Қазақ мақал-мәтелдеріндегі хандар бейнесі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Қазақ мақал-мәтелдеріндегі хандар бейнесі
Қазақ халқы рухани дүниеге, қазынаға бай халық. Оның қай түрін алсақ та, тәлім-тәрбиесі мол, ұрпақтан-ұрпаққа қалдырған өcиеті ерекше. Сонау ықылым заманнан, сан ғасырлар бойы халықтың өзімен бірге жасасып, екшеленіп, ұрпақтан-ұрпаққа мұра боп қалып жатқан ауыз әдебиетінің бай саласының бірі - қазақтың мақал-мәтелдері.
Мақал - мәтелдер - талай замандар бойы қалыптасып ұрпақтан ұрпаққа ауысып келген халықтық мұра, асқан шеберлікпен жасалған сөз өрнегі. Мақал - мәтелдерден халықтың ақыл - ой, даналығы мен тапқырлығын көреміз. Олар - келелі ой, кең мазмұнды бір - ақ ауыз сөзбен айтып, қорытынды жасаудың тамаша үлгісі, халық тапқырлығымен айтқанда, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні. Мақал - мәтелдер әрі ықшам, әрі көркем түрде жасалып, терең ой, кең мазмұнды қамтиды. [2]
Мақал - мәтелдер халықтың әлеуметтік шаруашылығын, рухани өмірін түгел қамтиды. Сол себепті олардың тақырыптары да әртүрлі болып келеді. Бүгінгі біздің мақаламыздың тақырыбы да ел басқарған басшылар, яғни хан, сұлтандар туралы мақал-мәтелдер жайлы болмақ.
Қазақ қоғамында хан - мемлекет, қоғам, халық бірлігін сақтайтын, елдің басын қосып ұстайтын ең жоғары дәрежелі басшы болды. Ханға халық сенген, оларды бір мақсат, бір мүддеге жұмылдыра білген тұлға ретінде құрметтеген. Қазақ халқының қоғамдық-әлеуметтік құрылымында ханның алатын рөлі өте жоғары. Ханда қырық кісінің ақылы бар деп халық даналығы айтқандай, ол - бейбіт, ел тыныш кезде кемел ақыл иесі, елдің шетіне жау тигенде қол бастайтын батыр, көрші мемлекеттермен де ірі бедел иесі, дипломат ретінде келіссөздер жүргізетін болады. Осындай ірі тұлғаны халық құрметтеп, оның елі мен халқына сіңірген зор еңбектерін мақтан тұтып, ұрпақтан-ұрпаққа үлгі ретінде тарихта есімдерін өшпестей етіп қалдырған.
Оның жарқын мысалы, ХІV ғасырдағы Әз Жәнібек хан, ХV ғасырдағы Қасым хан, ХVІ ғасырдағы Хақназар хан, ХVІІ-ХVІІІ ғасырдағы Есім хан, Әз Тәуке, ХVІІІ ғасырдағы Әбілқайыр хан, Абылай хан, ХІХ ғасырдағы Кенесары хан және де қазақ мемлекеттілігін, ұлт бірлігін ұйытып, оны сақтай білген басқа да хандардың атқарған еңбектері төл тарихымызда орасан зор екендігіне еш шүбә жоқ. Туған жері мен атамекені үшін жан беріп, жан алысқан жаугершілік заманда қолына қару алып, майдан даласында шейіт болған хандарымыз Момыш хан, Тоғым хан (ханмен бірге тоғыз ұлы да ұрыс даласында шейіт болды), Тәуекел хан, Салқам Жәңгір, Кенесарының ерліктері сахара төсін жайлаған халқымыздың санасы мен рухында, даланың ауызша тарихында мәңгілікке орын алып, ұрпақтан-ұрпаққа жетті. Бұл дегеніміз қазақ хандарының ел намысы мен абыройын жоғары ұстағандығының куәсі деп білеміз. [1]
Халық арасында хандар жайлы, олардың іс-әрекеттері, мінез-құлықтары, жақсы-жаман қасиеттері жайлы көптеген мақал-мәтелдер айтылып, ауыздан ауызға таралып келеді. Мысалы: Қара жерге - халық ие, қара халыққа - хан ие, мұндағы қара жерге - халық ие, қара халыққа - хан ие деген мақалда жердің де, оны иеленуші халықтың да иесі хан деген мағынаны білдіріп тұр. Ал Халықтың бағы шайқалса, ханның тағы шайқалады деген мақалда халық болмаса хан жоқ, ханның береке тауып, төрт құбыласы тең болуы қарамағындағы халықтың береке-бірлігінде екені ескеріліп, халық пен хан тығыз байланысты екендігі айтылады.
Ханның міндеті халқының қамын ойлау, бейбіт, мамыражай, қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заманда баянды ету ғана емес, сонымен қатар халқының асыл арманы мен қалауын орындау болып табылады. Соған байланысты халық арасында Халық қаласа, хан түйесін сояды деген мақал кеңінен тараған. Яғни елін сүйген хан ешқашан халқына қарсы шықпайды, халқы қаласа бәріне барады деген сөз.
Осы тақырыптағы мақал-мәтелдердің мазмұны Ә. Хайдардың Халық даналығы деген еңбегінде кеңінен ашылған. Оған мысал: Хан жарлығы екі болмайды деген мақал хан бір айтқанын өзгертіп, екі қайтара айтпайды, айтқан екен оны орындатпай қоймайды. Бұл ертеден қалыптасқан қағида ханның қаталдығын, бірсөзділігін, принциптілігін дәлелдейтін, олай істемеген жағдайда оның атақ-лауазымына, ар-абырой, беделіне нұқсан келетіндігін ескертіп тұр. [3, 535]
Сонымен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.