзін түзеткен жөн емес, оны ұнатпау, ондайды жақтырмау, жек көру мағынасында қолданылған тіркес.
Өйткені соғыста жазықсыз жауынгерлерді, әркімнің әлпештеп өсірген өрімдей ұлдарын қанша көп қырсаң, соншалықты атағың асса, жай өмірде жай әншейін көкірегінде жаны бар жалба тонды қайыршыға істеген сәл әділетсіздігің абыройыңды айрандай төгеді. [119 бет]
Көкірегінде жаны бар-кеудесінде жаны бар, тіршілік иесі. [ҚӘТС, 298 бет]
Абыройын айрандай төгу-біреудің алдында әбден масқара қылды, ар-ұяттан айырды. [ҚӘТС, 43 бет]
Сөйлемде бірнеше фразеологиялық тіркесті қатар қолданған.Бұдан автордың ойы, қиялы мықты екенін де байқауға болады.Кеудесінеде жаны бар, тіршілік иелері екенідігін қарапайым сөзбен емес, әсерлі, көркем жеткізген. Абыройды айранмен төккенмен тең, айрандай төгу, ұятқа қалу деген тұрақты тіркестерді қолданған.
Ал Әмірші басыңмен қарапайым біреуге қайырым жасасаң, қаншама боздақты қырған қан ішер атағың жойылып, қарашыға қайырымдылық жасаған, қара қылды қақ жарған әділетті атағың жайылады. [119 бет]
Қара қылды қақ жарған-өте адал, әділ, турашыл.Қақ жарған қара қылды данышпанға , айыру ақиқатын емес салмақ. [ҚТФС, 290 бет]
Пәлен ай бойы үдере тартып келе жатқан ауыр қол ақыры жау астанасына да жақындады. [119 бет]
Ауыр қол-сан мың қол, көп әскер. [ҚТФС, 223 бет]
Алқаптың екі бетінен жер қайысқан қалың қол маң-маң басып, бір-біоріне жақындап келеді. [124 бет]
Қалың қол-мол сарбаз, көп әскер. [ҚӘДТС 165 бет]
Жақын жерде бұған жүрегі барып шаба қоятын жау да жоқ. [126 бет]
Жүрегі барып шаба қоятын-батыл, өжет қылықтарға бара алатын, қайсар жүрек. [ҚӘТС, 194 бет]
Егер ол қазынаға қол салса, оның жарасы жеңіл. [127 бет]
Қол салса-зорлық-зомбылық етті, күш көрсетті, азаптады. [ҚӘТС, 707 бет]
Ол табан астында бойын жиып, манадан бері ой манауратып бара жатқан ала көзін қайтадан суытып алды. [129 бет]
Табан астында - кенеттен, күтпеген жерден; тез, жылдам. [ҚӘТС, 583 бет]
Қызметші әйел беті бүрк етер емес, дастарқанды реттеп болды да, басын иіп, тағзым еткен күйі жұп-жұмыр бөксесіне сарғыш шытыра көйлектің етегін бүлк-бүлк тепкілетіп, тек әйел ғана ойлап таба алатын бір әдемі әзәзіл жүріспен есікке жылысты. [130 бет]
Беті бүлк етер емес-беті қалың, ұятсыз. [ҚТФС, 583 бет]
Онсыз да ала бүлік ұсақ хандықтардың арасына от түсті. [134 бет]
От түсті - араз болды, келіспеушілік пайда болды. [ҚТФС, 323 бет]
Ерлі-зайыпты екеуі онсыз да көңілдерін қыжылдатып жатқан өкініш пен ызаның қан шапшыған жарасын қасығылары келмей, бір-біріне тіл қатпайды. [134 бет]
Жарасын қасығылары келмей-өткен болған өкінішті жағдайды немесе уақиғаны еске түсірмеу. [ҚӘТС, 323 бет]
Қара көрдей қапас түбінде қасарысып, сыр білдірмей жатқан келіншегі кенет жанын қоярға жер таппай, бебеулей бастады. [135 бет]
Жанын қоярға жер таппау-не істерін білмеу, қобалжу. [ҚӘТС, 125бет]
Үлкен баласы көрген сайын көзіне оттай басылды. [137 бет]
Көзіне оттай басылу-көзге ыстық болу, ерекше көзқарас. [ҚӘТС, 323 бет]
Бәлкім, бәйбішесінің соған іші тарылып жүрген шығар. [140 бет]
Іші тарылу-көре алмау, қызғанышпен қарау. [ҚӘТС, 410 бет]
Тірі ол түгілі өлген әйеліне мешіт салған жылы да Ұлы ханымның ұзақ уақыт қабағынан кірбің кетпеді. [140 бет]
Қабағынан кірбің кетпеу-бір істі ұнатпау, көңілі толмау. [ҚӘТС, 143 бет]
Түскі тамақта әлденеге жүрегі өртеніп, ештеңеге тәбеті тартпады. [142 бет]
Жүрегі өртенді - өзегі өртенді, қапа болды, қайғырды, уайымдады. [ҚӘТС, 642 бет]
Сөйлемдегі тұрақты тіркес мағынасы қапаланды,қайғырды.Оны жай ғана қарапайым сөзбен бермей, автор тұрақты тіркесті ұтқыр пайдаланған.
Олар мынау оңаша сарайдың ішінде түн ортасы ауғанша кірпік ілмей аңдып отыр. [147 бет]
Кірпік ілмей-ұйқысыз, дамылсыз, мазасыздану. [ҚТФС, 483 бет]
Ауыздарына құм құйлып жүре берсін. [156 бет]
Ауыздарына құм құйылу-үндемей, тыныш жүру. [ҚӘТС, 347 бет]
Қол созымдай жер қалғанда барып тіл қатты. [173 бет]
Қол созымдай жер-онша алыс емес жер. [ҚТТС, 512 бет]
Сөйлемдегі тұрақты тіркес жақын жер, ара қашықтығы алыс емес деген мағынада берілген.
Күннің қызғылт нұры ит тұмсығы өтпес қалың жыныстың ту төбесіне іркіліпті. [189 бет]
Ит тұмсығы өтпес- қалың ну орман-тоғай. [ҚӘТС 574 бет]
Жарты жылға жетпей жатып көз жұмды. [198 бет]
Көз жұмды-марқұм болды, өлді. [ҚӘТС 405 бет]
Егер әлгі дүние түгел селдір мұнараға бөккен буалдыр елес өңі болса, көзді ашып-жұмғанша неге ғайып болған? [200 бет]
Көзді ашып-жұмғанша- лезде, тез болған іс әрекет. [ ҚТТС 198 бет]
Ендеше, бұның көзіне оттай басыла қалатын ол қайдағы таныс... [201 бет]
Көзіне оттай басылды- көзге ыстық көрінді. [ҚТТС 485 бет]
Көздің жауын алатын сұлу, сымбатты қомағай толқындардан қорғаштағандай, қос иықтан дудырап бос төгілген тып-тыныш тоған ойда жоқта бір үйір ақ сазан түсіп кеткендей астан-кестен боп, жиегін шылп-шылп сабап бұлқынып жатыр. [208 бет]
Көздің жауын алады-қызықтырды, көзге түсті. [ҚТТС 405 бет]
Жаппар өз қолынан шыққан сол бір тілсіз перзентінің не дейтінін түсіне алмай дал болғандай, көз айырмай көп телміреді. [211 бет]
Көз айырмай- тесіле, ұзақ қарады. [ҚТТС 405 бет]
Анда-санда жұрт көзінен тасалау шеткері оңашалау соқпақтарға түсіп, сейіл құрғанда, ағаш арасынан жылтың-жылтың сығалап бой көрсетіп қалатын еліктер мен тарғыл бұғылар да: Ә, әлгі жұрттың бәрінің сыпсыңдатып жүрген ханымы осы екен ғой деп, әдейі бұның әр адымын аңдып тұратындай боп көрінеді. [219 бет]
Жұрт көзінен тасалау-жұрт көзіне түспеу, жұрт көзінен аулақ болу. [ҚТТС 526 бет]
Орақ мұрынның астындағы қаймыжық жұқа ерінде бір сәт мүдіру жоқ, аузы-аузына жұқпай әлденелерді айтып, сусылдай береді. [220 бет]
Аузы аузына жұқпай- аузына келгенді айту, біреуді әңгімелеу. [ҚТТС 55 бет]
Қол созымдай жерге келгенде барып, Әміршіге тағзым етуі керек екендігі есіне түсіп, төмен иіле беріп еді, әлдекім қарынын демеп, жоғары көтерді. [220 бет]
Қол созымдай жер-онша алыс емес, жақын. [ҚТТС 405 бет]
Лауазымды ханымның өзіне тіл тигізуге айбынып, оның күтушілері мен нөкерін жерден алып, жерге салып жамандай жөнелді. [224 бет]
Тіл тигізу- біреуді балағаттау, көңіліңе келерліктей сөз айту. [ҚТТС 605 бет]
Әміршінің өзі сыйлайтын бас уәзірдің Кіші ханымның аяғына кеп бас игенін көргенде, күтуші бас ұлықты өз аяғына жыққаннан бетер айызы қанып тұрды. [227 бет]
Айызы қанып- риза болды, сүйсінді. [ҚТТС 27 бет]
Осындай жұмсақ өз қолында, осындай рақат өз төрінде тұрғанда, Әміршінің қайдағы бір ит арқасы қиянға айлап-жылдап жорыққа кететіні ара-тұра оған миға сыймайтын, түкке керегі жоқ, құр әншейін ессіздіктей көрінеді. [229 бет]
Ит арқасы қиянға- алысқа, алыс жерлер. [ҚТТС 500 бет]
Ертең ол келгенше аман-есен босанып, алдынан тал бесіктегі кішкене ханзаданы көтеріп шықса, күйеуінің көіәлән біржолата бір өзі иемденер еді, балаларын алға тарта беретін бәйбішенің де аузына құм құйылар еді. [237 бет]
Аузына құм құйылар-үннің шығармау, айтпау. [ҚТТС 75 бет]
Бірақ бұның оларға көз салып жатуға мұршасы болмады. [240 бет]
Көз салып-назарын аудару, қарау. [ҚТТС 405 бет]
Мынасымен өзінің басын жұтып қана тынбай, мұның да абыройын айрандай төгеді екен. [255 бет]
Абыройын айрандай төгу- ұятқа қалдыру, жұрт алдында масқара ету. [ҚТТС 26 бет]
Ханымның ондай қылығын елдің қандай саққа жүгіртіп, падишаның абыройына қандай нұқсан келтіртінін тайға таңба басқандай анық білмесе де, іші сезеді. [261 бет]
Тайға таңба басқандай- анық, нақты. [ҚТТС 514 бет]
Тіпті тап мынадай нағылет дүниеге мұны әкелген әкесі мен шешесіне де өкпесі қара қазандай. [262 бет]
Өкпесі қара қазандай- разы болмау, ренжулі. [ҚТТС 412 бет]
Ұлы ханымның сарайынан да ат ізін салмай, тым-тырыс жатып алды. [275 бет]
Ат ізін салмай- қатыспады, хабарласпады, келмеді. [ҚТТС 65 бет]
Мақал - мәтелдердің, авторлық афоризмдердің ұлттық - танымдық қызметі
Мақал - мәтелдер әрбір халықтың көне де байырғы рухани қазынасы. Ол - өз бастауын адам баласының тым ертедегі саналы қоғам құрған балаң кезіңнен алып, ғасырлар бойы еленіп - екшеленіп, сұрыпталып, толассыз толығып келе жатқан жанды құбылыс, халық даналығының қорланып жиналған қоры, атадан балаға ұрпақтан ұрпаққа аусып келе жатқан рухани мирас. Сөйлеу кезінде даяр қалпында қолданылуы жағынан мақал - мәтелдер фразеологизмдерге ұқсайды. Олар астарлап, мәнерлеп айтатын ойдың бейнелі көрінісі болып, аз сөзбен көп мағына білдіреді. Мақал тиянақталған ойды білдірсе, мәтелде ой аяқталмайды. Мақалдар негізінен екі бөлімді болып келеді де, алдыңғысында іс -әрекеттің шарты мен жағдайы айтылып, соңынан сол пікірді қорытындылап түйіндейді. Я болмаса екі нәрсені бір- біріне қарама қарсы- қойып салыстырады.
Мақал - мәтелдерді халық өнерінің бір түрі десек, оларға халықтың өзі - ақ жақсылап анықтама беріп қойған. Сөздің көркі мақал, Тұз астың дәмін келтірсе, мақал сөздің сәнін келтіреді- деп тұжырымдайды. Мақал - мәтел тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін айтып, қорытынды жасаудың тамаша үлгісі. Мақал - мәтел қамтылмайтын өмір саласы жоқ. Бұлар - халықтың әлеуметтік -тарихи өмір тәжірибесінен даяр қорытынды.
Мақал - мәтелде ұғымнан гөрі нақтылы ойды түйіндеп айту басым болады. Сондықтан бұлардың сыртқы құрылым - құрылысы сөйлемге ұқсайды.
Зерттеуші ғалым Ж.И.Исаева өзінің 2007 жылы қорғаған ‟Дүниенің паремиологиялық бейнесі (лингвомәдениеттанымдық аспект)" атты кандидаттық диссертациясында мақал - мәтелдердің зерттелуі жайында толығырақ, жүйелі түрде мәлімет береді.
Қазақ паремиологиясының қалыптасу тарихын 3 кезеңге бөліп қарастыруға болады:
1)ХІХ ғасырдың екінші жартысынан ХХ ғасырдың 40 - 60 жылдарына дейінгі кезең қазақ мақал-мәтелдерін халық аузынан жинақтау, қағаз бетіне түсіру, жеке басылым ретінде шығару жұмыстарының жүргізілуімен сипатталады (Ы.Алтынсарин, Ә.Диваев, В.Радлов, Ш.Ибрагимов, М.Терентьев,Ф.Катанов,В.В.Катаринск ий,П.М.Мелиоранский, Н.Н.Пантусов, А.Е.Алекторов, М.Ысқақов, А.Байтұрсынов, Ө.Тұрманжанов , Б.Ақмұқанова, М.Аққозин т.б.).
2) Мақал-мәтелдердің ғылыми айналымға түскен кезеңі. М.Әуезов, Қ.Жұмалиев,М.Ғабдуллин,Ғ.Мүсірепов, С.Мұқанов,Б.Адамбаев, М.Әлімбаев, Н.Төреқұлов, Т.Кәкішов, З.Қабдолов, М.Базарбаев,С.Қасқабасов,С.Нұрышов, Б.Ақмұқанова т.б. әдебиетші ғалымдар зерттеулерінде қазақ мақал-мәтелдері нің әдеби табиғаты, Р.Сәрсенбаев, Ә.Қайдар, Б.Шалбаев, Ө.Айтбаев, М.Мұқанов,З.Ерназарова,Қ.Бейсенов,Ғ .Тұрабаева,А.Нұрмаханов,С.Сәтенова, Д.Бегалықызы, Б.Сағын, С.Қанапина т.б. тілші - мамандар зерттеулерінде тілдік ерекшеліктері сөз болды.
3) ХХІ ғасыр тіл білімінде мақал-мәтелдер паремиологияның зерттеу нысанына айналып, анторпоцентристік бағытта қарастырылуда.
Зерттеушілер мақал-мәтелдер, яғни паремиялар предикативтік типтегі кешенді сөйлесімдік құрылымдар ретінде фразеологияның шеңберінде емес, тілтанымдық дербес пән - паремиологияның зерттеу объектісі ретінде қарастырылуы қажет екенін айтады.
Қазақ паремиологиясының антрополингвистикалық бағыттағы дербес пән ретінде қалыптасуының теориялық тұжырымдамасын академик Ә.Қайдар негіздеп, қазақ паремиологиясының фразеологиядан бөлініп шығып, антрополингвистикалық бағыттағы дербес ғылым саласы болып қалыптасуына қажет алғышарттарды нақтылап, паремиологиялық зерттеудің ғылыми принциптерін, мақсат - мүддесін, көтерілер проблемаларын, зерттелер қырларын анықтап берді. Қазақ мақал-мәтелдері танымдық - прагматикалық, этнолингвистикалық тұрғыдан Д.Бегалықызы, С.Қанапина, Р.Атаханова, Ш.П.Қарсыбекова зерттеулерінде қарастырылды [9, 9 - 10 бет].
Қанапина С.Ғ. Қазақ тіліндегі мақал - мәтелдердің танымдық бейнелілігі (Ғ.Мұстафин, С.Мұқанов шығармалары негізінде) атты еңбегінде мақал - мәтелдердегі бейнелегіш - көркемдегіш тәсілдердің қолданысы, мақал - мәтелдердің көркем мәтінде автор бейнесі мен кейіпкер бейнесін жасаудағы танымдық қызметін атап көрсеткен.
Еңбекте мақал - мәтелдердегі теңеулер жайлы: Мақал - мәтелдердегі теңеулердің молдығы - мақалдың сөзді астарлап, бейнелеп қолданудағы қазақ әдеби тілінің ұлттық белгісінің бірі деп айтып, бұрыннан қолданып келе жатқан дайын бейнелерді орнымен жұмсай білудегі солардың қалыбын (моделін) пайдаланып келе жатқандығын айтуға болады , - дейді.[10,6 бет] 10
Афоризм мақал мен мәтелдерге қарағанда, белгілі бір автордың атынан айтылады. Сонымен қатар, афоризм, көбіне, жазба әдебиет тұсында пайда болатын категория. Ал мақал-мәтелдер, әрқашан, ауыз әдебиеті негізінде жасалып, ауызша пайда болатындықтан, оның авторы болмай, халық қазынасы деп аталады.
Ақын Мұзафар Әлімбаев афоризмге мынадай анықтама береді: ‟Қанатты сөздердің қайнар көзі - халық тілі - мақалдар мен мәтелдер, тұрақты сөз тіркестері, әдеби тіл - жазушылардың, оқымыстыларлың тарихта өткен атақты қайраткерлердің өткір нақылдары, сөз байламдары".
Афоризм мен мақал - мәтелдердің аралық жігін дәл жоғарыдағыдай етіп бөлу, жазба әдебиеті соң басталған халықтар үшін, оның ішінде қазақ халқы үшін кейбір ерекше жағдайды қажет етеді. Өйткені, мақал - мәтелдер мен афоризмді бір - бірінен ажыратуға мұны меже тұтатын болсақ, жазба әдебиетіміз афоризмдерге аса кедей болар еді. Оған себеп, ауыз әдебиетінде белгілі ақын, жырау, салдардың атынан айтылатын кейбір афоризмдерді ешбір категорияға жатқызуға болмас еді. Сондықтан, қазақ афоризмдері, жазба әдебиеті ертеден дамыған орыс афоризмдеріне қарағанда, өзіндік ерекшеліктері арқылы ажыратылады. Сонымен қатар, ертеректе белгілі ақын, сал, жыраулардың атынан айтылатын қазақтың нақыл сөздері, көбіне, өлең түрінде, басқаша айтқанда, прозалық түрден гөрі, поэзиялық құрылымда жасалатын болған. Бұған себеп, қазақ әдебиетінде (ауыз әдебиетінде де) поэзия прозадан бұрын қалыптасты. Сондықтан нақыл сөздердің де ерте кезде поэзиялық құрылыспен жасалуы заңды жағдай. Кеңес үкіметі тұсында пайда болған нақыл сөздердің құрылысы әр түрлі. Олар поэзиялық, прозалық түрде де кездесе береді.
Жалпы алғанда мақал - мәтелдерден афоризмді мынадай жақтарына қарап ажыратуға болатын сияқты:
а) афоризм әрқашан оқиғаны, затты, яғни өмірде болатын істің мазмұнын терең, өткір етіп береді. Сонымен қатар, афоризм қашанда оқиғаны тура мағынада да, ауыспалы мағынада да қолданыла береді. Дегенмен, мақал - мәтелдер, афоризмге қарағанда, оқиғаны образды түрде бейнелейді.
ә) мақалдар мен мәтелдер ауыз әдебиетінің ерекше жанры ретінде қарастырылса, афоризм, көбіне, жазба әдебиетіне байланысты жасалып отырады.
б) мақалдар мен мәтелдер өмір құбылысының жақсы, жаман жағын бірдей көрсететін болса, афоризмдер өмір құбылысының, көбіне, жақсы жағын үлгі ретінде ғана баяндайды.
Афоризмдер өзінің пайда болу жағынан, көбіне, жазба әдебиетке тәуелді болады. Сонда, кейбір афоризмдер белгілі авторға байланысты айтылмай, халық қазынасы ретінде көбірек айтылады. Мұндай жағдайды қазіргі газет - журналдардың бетінен жиі ұшыратамыз. Өйткені, келелі, өткір ойды жинақтап, ұғымды етіп халыққа жеткізу мақсатымен кейде, авторы белгісіз жаңа афоризм сөздердің пайда болуы көп кездеседі. Баспасөзде кездесетін мұндай афоризмдердің көбі халық арасында мақал ретінде танылады. Өйткені, олардың авторы - жалпы ұжым.
Қорыта айтқанда, қазақ афоризмдері жазба әдебиеті негізінде жасалып, жаңадан қалыптасып келе жатқан жас тұлға. Бірақ, қазақ афоризмі қазақ әдебиеті тарихында болмаған категория деуімізге болмайды. Өйткені, жазба әдебиеті кеш басталған қазақ әдебиеті сияқтыларда ауыз әдебиеті аса күшті дамығаны айқын. Ал ауыз әдебиеті тұсында афоризмдердің бәрі дерлік халық қазынасына айналып кеткені мәлім [11, 76 - 78 бет].
Ә.Кекілбаевтың Аңыздың ақыры романында кездесетін мақал-мәтелдер мен авторлық афоризмдер
Оның қай сардарының да құлағына құйып бағатыны - басыңа қандай қиын іс түссе де, айла таптырмас тығырықтан қаш; әйтеуір түбі бір сытылып шығар амалды алдын ала қарастырып қой... Әлсіздік те - тығырық... Одан да қашып құтылар айла-амалыңның көп болғаны дұрыс. [108 бет]
Басыңа қандай қиын іс түссе де, айла таптырмас тығырықтан қаш-басына түскен жайды көтере білу.Басына түскен ауыртпашылықтан қашпай, одан шығатын жол таба білу.
Әлгі құмырсқа: Алланың әмірін ұлыларға кішілердің сөзі жеткізеді деген осы болады деп тайып тұрыпты. [109 бет]
Алланың әмірін ұлыларға кішілердің сөзі жеткізеді-Аллның әмірі барлығына бірдей.Ұлылар, яғни лауазымы жоғары адамдар ол сөзді естімесе де, бәрі бір түбінде кішілер, яғни лауазымы төмен кісілер жеткізеді.Себебі,Алланың әмірін тарату парыз деп білсе керек.Түбінде бәріне таралатын әмір.
Қайда да айла таппас тығырықтан қаш, деген өз қағидасын берік тұтынатын ол бұл мәселеде де өз қолына өзі бөгеу салғысы келмейді. [119 бет]
Қайда да айла таппас тығырықтан қаш-кез-келген мәселенің шешімі бар.Адамның таппайтын айласы жоқ, демекші айла тауып жол іздеу.Сондай тығырықтан шыға білу.
Ал тырмыса-тырмыса биікке шыққан адамның өзі құлағыны - өлгені... [129 бет]
Тырмыса-тырмыса биікке шыққан адамның өзі құлағыны - өлгені-қасықтап жиғанынды шелектеп төгу десе де болады.Тырмыса биікке шыққан сон құламаған жөн, құласа бәрі бекер, өлгенмен тең.
Жаман айтпай жақсы жоқ деп, көзі жұмыла қалса, орнына кім болатынын әлдеқашан өз аузынан айтып қойған-ды. [132 бет]
Жаман айтпай жақсы жоқ-болар іс болады, оның жағымды жағыда болуы мүмкін немесе керісінше жағымсыз жақтары да болуы мүмкін.Жақсы жағы басым болса игі.
Өзгеден тартып ал, өзіңдікін сатып ал. [132 бет]
Өзгеден тартып ал, өзіңдікін сатып ал-өзгенікін тартып алсанда, өзіндікін сатып ал.Ешкімге өзіне тиесілі нәрсені берме.
Мыңдаған жанның басы бұныкі болғанымен, ойы бұныкі емес, тілі бұныкі болғанмен көңілі бұныкі емес. [146 бет]
Мыңдаған жанның басы бұныкі болғанымен, ойы бұныкі емес, тілі бұныкі болғанмен көңілі бұныкі емес-әміршінің әмірі мықты болғанымен, байлығын көп болғанымен шынайы достарды, сыршыны ақшан канша көп болса да сатып ала алмайды.Жаны, ойы, көңілі басқа жақта болады.
Өзінде жоқ дәулетті көріп алсын, іші күйсе тұз жаласын дегендей, шалқасына аунап түсіп, сылаушыларға омырауын тосады. [229 бет] ???
Іші күйсе тұз жаласын-мақал. Іші тар, өзгеге бар деуге келмейтін жандарға айтылған нақыл сөз, мақал.Іші күйгенде іші ашиды, тұз жалағанда да дәл солай.Сол себепті айтылған болса керек.
Тәйірі, еркектің соры сөзінде, әйелдің соры көзінде емес пе? [271 бет]
Еркектің соры сөзінде, әйелдің соры көзінде- авторлық афоризм. Еркектің соры берген сөзінде, сөзінде тұру, тұрмауында. Берген сертін берік ұстауда.Әйелдің соры әдемі көзінде. Адамның ең әдемі жер-көзі, демекші. Сұлулығы еркектердің көзін тартарлықтай, тіпті кейде өздерінің де соры екен.
Бірақ ел құлағы елу, олардың ештеңе естімеуі мүмкін бе? [274 бет]
Ел құлағы елу- (ауыс. Ел ішінде сөз жатпайды, себебі қазақ қауымында: ұзын құлақ, отыз тістен шыққан сөз, отыз рулы елге жайылады, екі елі аузына төрт елі қақпақ бола алмау т.б осы тәрізді наным - сенімнің, салт - дәстүрдің қалыптасуы ел арасында айтылып қалған сөз сол сәтте - ақ қалың жұрт арасына тез тарап кетуін көрсетеді. Ертеректе, бүгінгідей ақпарат (радио, теледидар, телефон, газет - журнал т.б) құралдарын пайдаланбаған кезінде, ел өз құлақтарының (есту, тыңдау қабілетіне) мүмкіншілігіне ерекше мән берген. (елу құлақ көп құлақ мағынасын білдіріп түр)
Құтылып шығар айла-амал табылмастай тығырықтан қаш. [309бет]
Құтылып шығар айла-амал табылмастай тығырықтан қаш- әр қашанда қандай қиын жағдай болмасын одан құтылудың жолы бар.Соны таба білу керек.Амал таба алмайтын жолдан қашып, әрдайым амал таба білу қажет.
ІІ.Көркем шығармада кездесетін теңеулер, уақыт, қашықтық, мөлшер атаулары
Көркем мәтіндегі тұрақты теңеулер
Адамның танып-білгені адам санасында қорытылып, тілде көрініс табады. Адамның танымдық әрекеті мен тілдің қатынасын зерттеуде когнитивтік тіл білімінің маңызы ерекше. Бүгінгі таңда бұл бағытта когнитивтік лингвистика ғылымы өз нәтижесін көрсетіп отыр. Когнитивтік лингвистиканың алғашқы идеялары В. Гумбольдт, Б. Уорф, Э. Сепир еңбектерінен бастау алып, қазақ тіл білімінде Ж.А. Манкеева, Н. Уәли, Қ. Жаманбаева, Б. Ақбердиева, М. Күштаева, С. Жапақов, Г. Снасапова, Э. Оразалиева т.б ғалымдардың зерттеулерінде қарастырылған.
Танып білудің ең қарапайым формасы ұқсату, балау, салыстыру, теңеу нәтижесінде жүзеге асады. Профессор Т. Қоңыров "...теңеу - көркем ойлаудың ұлттық ерекшеліктері жинақталған, дүниетанымының ұлттық өзгешеліктері бас қосқан категориялардың бірі" - деген ой қорытады. Теңеу ең алдымен адам санасымен, ассоциациялық ойлау нәтижесімен тығыз байланысты. Әр ұлттың тілі мен діліндегі ұлттық ерекшелігі де осы теңеуден көрінеді. Әр ұлттың өз танымына жақын сөздерді қолдануы заңды да. Себебі тіл иесінің ой-өрісі мен концептуалды әлеміне байланысты әр тіл дүние-ғаламның үзіктерін өзінше жеткізіп, бейнелеп суреттейді және ол өз тіліндегі ғалам бейнесіне сай болады. Тіліміздегі теңеулер халықтың тұрмыс-тіршілігі, оның ойлау және танымдық қабілеті жөнінде бай мәлімет береді.
Қазақ тіл білімінде теңеуге толық талдау жасаған ғалым - Т.Қоңыров. ‟Қазақ теңеулері" атты ғылыми монографиясында теңеудің бүкіл лингвистикалық болмысын: жасалу жолдары мен синтаксистік құрылымын, түрлерін жан - жақты қарастыра отырып, теңеуге мынадай анықтама береді: ‟Теңеу дегеніміз - ұқсас, ортақ белгілердің негізінде бір затты екінші затқа салыстыру арқылы сипатталушы нәрсенің бейнелілік, көркемдік, эмоционалды - экспресссивтік сапасын күшейтетін, сол нәрсені жаңа қырынан, поэтикалық қырынан танытатын әрі стильдік тәсіл, әрі таным құралы" - дейді [12, 8 бет].
Қазақ теңеулерінің грамматикалық табиғаты жөнінде пікірлер (зерттеулер) жоқтың қасы. Дегенмен, кейбір оқулықтар мен монографиялық зерттеулерде белгілі бір ақын - жазушының шығармаларындағы теңеулер және олардың жасалу тәсілі жөнінде айтқан бірлі - жарым пікірлер жоқ емес.
Ғалым Қ.Жұмалиевтің білдірген пікірі бойынша, қазақ теңеулерінің жасалуының үш түрлі тәсілі бар: бірінші, - дай, -дей, -тай, -тей, -дайын, -дейін, -тайын, -тейін жұрнақтары арқылы, екінші, - ша, - ше жұрнағының көмегімен, үшінші - секілді, сияқты, тәрізді сөздері. Қ.Жұмалиевтің бұл пікірі дұрыс болғанымен, теңеудің жасалу тәсілдерін түгел қамти алмайды. Қазақ тіліндегі теңеулердің жасалуының төмендегідей жолдарын анықтап, көрсеткен Т.Қоңыров:
- дай, -дей, -тай, -тей, -дайын, -дейін, -тайын, -тейін жұрнақтарының көмегімен;
- ша, - ше жұрнағының көмегімен;
Шығыс септігі жалғауының (-нан, -нен, -дан, -ден, -тан, -тен) көмегімен;
Секілді, сияқты, тәрізді, іспетті сөздерінің көмегімен;
Бейне сөзінің көмегімен;
Тең сөзінің көмегімен;
Ұқсас сөзінің көмегімен;
Параллелизм тәсілі көмегімен;
Аралас тәсілдің (бейне және - дай, -дей; бейне және секілді) көмегімен;
Қосалқы тәсілдер көмегімен [12, 10-11 бет].
Теңеудің синтаксистік құрылымы:
1.Жалаң теңеулер;
2. Күрделі теңеулер;
3. Толымды теңеулер;
4. Толымсыз теңеулер;
5. Бірыңғай теңеулер;
6. Болымсыз теңеулер.
Жалаң теңеулер - тек теңеу құрушы мүшелердің қосындысынан ғана тұрып, белгілі бір заттың, яки құбылыстың жалаң суретін жасайды. Мұнда күрделі ой жоқ, соған орай бұл теңеуде күрделі образ да болмайды.
Күрделі теңеулер - өзінің құрылысы жағынан күрделі, жалаң теңеуге қарама - қарсы құбылыс. Мұнда не образ (көбінесе образ), не зат немесе екеуі де өздеріне бүтіндей күрделі ұғымды негіз етіп алады да, соның нәтижесінде күрделі ойға негізделген, шытырман суретке құрылған, эмоциялық - экспрессивтік әсері күшті теңеулік образдар жасалады.
Бірыңғай теңеулер - бір сөйлемнің, бір күрделі ойдың құрамында бірнеше теңеулердің қатар келіп, бір сөйлем мүшесінің қызметін атқаруы.
Толымды теңеулер - теңеулік конструкцияның үш элементі (зат, образ, белгі) түгелдей болуы қажет. Бұл ұғымды алғаш енгізген Б.В.Томашевский.
Толымсыз теңеулер - толымды теңеулерге қарама - қарсы құбылыс. Мұның атынан да көрініп тұрғандай, толымсыз теңеуде бір мүше айтылмайды.
Болымсыз теңеу - бір затты екінші затқа теңегенде болымсыз ғана мағына шығарады [12, 22 - 35 бет].
Ал, Бекбосынова А.Х. С.Мәуленов өлеңдеріндегі теңеу атты еңбегінде: Таным - өте күрделі үрдіс, оған адамның бүкіл жан-дүниесі - түйсіктері, ақыл-ойы, ырқы, сезім тебіріністері, ішкі көкей көзі (интуиция) - бәрі де өзара бір - бірімен байланысты түрде қатысады
Танып білудің ең қарапайы формасы ұқсату, балау, салыстыру, теңеу нәтижесінде жүзеге асады. Профессор Т.Қоңыров ... теңеу - көркем ойлаудың ұлттық ерекшеліктері жинақталған, дүниетанымының ұлттық өзгешеліктері бас қосқан категориялардың бірі - деген ой қорытады. Теңеу ең алдымен адам санасымен, ассоциациялық ойлау нәтижесімен тығыз байланысты. Әр ұлттың тілі мен діліндегі ұлттық ерекшелігі де осы теңеуден көрінеді. Әр ұлттың өз танымына жақын сөздері қолдануы заңды да [13,8 бет]
Шығармада кездесетін теңеулердің қолданысы
Бес күн бойы қарсы алдынан тандырдың деміндей бет шарпыған қызыл жел ұрған да тұрған. [105 бет]
Дем-тыныс мүшелері арқылы сырттан ішке немес іштен сыртқа шығарылатын ауа. [ҚӘТС, 613 бет]
Кеше бұнымен теке тіресіп арыстандай арпалысып жүргендердің көздеріне қалай құм құйылды? [108 бет]
Арыстандай- арыстандай айбынды, арыстанша келген. [ҚӘТС, 67 бет]
Бұл сөйлемде автор арыстандай деген теңеуді орынды пайдалана білген.Батыл, айбынды жігіттер тобы арыстанша келген, арыстандай жігерлі деген мағынада қолданса керек.Бұл-гендрлік теңеу.Яғни, ер баланың бойына тән жігерлі қасиетін арыстанның айбынына теңеп отыр.
Енді неге бүгін кеп, өз жынын өзі қайта шайнап, күйіс қайтарған қоспақ түйедей әлдеқашан бүге-шігесіне дейін ойлап, әбден кесіп-пішіп қойған, тіріде ешкімге аузынан шықпайтын сырларын қайыра толғап, қайта ойлап отырғаны несі? [110 бет]
Түйедей-түйе секілді, түйеге ұқсас. [ҚӘТС, 471 бет]
Сөйлемде берілген теңеу-түйедей.Бұл теңеу ер адамға айтылған,яғни түйе мінезді күйіс қайтарған қоспақ түйеге теңелген.
Іш есепті де тұтынғасын, алмас қарудай берік тұтынған жөн. [110 бет]
Қарудай-қаруға сай, қарудай мықты. [ҚӘТС, 392 бет]
Самсаған сары қолмен көк желкеңе келіп, шатыр тігіп жатып алған ата дұшпандай бірден қол салмаса да, күн өткен сайын төбе-құйқаңды шымырлатып, сеніміңді сетінете түседі. [111 бет]
Дұшпандай-дұшпан сияқты, дұшпан тәрізді. [ТТС, 33 бет]
Қара құмырсқадай қаптаған немелер көптігіне сене ме, өзгелердей айбына қоймайды. [111 бет]
Құмырсқадай- құмырсқа сияқты, құмырсқа тәрізді. Қырсықпайтын жұлқыспайтын құмырсқадай тату бол. (Егемен Қазақстан) [ТТС, 613 бет]
Жазушы шығармада көркем әрі орынды пайдалана білген гендрлік теңеулердің бірі-құмырсқадай.Немерелерін құмырсқаға теңеген себебі солардай көп деген мағынада болса керек.
Көктемгі шайдай ашық көк ніл аспанның өзінен де көкпеңбек сол тіп-тік сырық құм тасасынан сәл-пәл мұнартып көрінетін көкжиекке инедей қадалып тұрып апты. [112 бет]
Шайдай-бұлтсыз ашық, жарқыраған кун(аспан). [ТТС,196 бет]
Инедей-ине тәрізді,ине секілді. [ТТС, 219 бет]
Өйткені соғыста жазықсыз жауынгерлерді, әркімнің әлпештеп өсірген өрімдей ұлдарын қанша көп қырсаң, соншалықты атағың асса, жай өмірде жай әншейін көкірегінде жаны бар жалба тонды қайыршыға істеген сәл әділетсіздігің абыройыңды айрандай төгеді. [119 бет]
Өрімдей-жап-жас, уыздай, балғын. [ҚӘТС, 214 бет]
-Уа, тақсыр, қара шыбындай быжынап, мынау жарық жалғанды қайдағы бір ыбылыс-ластыққа жайлатып бара жатқан кәпір тұқымды қалай қырсаңызда қанша қырсаңыз да сауап. [121 бет]
Шыбындай-шыбын секілді. [ҚӘТС, 500 бет]
Көктің жүзін көшіп келе жатқан шегірткедей жебе қаптап кеткенін көргенде барып, жан дауыстары шығып бақыра бастады. [121 бет]
Шегірткедей-шегіртке сияқты, шегіртке тәрізді. [ҚӘТС, 580 бет]
Жүз мың адамның өкірген, бақырған, шыңғырған әжептарқы даусының жаңғырығынан жан-жақтағы шоқы-шоқылар ел көщкен жұртта қалған бұралқы иттердей жапатармағай ұлып қоя берді. [121 бет]
Иттердей- ит сияқты, ит тәрізді. [ТТС, 350 бет]
Бұл сөйлемде автор гендрлік теңеуді шебер қолданған.Бұл сөйлемде ер адамға қатысты немесе нақты әйел адамға қатысты теңемей, барлық жұрттың өкіргенің, бақырғанын иттердей ұлыған деп қолданса керек.
Босқындар қарусыз болса да, арыстандай арпалысты. [122 бет]
Арыстандай-арыстандай айбынды, арыстанша келген. [ТТС, 67 бет]
Ашамай үстіндегі мергендерді бұлардың жан-жақтан жауған жебесі баудай жайпады. [124 бет]
Баудай-егіннің, шөптің байланған бумасындай. [ТТС, 125 бет]
Еңгезердей соқыр енді мұның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz