Социология пәні және оның қоғам өміріндегі рөлі
Жоспар
1. Кіріспе:
Социология пәні және оның нысаны.
2. Негізгі бөлім:
Социологияның деңгейлері, құрылымы, санаттары, қызметі мен тәсілдері.
3. Қорытынды:
Қоғам, оның мәні мен типологиясы.
Қолданылған әдебиеттер
1. Кіріспе:
Социология пәні және оның нысаны.
2. Негізгі бөлім:
Социологияның деңгейлері, құрылымы, санаттары, қызметі мен тәсілдері.
3. Қорытынды:
Қоғам, оның мәні мен типологиясы.
Қолданылған әдебиеттер
Социология пәні және оның нысаны
Социологияның ғылым ретінде қалыптасуы қоғамды зерттеу барысында қалыптасқан дәстүрлер негізінде өрбіді. Ежелгі грек және ежелгі шығыс ойшылдарының еңбектерінде жалпы философиялық мәселелермен бірге қоғамның тууы мен мәні, оның ұйымдасуы мен дамуы туралы мәселелер қарастырылады. Ежелгі оқымыстылар шынайы қоғамға тән сипаттамаларды анықтап қана қоймай,әлеуметтік процестерді “улгілеу” принциптерін қалыптастыруға негіз қалап , жекеленген әлеуметтік фактілер мен процестерге, қоғам құрылысына, адамдар, әр түрлі әлеуметтік топтар арасындағы байланыстар мен қатынастарға нақты эмпирикалық талдау жасауға тырысты.
Әрбір дәстүр социологияға қоғам мәселелерінің, социологиялық білімді жетілдірудің, құру және қолданудың, зерттеу пәні мен нысанын анықтаудың өзіндік зерттеу әдістерін әкелді.
Социологияның ғылым ретінде тууы XIX ғасырдың ортасында француз оқымыстысы Огюст Конт (1798-1857) есімімен байланысты, өйткені ол тұңғыш рет “Социология” терминін енгізген, алайда оның қалыптасуына Батыс Еуропа (Г.Спенсер,
К. Маркс, Э. Дюркгейм, М. Вебер және т.б.) мен Американың
(А. Смолл, Дж. Винсент, В.Томас, П.Сорокин, Т.Парсонс және т.б.) көптеген оқымыстылары айтарлықтай үлес қосқан.
Социология пәні мен нысанын негіздей отырып, О. Конт сол кездегі ғылым жүйесіне иерархиялық баспалдақ түрінде түсінік береді, оның ойынша, бұл білімнің қарапайымнан күрделіге, төменнен жоғарыға жалпыдан өзіндік ерекшелікке қарапайым дамуының тарихи процесін логикалық жүйемен бере алады. Білім дамуындағы әр басқыш, Конт бойынша, -өзінің алдыңғысының алғы шарт ретінде есептейтін – жоғары тәртіптегі ғылым болып саналады.
Онда негізгі ғылымдардың иерархиясы төмендегіше көрінеді: математика, астрономия, физика, химия, биология (соңғы терминде- О.Конттың үлесі) және социология.
Берілген сызбадан көрінетіндей, социология басқа да ғылымдардың заңдарына негізделеді. Конт социологияның өзіндік, бұл заңдардың түрін өзгертеріндей және индивидтердің бір-біріне өзара әсерінен шығатындай қасиеті бар екендігіне айрықша мән береді. Бұл өзара әсер адамзат қауымында әр ұрпақтың келесісіне өтуі нәтижесіенде күрделене түседі.
Осылайша, социология ғылыми білімнің дамуын қорытындылай отырып, қай кезде де өмір сүрген нысандардың ең күрделісін зерттейді. Мұндай нысан қоғам және индивидтердің бір-біріне әсері болып табылады.
Қоғам жағдайы лайықты әсер еткенде ғана адам өзін жеке тұлға ретінде таниды. Адамның қоғамда бірнеше әлеуметтік ұстанымы болады , оның әрқайсысының белгілі бір құқығы, міндеттері болады, ол мәртебе (статус) деп аталады. Қоғамда алған әлеуметтік мәртебесіне сәйкес, адам қоғамда әлеуметтік роль атқарады. Роль дегеніміз- адам мәртебесімен көрінетін күтілетін мінез-құлық. Әр мәртебеге бірнеше роль енеді. Берілген мәртебеге әсер ететін рольдердің жиынтығы рольдер жиынтығы деп аталады.
Белгілі бір әлеуметтік мұқтаждықтарды қанағаттандыруға арналған рольдер мен мәртебелердің ірі бірлестігі әлеуметтік институттар (отбасы, дін, білім беру, экономикалық , саяси жүйелер және т.б.) деп аталады. Арнайы институттар (латынша –institutum-нұсқама, мекеме) мен ұйымдар құра отырып, қоғам сол арқылы өзінің өмір сүруінің маңызды салалары мен мәселелерін әлеуметтік өзара қарым- қатынас түрлерін нақтылап, бекітеді, оны берілген қоғамның әр мүшесі үшін тұрақты және міндетті етеді.
Әлеуметтік институттар негізіне жататын әлеуметтік байланыстар
Социологияның ғылым ретінде қалыптасуы қоғамды зерттеу барысында қалыптасқан дәстүрлер негізінде өрбіді. Ежелгі грек және ежелгі шығыс ойшылдарының еңбектерінде жалпы философиялық мәселелермен бірге қоғамның тууы мен мәні, оның ұйымдасуы мен дамуы туралы мәселелер қарастырылады. Ежелгі оқымыстылар шынайы қоғамға тән сипаттамаларды анықтап қана қоймай,әлеуметтік процестерді “улгілеу” принциптерін қалыптастыруға негіз қалап , жекеленген әлеуметтік фактілер мен процестерге, қоғам құрылысына, адамдар, әр түрлі әлеуметтік топтар арасындағы байланыстар мен қатынастарға нақты эмпирикалық талдау жасауға тырысты.
Әрбір дәстүр социологияға қоғам мәселелерінің, социологиялық білімді жетілдірудің, құру және қолданудың, зерттеу пәні мен нысанын анықтаудың өзіндік зерттеу әдістерін әкелді.
Социологияның ғылым ретінде тууы XIX ғасырдың ортасында француз оқымыстысы Огюст Конт (1798-1857) есімімен байланысты, өйткені ол тұңғыш рет “Социология” терминін енгізген, алайда оның қалыптасуына Батыс Еуропа (Г.Спенсер,
К. Маркс, Э. Дюркгейм, М. Вебер және т.б.) мен Американың
(А. Смолл, Дж. Винсент, В.Томас, П.Сорокин, Т.Парсонс және т.б.) көптеген оқымыстылары айтарлықтай үлес қосқан.
Социология пәні мен нысанын негіздей отырып, О. Конт сол кездегі ғылым жүйесіне иерархиялық баспалдақ түрінде түсінік береді, оның ойынша, бұл білімнің қарапайымнан күрделіге, төменнен жоғарыға жалпыдан өзіндік ерекшелікке қарапайым дамуының тарихи процесін логикалық жүйемен бере алады. Білім дамуындағы әр басқыш, Конт бойынша, -өзінің алдыңғысының алғы шарт ретінде есептейтін – жоғары тәртіптегі ғылым болып саналады.
Онда негізгі ғылымдардың иерархиясы төмендегіше көрінеді: математика, астрономия, физика, химия, биология (соңғы терминде- О.Конттың үлесі) және социология.
Берілген сызбадан көрінетіндей, социология басқа да ғылымдардың заңдарына негізделеді. Конт социологияның өзіндік, бұл заңдардың түрін өзгертеріндей және индивидтердің бір-біріне өзара әсерінен шығатындай қасиеті бар екендігіне айрықша мән береді. Бұл өзара әсер адамзат қауымында әр ұрпақтың келесісіне өтуі нәтижесіенде күрделене түседі.
Осылайша, социология ғылыми білімнің дамуын қорытындылай отырып, қай кезде де өмір сүрген нысандардың ең күрделісін зерттейді. Мұндай нысан қоғам және индивидтердің бір-біріне әсері болып табылады.
Қоғам жағдайы лайықты әсер еткенде ғана адам өзін жеке тұлға ретінде таниды. Адамның қоғамда бірнеше әлеуметтік ұстанымы болады , оның әрқайсысының белгілі бір құқығы, міндеттері болады, ол мәртебе (статус) деп аталады. Қоғамда алған әлеуметтік мәртебесіне сәйкес, адам қоғамда әлеуметтік роль атқарады. Роль дегеніміз- адам мәртебесімен көрінетін күтілетін мінез-құлық. Әр мәртебеге бірнеше роль енеді. Берілген мәртебеге әсер ететін рольдердің жиынтығы рольдер жиынтығы деп аталады.
Белгілі бір әлеуметтік мұқтаждықтарды қанағаттандыруға арналған рольдер мен мәртебелердің ірі бірлестігі әлеуметтік институттар (отбасы, дін, білім беру, экономикалық , саяси жүйелер және т.б.) деп аталады. Арнайы институттар (латынша –institutum-нұсқама, мекеме) мен ұйымдар құра отырып, қоғам сол арқылы өзінің өмір сүруінің маңызды салалары мен мәселелерін әлеуметтік өзара қарым- қатынас түрлерін нақтылап, бекітеді, оны берілген қоғамның әр мүшесі үшін тұрақты және міндетті етеді.
Әлеуметтік институттар негізіне жататын әлеуметтік байланыстар
Қолданылған әдебиеттер:
1. Аитов Н.А. Основы социологии. Алматы, 1997.
2. Арон Р. Этапы развития социологической мысли. 1993.
3. Виноградов С.А. Человек и общество. Алматы, 1994.
4. Вебер М. Образ общества. 1994.
5. Оспанов С.И. Социологические исследования. 1998.
6. Сорокин П. Человек, цивилизация, общество. 1992.
1. Аитов Н.А. Основы социологии. Алматы, 1997.
2. Арон Р. Этапы развития социологической мысли. 1993.
3. Виноградов С.А. Человек и общество. Алматы, 1994.
4. Вебер М. Образ общества. 1994.
5. Оспанов С.И. Социологические исследования. 1998.
6. Сорокин П. Человек, цивилизация, общество. 1992.
Социология пәні және оның
қоғам өміріндегі рөлі
Жоспар
1. Кіріспе:
Социология пәні және оның нысаны.
2. Негізгі бөлім:
Социологияның деңгейлері, құрылымы, санаттары, қызметі мен тәсілдері.
3. Қорытынды:
Қоғам, оның мәні мен типологиясы.
Қолданылған әдебиеттер
Социология пәні және оның нысаны
Социологияның ғылым ретінде қалыптасуы қоғамды зерттеу барысында
қалыптасқан дәстүрлер негізінде өрбіді. Ежелгі грек және ежелгі шығыс
ойшылдарының еңбектерінде жалпы философиялық мәселелермен бірге қоғамның
тууы мен мәні, оның ұйымдасуы мен дамуы туралы мәселелер қарастырылады.
Ежелгі оқымыстылар шынайы қоғамға тән сипаттамаларды анықтап қана
қоймай,әлеуметтік процестерді “улгілеу” принциптерін қалыптастыруға негіз
қалап , жекеленген әлеуметтік фактілер мен процестерге, қоғам құрылысына,
адамдар, әр түрлі әлеуметтік топтар арасындағы байланыстар мен қатынастарға
нақты эмпирикалық талдау жасауға тырысты.
Әрбір дәстүр социологияға қоғам мәселелерінің, социологиялық білімді
жетілдірудің, құру және қолданудың, зерттеу пәні мен нысанын анықтаудың
өзіндік зерттеу әдістерін әкелді.
Социологияның ғылым ретінде тууы XIX ғасырдың ортасында француз
оқымыстысы Огюст Конт (1798-1857) есімімен байланысты, өйткені ол тұңғыш
рет “Социология” терминін енгізген, алайда оның қалыптасуына Батыс Еуропа
(Г.Спенсер,
К. Маркс, Э. Дюркгейм, М. Вебер және т.б.) мен Американың
(А. Смолл, Дж. Винсент, В.Томас, П.Сорокин, Т.Парсонс және т.б.) көптеген
оқымыстылары айтарлықтай үлес қосқан.
Социология пәні мен нысанын негіздей отырып, О. Конт сол кездегі ғылым
жүйесіне иерархиялық баспалдақ түрінде түсінік береді, оның ойынша, бұл
білімнің қарапайымнан күрделіге, төменнен жоғарыға жалпыдан өзіндік
ерекшелікке қарапайым дамуының тарихи процесін логикалық жүйемен бере
алады. Білім дамуындағы әр басқыш, Конт бойынша, -өзінің алдыңғысының алғы
шарт ретінде есептейтін – жоғары тәртіптегі ғылым болып саналады.
Онда негізгі ғылымдардың иерархиясы төмендегіше көрінеді: математика,
астрономия, физика, химия, биология (соңғы терминде- О.Конттың үлесі) және
социология.
Берілген сызбадан көрінетіндей, социология басқа да ғылымдардың
заңдарына негізделеді. Конт социологияның өзіндік, бұл заңдардың түрін
өзгертеріндей және индивидтердің бір-біріне өзара әсерінен шығатындай
қасиеті бар екендігіне айрықша мән береді. Бұл өзара әсер адамзат
қауымында әр ұрпақтың келесісіне өтуі нәтижесіенде күрделене түседі.
Осылайша, социология ғылыми білімнің дамуын қорытындылай отырып, қай
кезде де өмір сүрген нысандардың ең күрделісін зерттейді. Мұндай нысан
қоғам және индивидтердің бір-біріне әсері болып табылады.
Қоғам жағдайы лайықты әсер еткенде ғана адам өзін жеке тұлға ретінде
таниды. Адамның қоғамда бірнеше әлеуметтік ұстанымы болады , оның
әрқайсысының белгілі бір құқығы, міндеттері болады, ол мәртебе (статус)
деп аталады. Қоғамда алған әлеуметтік мәртебесіне сәйкес, адам қоғамда
әлеуметтік роль атқарады. Роль дегеніміз- адам мәртебесімен көрінетін
күтілетін мінез-құлық. Әр мәртебеге бірнеше роль енеді. Берілген
мәртебеге әсер ететін рольдердің жиынтығы рольдер жиынтығы деп аталады.
Белгілі бір әлеуметтік мұқтаждықтарды қанағаттандыруға арналған
рольдер мен мәртебелердің ірі бірлестігі әлеуметтік институттар (отбасы,
дін, білім беру, экономикалық , саяси жүйелер және т.б.) деп аталады.
Арнайы институттар (латынша –institutum-нұсқама, мекеме) мен ұйымдар құра
отырып, қоғам сол арқылы өзінің өмір сүруінің маңызды салалары мен
мәселелерін әлеуметтік өзара қарым- қатынас түрлерін нақтылап, бекітеді,
оны берілген қоғамның әр мүшесі үшін тұрақты және міндетті етеді.
Әлеуметтік институттар негізіне жататын әлеуметтік байланыстар
институционалды деп аталалды, ал бұл байланыстарға тәртіптелген, нормативті
сипат беру процесі институттандыру деп аталады.
Әлеуметтік институттармен бірге қоғамда көптеген әртүрлі әлеуметтік
(қауымдар) ұйымдар болады: әлеуметтік топтар, этникалық қауымдар, өмір сүру
кезеңдері сияқты қауымдар (жыныстық, жас топтары), қоныстық, аймақтық
қауымдар.
Жоғарыда аталған әлеуметтік қауымдардың, олардың өзара әсерінің, даму
және қызмет ету заңдарының барлық жиынтығы социология пәні болып табылады.
Жоғарыда аталған қауымдар түрін біріктіруші әлеуметтік ұйым қоғам деп
аталады және бұл социологияның нысаны болып табылады.
Осылайша, социология дегеніміз - біртұтас жүйе ретіндегі қоғамның
дамуы мен өмір сүруінің жалпы заңдылықтары туралы әлеуметтік құбылыстарды
өзара байланыстыра зерттейтін ғылым.
Социологияның деңгейлері, құрылымы, қызметі мен тәсілдері.
Социологтар қоғамды ғылыми зерттеуді екі деңгейде: микро және макро
деңгейде қарастырды. Микросоциологтар адамдардың күнделікті өмірдегі
қатысын, олардың өзара әсерін зерттейді. Бұл бағытта жұмыс істейтін
зерттеушілер әлеуметтік құбылыстарды тек адамдар берілген құрылыстарға бір-
бірімен әсер еткенде беретін талдау жасау негізінде ғана түсінуге болады
деп санайды. Әлеуметтік зерттеудің микро деңгейі жеке тұлғалардың мінез
құлқы мен қатысының, қоғамдағы тұрақтылыққа немесе өзгерістерге әсер ететін
адамдардың мінез құлқы себептерінің ең кіші элементтерін зерттеуге
бағытталады.
Макросоциологтар қоғамның ірі үлгілеріне, құрылымына айрықша назар
аударады. Бұл – отбасы, білім беру жүйесі, дін және саяси, экономикалық
құрылым. Адамдар дүниеге келген кезден бастап әлеуметтік құрылымның аталған
жүйесіне дейін енеді, оның әсерін сезінеді. Макросоциология қоғамның
әртүрлі бөлігін, олардың өзара байланысы мен бұл байланыстың өзгерістерін
зерттейді.
Жоғарыда келтірілген социология құрылымы батыс социология мектебі
бағыттарының бірі бойынша қалыптасты. Кеңестік елдерде социология ұзақ
уақыт бойы қолданбалы ғылым ретінде дамыды және негізінен қоғам өміріндегі
жекеленген салаларды нақтылы зерттеуге бағыталады.
70- жылдары кеңес оқымыстылары арасында социология үш деңгейлі ғылым
ретінде қарастырылды: жалпы социологиялық теория, жекеленген социологиялық
теория, қолданбалы социология.
Бүгінгі күні социология туралы қоғамды бүтіндей қарастыратын ғылым
ретінде түсінік қалыптасты, оны зерттеудің негізі ретінде адам алынды,
өйткені ол әлеуметтік тарихи процестердің нәтижесі және алға шарты болып
саналады. Сондықтан ғалымдар теорияның дамуына айрықша назар аударады.
Социологияның теориялық деңгейі, отандық ғалымдардың пікірінше,
тік және көлденең теориялық жүйелерден тұрады. Көлденең жүйе социализмның
әлеуметтік теориясы, даму теориясы, әлеуметтік құрылымның әлеуметтік
теориясы және т.б. анықталады. Басқаша айтқанда, бұл – теория туралы теория
немесе іргелі социология.
Социологиялық теорияның тік деңгейін айқындай отырып, ғалымдар орта
деңгейдегі теория немесе салалық жеке социологиясы туралы айтады. Оған,
мысалы, жеке тұлғаның социологиясы, жастар социологиясы, отбасы
социологиясы, құқық социологиясы, саяси социология т.б. жатады.
Социологиялық білімнің келесі деңгейі нақты социологиялық
зерттеулерге негізделеді, ол нақты деректемелік ақпаратқа сүйенеді және
эмпирикалық социологияның маңызды саласын құрайды. Қоғамды эмпирикалық тану
процесіне сауалнама және интервью әдісі арқылы фактілер мен материалдар
жинау, бақылау және контет – талдау және т.б. енеді.
Социологияның мұндай барлық деңгейлері социологиялық білімнің
біртұтас құрылымын түзеді.
Социологияның өзінің категориялық – түсінікті ақпараты болады. Қоғам,
әлеуметтік құбылыс, әлеуметтік қауым, әлеуметтік мінез-құлық, әлеуметтік
қарым-қатынас, әлеуметтік топтар және т.б. сияқты әлеуметтік шындықтың
негізгі элементтері, яғни әлеуметтік ғылымның санаттарының әрқайсысы "тап",
халық, ұлт, отбасы, сияқты түсініктермен өріледі. Әлеуметтік, әлеуметтілік
терминдерінің мәні кең мағынада – бір-бірімен жан-жақты байланысын
білдіретін адамдардың өзара әсері мен бірігу формаларының барлық
тәсілдерінің жиынтығы ретінде, тар мағынада - қатынастың белгілі бір типті
ретінде түсініледі. Мұнда ғалымдар әлеуметтік сөзінің мәні әлеуметтік
қатынас ұғымынан кеңірек екеніне айрықша мән береді, себебі оның мазмұнына
сондай-ақ әлеуметтік құрылыс, әлеуметтік институттар, әлеуметтік нормалар
және т.б. кіреді.
Осылайша, социология қоғамдағының бәрін түгел зерттемейді, тек
әлеуметтік мәні барын ғана зерттейді. Сонымен бірге осыған байланысты
социология қоғамдық организмнің, қоғамдық өмірдің тұтастығы туралы ғылым.
Әлеуметтік өмірдің ортасында адамдар мен олардың бірлестігінің әрекеті мен
өзара әсері болғандықтан социология, ең алдымен, өзі секілділердің
ортасында өмір сүретін адамдардың мінез-құлығы туралы ғылым.
Әлеуметтік шындықты зерттеу үшін социологияның әлеуметтік процесс
атты санатының мазмұнын түсіндіру қажет. Социологияда әлеуметтік процесс
әлеуметтік жүйе мен оның құрамындағы элементтердің, кез келген әлеуметтік
нысанның кезекті ауысымы не қозғалысы ретінде ұғынылады.
Әлеуметтік процестердің төмендегідей типтері бар:
- субъектіні сапалы күйге келтіретін, оның негізгі қызметерінің орындалуын
қамтамасыз ететін функционалды түрі;
- әлеуметтік объектінің қызметін жүзеге асыруға кедергі келтіретін
дисфункционалды түрі;
- объектінің жаңа сапалы күйге ауысуын білдіретін дамыған түрі;
- экономика саласында және басқа әлеуметтік – мәдени, әлеуметтік-саяси
процестерді басқаруға себепші болатын базалық, яғни әлеуметтік-
экономикалық және жеке әлеуметтік түрі.
Жалпы типология талдаудың әртүрлі деңгейлеріне: адамзат, қоғам, тап, ұйым,
шағын топқа қарай нақтыланады.
Кез келген ғылым сияқты социология әртүрлі қызмет атқарады, олардың
ішінде, алдымен, мыналарды атап өту қажет дейді: теориялық, танымдық,
сипаттамалық, практикалық, ақпараттық, дүниетанымдық, болжамдық, сындарлық,
реттеушілік және т.б.
Мұндай қызметтермен бірге социологтар қоғам мен қоғамдық қатынастарды
ғылыми зерттеуге қолданатын тәсілдерді атау қажет: демографиялық,
психологиялық, ұжымдық, интеракционды, мәдениет танушылық.
Демографиялық тәсіл қоғамды туу, өлу және халықтың көші-қоны
тұрғысынан сипаттайды.
Психологиялық тәсіл адамдардың мінез-құлығын, түрткілер, ойлар,
әлеуметтік мақсаттарын аша отырып түсіндіреді.
Ұжымдық тәсіл топтар мен ұжымдарды зерттеуге қолданылады.
Интеракционды тәсіл қоғамдық өмірді адамзат ара қатынасының жүйесі
ретінде зерттейді.
Мәдениет танушылық тәсіл мінез-құлықты мәдениеттің қоғамдық нормасы
мен құндылығы сияқты элементтерімен байланыстыра талдайды.
Осылайша, социология – социомәдени жүйені тұтастықта зерттейтін
ғылым. Барлық социомәдениет – адам туындысы, сондықтан жеке тұлға – қоғам –
мәдениет – бұл бөлініс үштік, осы үш қырлы призманың арасынан социология
барлық мәселелерді шешеді.
Қоғам, оның мәні мен типологиясы
Қоғам термині әртүрлі мәнге ие, сондықтан көптеген тәсіл арқылы
топтастырылады. Бұл - өте кең және икемді ұғым, ол ерекше
әлеуметтік құрылымды да, мәдени-*тарихи және саяси жүйені де, бір мүддеге
біріккен адамдарды да және т.б. білдіруі мүмкін. Тар мағынада алғанда қоғам
– құрылымдық және генетикалық тұрғыдағы: а) қатынас типі ә) белгілі бір
тұтастықтың салыстырмалы түрде алғандағы дербес элементі.
Қоғам кез келген тарихи дәуірге, кез келген санды топқа немесе
адамдардың кез келген бірлестігіне қатысты. Адамның қоғамда өмір
сүретіндігін сезіну әлеуметтік ғылымдардың ұзақ уақыт дамуы процесінде
өтті. Антикалық дәуірде адам тұрмысы мемлекетпен теңестірілді, сондықтан
Аристотель үшін адам дегеніміз – саяси жануар, ол саяси қатынастар –
қатынастың ең жоғары типі. Аристотель әлеуметтік байланыстардың басқа да
құрылымдарына назар аударады. Мысалы, ол достық қатынас туралы, оның
достасқан адамдар арасындағы жоғары игілікке негізделген өзара қатынастың
жоғары түрі дейді. Ол достықтың пайдаға негізделген не қанағатқа
негізделген болуы мүмкін екенін атап көрсетеді. Бұдан байқағанымыздай,
Аристотель отбасылық және мемлекеттік байланыстарды достықтың ерекше түрі
деп бағалайды.
Достықтың мұндай түрінде Аристотельше, табиғи құқық қалай жүзеге
аспақ, өйткені достық сол заттарға және әділқазылық сияқты сол адамдардың
арасында болады, өйткені әділет пен достық барлық қауымдастықта болады:
достық – бірдей еркін және осы мағынада бір-біріне тең адамдар арасындағы
байланыс.
Жаңа кезеңнің әлеуметтік қағидаларында қоғам мемлекетпен
теңестірілді, сондықтан осы уақыт оқымыстылары табиғи күй, бәріне қарсы
бәрінің соғысы туралы айтады, одан шығудың жолы – қоғамдық келісім шарт, ал
оны сақтаудың кепілі мемлекет.
Адамзат идеясы ретіндегі тарихи дамудан алған қоғам идеясы И. Кантта
уақыт кеңістігіндегі адамзатты тәрбиелеу процесі ретінде көрінеді. Гегель
адамзат қоғамын жеке мүдделер аясы ретінде мемлекеттен бөледі.
Қоғам дамуының заңды және прогрессивті сипаты туралы Конттың
көзқарасы қызығушылық тудырады. Оның ойынша, қоғам өз дамуында биологиялық,
сондай-ақ астрономиялық заңдарға, яғни космос заңдарына, аспан денелері мен
планеталар қозғалысына сүйенеді. Ол сондай-ақ қоғам дамуына климат пен
халықтың нәсілдік құрамының әсері туралы да жазды. Бірақ, Конттың
пікірінше, қоғам дамуына басты әсер ететін – сананың дамуы ретіндегі
интеллектуалды эволюция. Позитивизмнің негізін қалаушы О. Конттың
әлеуметтік мәселелерді шешудегі негізгі бабы – адам санасының алғашқылығы
және оның қоғам дамуына шешуші ықпал жасайтындығы. Мұнда ол интеллектуалды
эволюцияның көрінісі ретінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
қоғам өміріндегі рөлі
Жоспар
1. Кіріспе:
Социология пәні және оның нысаны.
2. Негізгі бөлім:
Социологияның деңгейлері, құрылымы, санаттары, қызметі мен тәсілдері.
3. Қорытынды:
Қоғам, оның мәні мен типологиясы.
Қолданылған әдебиеттер
Социология пәні және оның нысаны
Социологияның ғылым ретінде қалыптасуы қоғамды зерттеу барысында
қалыптасқан дәстүрлер негізінде өрбіді. Ежелгі грек және ежелгі шығыс
ойшылдарының еңбектерінде жалпы философиялық мәселелермен бірге қоғамның
тууы мен мәні, оның ұйымдасуы мен дамуы туралы мәселелер қарастырылады.
Ежелгі оқымыстылар шынайы қоғамға тән сипаттамаларды анықтап қана
қоймай,әлеуметтік процестерді “улгілеу” принциптерін қалыптастыруға негіз
қалап , жекеленген әлеуметтік фактілер мен процестерге, қоғам құрылысына,
адамдар, әр түрлі әлеуметтік топтар арасындағы байланыстар мен қатынастарға
нақты эмпирикалық талдау жасауға тырысты.
Әрбір дәстүр социологияға қоғам мәселелерінің, социологиялық білімді
жетілдірудің, құру және қолданудың, зерттеу пәні мен нысанын анықтаудың
өзіндік зерттеу әдістерін әкелді.
Социологияның ғылым ретінде тууы XIX ғасырдың ортасында француз
оқымыстысы Огюст Конт (1798-1857) есімімен байланысты, өйткені ол тұңғыш
рет “Социология” терминін енгізген, алайда оның қалыптасуына Батыс Еуропа
(Г.Спенсер,
К. Маркс, Э. Дюркгейм, М. Вебер және т.б.) мен Американың
(А. Смолл, Дж. Винсент, В.Томас, П.Сорокин, Т.Парсонс және т.б.) көптеген
оқымыстылары айтарлықтай үлес қосқан.
Социология пәні мен нысанын негіздей отырып, О. Конт сол кездегі ғылым
жүйесіне иерархиялық баспалдақ түрінде түсінік береді, оның ойынша, бұл
білімнің қарапайымнан күрделіге, төменнен жоғарыға жалпыдан өзіндік
ерекшелікке қарапайым дамуының тарихи процесін логикалық жүйемен бере
алады. Білім дамуындағы әр басқыш, Конт бойынша, -өзінің алдыңғысының алғы
шарт ретінде есептейтін – жоғары тәртіптегі ғылым болып саналады.
Онда негізгі ғылымдардың иерархиясы төмендегіше көрінеді: математика,
астрономия, физика, химия, биология (соңғы терминде- О.Конттың үлесі) және
социология.
Берілген сызбадан көрінетіндей, социология басқа да ғылымдардың
заңдарына негізделеді. Конт социологияның өзіндік, бұл заңдардың түрін
өзгертеріндей және индивидтердің бір-біріне өзара әсерінен шығатындай
қасиеті бар екендігіне айрықша мән береді. Бұл өзара әсер адамзат
қауымында әр ұрпақтың келесісіне өтуі нәтижесіенде күрделене түседі.
Осылайша, социология ғылыми білімнің дамуын қорытындылай отырып, қай
кезде де өмір сүрген нысандардың ең күрделісін зерттейді. Мұндай нысан
қоғам және индивидтердің бір-біріне әсері болып табылады.
Қоғам жағдайы лайықты әсер еткенде ғана адам өзін жеке тұлға ретінде
таниды. Адамның қоғамда бірнеше әлеуметтік ұстанымы болады , оның
әрқайсысының белгілі бір құқығы, міндеттері болады, ол мәртебе (статус)
деп аталады. Қоғамда алған әлеуметтік мәртебесіне сәйкес, адам қоғамда
әлеуметтік роль атқарады. Роль дегеніміз- адам мәртебесімен көрінетін
күтілетін мінез-құлық. Әр мәртебеге бірнеше роль енеді. Берілген
мәртебеге әсер ететін рольдердің жиынтығы рольдер жиынтығы деп аталады.
Белгілі бір әлеуметтік мұқтаждықтарды қанағаттандыруға арналған
рольдер мен мәртебелердің ірі бірлестігі әлеуметтік институттар (отбасы,
дін, білім беру, экономикалық , саяси жүйелер және т.б.) деп аталады.
Арнайы институттар (латынша –institutum-нұсқама, мекеме) мен ұйымдар құра
отырып, қоғам сол арқылы өзінің өмір сүруінің маңызды салалары мен
мәселелерін әлеуметтік өзара қарым- қатынас түрлерін нақтылап, бекітеді,
оны берілген қоғамның әр мүшесі үшін тұрақты және міндетті етеді.
Әлеуметтік институттар негізіне жататын әлеуметтік байланыстар
институционалды деп аталалды, ал бұл байланыстарға тәртіптелген, нормативті
сипат беру процесі институттандыру деп аталады.
Әлеуметтік институттармен бірге қоғамда көптеген әртүрлі әлеуметтік
(қауымдар) ұйымдар болады: әлеуметтік топтар, этникалық қауымдар, өмір сүру
кезеңдері сияқты қауымдар (жыныстық, жас топтары), қоныстық, аймақтық
қауымдар.
Жоғарыда аталған әлеуметтік қауымдардың, олардың өзара әсерінің, даму
және қызмет ету заңдарының барлық жиынтығы социология пәні болып табылады.
Жоғарыда аталған қауымдар түрін біріктіруші әлеуметтік ұйым қоғам деп
аталады және бұл социологияның нысаны болып табылады.
Осылайша, социология дегеніміз - біртұтас жүйе ретіндегі қоғамның
дамуы мен өмір сүруінің жалпы заңдылықтары туралы әлеуметтік құбылыстарды
өзара байланыстыра зерттейтін ғылым.
Социологияның деңгейлері, құрылымы, қызметі мен тәсілдері.
Социологтар қоғамды ғылыми зерттеуді екі деңгейде: микро және макро
деңгейде қарастырды. Микросоциологтар адамдардың күнделікті өмірдегі
қатысын, олардың өзара әсерін зерттейді. Бұл бағытта жұмыс істейтін
зерттеушілер әлеуметтік құбылыстарды тек адамдар берілген құрылыстарға бір-
бірімен әсер еткенде беретін талдау жасау негізінде ғана түсінуге болады
деп санайды. Әлеуметтік зерттеудің микро деңгейі жеке тұлғалардың мінез
құлқы мен қатысының, қоғамдағы тұрақтылыққа немесе өзгерістерге әсер ететін
адамдардың мінез құлқы себептерінің ең кіші элементтерін зерттеуге
бағытталады.
Макросоциологтар қоғамның ірі үлгілеріне, құрылымына айрықша назар
аударады. Бұл – отбасы, білім беру жүйесі, дін және саяси, экономикалық
құрылым. Адамдар дүниеге келген кезден бастап әлеуметтік құрылымның аталған
жүйесіне дейін енеді, оның әсерін сезінеді. Макросоциология қоғамның
әртүрлі бөлігін, олардың өзара байланысы мен бұл байланыстың өзгерістерін
зерттейді.
Жоғарыда келтірілген социология құрылымы батыс социология мектебі
бағыттарының бірі бойынша қалыптасты. Кеңестік елдерде социология ұзақ
уақыт бойы қолданбалы ғылым ретінде дамыды және негізінен қоғам өміріндегі
жекеленген салаларды нақтылы зерттеуге бағыталады.
70- жылдары кеңес оқымыстылары арасында социология үш деңгейлі ғылым
ретінде қарастырылды: жалпы социологиялық теория, жекеленген социологиялық
теория, қолданбалы социология.
Бүгінгі күні социология туралы қоғамды бүтіндей қарастыратын ғылым
ретінде түсінік қалыптасты, оны зерттеудің негізі ретінде адам алынды,
өйткені ол әлеуметтік тарихи процестердің нәтижесі және алға шарты болып
саналады. Сондықтан ғалымдар теорияның дамуына айрықша назар аударады.
Социологияның теориялық деңгейі, отандық ғалымдардың пікірінше,
тік және көлденең теориялық жүйелерден тұрады. Көлденең жүйе социализмның
әлеуметтік теориясы, даму теориясы, әлеуметтік құрылымның әлеуметтік
теориясы және т.б. анықталады. Басқаша айтқанда, бұл – теория туралы теория
немесе іргелі социология.
Социологиялық теорияның тік деңгейін айқындай отырып, ғалымдар орта
деңгейдегі теория немесе салалық жеке социологиясы туралы айтады. Оған,
мысалы, жеке тұлғаның социологиясы, жастар социологиясы, отбасы
социологиясы, құқық социологиясы, саяси социология т.б. жатады.
Социологиялық білімнің келесі деңгейі нақты социологиялық
зерттеулерге негізделеді, ол нақты деректемелік ақпаратқа сүйенеді және
эмпирикалық социологияның маңызды саласын құрайды. Қоғамды эмпирикалық тану
процесіне сауалнама және интервью әдісі арқылы фактілер мен материалдар
жинау, бақылау және контет – талдау және т.б. енеді.
Социологияның мұндай барлық деңгейлері социологиялық білімнің
біртұтас құрылымын түзеді.
Социологияның өзінің категориялық – түсінікті ақпараты болады. Қоғам,
әлеуметтік құбылыс, әлеуметтік қауым, әлеуметтік мінез-құлық, әлеуметтік
қарым-қатынас, әлеуметтік топтар және т.б. сияқты әлеуметтік шындықтың
негізгі элементтері, яғни әлеуметтік ғылымның санаттарының әрқайсысы "тап",
халық, ұлт, отбасы, сияқты түсініктермен өріледі. Әлеуметтік, әлеуметтілік
терминдерінің мәні кең мағынада – бір-бірімен жан-жақты байланысын
білдіретін адамдардың өзара әсері мен бірігу формаларының барлық
тәсілдерінің жиынтығы ретінде, тар мағынада - қатынастың белгілі бір типті
ретінде түсініледі. Мұнда ғалымдар әлеуметтік сөзінің мәні әлеуметтік
қатынас ұғымынан кеңірек екеніне айрықша мән береді, себебі оның мазмұнына
сондай-ақ әлеуметтік құрылыс, әлеуметтік институттар, әлеуметтік нормалар
және т.б. кіреді.
Осылайша, социология қоғамдағының бәрін түгел зерттемейді, тек
әлеуметтік мәні барын ғана зерттейді. Сонымен бірге осыған байланысты
социология қоғамдық организмнің, қоғамдық өмірдің тұтастығы туралы ғылым.
Әлеуметтік өмірдің ортасында адамдар мен олардың бірлестігінің әрекеті мен
өзара әсері болғандықтан социология, ең алдымен, өзі секілділердің
ортасында өмір сүретін адамдардың мінез-құлығы туралы ғылым.
Әлеуметтік шындықты зерттеу үшін социологияның әлеуметтік процесс
атты санатының мазмұнын түсіндіру қажет. Социологияда әлеуметтік процесс
әлеуметтік жүйе мен оның құрамындағы элементтердің, кез келген әлеуметтік
нысанның кезекті ауысымы не қозғалысы ретінде ұғынылады.
Әлеуметтік процестердің төмендегідей типтері бар:
- субъектіні сапалы күйге келтіретін, оның негізгі қызметерінің орындалуын
қамтамасыз ететін функционалды түрі;
- әлеуметтік объектінің қызметін жүзеге асыруға кедергі келтіретін
дисфункционалды түрі;
- объектінің жаңа сапалы күйге ауысуын білдіретін дамыған түрі;
- экономика саласында және басқа әлеуметтік – мәдени, әлеуметтік-саяси
процестерді басқаруға себепші болатын базалық, яғни әлеуметтік-
экономикалық және жеке әлеуметтік түрі.
Жалпы типология талдаудың әртүрлі деңгейлеріне: адамзат, қоғам, тап, ұйым,
шағын топқа қарай нақтыланады.
Кез келген ғылым сияқты социология әртүрлі қызмет атқарады, олардың
ішінде, алдымен, мыналарды атап өту қажет дейді: теориялық, танымдық,
сипаттамалық, практикалық, ақпараттық, дүниетанымдық, болжамдық, сындарлық,
реттеушілік және т.б.
Мұндай қызметтермен бірге социологтар қоғам мен қоғамдық қатынастарды
ғылыми зерттеуге қолданатын тәсілдерді атау қажет: демографиялық,
психологиялық, ұжымдық, интеракционды, мәдениет танушылық.
Демографиялық тәсіл қоғамды туу, өлу және халықтың көші-қоны
тұрғысынан сипаттайды.
Психологиялық тәсіл адамдардың мінез-құлығын, түрткілер, ойлар,
әлеуметтік мақсаттарын аша отырып түсіндіреді.
Ұжымдық тәсіл топтар мен ұжымдарды зерттеуге қолданылады.
Интеракционды тәсіл қоғамдық өмірді адамзат ара қатынасының жүйесі
ретінде зерттейді.
Мәдениет танушылық тәсіл мінез-құлықты мәдениеттің қоғамдық нормасы
мен құндылығы сияқты элементтерімен байланыстыра талдайды.
Осылайша, социология – социомәдени жүйені тұтастықта зерттейтін
ғылым. Барлық социомәдениет – адам туындысы, сондықтан жеке тұлға – қоғам –
мәдениет – бұл бөлініс үштік, осы үш қырлы призманың арасынан социология
барлық мәселелерді шешеді.
Қоғам, оның мәні мен типологиясы
Қоғам термині әртүрлі мәнге ие, сондықтан көптеген тәсіл арқылы
топтастырылады. Бұл - өте кең және икемді ұғым, ол ерекше
әлеуметтік құрылымды да, мәдени-*тарихи және саяси жүйені де, бір мүддеге
біріккен адамдарды да және т.б. білдіруі мүмкін. Тар мағынада алғанда қоғам
– құрылымдық және генетикалық тұрғыдағы: а) қатынас типі ә) белгілі бір
тұтастықтың салыстырмалы түрде алғандағы дербес элементі.
Қоғам кез келген тарихи дәуірге, кез келген санды топқа немесе
адамдардың кез келген бірлестігіне қатысты. Адамның қоғамда өмір
сүретіндігін сезіну әлеуметтік ғылымдардың ұзақ уақыт дамуы процесінде
өтті. Антикалық дәуірде адам тұрмысы мемлекетпен теңестірілді, сондықтан
Аристотель үшін адам дегеніміз – саяси жануар, ол саяси қатынастар –
қатынастың ең жоғары типі. Аристотель әлеуметтік байланыстардың басқа да
құрылымдарына назар аударады. Мысалы, ол достық қатынас туралы, оның
достасқан адамдар арасындағы жоғары игілікке негізделген өзара қатынастың
жоғары түрі дейді. Ол достықтың пайдаға негізделген не қанағатқа
негізделген болуы мүмкін екенін атап көрсетеді. Бұдан байқағанымыздай,
Аристотель отбасылық және мемлекеттік байланыстарды достықтың ерекше түрі
деп бағалайды.
Достықтың мұндай түрінде Аристотельше, табиғи құқық қалай жүзеге
аспақ, өйткені достық сол заттарға және әділқазылық сияқты сол адамдардың
арасында болады, өйткені әділет пен достық барлық қауымдастықта болады:
достық – бірдей еркін және осы мағынада бір-біріне тең адамдар арасындағы
байланыс.
Жаңа кезеңнің әлеуметтік қағидаларында қоғам мемлекетпен
теңестірілді, сондықтан осы уақыт оқымыстылары табиғи күй, бәріне қарсы
бәрінің соғысы туралы айтады, одан шығудың жолы – қоғамдық келісім шарт, ал
оны сақтаудың кепілі мемлекет.
Адамзат идеясы ретіндегі тарихи дамудан алған қоғам идеясы И. Кантта
уақыт кеңістігіндегі адамзатты тәрбиелеу процесі ретінде көрінеді. Гегель
адамзат қоғамын жеке мүдделер аясы ретінде мемлекеттен бөледі.
Қоғам дамуының заңды және прогрессивті сипаты туралы Конттың
көзқарасы қызығушылық тудырады. Оның ойынша, қоғам өз дамуында биологиялық,
сондай-ақ астрономиялық заңдарға, яғни космос заңдарына, аспан денелері мен
планеталар қозғалысына сүйенеді. Ол сондай-ақ қоғам дамуына климат пен
халықтың нәсілдік құрамының әсері туралы да жазды. Бірақ, Конттың
пікірінше, қоғам дамуына басты әсер ететін – сананың дамуы ретіндегі
интеллектуалды эволюция. Позитивизмнің негізін қалаушы О. Конттың
әлеуметтік мәселелерді шешудегі негізгі бабы – адам санасының алғашқылығы
және оның қоғам дамуына шешуші ықпал жасайтындығы. Мұнда ол интеллектуалды
эволюцияның көрінісі ретінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz