Жыраулар поэзиясындағы тұлпар бейнесі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты

Қазақ және орыс филологиясы факультеті

Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы

Мақала

Жыраулар поэзиясындағы тұлпар бейнесі

Қостанай 2016

Атам заманда қолға үйретіліп, адамзат баласының қажетіне жаратқан жылқы түлігі көшпенділердің ең қасиетті, ең қадірлі малы. Көшпенділерді жылқы малынсыз елестету мүмкін емес. Сондықтан да көшпенділер мен жылқы түлігі егіз ұғымдай қосарланып айтылған. Тіпті көшпенділер қауымын «аттылар әулеті» деп те бекерден бекер айта салмаса керек. Өйткені, ұланғайыр даланың, ұлан байтақ өлкенің ұлы тұрғындарының тыныс-тіршілігі, өмір-салты, өнер-білімі, әдет-ғұрпы, салт-санасы, салтанаты, бір сөзбен айтқанда бүкіл мәдениеті жылқы түлігімен тығыз байланысып жатады.

Адамнан зият жылқы жануары туралы сан ғасырларды соңына тастап, сараланып жеткен бейнелі теңеулер аз емес. Әттең, қанатты тұлпарлар туралы жазылған Беленицкий, Толстов, Снесарев, Липец сияқты орыс ғалымдарының еңбектеріне пара-пар келетін қабырғалы дүниенің біздің буын тарапынан жазылмай келе жатқаны өкінішті!

Жер жүзіндегі екі жүз елуге тарта жылқы тұқымының елудейін өсіретін қазақ халқы - біздің ата-бабаларымыз жүйрік атты бар асылына, арман-аңсарының асқар шыңына теңеп, бауырындағы баласындай өбектеп, алдындағы ағасындай ұлық тұтқан. Өнерді өмір-салт еткен серітап халық жүйрік жылқыға қаншама ән арнады, күй арнады, жыр арнады десеңізші?!

Иә, жүйрік ат десе делебесі қозып, қиялы қиянды шарлап кететін нағыз қасқа қазақ бүгін де баршылық. Қанын сорғалатып қанша жазғанда да, көзге көрінбейтін, есесіне шиырып айтқан бір ауыз сөзі ғұмырлық азық болатын жазира да осы жүйрік ат тақырыбы ғой. Қайран жүйріктер, ел қорғаған бағзы ерлерден ажырап, басынан бағы тайып, базары тарқай бастаған замандарда жәудір көздері жасаурап, тілерсектері майысып, кеңес колхозының көк арбасының тертесіне жегілді. Ол аз болғандай, кеңестік азық-түлік бағдарламасын іске асыру жолында арамтер боламыз деп талай пысықайлар даланы қан сасытып, етке көмді. Ат болатын жануарды шаң жұттырып, қара қойдың соңына салды. Жүйрік атқа жасалған қиянат - ұлттық рухқа жасалған қастандық екенін ол күнде біреу білсе, біреу білмеген де болар!. .

Қазақ халқының тарлан тарихының тереңіне үздіге үңілгенде де тәнті болатынымыз - бабаларымыздың елін, жерін қорғап, ата жауымен алысқандығы қанды көйлек жолдасы, арқа-жарқа болып, алқа-қотан көшіп, ақ түйенің қарны жарылып саят-салтанат құрғандағы қызығы, сәнінің көркі күмбірлеген күліктер екенін көреміз. Даңқын аспандатқан кемеңгер қолбасшы Күлтегіннің Боз аты, Қара қыпшақ Қобыландының Тайбурылы, Алпамыс батырдың Байшұбары, Ер Тарғынның Тарланы жадымызда жатталып қалды. Көк Түріктердің көне мекені Хан Тауының (Хэнтий) қойнауынан көтеріліп жер жаһанның жартысын иеленіп, тенізге келіп тіреліп, «бұдан әрі барар жер жоқ» деп ат басын кері бұрған Шыңғыс ханға және оның ұрпақтарының ұлы жорықтарының туының жығылмауы да аттың күші еді.

Қазақтың керемет тұлпарларының сұлулығын, жүйріктігін біздің орақ тілді, от ауызды жырауларымыз да өздерінің жырларына қосып өткен. Қай жырауды алсақ та жылқы малын ерекше құрметтегенін көруімізге болады. Себебі, жылқы - ердің қанаты, жауға бірге қарсы шабар адал досы.

Осы бір кереметтей тіршілік иесіне жыр арнаған жыраулар, олар жайлы ой қалдырғандар қаншама. Солардың бірі 1898 жылы жарық көрген «Православный Вестниктің» 2-санында (Туркестенский сборник, 423 том) «Лучшие породыкиргизских лошадей - Аргымак»-деген мақаласында: «…Арғымақ - қазақтың кереметтей жақсы көретін бағалы жылқы тұқымы. Далада өткен небір тарихи оқиғалар осы арғымақтың атымен байланысты. Арғымаққа атақты қазақ жырауы Нысанбай тұтастай одалар арнаған…» - деп жазылған.

Тұлпар бейнесін суреттеуде Ақтамберді жыраудың шеберлігін ерекше атап өтуге болады. Оның «Түйе мойнын тұз кесер», «Күлдір күлдір кісінетіп», «Жылқыдан асқан мал бар ма?» тәріздес әйгілі толғауларынан қазақ халқының мінез құлық ерекшеліктері, болмысқа өзіндік көз қарастары анық аңғарылады. Мал атаулының, оның ішінде жылқы түлігінің көшпелілер өміріндегі орыны жайында өз тұстастары арасында дәл Ақтанбердідей толғаған ақын жоқ. [1]

«Арудан асқан жан бар ма,,

Жылқыдан асқан мал бар ма,

Биенің сүті сары бал,

Қымыздан асқан дәм бар ма!

Желіде құлын жусаса,

Кермеде тұлпар бусанса,

Сәні келер ұйқының,

Жылқы қолдан тайған соң,

Қызығы кетер күлкінің.

Қыздың көркі құлпыда,

Жігіттің көркі жылқыда!» -

дей келе жылқыны тіршілік көзі, жігіттің көркі деп есептейді. Әсіресе, батырдың жан серігі, жауға мінер тұлпары ретінде мадақтайды.

Жыраудың жылқы малын ерекше көтермелеуінің тағы бір мәні бар. Қолбасы батыр болған Ақтамберді сайгүлік тұлпарды ер жігіттің жан серігі, ең жақын досы деп есептейді. Сондықтан да ол:

От басар орны отаудай,

Қабырғасы халық орнаған жонсаудай,

Ор қояндай қабықты,

Қиған қамыс құлақты,

Сары мысықтай азулы,

Саптыаяқтай ерінді,

Қидасын кәрі жілікті,

Омырауы есіктей,

Ойынды еті бесіктей

Табаны жалпақ тарланды, -

деп мадақ етіп, жырға қосады. [3, 381]

Ақтамберді жыраудан бөлек Доспамбет жырау да жылқы малын ерекше бағалап, ол туралы өз жырларына қосып отырған. Мысалы жырау «Қоғалы көлдер, қом сулар» деген жырында:

Қоғалы көлдер, қом сулар,

Қоныстар қонған өкінбес.

Арыстандай екі бұтын алшайтып,

Арғымақ мінген өкінбес.

Жұпарын қардай боратып,

Арулар құшқан өкінбес.

Торы төбел ат мініп

Той тойлаған өкінбес, -

дей келе, жылқыны жоғары санап, оның басқа малдардан ерекше, адамға жақын екендігін, «мал патшасы - жылқы» деп бағалаған. Жылқының сырттанын мінген адамның өмірде еш арманы болмайтынын айтқан.

Жылқының жақсысы да, жаманы да болатынын атақты жырау Бұқар да жырына қосып, жырлап өткен. Ол:

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.