Тахауи Ахтановтың Шырағың сөнбесін шығармасы тіліндегі диалектілік сөздердің қолданысы
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Қазақ және орыс филологиясы факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
МАҚАЛА
Тахауи Ахтановтың Шырағың сөнбесін шығармасы тіліндегі
диалектілік сөздердің қолданысы
Қостанай, 2016
Тахауи Ахтановтың Шырағың сөнбесін шығармасы тіліндегі диалектілік сөздердің қолданысы
Диалектология ғылымының зерттелу тарихы.
Қай тілдің болмасын құрамында дәстүрлі норма болып қалыптасқан, жалпыхалықтық деңгейде қолданылатын, баршаға ұғынықты әдеби сөздермен қатар түрлі өңірде түрліше айтылып, өзгешеленіп тұратын сөздер мен сөз тіркестері көптеп ұшырасады. Мұндай сөз қолданыс жергілікті ерекшеліктер (диалектизмдер) деп аталады. Оны тіл білімінің арнаулы саласы-диалектология дыбыстық, мағыналық тұрғыдан жан-жақты зерттейді.
Әлемдік ғылым тәжірибесіне көз салсақ, қай-қай тіл білімі үшін болмасын жазба мәдениетке елеулі үлес қосып отырған ондаған іргелі елдің жазу-сызуы, олардың кемелденген әдеби тілі, толымды саналатын нормалық қағидаттары әрі дегенде осыдан 200-300 жыл бұрын ғана қалыптасқан. Оған дейін аталмыш елдердің жер-суы жеке-жеке қожалық, иеліктерге бөлініп, тамыры бір туыстастар тілдері де айырым-өзгешелігі мол диалектілерге жіктеліп жатты. Территориялық тұтасу, орталықтанған мемлекеттіліктің болуы ғана олардың тілдік бірегейленуіне, ұлт болып ұйысуларына, ортақ әдеби тілдерінің қалыптасуына аса маңызды түрткі жайт. Көптеген диалектілердің арасынан біреуі көсем шығып, бүгінгі әлемді аузына қаратқан әдеби тілдерге негіз, іргетас бола алды.
Тіліміздегі диалектілік ерекшеліктерді кең көлемде зерттеу ісі өткен ғасырдың екінші жартысынан бастап өріс алды. Тіл білімі институты 1950 жылдан бастап еліміздің түкпір-түкпіріне, тәуелсіздік жылдарында қазақ диаспорасы мол шоғырланған аймақтарға диалектологиялық экспедициялар ұйымдастырды. Сонау жылдары Институтта Тіл тарихы және диалектология бөлімі ашылып, сериялы ғылыми жинақтар жарық көрді, кандидаттық диссертациялар қорғалды.
Қазақ диалектологиясы ғылымын сөз еткенде осы саланың бастау-көзінде тұрған проф. Сәрсен Аманжолов пен Жұмат Досқараевтың, акад. Нығмет Сауранбаевтың есімдері ерекше аталады. С.Аманжоловтың іргелі зерттеу еңбегі (1959), Ж.Досқараевтың монографиясы мен сөздігі (1955) тіл тарихы мен қазақ диалектологиясы саласында ашылмаған аралдардың көптігін көрсетіп берді. Сол жылдарда ғылым жолына түскен жас зерттеушілер Шора Сарыбаев, Ғабдолла Қалиев, Сапарғали Омарбеков, Әбілбек Нұрмағамбетов, Жамалбек Болатов, Оқас Нақысбеков, Тұрап Айдаровтар осы салаға бар ғұмырларын арнап, іргелі еңбектер жазды, докторлық диссертацияларын қорғады, жаңа буын шәкірт дайындады.
Тіл білімі институтының атылмыш Диалектология бөліміндегі картотекалық қор жылдан-жылға молайып, арнайы диалектологиялық сөздік түзу мүмкіндігі туды. Сөйтіп 1969 жылы 6000 сөзді қамтыған тұңғыш Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі жарық көрді. Кейінірек академиялық үш томдық сөздік шығару жоспарланып, оның екі томы баспа бетін көрді. (Диалектологиялық сөздік. Алматы-2007. 9-10 бет)
Тіл білімінің диалектілер мен говорларды зерттейтін саласы- диалектология (диалектос-сөйлеу, говор, логос-ілім деген грек сөздерінен қаралған) деп аталады. Диалектологияның міндеті-жергілікті тіл ерекшеліктерін тексеру. Қазақ диалектологиясы қазақ тіліндегі говорлар мен диалектілерді зерттейді. Диалект, говор деп халықтық я ұлттық тілдің өзіндік ерекшеліктері бар жергілікті тармақтарын, бөліктерін айтамыз. Ол жалпы тілге тән ортақ белгілерден өзгеше ерекшеліктерді қамтиды.
Диалект деген термин тілде жалпыхалықтық сипат алмаған, белгілі бір жерде ғана қолданылатын ерекшеліктердің жиынтығын, өзіне ғана тән тілдік ерекшеліктері бар жекелеген аймақ, территорияны білдіреді. Бұл мағынада диалект халық не ұлт тілінің құрамды бөлігі болып табылады.
Говор-жергілікті диалектілердің шағын аймақты қамтитын бөлігі. Мәселен, Қазақстан жағдайында диалект екі-үш облыс көлеміндей жерді қамтуы мүмкін.
Қазақ тіліндегі жергілікті диалектілерді арнайы зерттеу жұмысы шын мәнінде совет дәуірінде ғана басталды.
ССРО Ғылым академиясының Қазақ филиалы 1937 жылы алғаш рет алматы облысының Кеген, Нарынқол, Оңтүстік Қазақстан облысының Мақтаарал, Қарағанды облысының Нұра аудандарында диалектологиялық үш экспедиция шығарды. Мұндай экспедициялар 1939 жылы Мақтаарал, Маңғыстау, Торғай аудандарында, 1940 жылы Сарысу, Арал, Орда аудандарында болып материал жинады.1943 жылы академияның кейбір ғылыми қызметкерлері Түлкібас, Жуалы, Талдықорған аудандарында болып материал жинады. 1944 жылы Ж.Досқараев Оңтүстік диалектісінің кейбір мәселелері деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғады. 1948 жылы С.Аманжолов Қазақ диалектологиясының негізгі проблемалары деген тақырыпта диссертация қорғады. Тіл ерекшеліктерін жинау жұмысын ұйымдастыруда 1945 жылы ССРО Ғылым академиясы Қазақ филиалының Тіл және әдебиет институтында қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясын зерттейтін арнаулы бөлім құраудың мәні зор болды. 1956 жылы Қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктерді жинау бойынша сұраулық жарық көрді. 1959 жылы бұл сұраулық толықтырылып, қайта басылып шықты.
Қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктердің сипаты, таралу шегі, диалектілік көлемде ме әлде говорлық көлемде ме және оларды қалай топтастыруға болатындығы жайлы әлі бірыңғай орт ақ пікір жоқ. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктерін бірқатар зерттеушілер (С.Аманжолов, Н.Сауранбаев) диалект сипатында деп қараса, басқа ғалымдар (Ж.Досқараев, Ғ.Мұсабаев) говор сипатында деп көрсетеді.
Диалектологияға қатысты алғаш, 1950 жылға дейін мақала жазғандар Ж.Аймауытов (1926), Қ.Жұбанов(1935), М.Нүсіпов(1940), Ж.Досқараев(1946), С.Аманжолов(1948) екен. Осы сала бойынша ғылыми дәрежесін алғандар қатарына Оңтүстік диалектінің кейбір ерекшеліктері жөніндегі Ж.Досқараевтың кандидаттық(1944) Қазақ диалектологиясының негізгі мәселелері жайындағы докторлық (1949) диссертация жазған. С.Аманжолов еңбектерін атауға болады. Б.Бекетовтің С.Аманжолов және қарақалпақ диалектологиясы атты мақаласында: Прфессор С.Аманжолов- қазақ тіл білімінің барлық саласында айнбай тер төккен ғалым.Оның айрықша қазақ диалектологиясы тарауы бойынша қалдырған мұрасы ұшан-теңіз. С.Аманжоловтың қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктердің пайда болуы туралы айтқан ғылыми тұжырымдары, қазақ халқының қалыптасуындағы тайпалық одақтың бірігуі жөніндегі құнды пікірлері көптеген түркі халықтарының, оның ішіндегі қарақалпақ халқының құрамында Қаңлы, Қыпшақ, Қоқыраш т.б тайпалық одақтардың болуы арқылы анық дәлелденді. (Ө.Айтбайұлы, Б.Момынова. Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясы )
Қазақ диалектологиясының алғаш зерттелу және қалыптасу тарихы профессор С.Аманжоловтың есімімен байланысты. С.Аманжолов бұл тақырыпта докторлық диссертация қорғап, одақтық және республикалық баспасөз бетінде бірсыпыра ғылыми мақала жариялады. Абай атындағы Қазақ педагогика институтында 1938-1939 оқу жылынан бастап қазақ тілі тарихы мен диалектологиясынан лекция оқу үстінде осы курстың негізін салды. С. Аманжолвтың тікелей араласуымен революциядан бұрын басылған нұсқалардан, халық ақындары мен жазушылардың шығармаларынан, 1932, 1935 және 1938 жылдардан бері шыға бастаған аудандық газеттерден шыға бастаған көлемді материал жиналды. С.Аманжоловтың ғылыми мұрасында қазақ тілінің диалектологиясы туралы еңбектері басты орын алады. Оның 1959 жылы шыққан Вопросы диалектологии и истории казахского языка атты күрделі еңбегі автордың диалектология мен тіл тарихы саласында көп жылдар бойы жүргізген зерттеу жұмысының нәтижесі еді. С. Аманжолов қазақ тілінде үш диалектіні атап көрсетті.
1.Оңтүстік диалектісі - Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарын және Талдықорған мен Қызылорданың кейбір оңтүстік аудандарын қамтиды.
2.Батыс диалектісі - Батыс Қазақстан, Гурьев, Маңғыстау, Ақтөбе облыстарын және Қызылорданың солтүстік аудандарын, Қостанайдың кейбір батыс аудандарын қамтиды.
3.Солтүстік-шығыс диалектісі - Ақмола,Павлодар, Семей, Шығыс Қазақстан, Көкшетау, Қарағанды, Солтүстік Қазақстан облыстарын және Қостанай мен Талдықорған облыстарының кейбір аудандарын қамтиды.
Қазақ тілінің солтүстік-шығыс диалектісі. С.Аманжолов солтүстік-шығыс диалектісін қазақтың әдеби тілінің негізінде жатқан диалект деп есептейді. Шығыс Қазақстан облысы мен Семей облысының оңтүстік-шығыс аудандарында мына сияқты тіл ерекшеліктері кездеседі.
С.Аманжолов оңтүстік диалектісіндегі лексикалық ерекшеліктерді 20 салаға бөліп, мысалдар арқылы көрсетеді. Әдеби тілдегі нағашы сөзі оңтүстік қазақтарының тілінде таға деп аталса, жемелек сөзі - әдеби тіліміздегі шашбау мағынасында қолданылады, сонымен қатар бірнеше сөздерді атап көрсеткен. Шыптахана-билет сататын орын, үстін-діңгек, мекпі, тотопы-тақия, төбетей, тиқары-негізінде,асылында, зерен-тостаған, кеуірт-күкірт, леген-табақ, нам-дымқыл, ылғал, уақтылы-уақытында, шайдоз-қара құман, шақа-жүйе.
Қазақ тілінің батыс диалектісі. С.Аманжоловтың бөлуі бойынша қазақ тілінің батыс диалектісіне алшын тайпалар одағының тілі жатады. Бұл тайпалар ежелден Арал, Касаий алқабын, Жайық, Ор өзендері бойларын мекен еткен. Қазіргі әкімшілік бөлу бойынша батыс диалектісі Орал, Атырау, Маңғыстау, Ақтөбе облыстарын және Қостанай, Торғай, Қызылорда облыстарының кейбір аудандарын қамтиды.
Ә) Сәрсен Аманжолов Батыс қазақтары тіліндегі грамматикалық ерекшеліктерді зерттей келе,мынадай ерекшеліктерді атап өткен болатын. Жіктеу есімдігінің І, ІІ жақтарының сыпайы түріне ілік жалғауы қысқарған түрде қосылады: бізің- біздің, сізің-сіздің. Бұл есімдіктердің тәуелденген түрінде де ерешелік бар: бізікілер-біздердікі, сізікілер-сіздердікі. Кейбір сілтеу есімдіктері ерекше тұлғаларда кездеседі: анаусы-анасы, мынаусы-мынасы. Етістіктің өткен шағының - улы, -улі қосымшалары арқылы жасалған түрлері кздеседі: барулы-барды, келулі-келді. - Ын, -ін,-н жұрнағы арқылы әдеби тілде өздік етіс тумайтын кейбір сөздерден өздік етіс жасалады. Оқыну-оқу, шығыну-шығу, болыну-болу.
Ал батыс диалектісінің лексикалық ерекшеліктерін 19 салаға бөліп береді. Аданас-туысқан, далбай-күнөтпеу, жандық-ұсақмал, қызалық- 11-12 жасар қыз бала, іңкәл- етке салатын жұқа нан, бүйде-бұйда, дере-науа көтеріңкі болу үшін қойылған шам, тас, долы-құдықтан лай шығаруға арналған ыдыс, дулыға-нар өркешінің биік қыры, жалт-найзағай, жарын-келер жыл, мауыздай-еңгезердей, ірі, өтпек-піскен нан, шарқат-жібек шалы, ыза-дымқыл, сыз жер, адал зат жоқ-мал жоқ, аяқтай бару-өз аяғымен бару, жар газет-қабырға газет, жырымда жоқ-жадымда жоқ, құдаған өскен-құдағидай сыйлы өскен, күн баю-күн бату, көңілі біту-көңілі толу. (Ғ.Қалиев, Ш.Сарыбаев Қазақ диалектологиясы. 142-154бет)
Қазақ диалектологиясы үшін көп еңбек сіңірген ғалымның бірі- филология ғылымының кандидаты Ж.Досқараев. оның әсіресе халық тіліндегі мол байлықты-диалектілік ерекшеліктер мен кәсіби сөздерді жинаудағы еңбегі ерекше атап өтуді керек етеді. Қазақстанның көптеген аудандарынан материал жинады. Әсіресе оңтүстік өлкедегі халық тілі ерекшелігін жете зерттеп, оның жүйелі құбылыс екенін ғылыми дәлелдеп берді. Диалектілік ерекшеліктерді жинауға тікелей қатысумен бірге Ж. Досқараев бұл іске үнемі басшылық етіп, бірнеше жылдар бойы Қазақ ССР Ғылым академиясында Тіл білімінің диалектология бөлімін басқарды. Оның 1955 жылы шыққан Қазақт тілінің жергілікті ерекшеліктері (лексика) деген еңбегі тек қазақ тіл білімінде емес, түркология ғылымының диалектология саласында жасалған тұңғыш диалектологиялық сөздіктердің бірі болып табылады. Ж. Досқараев қазақ тілінде екі үлкен говорлар тобы бар деп көрсетеді.
1.Оңтүстік-шығыс говорлар тобы. Бұған Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Алматы огблыстары сондай-ақ Талдықорған облысының оңтүстік - батыс аудандарындағы және Қызылорданың оңтүстік- шығыс аудандарындағы халық тілін жатқызса, Солтүстік-батыс говорлар тобына Бұған Батыс Қазақстан, Гурьев, Ақтөбе, Қостанай, Қарағанды, Целиноград, Павлодар, Солтүстік Қазақстан огблыстары мен Қызылорда огблысының батыс аудандарындағы және Семей облысының солтүстік-батыс аудандарындағы халық тілін жатқызған.
Бұл говорлық топтардың өзара айырмасын білдіретін мынадай тілдік белгілерге тоқталған.
А) Фонетика саласындағы ерекшеліктердің өзін он бір топқа жіктеген. 1. Оңтүстік-шығыс говорлардағы кейбір сөздерде дауысты дыбыстардың ауысып отыруы. Мазмұн-мәзмұн, кәйтеді-қайтеді, кәрия-қария.
2.Солтүстік-батыс говорларда еріндік адауыстылар айтылатын, жерде оңтүстік-шығыс езулік дауыстылардың басым айтылуы. Бықтыру-бұқтыру, кебе-көбе, інемі-үнемі
3. Солтүстік-батыс говорларда ш айтылатын жерде оңтүстік - шығыста ч дыбысының айтылуы. Чеше-шеше, чабын-шабын, әнчі-әнші
4. Солтүстік-батыс говорларда кейбір сөздерде ы, а дыбыстарының алмасып айтылуы. Сайаз- сайыз, арқалы-арқылы, айырмасы-айырмасы, айқара-айқыра
5. Солтүстік-батыс говорларда д айтылатын сөздерде оңтүстік - шығыс говорларда л айтылуы. Таңлай-таңдай, тыңлау-тыңдау, теңлік-теңдік.
6.Солтүстік-батыс говорларда ж айтылатын жерде оңтүстік-шығыс говорларда дж айтылуы; джігіт-жігіт, джоқ-жоқ, джер-жер, джайлау-жайлау.
7.Солтүстік-батыс говорларда көбінесе б айтылатын жерде оңтүстік-шығыста п айтылуы; пейнет-бейнет, пида- бида.
8. Оңтүстік - шығыс говорларда н, ң сонарлардың алмасып отыруы, солтүстік - батыс говорларда бұл құбылыстың байқалмауы; қалын-қалшың, көбен-көбең, біздін-біздің,өлен-өлең
9. Солтүстік-батыс говорларға қарағанда оңтүстік-шығыс говорларда с, ш дыбыстарының алмасып отыруы: тұрмыс-тұрмыш, ешек-есек, тышқары-тысқары
10.Солтүстік-батыс говорларда кейбір сөздерде ж, ш дыбыстарының алмасып отыруы, бұл құбылыстың оңтүстік-шығыста байқалмауы; былшырақ-былжырақ
11.Солтүстік-батыс облыстарда кейбір сөздерде д,т алмасуы; деңіз-теңіз, дұз-тұз, дізгін-тізгін, диірмен-тиірмен
Ә)Лексика саласындағы ерекшеліктерді ескере отырып, ғалым Ж. Досқараев жергілікті халық тіліндегі бірнеше айырмашылықтарды атап өтеді. Мәселен, 1. Қазақстанның оңтүстік аудандарындағы мына сөздер солтүстік аудандарда кездеспейді. Сыпыра-теріден істелген дастарқан, қыш-кірпіш, кірлен-леген, оп айдау-ыстық бастыру.
2. Солтүстік батыс говорларда кездесетін кейбір сөздер оңтүстік- шығыс говорда басқа да мағынада қолданылады. Әке-бала, мұздау-тоңу, сақаю-сауығу.
3.Кейбір заттар, құбылыстар барлық жерде бірдей болғанына қарамастан әр түрлі аталады. Оңтүстік-шығыс аудандардағы тана, жайдақ қора, ұрпақ, кетпен т.б сөздер солтүстік- батыс аудандарда тайынша, қотан, кебек түрінде айтылады.
4.Кейбір сөздер солтүстік- батыс говорларда бір мағынаға ие болса, оңтүстік - шығыста екі мағынаға ие. Оңтүстік-шығыстағы қос, тіршілік, қызыл сөздердің жалпыға түсінікті мағыналарынан басқа да мағыналары бар: Қос-сақа, тіршілік-жұмыс, қызыл-тазаланған астық
Б) Ж.Досқараев анықтауы бойынша батыс қазақтары тіліндегі диалектизмдерде бірнеше грамматикалық айырмашылықтарыды байқауға болады. 1. Кейбір септіктер бірінің орнына бірні қолданыла береді,қызмет жағынан толық ажырамаған. Суда жүзді-суға жүзеді, бұрын молдадан оқыды-бұрын молдаға оқыды.
2.Етістіктің өткен шағының тұйық етістікке - улы,-улі қосымшасын қосу арқылы жасалған түрі кездеседі. Мысалы: Барулы, жаюлы, бағулы.
3.Есімше - жақ,-шақ тұлғасында да кездеседі: Баражақ-барашақ, алажақ-алашақ
4.Оңтүстік - шығыс говорлардағы бара йатқан, бар йатыр, баратыр тұлғалары бара жатқан бара жатырған, бара жатыр түрінде қолданылады.
Оңтүстік-шығыс говорлардағы мына сияқты грамматикалық ерекшеліктер солтүстік-батыс говорларда кездеспейді.
Бұйрық райдың жекеше екінші жағы - қын, ғын, -кін, -гін қосымшалары арқылы жасалады. Айтқын (айт, айтыңыз орнына)
Ұйықтағым бар, ұйықтағым жоқ тәрізді қалау райдың күрделі түрі қолданылады.
Көмектес септік - мынан, -бынан, -пынан сияқты көне тұлғада кездеседі: мен атпынан келдім
Жатыс септік орнына -лы қосымшасының қолданылуы кездеседі; жұмысқа уақтылы келді (жұмысқа уақытында келді дейдің орнына)
Қалау райдың көпше 1 жағы - лы, -лі қосымшасы арқылы жасалады: көрелі ( көрейік, көрелік) баралы (барайық, баралық)
Сөз тұлғаларындағы ерекшеліктер-бізің, сізің-біздің, сіздің, бізікілер, сізікілер - біздердікі, сіздердікі, барулы, келулі - барды, барғын, келді, келген деген мағынада, жатыру, жатырған (жату, жатқан), жеккі (жегілген), беркіту(бекіт); көптеген етістіктердің қысқарып қолданылуы: сақын (сақтан), қойыр (қоюлан), ене (ене сал), кішір(кішірейт)
Сөз тіркестерінде- баз кешу (к.дер үзу), сүрен жайлау (апат келу), шара көру(шара қолдану), шахаты келмеу (шамасы келмеу), танасын шығару(есін шығару), мәнтті болу(ықыласыт болу), күстәнәқылу(сықақ ету), жансозу (жан таласу), жылап айту(жоқтау айту)
Лексикалық өзгешеліктер-леку (шалқу), шебік (нашар,әлсіз), ұтыр (жөн, қисын), шеке (әже, үлкен шеше), ақыр (оттық, малға шөп салатын орын), айлақ ( Бухта, кеме тоқтайтын қолайлы орын), тәртіп( қаулы, нұсқау)
Қазақ тіліндегі говорларды Ж.Досқараевтың жіктеуін дыбыстық ерекшеліктер тұрғысынан қарап прфессор Н.Сауранбаев та қостайды. Бірақ ол-лексикалық, грамматикалық ерекшеліктер жағынан мұндай классификацияны жасауға болмайтынын айтқан. (Ғ.Қалиев, Ш.Сарыбаев Қазақ диалектологиясы. 154-159 бет)
Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясы мәселелеріне көңіл бөлген ғалымның бірі - Н.Сауранбаев өз еңбектерінде тіл тарихына байланыстыра отырып, қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктердің пайда болуы, жалпы сипаты жайында бірсыпыра пікір айтты. Ол пікірлер мыныған тіреледі. Қазақ тіліндегі қазіргі диалектілік ерекшеліктер ХV ғасырдан кейін, яғни қазақтың біртұтас халық тілі қалыптаса бастаған кезде пайда болған. Диалектілер мен говорлардың сипаты және өзара қатынасы тіл дамуы тарихының барлық кезеңдерінде бір қалыпты болуы мүмкін емес. Қоғамдық-эканомикалық жағдайларға және басқа халықтармен қарым-қатынас сипатына байланысты тілдегі диаклектілік белгілер өзгеріске ұшырап огтырады. Қазақ тіліндегі осы күнгі диалектілік ерекшеліктер-Қазақстанның әр т үрлі аудандарындағы жергілікті халықтың қоғамдық-әлеуметтік, шаруашылы-мәдени өміріндегі өзгерісатерге байланысты кейіннене қалыптасқан құбылыстар. Н.Т.Сауранбаевтың қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктердің сипаты, пайда болуы турылы пікірі негізінен алғанда осындай. Проф. Н.Т.Сауранбаев қазақ тіліндегі диалектілерді фонетикалық өзгешелікке - ш орнына ч, д орнына л айтылуына қарап екі үлкен топқа бөледі: а) Қазақстанның солтүстігі мен батыс облыстарындағы ш, д диалектілер тобы; ә) Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс облыстарындағы ч, л диалектілер тобы.
Жергілікті тіл ерекшеліктерінсаралай келе, Нығмет Сауранбаев мынадай фонетикалық өзгешеліктерді анықтаған. Солтүстік Арал маңында ұ орнына о қолданылуы: сора-сұра, оқсат-ұқсат, оқсас-ұқсас; Орал маңындағы бұған керісінше о орнына ұ қолданылуы: құртынды-қорытынды, құлдану-қолдану, құлдау-қолдау; Түркістан маңында б орнына п, д орнына т қолданылуы: бейнет-пейнет, полат-болат, перне-берне, пешене-бешене, әдейі-әтейі, таяр-даяр.
Зерттелу жұмысында лексикалық өзгешеліктердің көрінісі төмендегідей. А) Сөздердің айтылуы бірдей болғанмен, әр жерде әр түрлі мағынаға ие болуы: Мысалы, қарма сөзі Жамбыл облысында-қуырылған жарма, Қызылорда облысында балықтан жаслаған тағам деген мағынада, көрім-Талдықорғанда - әдемі, сүйкімді, Гурьевте-жаман, жағымсыз мағынасында айтылады. Ә) Белгілі бір ұғымның, заттың әр жерде әр түрлі айтылуы: сіріңке, спешке, оттық, шақпақ, күкірт, шырпы т.б; мәтке, арқалық, ұстын, белағаш, үрлік, білік Б)Басқа жерлерде лексикалық баламасы кездеспейтін, белгілі аудандарда ғана қалыптасқан сөздер болуы. Мысалы, оңтүстікте бау-бақшаның дамуына байланысты қауынның әр түрлі сорттарын білдіретін-күрбі, әңгелек, күләбі, торлама, құс-қауын; ал балық кәсібі дамыған аудандарда: қарашорқын (балықшылар тобы), ақан (ау түрі), белкеспе (балықтың арқа жағы), инелік (ау тігетін аған ине), күркін (кішкентай балық); түйе өсіретін аудандарда түйенің түрлері мен жасына байланысты: жон, күрт, балқоспақ, мырза қоспақ, жарбай, келе т.б сөздер пайда болған. В)Көрші отырған халықтармен қарым-қатынас нәтижесінде лексикалық өзгешеліктер пайда болуы. Жетісуда қырғыз тілінен қарма (ұста деген мағынада), кебентай (жұқа киіз шапан) т.б; ұйғыр тілінен чанжа (шатыр тіреуіш, итарқа) т.б; Оңтүстік Қазақстан облысында өзбек тілінен дезмал (үтік), мәйек (жұмыртқа), шамал (самал) т.б сөздер енген.
Б)Грамматикалық өзгешеліктер қатарына - шақ, -шек, - жақ, -жек, -улы,-улі қосымшаларының қолданылу аясын атап көрсетіп, мысалдар арқылы дәлелдеген. Қостанай облысының көптеген аудандарында көне есімшелік форма - мыш қолданылуы: жазылмыш-жазылған, айтылмыш-айтылған, таңданмыш-таңданған; -сы,-са қосымшасы орнына - шақ, -шек қолданылуы; алашақ-аласы, аласа, берешек-бересі, бересе. Батыс облыстарында, Ақтөбе, Қызылорданың кейбір аудандарында - жақ, -жек формаларының қолданылуы: бережақ-берешек, айтажақ-айтатын, алажақ-алашақ; бұрын өткен шақтың - улы,-улі формаларымен айтылуы: көрулі-көріпті, келулі-келіпті; оңтүстік пен оңтүстік-шығыстың көп жерлерінде бұйрық райдың І-жағының қысқарған формалары - лы,- лі арқылы айтылуы: баралы-барайық, жүрелі-жүрелік. (Ғ.Қалиев, Ш.Сарыбаев Қазақ диалектологиясы. 159-162 бет)
Ғ.Мұсабаев қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктерді говорлық сипатта деп қарап, оның екі түрін көрсетеді: ауыспалы говор және жергілікті говор.
Ауыспалы говор. Оған басқа тілден жергілікті халықтың бір бөлегіне ауысып, басқалараныа тарамаған тір ерекшелігін жатқызады. Мәселен, оңтүстікте өзбек, қырғыз тілдерінен, батыста татар, башқұрт тілдерінен, шығыста алтай, қытай тілдерінен сөз ауысып отырған. Осыдан барып сол тілдерден сөз ауысқан жерлерде ауыспалы говор пайда болған деп түсіндіреді. Мысал ретінде өзбектен енген пахта(мақта), кәттә (үлкен), қырғыздан енген тайған (тазы) сөздері келтірілген.
Ғ.Мұсабаев диалектология саласындағы еңбектерінде: Говор деген терминді айтқанда біздің түсінетініміз-жергілікті сөйлеу тілінің жалпы халықтық тілден фонетикалық, лексика-морфологиялық айырмашылығы деп атай келе, говорға мынадай анықтама берген: Қазақ тілі материалдарының негізіне сүйене отырып, сөйлеу тіліндегеі көптеген сөздердің әдеби тілде параллельдеріне қарап, говор деп атаймыз Мысалы, аданас сөзінің әдеби варианты аталас, шие-шеше, ақа-аға және тағы басқалар. (Батыс Қазақстан материалдарынан); үстін-төбе ағаш, кірлен- шылапшын (Оңтүстік Қазақстан облысы материалдарынан); ату-мәсі, әмиян-күмәжник т.б (Қостанай облысы материалдарынан) Жергілікті тіл ерекшеліктерін ескере келіп профессор Ғайнетдин Мұсабаев қазақ тілінде екі түрлі говор бар деген тоқтамға келеді. Біріншісі: ауыспалы говор, келесісі жергілікті говор.
Ауыспалы говор деп, басқа тілден жергілікті халықтың бір бөлігіне ауысып, басқаларына тарамаған тіл ерекшелігін айтамыз. Ауыспалы говордың пайда болуына қазақ халқының қонысының жағдайы мүмкіндік туғызған. Қазақ халқы өзіне көрші халықтармен араласудың нәтижесінде, сол аймақтарда тұратын тұрғындардың тілінен өзіне сөз ауысып алып отырған. Мысалы, Қазақстанның оңтүстік жағы өзбек және қырғыз халықтарымен шектеседі, сондықтан қазақ, өзбек және қырғыз халықтарының арасында контакт болғандығы еш күмәнсіз. Мұның нәтижесінде Оңтүстік Қазақстан говорының лексикалық кейбір ерекшеліктері-өзбек, қырғыз тілдерінің ықпалы. Әдеби тілдегі мақта деудің орнына пахта, үлкен деудің орнына кәттә және басқа сөздер көрші өзбек тілінен енген.
Қазақстанның батыс жағына, татар, башқұрт халықтары шектеседі, сондықтан бұл жерді мекендеген қазақтардың тілінде ауыспалы говор барын түркі тілдерін зерттеген прфессор П.Мелиоранский айтып кеткен.
Қазақстанның солтүстігі татар тілінен, Шығыс қазақтары алтай, қытай тілдерінен сөз ауысып алып отырған. Сондықтан Қазақстанның әр шетінде әрт.үрлі ауыспала говор бар болуы-табиғи нәрсе.
Жергілікті говордың жасалуының екі арнасы бар деп көрсеткен. Ру-тайпа тілдерінің қалдығы және белгілі территорияда ғана қолданылатын дублетті сөздер. (Ғ.Мұсабаев "Тіл білімінің мәселелері" Алматы-2014)
Ә.Құрышжанов Нарынқол, Кеген аудандарында тұратын қазақтардың кейбір жергілікті ерекшеліктері атты мақаласында фонетикалық, лексикалық және грамматикалық ерекшеліктеріне жан-жақты талдау жасаған. Қ, ғ, к, г дыбыстарына байланысты мынадай ерекшеліктер байқалады: қ, ғ дыбыстарының жіңішке айтылуы. Құрмет-үрмет. Еріндік ұяң б дыбысының орнына п дыбысының қолданылуы. Бейнетқор-пейнетқор. Фонетикалық ерекшеліктерді қорытындылай келе, мынадай қорытынды жасаған: 1. Нарынқол, Кеген аудандарында тұратын қазақтардың тілі солтүстік-шығыс аудандарында тұратын қазақтардың тіліне тән ерекшеліктермен ортақ болып келетін сөз аз кездеседі; ашты, бірдеңке, тиірмен. 2. Көршілес қырғыз, ұйғыр тілдерінің ерекшеліктеріне ұқсас келетін фонетикалық құбылыс деп ч дыбысының қолданылуын ғана атап өткен. Грамматикалық ерекшеліктер бөлімінде жұрнақтар жалғануына ерекше көңіл бөлген. Жұрнақтар. Кез-іг-у (Кез-де-су), ым-ба-лау (ым-дау), біреу-сі (бір-еу-і), тұса-мыс (тұса-у) Лексикалық ерекшеліктерге тоқталғанда ғалым Аманжолов және басқа ғалымдар сияқты бірнеше топтарға жіктеген. Адамның ара-қатынасы мен олардың әртүрлі қимыл әрекеттеріне байланысты сөздер. Қошына-көрші, баран-жария, қаткер-хат танитын сауатты адам. Үй және шаруашылық құрал-жабдықтарына байланысты сөздер. Кепе-қос, күрке, шалаш, кірші-шылапшын, құстұмсық-қайла. Киім-кешек және олардың тігу жұмысына байланысты сөздер. Кебентай-киізден істелген үлкен шекпен, тап-тақия, алшалғыш-алжапқыш. Мал шаруашылығына байланысты сөздер. Бақтаншы-бақташы, кәшек-малға берген шөптің қалдығы, көдек-есектің құлыны, чыбыртқы-жіңішке-ұзын қамшы. Егін шаруашылығы мен өсімдіктер дүниесіне байланысты сөздер. Кеуе-асқабақ, кембеқонақ-жүгері,науатқауын-қауынн ың бір түрі, қарасора-шөптің бір түрі. Қорытындылай келе, Құрышжанов Нарынқол, Кеген аудандарында тұратын халық тілінің жергілікті ерекшеліктері өзінің лексикалық құрамы жағынан да республикамыздың терістік-шығыс облыстарынан гөрі оңтүстік аудандарында тұратын қазақтар тіліндегі ерекшеліктерге әлдеқайда ұқсас келеді деген. (І.Кеңесбаев. Тіл білімінің мәселелері. Алматы -1959. 44-50 бет)
Ш. Сарыбаев "Тіл білімінің мәселелері" атты еңбегінде үш аймақтың тіл ерекшеліктерін зерттеген болатын. Олар:
-Көкшетау облысы Щучинск, Еңбекшілер аудандарында тұратын қазақтардың тіліндегі кейбір лексикалық ерекшеліктері
-Семей облысы Мақаншы ауданында тұратын қазақтардың тіліндегі кейбір ерекшеліктер
-Батыс Қазақстан тұрғындарының тіл ерекшеліктері.
Көкшетау облысы Щучинск, Еңбекшілер аудандарында тұратын қазақтардың тіліндегі фонетикалық, грамматикалық және лексикалық ерекшеліктерін зерттеп, жеке-жеке тоқталған.
Фонетикалық ерекшеліктер Г дыбысы Нөкер сөзін нөгер түрінде "г" арқылы айтылады. Киіз сөзі жергілікті жерде "г"дыбысы сақталып, кигіз түрінде айтылады "Л" дыбысы Ақшадай сөзі батыс қазақтарының тілінде "л"-мен ақшалай болып айтылса, жергілікті жерде ақшадай формасында айтылады.
Жергілікті халық тіліндегі кейбір метатезалық құбылыстар көрінісі мынадай:
Дорба-добра Қақпан-қапқан Айналу-айлану Сепкіл-секпіл Жалаң аяқ-жаңал аяқ Қазақ тілі говорларындағы лексикалық ерекшеліктерді сипатына қарай:
Сәйкесті диалектизмдер тобына енетін сөздер-әр түрлі говордағы бір нәрсені, затты немесе бір ұғымды түрліше атаудан пайда болған сөздер. Мысалы, шеге суыратын тістеуікті батыста атауыз десе, Семей облысының кейбір аудандарында жылқыауыз дейді. Ал оңтүстік шығыста кемпірауыз дейді.
Сәйкессіз диалектизмдер белгілі бір говорда қолданылатын сөз түрлі географиялық немесе шаруашылық, әдет-ғұрып жағдайлдарына байланысты басқа говорларда болмауы мүмкін. Мысалы Көкшетау облысының кейбір адандарында егін суарылмайтындықтан жергілікті халық тілінде оңтүстік облыстарында тұратын халық тіліндегідіей әр алуан арық аттары жоқ.
Семантикалық диалектизмдер. Бұл топтағы сөздер тұлға жағынан әдеби тілдегі сөздермен ұқсас болады. Бірақ мағына жағынан әдеби тілдегі сөздерден бөлек, басқа мағынада жұмсалады. Мысалы, Жетісуда әке деген сөз өзінің әдеби тілдегі мағынасын сақтай отырып, сонымен қатар қарағым, қалқам мағынасында да қолданылады. Сонымен қатар; диалектолог ғалым Сарыбаевтың зерттеу еңбектерінде жергілікті жердің лексикалық ерекшеліктерін бірнеше топқа жіктеген.
1.Үй-жай, қора-қопсы, бай-шарбаққа байланысты.
2.Сауда, киім-кешек атауларына байланысты диалектизмдер
3.Көлік және оның жабдығына байланысты сөздер
4.Ыдыс-аяқ, тамақпен байланысты сөздер
5.Мата атауларына байланысты тіл ерекшеліктері
6.Құрал-сайман аттары
7.Егінмен және ағаш, жеміс, шөп өсімдіктерімен байланысты сөздер
8.Мал шаруашылығымен байланысты сөздер
9.Күн райымен байланысты сөздер
10.Кәсіпке қатысты диалектизмдер
11.Сын есім тобына жататын сөздердегі ерекшеліктер
12.Етістіктен жасалған тіл ерекшеліктер
Бастырып жіберу - қоя беру, Дәм қайыру - ас қайыру, бата қылу, Нанысу - оқтаулау, нан жаю, Картопия басу - картоп-пісіру, Шырқын шығару - зықысын шығару, Түйдек келу - топтанып келу, Келергі жылы - келесі жылы, Қазаның қайырын берсін - арты қайырлы болсын, Бойыңыз жақсы ма? - ауру адамнан хал сұрағанда айтылады. Бұлар жергілікті халық тілінде қолданылатын тіркестер. Сарыбаев Лексикалық ерекшеліктерді саралай келе; Үй шаруашылығына байланысты диалектизмдер- 18, Көлікке және оның жабдығына байланысты сөздер- 12, Ыдыс-аяқ, тамақпен байланысты сөздер-28, Сауда, киім-кешек, сәндік бұйымдармен байл. диал- 22, Құрал-сайман аттары- 12, Егінмен, және ағаш, жеміс атауларымен байл. сөздер- 22, Мал шаруашылығымен байланысты сөздер-16, Туыстық атауларды білдіретін сөздер-4,Күн райына байланысты тіл ерекшеліктері- 13, Сын есім тобын жататын сөздерге байланысты диалек.-24, Етістікті диалектілер- 18 мысал келтіріп өткен болатын. Қорытындылай келе,Шора Сарыбаев бұл мақаласында Көкшетау облысы қазақтарының тілінде қолданылатын тіл ерекшеліктерін зерттеп, мысалдар арқылы дәлелдеген. Лексикалық ерекшеліктерді өз ара қатынасына қарай топтастырған.Мақалада берілген зерттеліп отырған говорды орталық-солтүстік диалектісінің құрамына енгізген (Ш.Сарыбаев "Тіл білімінің мәселелері" Алматы-2014)
Сондай-ақ қазақ тілінің өзекті мәселелері бойынша Ғ.Қалиев (Арал,1954), С.Омарбеков(Маңғыстау,1960), О.Нақысбеков(Шу,1963), Ә.Байжолов (Қостанай,1964), Ә.Нұрмағамбетов(Түркменстан,1965), Н.Жүнісов (Қарақалпақстан,1965), Ә.Бөрібаев(Орда,1966),Т.Айдаров(Там ды,1967),Ю.Авдуалиев(Ташкент,1967), Б.Бекетов(Оңтүстік Қарақалпақстан,1969), Ж.Болатов(Шығыс говорлар тобы, 1970), Ш.Сарыбаев (Аймақтық лексикография, 1973), Ә.Нұрмағамбетов (Батыс говорлар тобы,1974) Ш.Бектұров(Сырдария,1975), Т.Айдаров(Ареальная характеристика диалектной лексики...,1980) М.Атабаев(Диалектілік сөз мағынасы, 1985), С.Омарбеков (Сравнительный анализ черт казахсих говоров в сфере консонтизма, 1987), Ғ.Қалиев (Диалектное словообразование в казахских говорах, 1989)атты зерттеулері жарыққа шықты. (Ө.Айтбайұлы, Б.Момынова. Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясы.50 бет)
Қалиев өз еңбектерінде сөйленістердегі күрделі сөздерді екі топқа бөліп қарастыруға болады деп атай келіп, біріншісі-әдеби тіл мен сөйленістерге ортақ, екеуінде де кездесетін күрделі сөздер, екінші-тек сөйленістерге тән күрделі сөздер. Диалектілік күрделі сөздер сыртқы тұлғасы және жасалу тілдері жағынан әдеби тілдегі күрделі сөздердей болғанымен, құрамындағы сөздердің лексикалық-семантикалық, грамматикалық қарым-қатынастары тұрғысынан бірқатар ерекшелікке ие болып келетінін атап көрсеткен. Диалектілік күрделі сөздердің компонеттері өзара қарым-қатынасы жағынан тең дәрежеде салаласа немес бір-біріне бағынышты сипатта сабақтаса байланысатынын айтады. Қалиев өз еңбегінде диалектілік күрделі сөздерді: компонеттері салаласа байланысқан диалектілік күрделі сөздер, компонеттері сабақтаса байланысқан диалектілік күрделі сөздер деп екі топқа жіктеп көрсетеді.
1.Компонеттері салаласа байланысқан диалектілік күрделі сөздер. Бұған әдеби тілде кездеспейтін диалектілік қайталшама және қосарлама сөздер жатады. Өздерінің құрылымы, лексикалық-грамматикалық, лексикалық-семантикалық қарым-қатынасы жағынан диалектілік қос сөздер әр түрлі болып келеді. Диалектілік қос сөздердің жасалуында сөз таптарының ара салмағы бірдей емес. Ең жиі қатысатын сөз таптары-зат есім, сын есім, үстеу, қалғандары аз мөлшерде ғана. Мәселен, зат есімдік диалектілік қос сөздер мынадай типтерде кездеседі: 1 тип зат есім+зат есім ол өз ішінде екі модельден тұрады. А) зат есім+зат есім оның екі сыңары да дербес мағыналы. Мысалы: қам-қайғы - уайым-қайғы. Ә) дербес мағыналы зат есім+дербес мағынасы жоқ зат есім мысалы: тиын-жыбыр - тиын тебен, ұсақ ақша; 2.тип сын есім+сын есім арық-торық - арық-тұрақ; 3.тип зат есім+сын есімнен жасалады. Жетім мүжәлсіз-мүгедек; 47.тип етістік+етістіктен жасалады: жазу-бұзу - жазу, жазба т.б
Компонеттері сабақтаса байланысқан диалектілік күрделі сөздер. Бұған бірігу, тіркесу арқылы жасалған күрделі сөздер жатады. Мұнда күрделі сөздер екі салаға бөлініп қаралады: а) компоненттерінің арақатынасы анықтауыштық сипаттағы күрделі сөздер. Мысалы, кеусандық-үлкен сандық деген күрделі сөздің бірінші сыңарының екінші сыңарына қарым-қатынасы анықтауыш сипатында; ә) компоненттерінің арақатынасы обьективтік сипаттағы күрделі сөздер. Мысалы, ешкіемер-кесірткенің бір түрі деген күрделі сөздің бірінші сыңарының обьектісі болып табылады. ( Ш. Сарыбаев және қазақ тіл білімі мәселелері.Алматы-2005. )
Б.Бекетов 1969 жылы қорғалған кандидаттық диссертациясында: Қарақалпақстан аймағындағы қазақтар өздерінің ұлттық белгілерінің ең бастысы-ана тілін сақтай отырып, шаруашылық салаларына көрші аралас отырған ел тілдерінен сөз алмастырып , сөздік қорын молайта түсуде. Осы ерекшеліктерді зерттеу қазақ тіл білімінде де , қарақалпақ тіл біліміне де пайдасын тигізбек деп Қарақалпақстан қазақтарының тіл ерекшеліктерін зерттеудің маңызын көрсетеді. Жергілікті тіл ерекшеліктерін зерттеу барысында диалектизмдерді үш топқа бөліп жіктейді. Олар: Фонетикалық ерекшеліктер,Грамматикалық ерекшеліктер және лексикалық ерекшеліктер.
Фонетикалық ерекшеліктер атты тараушасында: Қарақалпақстанды мекендейтін қазақтардың тіліндегі фонетикалық ерекшеліктер Қазақстан территориясындағы говорлардың фонетикалық ерекшеліктерімен салыстырғанда әлдеқайда мол. Мұндағы фонетикалық құбылыстар-аралас әрі көрші отырған халықтар тілдерінің әсерінен пайда болған. Осыған қарамастан, қарақалпақ қазақтарының тіліндегі дыбыстар құрамы жағынан қазақ әдеби тіліндегі дыбыстардан онша алшақ кетпейді. Ондай ерекшеліктердің ішіндегі көзге түсетіні әдеби тілде жуан айтылатын сөздердің көбіне жіңішке дыбысталуы-деп атай келе, бірнеше мысалдар арқылы нақтылай түскен. Әмелеп- амалдап, әбірейлі-абыройлы, әлдіне-алдына, жәйылды-жайылды, әпте-апта, шәрт-шарт, т.б. Мұндай дыбыстық құбылыс АӘ алмасулары қазақ тілінің басқа говорларында да ұшырайды. Бірақ қарақалпақ қазақтарының тілінде жуан айтылатын сөздердің жіңішке айтылуы әлдеқайда жиі және қамтитын сөздері де қазақ тілінің басқа говорларына қарағанда әлдеқайда молырақ. Қарақалпақ қазақтарының тілінде дауысты дыбыстарға байланысты АЕ, АЫ, ЕІ т.б. түрлері ұшырасады. Қарақалпақстанда мекендеуші қазақтардың тіліндегі дауыссыз дыбыстарға байланысты кездесетін фонетикалық ерекшеліктердің бір қатары БП дыбыстарының алмасуына абйланысты: пақыр-бақыр, полат-болат, пүтін-бүтін, пұқара-бұқара, т.б көптеген сөздерді қамтумен ерекшеленіп тұрады. Аймақтағы қазақтардың тіліндегі ерекшеліктердің ендігі бір тобыны ызың Ш дыбысының аффрикат Ч дауыссызымен сәйкестенуі көбінесе Қарақалпақстанның оңтүстік аудандарына тән болып келеді
Қарақалпақстан Республикасында тұратын қазақтар тіліндегі жиі қолданылатыны-грамматикалық ерекшеліктер. Тіл біліміндегі дәстүр бойынша грамматикалық ерекшеліктерді іштей екі салаға-сөздердің құрылысын зерттейтін - морфологияға және сөздердің сөйлемде тіркесу заңдылығын сөз ететін - синтаксиске бөле қарағанда, бұлардың алғашқысы әлдеқайда басым. Қарақалпақ қазақтарының тіліндегі сөздердің морфологиялық құрамы алуан түрлі қалыпта көрінеді: мәселен, а) Қос сөздер: адын-гүдін - ойланбай, ретсіз сөйлеу; шел-шебір - атыз-арық; тандыр-тетік - аман-есен; әулі-хәрем-үй - қора-қопсы т.б. ә) Біріккен сөздер: гүлтараш- үй қабырғаларына салынған нақыш; жүнпота - әйелдердің жүннен тоқылған орамалы; қолтерім - қолмен жинау.
Қазақтардың тілінде көне өзіндік ерекшеліктермен қатар қарақалпақ, өзбек, түркімендермен қоян-қолтық аралас отыруынан пайда болған кірме сөздер де аз емес. Бұларды мынандай семантикалық топқа бөліп қарауға болады. Ас-тағамға байланысты: әдеби тілдегі нанның жұқа түрін қарақалпақ қазақтары пәтір деп атаса, қатырма-жүгері ұнынан жасалған нан, ал ұнасы диалектісі - кеспе мағынасында қоладынылады екен., турама-етті нанмен қосып, турап жеу. Бұдан әрі қарай ыдыс-аяққа, үй шаруашылығына, киім-кешекке, әдет-ғұрыпқа т.б байланысты сөздер деп бөлуге болады. Жоғарыдағы айтқандарды топтай келіп мынандай қорытында жасаған.
1. Қарақалпақ қазақтарының тіліндегі дыбыстық ерекшеліктер қазақ тілінің басқа говорларына қарағанда мол. Ал қазақ тілінің басқа говорларында дыбыстық алмасулар кездескенімен, олардың қамтитын сөздері шағын. 2. Африкат Ч дыбысы сөз басында, ортасында, алдында тіпті қогсымшаларында жиі ұшырайды. 3. Лексикалық ерекшеліктердің бір саласы-кәсіби сөздерге бай. Оның басты себебі-өзбек, қарақалпақ, түркімен тілдерінде жатыр. Бұл жағынан келгенде қарақалпақ қазақтарының тілі қазақ тілінің оңтүстік говорларына жақын. 4. Қарақалпақстандағы қазақтардың тілін екі топқа бөліп қараған . Солтүстік жағындағы қазақтарда билингвизм құбылысы басым болса, оңтүстік жағындағы қазақтарда полингвизм құбылысы басым екені айқын.(С.Аманжолов және қазіргі қазақ филологиясының өзекті мәселелері. Алматы-2004. 69-71 бет.)
Ә. Базарбеков Талас бойы тұрғындарының тіліндегі дауысты дыбыстарға байланысты ерекшеліктер атты мақаласында: Талас бойындағы халықтардың тілдік ерекшеліктерін атап өтіп, мысалдар арқылы дәлелдеген. Дыбыстардың алмасу немес дыбыс сәйкестігі түркі тілдерінде бұрыннан қалыптасқан құбылыс. ХІ ғасырда М.Қашқари өз еңбегінде осындай дыбыстық ерекшеліктердің түркі тілдерінде бар екенін атап өткен. Дауысты дыбыстардың жергілікті халық тілінде қолданылу ерекшелігін атап қана қоймай, мысалдар келтіріп дәлелдей түскен. АӘ. Сөздің бірінші буынында жуан дауысты а дыбысының орнына жіңішке дауысты ә дыбысы қолданылады. Сол себептен әдеби тілімізде жуакн айтылатын кейбір сөздер бұл өңірде жіңішке айтылады. Мысалы. Зәлім-залым, жәмәу-жамау, әдіре-адыра, уәйім-уайым, әйне-айна, жәннәт-жаннат, түмәр-тұмар. Ж.Досқараев жуан а дыбысының орнына жіңішке ә дыбысы, әсіресе, Оңтүстік Қазақстан облысының Түлкібас,Сайрам аудандарында жиі айтылатындығы былай тұрсын, сөздің соңғы буындары да жіңішкеріп айтылады дейді. АЕ. Жуан дауысты а айтылатын бірқатар сөздерде жіңішке дауысты е дыбысы қолданылады. Мысалы: тірнектеу-тырнақтау, кемзол-қамзол, әжеп-ғажап, әзгене-аз ғана, әзгентай-азғантай. ЕА. Сөздің соңғы буынындағы жіңішке е дыбысы орнына жуан а дыбысының айтылуы. Мысалы. Қасқарман-қасқырмен, шанаман-шанамен, қолман-қолмен. АО. Езулік а дыбысының орнына о дыбысының айтылу құбылысы говорда сирек те болса ұщырасып отырады. Дасторқон-дастарқан, отоу-отау. ЫА. Қысаң ы айтылатын сөздерде ашық а дыбысы қолданылады. Шамырқану - шымырқану, арқалы-арқылы. С.Аманжолов ы дыбысы мен а дыбысының алмасуын өзбек тілінің әсерінен емес пе екен деген пікір айтқан. Мұндай дыбыс сәйкестіктері қызылорда говорында да орын алған. ОҮ. Еріндік дауыстылар бірқатар сөздерде орын ауыстырады. Мысалы, сұпы-сопы, моңғұл-маңғол, ұят-оят, ұяну-ояну. ҰО. Мұнда еріндік дауыстылар енді керісінше орын алмастырады, яғни ү дыбысы айтылатын орында о дыбысы айтылады. Сорақ-сұрақ, оқсос-ұқсас, сорау-сұрау. ОЕ,Ә әдеби тілде о айтылатын сөздерде е, ә дыбыстарының қолданылуы жергілікті тұрғындар тілінде мына сөздерде кездеседі. Кембайн-комбайн, нәселке-носилка, тірике-трико. ҰЫ. Еріндік ұ дыбысының орнына езулік ы дыбысының қолданылуы говорда жиі кездесетін құбылысы. Мысалы, бызау-бұзау, мақыл-мақұл, сырау-сорау, ылу-ұлу, қыбылыс-құбылыс. ЫҰ,Ә. Әдеби тілде ы дыбысы айтылатын орындарда зерттеліп отырған ұ, ә дыбыстарының қолданылуы. Мысалы, бозғұл-бозғыл, бұлғау-былғау, мәстен кемпір-мыстан кемпір. ЕИ.Бұл түрдегі дыбыс алмасулары говорда сирек кездеседі. Қөбіне әдеби тілде бей сөзінен басталатын сөздер құрамында ұшырасады. Мысалы, бишара-бейшара, биберекет-бейберекет, бимезгіл-беймезгіл. ЕІ. Езулік е, і дыбыстарының орын алмасуы. Бұл сөйленісте мынадай сөздерде жиі кездеседі. Кесірткі-кесіртке, діліл-дәлел, сінтінер-центнер, көгөрчін-көгершін. ІЕ,Ү. І дыбысының орнына е, ү дыбыстарының алмасуы говорда тіптен аз кездеседі. Мысалы, бермезгілде-бір мезгілде, мүсе-місе. ЕӨ. Бұл алмасу негізінен үндестік заңына байланысты. Қазіргі кезде жазудың әсерінен ерін үндестігін сақтап айтпау құбылысы ждастардың тілінде жиі кездеседі, ал сөйленісте қарт тұрғындар осы ерін үндестігін сақтап айтуы жиі кездесті. Мысалы, жөтөл-жөтел, төбө-төбе, бірөу-біреу, бөлөк-бөлек, көлдө-көлде. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ және орыс филологиясы факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
МАҚАЛА
Тахауи Ахтановтың Шырағың сөнбесін шығармасы тіліндегі
диалектілік сөздердің қолданысы
Қостанай, 2016
Тахауи Ахтановтың Шырағың сөнбесін шығармасы тіліндегі диалектілік сөздердің қолданысы
Диалектология ғылымының зерттелу тарихы.
Қай тілдің болмасын құрамында дәстүрлі норма болып қалыптасқан, жалпыхалықтық деңгейде қолданылатын, баршаға ұғынықты әдеби сөздермен қатар түрлі өңірде түрліше айтылып, өзгешеленіп тұратын сөздер мен сөз тіркестері көптеп ұшырасады. Мұндай сөз қолданыс жергілікті ерекшеліктер (диалектизмдер) деп аталады. Оны тіл білімінің арнаулы саласы-диалектология дыбыстық, мағыналық тұрғыдан жан-жақты зерттейді.
Әлемдік ғылым тәжірибесіне көз салсақ, қай-қай тіл білімі үшін болмасын жазба мәдениетке елеулі үлес қосып отырған ондаған іргелі елдің жазу-сызуы, олардың кемелденген әдеби тілі, толымды саналатын нормалық қағидаттары әрі дегенде осыдан 200-300 жыл бұрын ғана қалыптасқан. Оған дейін аталмыш елдердің жер-суы жеке-жеке қожалық, иеліктерге бөлініп, тамыры бір туыстастар тілдері де айырым-өзгешелігі мол диалектілерге жіктеліп жатты. Территориялық тұтасу, орталықтанған мемлекеттіліктің болуы ғана олардың тілдік бірегейленуіне, ұлт болып ұйысуларына, ортақ әдеби тілдерінің қалыптасуына аса маңызды түрткі жайт. Көптеген диалектілердің арасынан біреуі көсем шығып, бүгінгі әлемді аузына қаратқан әдеби тілдерге негіз, іргетас бола алды.
Тіліміздегі диалектілік ерекшеліктерді кең көлемде зерттеу ісі өткен ғасырдың екінші жартысынан бастап өріс алды. Тіл білімі институты 1950 жылдан бастап еліміздің түкпір-түкпіріне, тәуелсіздік жылдарында қазақ диаспорасы мол шоғырланған аймақтарға диалектологиялық экспедициялар ұйымдастырды. Сонау жылдары Институтта Тіл тарихы және диалектология бөлімі ашылып, сериялы ғылыми жинақтар жарық көрді, кандидаттық диссертациялар қорғалды.
Қазақ диалектологиясы ғылымын сөз еткенде осы саланың бастау-көзінде тұрған проф. Сәрсен Аманжолов пен Жұмат Досқараевтың, акад. Нығмет Сауранбаевтың есімдері ерекше аталады. С.Аманжоловтың іргелі зерттеу еңбегі (1959), Ж.Досқараевтың монографиясы мен сөздігі (1955) тіл тарихы мен қазақ диалектологиясы саласында ашылмаған аралдардың көптігін көрсетіп берді. Сол жылдарда ғылым жолына түскен жас зерттеушілер Шора Сарыбаев, Ғабдолла Қалиев, Сапарғали Омарбеков, Әбілбек Нұрмағамбетов, Жамалбек Болатов, Оқас Нақысбеков, Тұрап Айдаровтар осы салаға бар ғұмырларын арнап, іргелі еңбектер жазды, докторлық диссертацияларын қорғады, жаңа буын шәкірт дайындады.
Тіл білімі институтының атылмыш Диалектология бөліміндегі картотекалық қор жылдан-жылға молайып, арнайы диалектологиялық сөздік түзу мүмкіндігі туды. Сөйтіп 1969 жылы 6000 сөзді қамтыған тұңғыш Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі жарық көрді. Кейінірек академиялық үш томдық сөздік шығару жоспарланып, оның екі томы баспа бетін көрді. (Диалектологиялық сөздік. Алматы-2007. 9-10 бет)
Тіл білімінің диалектілер мен говорларды зерттейтін саласы- диалектология (диалектос-сөйлеу, говор, логос-ілім деген грек сөздерінен қаралған) деп аталады. Диалектологияның міндеті-жергілікті тіл ерекшеліктерін тексеру. Қазақ диалектологиясы қазақ тіліндегі говорлар мен диалектілерді зерттейді. Диалект, говор деп халықтық я ұлттық тілдің өзіндік ерекшеліктері бар жергілікті тармақтарын, бөліктерін айтамыз. Ол жалпы тілге тән ортақ белгілерден өзгеше ерекшеліктерді қамтиды.
Диалект деген термин тілде жалпыхалықтық сипат алмаған, белгілі бір жерде ғана қолданылатын ерекшеліктердің жиынтығын, өзіне ғана тән тілдік ерекшеліктері бар жекелеген аймақ, территорияны білдіреді. Бұл мағынада диалект халық не ұлт тілінің құрамды бөлігі болып табылады.
Говор-жергілікті диалектілердің шағын аймақты қамтитын бөлігі. Мәселен, Қазақстан жағдайында диалект екі-үш облыс көлеміндей жерді қамтуы мүмкін.
Қазақ тіліндегі жергілікті диалектілерді арнайы зерттеу жұмысы шын мәнінде совет дәуірінде ғана басталды.
ССРО Ғылым академиясының Қазақ филиалы 1937 жылы алғаш рет алматы облысының Кеген, Нарынқол, Оңтүстік Қазақстан облысының Мақтаарал, Қарағанды облысының Нұра аудандарында диалектологиялық үш экспедиция шығарды. Мұндай экспедициялар 1939 жылы Мақтаарал, Маңғыстау, Торғай аудандарында, 1940 жылы Сарысу, Арал, Орда аудандарында болып материал жинады.1943 жылы академияның кейбір ғылыми қызметкерлері Түлкібас, Жуалы, Талдықорған аудандарында болып материал жинады. 1944 жылы Ж.Досқараев Оңтүстік диалектісінің кейбір мәселелері деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғады. 1948 жылы С.Аманжолов Қазақ диалектологиясының негізгі проблемалары деген тақырыпта диссертация қорғады. Тіл ерекшеліктерін жинау жұмысын ұйымдастыруда 1945 жылы ССРО Ғылым академиясы Қазақ филиалының Тіл және әдебиет институтында қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясын зерттейтін арнаулы бөлім құраудың мәні зор болды. 1956 жылы Қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктерді жинау бойынша сұраулық жарық көрді. 1959 жылы бұл сұраулық толықтырылып, қайта басылып шықты.
Қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктердің сипаты, таралу шегі, диалектілік көлемде ме әлде говорлық көлемде ме және оларды қалай топтастыруға болатындығы жайлы әлі бірыңғай орт ақ пікір жоқ. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктерін бірқатар зерттеушілер (С.Аманжолов, Н.Сауранбаев) диалект сипатында деп қараса, басқа ғалымдар (Ж.Досқараев, Ғ.Мұсабаев) говор сипатында деп көрсетеді.
Диалектологияға қатысты алғаш, 1950 жылға дейін мақала жазғандар Ж.Аймауытов (1926), Қ.Жұбанов(1935), М.Нүсіпов(1940), Ж.Досқараев(1946), С.Аманжолов(1948) екен. Осы сала бойынша ғылыми дәрежесін алғандар қатарына Оңтүстік диалектінің кейбір ерекшеліктері жөніндегі Ж.Досқараевтың кандидаттық(1944) Қазақ диалектологиясының негізгі мәселелері жайындағы докторлық (1949) диссертация жазған. С.Аманжолов еңбектерін атауға болады. Б.Бекетовтің С.Аманжолов және қарақалпақ диалектологиясы атты мақаласында: Прфессор С.Аманжолов- қазақ тіл білімінің барлық саласында айнбай тер төккен ғалым.Оның айрықша қазақ диалектологиясы тарауы бойынша қалдырған мұрасы ұшан-теңіз. С.Аманжоловтың қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктердің пайда болуы туралы айтқан ғылыми тұжырымдары, қазақ халқының қалыптасуындағы тайпалық одақтың бірігуі жөніндегі құнды пікірлері көптеген түркі халықтарының, оның ішіндегі қарақалпақ халқының құрамында Қаңлы, Қыпшақ, Қоқыраш т.б тайпалық одақтардың болуы арқылы анық дәлелденді. (Ө.Айтбайұлы, Б.Момынова. Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясы )
Қазақ диалектологиясының алғаш зерттелу және қалыптасу тарихы профессор С.Аманжоловтың есімімен байланысты. С.Аманжолов бұл тақырыпта докторлық диссертация қорғап, одақтық және республикалық баспасөз бетінде бірсыпыра ғылыми мақала жариялады. Абай атындағы Қазақ педагогика институтында 1938-1939 оқу жылынан бастап қазақ тілі тарихы мен диалектологиясынан лекция оқу үстінде осы курстың негізін салды. С. Аманжолвтың тікелей араласуымен революциядан бұрын басылған нұсқалардан, халық ақындары мен жазушылардың шығармаларынан, 1932, 1935 және 1938 жылдардан бері шыға бастаған аудандық газеттерден шыға бастаған көлемді материал жиналды. С.Аманжоловтың ғылыми мұрасында қазақ тілінің диалектологиясы туралы еңбектері басты орын алады. Оның 1959 жылы шыққан Вопросы диалектологии и истории казахского языка атты күрделі еңбегі автордың диалектология мен тіл тарихы саласында көп жылдар бойы жүргізген зерттеу жұмысының нәтижесі еді. С. Аманжолов қазақ тілінде үш диалектіні атап көрсетті.
1.Оңтүстік диалектісі - Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарын және Талдықорған мен Қызылорданың кейбір оңтүстік аудандарын қамтиды.
2.Батыс диалектісі - Батыс Қазақстан, Гурьев, Маңғыстау, Ақтөбе облыстарын және Қызылорданың солтүстік аудандарын, Қостанайдың кейбір батыс аудандарын қамтиды.
3.Солтүстік-шығыс диалектісі - Ақмола,Павлодар, Семей, Шығыс Қазақстан, Көкшетау, Қарағанды, Солтүстік Қазақстан облыстарын және Қостанай мен Талдықорған облыстарының кейбір аудандарын қамтиды.
Қазақ тілінің солтүстік-шығыс диалектісі. С.Аманжолов солтүстік-шығыс диалектісін қазақтың әдеби тілінің негізінде жатқан диалект деп есептейді. Шығыс Қазақстан облысы мен Семей облысының оңтүстік-шығыс аудандарында мына сияқты тіл ерекшеліктері кездеседі.
С.Аманжолов оңтүстік диалектісіндегі лексикалық ерекшеліктерді 20 салаға бөліп, мысалдар арқылы көрсетеді. Әдеби тілдегі нағашы сөзі оңтүстік қазақтарының тілінде таға деп аталса, жемелек сөзі - әдеби тіліміздегі шашбау мағынасында қолданылады, сонымен қатар бірнеше сөздерді атап көрсеткен. Шыптахана-билет сататын орын, үстін-діңгек, мекпі, тотопы-тақия, төбетей, тиқары-негізінде,асылында, зерен-тостаған, кеуірт-күкірт, леген-табақ, нам-дымқыл, ылғал, уақтылы-уақытында, шайдоз-қара құман, шақа-жүйе.
Қазақ тілінің батыс диалектісі. С.Аманжоловтың бөлуі бойынша қазақ тілінің батыс диалектісіне алшын тайпалар одағының тілі жатады. Бұл тайпалар ежелден Арал, Касаий алқабын, Жайық, Ор өзендері бойларын мекен еткен. Қазіргі әкімшілік бөлу бойынша батыс диалектісі Орал, Атырау, Маңғыстау, Ақтөбе облыстарын және Қостанай, Торғай, Қызылорда облыстарының кейбір аудандарын қамтиды.
Ә) Сәрсен Аманжолов Батыс қазақтары тіліндегі грамматикалық ерекшеліктерді зерттей келе,мынадай ерекшеліктерді атап өткен болатын. Жіктеу есімдігінің І, ІІ жақтарының сыпайы түріне ілік жалғауы қысқарған түрде қосылады: бізің- біздің, сізің-сіздің. Бұл есімдіктердің тәуелденген түрінде де ерешелік бар: бізікілер-біздердікі, сізікілер-сіздердікі. Кейбір сілтеу есімдіктері ерекше тұлғаларда кездеседі: анаусы-анасы, мынаусы-мынасы. Етістіктің өткен шағының - улы, -улі қосымшалары арқылы жасалған түрлері кздеседі: барулы-барды, келулі-келді. - Ын, -ін,-н жұрнағы арқылы әдеби тілде өздік етіс тумайтын кейбір сөздерден өздік етіс жасалады. Оқыну-оқу, шығыну-шығу, болыну-болу.
Ал батыс диалектісінің лексикалық ерекшеліктерін 19 салаға бөліп береді. Аданас-туысқан, далбай-күнөтпеу, жандық-ұсақмал, қызалық- 11-12 жасар қыз бала, іңкәл- етке салатын жұқа нан, бүйде-бұйда, дере-науа көтеріңкі болу үшін қойылған шам, тас, долы-құдықтан лай шығаруға арналған ыдыс, дулыға-нар өркешінің биік қыры, жалт-найзағай, жарын-келер жыл, мауыздай-еңгезердей, ірі, өтпек-піскен нан, шарқат-жібек шалы, ыза-дымқыл, сыз жер, адал зат жоқ-мал жоқ, аяқтай бару-өз аяғымен бару, жар газет-қабырға газет, жырымда жоқ-жадымда жоқ, құдаған өскен-құдағидай сыйлы өскен, күн баю-күн бату, көңілі біту-көңілі толу. (Ғ.Қалиев, Ш.Сарыбаев Қазақ диалектологиясы. 142-154бет)
Қазақ диалектологиясы үшін көп еңбек сіңірген ғалымның бірі- филология ғылымының кандидаты Ж.Досқараев. оның әсіресе халық тіліндегі мол байлықты-диалектілік ерекшеліктер мен кәсіби сөздерді жинаудағы еңбегі ерекше атап өтуді керек етеді. Қазақстанның көптеген аудандарынан материал жинады. Әсіресе оңтүстік өлкедегі халық тілі ерекшелігін жете зерттеп, оның жүйелі құбылыс екенін ғылыми дәлелдеп берді. Диалектілік ерекшеліктерді жинауға тікелей қатысумен бірге Ж. Досқараев бұл іске үнемі басшылық етіп, бірнеше жылдар бойы Қазақ ССР Ғылым академиясында Тіл білімінің диалектология бөлімін басқарды. Оның 1955 жылы шыққан Қазақт тілінің жергілікті ерекшеліктері (лексика) деген еңбегі тек қазақ тіл білімінде емес, түркология ғылымының диалектология саласында жасалған тұңғыш диалектологиялық сөздіктердің бірі болып табылады. Ж. Досқараев қазақ тілінде екі үлкен говорлар тобы бар деп көрсетеді.
1.Оңтүстік-шығыс говорлар тобы. Бұған Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Алматы огблыстары сондай-ақ Талдықорған облысының оңтүстік - батыс аудандарындағы және Қызылорданың оңтүстік- шығыс аудандарындағы халық тілін жатқызса, Солтүстік-батыс говорлар тобына Бұған Батыс Қазақстан, Гурьев, Ақтөбе, Қостанай, Қарағанды, Целиноград, Павлодар, Солтүстік Қазақстан огблыстары мен Қызылорда огблысының батыс аудандарындағы және Семей облысының солтүстік-батыс аудандарындағы халық тілін жатқызған.
Бұл говорлық топтардың өзара айырмасын білдіретін мынадай тілдік белгілерге тоқталған.
А) Фонетика саласындағы ерекшеліктердің өзін он бір топқа жіктеген. 1. Оңтүстік-шығыс говорлардағы кейбір сөздерде дауысты дыбыстардың ауысып отыруы. Мазмұн-мәзмұн, кәйтеді-қайтеді, кәрия-қария.
2.Солтүстік-батыс говорларда еріндік адауыстылар айтылатын, жерде оңтүстік-шығыс езулік дауыстылардың басым айтылуы. Бықтыру-бұқтыру, кебе-көбе, інемі-үнемі
3. Солтүстік-батыс говорларда ш айтылатын жерде оңтүстік - шығыста ч дыбысының айтылуы. Чеше-шеше, чабын-шабын, әнчі-әнші
4. Солтүстік-батыс говорларда кейбір сөздерде ы, а дыбыстарының алмасып айтылуы. Сайаз- сайыз, арқалы-арқылы, айырмасы-айырмасы, айқара-айқыра
5. Солтүстік-батыс говорларда д айтылатын сөздерде оңтүстік - шығыс говорларда л айтылуы. Таңлай-таңдай, тыңлау-тыңдау, теңлік-теңдік.
6.Солтүстік-батыс говорларда ж айтылатын жерде оңтүстік-шығыс говорларда дж айтылуы; джігіт-жігіт, джоқ-жоқ, джер-жер, джайлау-жайлау.
7.Солтүстік-батыс говорларда көбінесе б айтылатын жерде оңтүстік-шығыста п айтылуы; пейнет-бейнет, пида- бида.
8. Оңтүстік - шығыс говорларда н, ң сонарлардың алмасып отыруы, солтүстік - батыс говорларда бұл құбылыстың байқалмауы; қалын-қалшың, көбен-көбең, біздін-біздің,өлен-өлең
9. Солтүстік-батыс говорларға қарағанда оңтүстік-шығыс говорларда с, ш дыбыстарының алмасып отыруы: тұрмыс-тұрмыш, ешек-есек, тышқары-тысқары
10.Солтүстік-батыс говорларда кейбір сөздерде ж, ш дыбыстарының алмасып отыруы, бұл құбылыстың оңтүстік-шығыста байқалмауы; былшырақ-былжырақ
11.Солтүстік-батыс облыстарда кейбір сөздерде д,т алмасуы; деңіз-теңіз, дұз-тұз, дізгін-тізгін, диірмен-тиірмен
Ә)Лексика саласындағы ерекшеліктерді ескере отырып, ғалым Ж. Досқараев жергілікті халық тіліндегі бірнеше айырмашылықтарды атап өтеді. Мәселен, 1. Қазақстанның оңтүстік аудандарындағы мына сөздер солтүстік аудандарда кездеспейді. Сыпыра-теріден істелген дастарқан, қыш-кірпіш, кірлен-леген, оп айдау-ыстық бастыру.
2. Солтүстік батыс говорларда кездесетін кейбір сөздер оңтүстік- шығыс говорда басқа да мағынада қолданылады. Әке-бала, мұздау-тоңу, сақаю-сауығу.
3.Кейбір заттар, құбылыстар барлық жерде бірдей болғанына қарамастан әр түрлі аталады. Оңтүстік-шығыс аудандардағы тана, жайдақ қора, ұрпақ, кетпен т.б сөздер солтүстік- батыс аудандарда тайынша, қотан, кебек түрінде айтылады.
4.Кейбір сөздер солтүстік- батыс говорларда бір мағынаға ие болса, оңтүстік - шығыста екі мағынаға ие. Оңтүстік-шығыстағы қос, тіршілік, қызыл сөздердің жалпыға түсінікті мағыналарынан басқа да мағыналары бар: Қос-сақа, тіршілік-жұмыс, қызыл-тазаланған астық
Б) Ж.Досқараев анықтауы бойынша батыс қазақтары тіліндегі диалектизмдерде бірнеше грамматикалық айырмашылықтарыды байқауға болады. 1. Кейбір септіктер бірінің орнына бірні қолданыла береді,қызмет жағынан толық ажырамаған. Суда жүзді-суға жүзеді, бұрын молдадан оқыды-бұрын молдаға оқыды.
2.Етістіктің өткен шағының тұйық етістікке - улы,-улі қосымшасын қосу арқылы жасалған түрі кездеседі. Мысалы: Барулы, жаюлы, бағулы.
3.Есімше - жақ,-шақ тұлғасында да кездеседі: Баражақ-барашақ, алажақ-алашақ
4.Оңтүстік - шығыс говорлардағы бара йатқан, бар йатыр, баратыр тұлғалары бара жатқан бара жатырған, бара жатыр түрінде қолданылады.
Оңтүстік-шығыс говорлардағы мына сияқты грамматикалық ерекшеліктер солтүстік-батыс говорларда кездеспейді.
Бұйрық райдың жекеше екінші жағы - қын, ғын, -кін, -гін қосымшалары арқылы жасалады. Айтқын (айт, айтыңыз орнына)
Ұйықтағым бар, ұйықтағым жоқ тәрізді қалау райдың күрделі түрі қолданылады.
Көмектес септік - мынан, -бынан, -пынан сияқты көне тұлғада кездеседі: мен атпынан келдім
Жатыс септік орнына -лы қосымшасының қолданылуы кездеседі; жұмысқа уақтылы келді (жұмысқа уақытында келді дейдің орнына)
Қалау райдың көпше 1 жағы - лы, -лі қосымшасы арқылы жасалады: көрелі ( көрейік, көрелік) баралы (барайық, баралық)
Сөз тұлғаларындағы ерекшеліктер-бізің, сізің-біздің, сіздің, бізікілер, сізікілер - біздердікі, сіздердікі, барулы, келулі - барды, барғын, келді, келген деген мағынада, жатыру, жатырған (жату, жатқан), жеккі (жегілген), беркіту(бекіт); көптеген етістіктердің қысқарып қолданылуы: сақын (сақтан), қойыр (қоюлан), ене (ене сал), кішір(кішірейт)
Сөз тіркестерінде- баз кешу (к.дер үзу), сүрен жайлау (апат келу), шара көру(шара қолдану), шахаты келмеу (шамасы келмеу), танасын шығару(есін шығару), мәнтті болу(ықыласыт болу), күстәнәқылу(сықақ ету), жансозу (жан таласу), жылап айту(жоқтау айту)
Лексикалық өзгешеліктер-леку (шалқу), шебік (нашар,әлсіз), ұтыр (жөн, қисын), шеке (әже, үлкен шеше), ақыр (оттық, малға шөп салатын орын), айлақ ( Бухта, кеме тоқтайтын қолайлы орын), тәртіп( қаулы, нұсқау)
Қазақ тіліндегі говорларды Ж.Досқараевтың жіктеуін дыбыстық ерекшеліктер тұрғысынан қарап прфессор Н.Сауранбаев та қостайды. Бірақ ол-лексикалық, грамматикалық ерекшеліктер жағынан мұндай классификацияны жасауға болмайтынын айтқан. (Ғ.Қалиев, Ш.Сарыбаев Қазақ диалектологиясы. 154-159 бет)
Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясы мәселелеріне көңіл бөлген ғалымның бірі - Н.Сауранбаев өз еңбектерінде тіл тарихына байланыстыра отырып, қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктердің пайда болуы, жалпы сипаты жайында бірсыпыра пікір айтты. Ол пікірлер мыныған тіреледі. Қазақ тіліндегі қазіргі диалектілік ерекшеліктер ХV ғасырдан кейін, яғни қазақтың біртұтас халық тілі қалыптаса бастаған кезде пайда болған. Диалектілер мен говорлардың сипаты және өзара қатынасы тіл дамуы тарихының барлық кезеңдерінде бір қалыпты болуы мүмкін емес. Қоғамдық-эканомикалық жағдайларға және басқа халықтармен қарым-қатынас сипатына байланысты тілдегі диаклектілік белгілер өзгеріске ұшырап огтырады. Қазақ тіліндегі осы күнгі диалектілік ерекшеліктер-Қазақстанның әр т үрлі аудандарындағы жергілікті халықтың қоғамдық-әлеуметтік, шаруашылы-мәдени өміріндегі өзгерісатерге байланысты кейіннене қалыптасқан құбылыстар. Н.Т.Сауранбаевтың қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктердің сипаты, пайда болуы турылы пікірі негізінен алғанда осындай. Проф. Н.Т.Сауранбаев қазақ тіліндегі диалектілерді фонетикалық өзгешелікке - ш орнына ч, д орнына л айтылуына қарап екі үлкен топқа бөледі: а) Қазақстанның солтүстігі мен батыс облыстарындағы ш, д диалектілер тобы; ә) Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс облыстарындағы ч, л диалектілер тобы.
Жергілікті тіл ерекшеліктерінсаралай келе, Нығмет Сауранбаев мынадай фонетикалық өзгешеліктерді анықтаған. Солтүстік Арал маңында ұ орнына о қолданылуы: сора-сұра, оқсат-ұқсат, оқсас-ұқсас; Орал маңындағы бұған керісінше о орнына ұ қолданылуы: құртынды-қорытынды, құлдану-қолдану, құлдау-қолдау; Түркістан маңында б орнына п, д орнына т қолданылуы: бейнет-пейнет, полат-болат, перне-берне, пешене-бешене, әдейі-әтейі, таяр-даяр.
Зерттелу жұмысында лексикалық өзгешеліктердің көрінісі төмендегідей. А) Сөздердің айтылуы бірдей болғанмен, әр жерде әр түрлі мағынаға ие болуы: Мысалы, қарма сөзі Жамбыл облысында-қуырылған жарма, Қызылорда облысында балықтан жаслаған тағам деген мағынада, көрім-Талдықорғанда - әдемі, сүйкімді, Гурьевте-жаман, жағымсыз мағынасында айтылады. Ә) Белгілі бір ұғымның, заттың әр жерде әр түрлі айтылуы: сіріңке, спешке, оттық, шақпақ, күкірт, шырпы т.б; мәтке, арқалық, ұстын, белағаш, үрлік, білік Б)Басқа жерлерде лексикалық баламасы кездеспейтін, белгілі аудандарда ғана қалыптасқан сөздер болуы. Мысалы, оңтүстікте бау-бақшаның дамуына байланысты қауынның әр түрлі сорттарын білдіретін-күрбі, әңгелек, күләбі, торлама, құс-қауын; ал балық кәсібі дамыған аудандарда: қарашорқын (балықшылар тобы), ақан (ау түрі), белкеспе (балықтың арқа жағы), инелік (ау тігетін аған ине), күркін (кішкентай балық); түйе өсіретін аудандарда түйенің түрлері мен жасына байланысты: жон, күрт, балқоспақ, мырза қоспақ, жарбай, келе т.б сөздер пайда болған. В)Көрші отырған халықтармен қарым-қатынас нәтижесінде лексикалық өзгешеліктер пайда болуы. Жетісуда қырғыз тілінен қарма (ұста деген мағынада), кебентай (жұқа киіз шапан) т.б; ұйғыр тілінен чанжа (шатыр тіреуіш, итарқа) т.б; Оңтүстік Қазақстан облысында өзбек тілінен дезмал (үтік), мәйек (жұмыртқа), шамал (самал) т.б сөздер енген.
Б)Грамматикалық өзгешеліктер қатарына - шақ, -шек, - жақ, -жек, -улы,-улі қосымшаларының қолданылу аясын атап көрсетіп, мысалдар арқылы дәлелдеген. Қостанай облысының көптеген аудандарында көне есімшелік форма - мыш қолданылуы: жазылмыш-жазылған, айтылмыш-айтылған, таңданмыш-таңданған; -сы,-са қосымшасы орнына - шақ, -шек қолданылуы; алашақ-аласы, аласа, берешек-бересі, бересе. Батыс облыстарында, Ақтөбе, Қызылорданың кейбір аудандарында - жақ, -жек формаларының қолданылуы: бережақ-берешек, айтажақ-айтатын, алажақ-алашақ; бұрын өткен шақтың - улы,-улі формаларымен айтылуы: көрулі-көріпті, келулі-келіпті; оңтүстік пен оңтүстік-шығыстың көп жерлерінде бұйрық райдың І-жағының қысқарған формалары - лы,- лі арқылы айтылуы: баралы-барайық, жүрелі-жүрелік. (Ғ.Қалиев, Ш.Сарыбаев Қазақ диалектологиясы. 159-162 бет)
Ғ.Мұсабаев қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктерді говорлық сипатта деп қарап, оның екі түрін көрсетеді: ауыспалы говор және жергілікті говор.
Ауыспалы говор. Оған басқа тілден жергілікті халықтың бір бөлегіне ауысып, басқалараныа тарамаған тір ерекшелігін жатқызады. Мәселен, оңтүстікте өзбек, қырғыз тілдерінен, батыста татар, башқұрт тілдерінен, шығыста алтай, қытай тілдерінен сөз ауысып отырған. Осыдан барып сол тілдерден сөз ауысқан жерлерде ауыспалы говор пайда болған деп түсіндіреді. Мысал ретінде өзбектен енген пахта(мақта), кәттә (үлкен), қырғыздан енген тайған (тазы) сөздері келтірілген.
Ғ.Мұсабаев диалектология саласындағы еңбектерінде: Говор деген терминді айтқанда біздің түсінетініміз-жергілікті сөйлеу тілінің жалпы халықтық тілден фонетикалық, лексика-морфологиялық айырмашылығы деп атай келе, говорға мынадай анықтама берген: Қазақ тілі материалдарының негізіне сүйене отырып, сөйлеу тіліндегеі көптеген сөздердің әдеби тілде параллельдеріне қарап, говор деп атаймыз Мысалы, аданас сөзінің әдеби варианты аталас, шие-шеше, ақа-аға және тағы басқалар. (Батыс Қазақстан материалдарынан); үстін-төбе ағаш, кірлен- шылапшын (Оңтүстік Қазақстан облысы материалдарынан); ату-мәсі, әмиян-күмәжник т.б (Қостанай облысы материалдарынан) Жергілікті тіл ерекшеліктерін ескере келіп профессор Ғайнетдин Мұсабаев қазақ тілінде екі түрлі говор бар деген тоқтамға келеді. Біріншісі: ауыспалы говор, келесісі жергілікті говор.
Ауыспалы говор деп, басқа тілден жергілікті халықтың бір бөлігіне ауысып, басқаларына тарамаған тіл ерекшелігін айтамыз. Ауыспалы говордың пайда болуына қазақ халқының қонысының жағдайы мүмкіндік туғызған. Қазақ халқы өзіне көрші халықтармен араласудың нәтижесінде, сол аймақтарда тұратын тұрғындардың тілінен өзіне сөз ауысып алып отырған. Мысалы, Қазақстанның оңтүстік жағы өзбек және қырғыз халықтарымен шектеседі, сондықтан қазақ, өзбек және қырғыз халықтарының арасында контакт болғандығы еш күмәнсіз. Мұның нәтижесінде Оңтүстік Қазақстан говорының лексикалық кейбір ерекшеліктері-өзбек, қырғыз тілдерінің ықпалы. Әдеби тілдегі мақта деудің орнына пахта, үлкен деудің орнына кәттә және басқа сөздер көрші өзбек тілінен енген.
Қазақстанның батыс жағына, татар, башқұрт халықтары шектеседі, сондықтан бұл жерді мекендеген қазақтардың тілінде ауыспалы говор барын түркі тілдерін зерттеген прфессор П.Мелиоранский айтып кеткен.
Қазақстанның солтүстігі татар тілінен, Шығыс қазақтары алтай, қытай тілдерінен сөз ауысып алып отырған. Сондықтан Қазақстанның әр шетінде әрт.үрлі ауыспала говор бар болуы-табиғи нәрсе.
Жергілікті говордың жасалуының екі арнасы бар деп көрсеткен. Ру-тайпа тілдерінің қалдығы және белгілі территорияда ғана қолданылатын дублетті сөздер. (Ғ.Мұсабаев "Тіл білімінің мәселелері" Алматы-2014)
Ә.Құрышжанов Нарынқол, Кеген аудандарында тұратын қазақтардың кейбір жергілікті ерекшеліктері атты мақаласында фонетикалық, лексикалық және грамматикалық ерекшеліктеріне жан-жақты талдау жасаған. Қ, ғ, к, г дыбыстарына байланысты мынадай ерекшеліктер байқалады: қ, ғ дыбыстарының жіңішке айтылуы. Құрмет-үрмет. Еріндік ұяң б дыбысының орнына п дыбысының қолданылуы. Бейнетқор-пейнетқор. Фонетикалық ерекшеліктерді қорытындылай келе, мынадай қорытынды жасаған: 1. Нарынқол, Кеген аудандарында тұратын қазақтардың тілі солтүстік-шығыс аудандарында тұратын қазақтардың тіліне тән ерекшеліктермен ортақ болып келетін сөз аз кездеседі; ашты, бірдеңке, тиірмен. 2. Көршілес қырғыз, ұйғыр тілдерінің ерекшеліктеріне ұқсас келетін фонетикалық құбылыс деп ч дыбысының қолданылуын ғана атап өткен. Грамматикалық ерекшеліктер бөлімінде жұрнақтар жалғануына ерекше көңіл бөлген. Жұрнақтар. Кез-іг-у (Кез-де-су), ым-ба-лау (ым-дау), біреу-сі (бір-еу-і), тұса-мыс (тұса-у) Лексикалық ерекшеліктерге тоқталғанда ғалым Аманжолов және басқа ғалымдар сияқты бірнеше топтарға жіктеген. Адамның ара-қатынасы мен олардың әртүрлі қимыл әрекеттеріне байланысты сөздер. Қошына-көрші, баран-жария, қаткер-хат танитын сауатты адам. Үй және шаруашылық құрал-жабдықтарына байланысты сөздер. Кепе-қос, күрке, шалаш, кірші-шылапшын, құстұмсық-қайла. Киім-кешек және олардың тігу жұмысына байланысты сөздер. Кебентай-киізден істелген үлкен шекпен, тап-тақия, алшалғыш-алжапқыш. Мал шаруашылығына байланысты сөздер. Бақтаншы-бақташы, кәшек-малға берген шөптің қалдығы, көдек-есектің құлыны, чыбыртқы-жіңішке-ұзын қамшы. Егін шаруашылығы мен өсімдіктер дүниесіне байланысты сөздер. Кеуе-асқабақ, кембеқонақ-жүгері,науатқауын-қауынн ың бір түрі, қарасора-шөптің бір түрі. Қорытындылай келе, Құрышжанов Нарынқол, Кеген аудандарында тұратын халық тілінің жергілікті ерекшеліктері өзінің лексикалық құрамы жағынан да республикамыздың терістік-шығыс облыстарынан гөрі оңтүстік аудандарында тұратын қазақтар тіліндегі ерекшеліктерге әлдеқайда ұқсас келеді деген. (І.Кеңесбаев. Тіл білімінің мәселелері. Алматы -1959. 44-50 бет)
Ш. Сарыбаев "Тіл білімінің мәселелері" атты еңбегінде үш аймақтың тіл ерекшеліктерін зерттеген болатын. Олар:
-Көкшетау облысы Щучинск, Еңбекшілер аудандарында тұратын қазақтардың тіліндегі кейбір лексикалық ерекшеліктері
-Семей облысы Мақаншы ауданында тұратын қазақтардың тіліндегі кейбір ерекшеліктер
-Батыс Қазақстан тұрғындарының тіл ерекшеліктері.
Көкшетау облысы Щучинск, Еңбекшілер аудандарында тұратын қазақтардың тіліндегі фонетикалық, грамматикалық және лексикалық ерекшеліктерін зерттеп, жеке-жеке тоқталған.
Фонетикалық ерекшеліктер Г дыбысы Нөкер сөзін нөгер түрінде "г" арқылы айтылады. Киіз сөзі жергілікті жерде "г"дыбысы сақталып, кигіз түрінде айтылады "Л" дыбысы Ақшадай сөзі батыс қазақтарының тілінде "л"-мен ақшалай болып айтылса, жергілікті жерде ақшадай формасында айтылады.
Жергілікті халық тіліндегі кейбір метатезалық құбылыстар көрінісі мынадай:
Дорба-добра Қақпан-қапқан Айналу-айлану Сепкіл-секпіл Жалаң аяқ-жаңал аяқ Қазақ тілі говорларындағы лексикалық ерекшеліктерді сипатына қарай:
Сәйкесті диалектизмдер тобына енетін сөздер-әр түрлі говордағы бір нәрсені, затты немесе бір ұғымды түрліше атаудан пайда болған сөздер. Мысалы, шеге суыратын тістеуікті батыста атауыз десе, Семей облысының кейбір аудандарында жылқыауыз дейді. Ал оңтүстік шығыста кемпірауыз дейді.
Сәйкессіз диалектизмдер белгілі бір говорда қолданылатын сөз түрлі географиялық немесе шаруашылық, әдет-ғұрып жағдайлдарына байланысты басқа говорларда болмауы мүмкін. Мысалы Көкшетау облысының кейбір адандарында егін суарылмайтындықтан жергілікті халық тілінде оңтүстік облыстарында тұратын халық тіліндегідіей әр алуан арық аттары жоқ.
Семантикалық диалектизмдер. Бұл топтағы сөздер тұлға жағынан әдеби тілдегі сөздермен ұқсас болады. Бірақ мағына жағынан әдеби тілдегі сөздерден бөлек, басқа мағынада жұмсалады. Мысалы, Жетісуда әке деген сөз өзінің әдеби тілдегі мағынасын сақтай отырып, сонымен қатар қарағым, қалқам мағынасында да қолданылады. Сонымен қатар; диалектолог ғалым Сарыбаевтың зерттеу еңбектерінде жергілікті жердің лексикалық ерекшеліктерін бірнеше топқа жіктеген.
1.Үй-жай, қора-қопсы, бай-шарбаққа байланысты.
2.Сауда, киім-кешек атауларына байланысты диалектизмдер
3.Көлік және оның жабдығына байланысты сөздер
4.Ыдыс-аяқ, тамақпен байланысты сөздер
5.Мата атауларына байланысты тіл ерекшеліктері
6.Құрал-сайман аттары
7.Егінмен және ағаш, жеміс, шөп өсімдіктерімен байланысты сөздер
8.Мал шаруашылығымен байланысты сөздер
9.Күн райымен байланысты сөздер
10.Кәсіпке қатысты диалектизмдер
11.Сын есім тобына жататын сөздердегі ерекшеліктер
12.Етістіктен жасалған тіл ерекшеліктер
Бастырып жіберу - қоя беру, Дәм қайыру - ас қайыру, бата қылу, Нанысу - оқтаулау, нан жаю, Картопия басу - картоп-пісіру, Шырқын шығару - зықысын шығару, Түйдек келу - топтанып келу, Келергі жылы - келесі жылы, Қазаның қайырын берсін - арты қайырлы болсын, Бойыңыз жақсы ма? - ауру адамнан хал сұрағанда айтылады. Бұлар жергілікті халық тілінде қолданылатын тіркестер. Сарыбаев Лексикалық ерекшеліктерді саралай келе; Үй шаруашылығына байланысты диалектизмдер- 18, Көлікке және оның жабдығына байланысты сөздер- 12, Ыдыс-аяқ, тамақпен байланысты сөздер-28, Сауда, киім-кешек, сәндік бұйымдармен байл. диал- 22, Құрал-сайман аттары- 12, Егінмен, және ағаш, жеміс атауларымен байл. сөздер- 22, Мал шаруашылығымен байланысты сөздер-16, Туыстық атауларды білдіретін сөздер-4,Күн райына байланысты тіл ерекшеліктері- 13, Сын есім тобын жататын сөздерге байланысты диалек.-24, Етістікті диалектілер- 18 мысал келтіріп өткен болатын. Қорытындылай келе,Шора Сарыбаев бұл мақаласында Көкшетау облысы қазақтарының тілінде қолданылатын тіл ерекшеліктерін зерттеп, мысалдар арқылы дәлелдеген. Лексикалық ерекшеліктерді өз ара қатынасына қарай топтастырған.Мақалада берілген зерттеліп отырған говорды орталық-солтүстік диалектісінің құрамына енгізген (Ш.Сарыбаев "Тіл білімінің мәселелері" Алматы-2014)
Сондай-ақ қазақ тілінің өзекті мәселелері бойынша Ғ.Қалиев (Арал,1954), С.Омарбеков(Маңғыстау,1960), О.Нақысбеков(Шу,1963), Ә.Байжолов (Қостанай,1964), Ә.Нұрмағамбетов(Түркменстан,1965), Н.Жүнісов (Қарақалпақстан,1965), Ә.Бөрібаев(Орда,1966),Т.Айдаров(Там ды,1967),Ю.Авдуалиев(Ташкент,1967), Б.Бекетов(Оңтүстік Қарақалпақстан,1969), Ж.Болатов(Шығыс говорлар тобы, 1970), Ш.Сарыбаев (Аймақтық лексикография, 1973), Ә.Нұрмағамбетов (Батыс говорлар тобы,1974) Ш.Бектұров(Сырдария,1975), Т.Айдаров(Ареальная характеристика диалектной лексики...,1980) М.Атабаев(Диалектілік сөз мағынасы, 1985), С.Омарбеков (Сравнительный анализ черт казахсих говоров в сфере консонтизма, 1987), Ғ.Қалиев (Диалектное словообразование в казахских говорах, 1989)атты зерттеулері жарыққа шықты. (Ө.Айтбайұлы, Б.Момынова. Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясы.50 бет)
Қалиев өз еңбектерінде сөйленістердегі күрделі сөздерді екі топқа бөліп қарастыруға болады деп атай келіп, біріншісі-әдеби тіл мен сөйленістерге ортақ, екеуінде де кездесетін күрделі сөздер, екінші-тек сөйленістерге тән күрделі сөздер. Диалектілік күрделі сөздер сыртқы тұлғасы және жасалу тілдері жағынан әдеби тілдегі күрделі сөздердей болғанымен, құрамындағы сөздердің лексикалық-семантикалық, грамматикалық қарым-қатынастары тұрғысынан бірқатар ерекшелікке ие болып келетінін атап көрсеткен. Диалектілік күрделі сөздердің компонеттері өзара қарым-қатынасы жағынан тең дәрежеде салаласа немес бір-біріне бағынышты сипатта сабақтаса байланысатынын айтады. Қалиев өз еңбегінде диалектілік күрделі сөздерді: компонеттері салаласа байланысқан диалектілік күрделі сөздер, компонеттері сабақтаса байланысқан диалектілік күрделі сөздер деп екі топқа жіктеп көрсетеді.
1.Компонеттері салаласа байланысқан диалектілік күрделі сөздер. Бұған әдеби тілде кездеспейтін диалектілік қайталшама және қосарлама сөздер жатады. Өздерінің құрылымы, лексикалық-грамматикалық, лексикалық-семантикалық қарым-қатынасы жағынан диалектілік қос сөздер әр түрлі болып келеді. Диалектілік қос сөздердің жасалуында сөз таптарының ара салмағы бірдей емес. Ең жиі қатысатын сөз таптары-зат есім, сын есім, үстеу, қалғандары аз мөлшерде ғана. Мәселен, зат есімдік диалектілік қос сөздер мынадай типтерде кездеседі: 1 тип зат есім+зат есім ол өз ішінде екі модельден тұрады. А) зат есім+зат есім оның екі сыңары да дербес мағыналы. Мысалы: қам-қайғы - уайым-қайғы. Ә) дербес мағыналы зат есім+дербес мағынасы жоқ зат есім мысалы: тиын-жыбыр - тиын тебен, ұсақ ақша; 2.тип сын есім+сын есім арық-торық - арық-тұрақ; 3.тип зат есім+сын есімнен жасалады. Жетім мүжәлсіз-мүгедек; 47.тип етістік+етістіктен жасалады: жазу-бұзу - жазу, жазба т.б
Компонеттері сабақтаса байланысқан диалектілік күрделі сөздер. Бұған бірігу, тіркесу арқылы жасалған күрделі сөздер жатады. Мұнда күрделі сөздер екі салаға бөлініп қаралады: а) компоненттерінің арақатынасы анықтауыштық сипаттағы күрделі сөздер. Мысалы, кеусандық-үлкен сандық деген күрделі сөздің бірінші сыңарының екінші сыңарына қарым-қатынасы анықтауыш сипатында; ә) компоненттерінің арақатынасы обьективтік сипаттағы күрделі сөздер. Мысалы, ешкіемер-кесірткенің бір түрі деген күрделі сөздің бірінші сыңарының обьектісі болып табылады. ( Ш. Сарыбаев және қазақ тіл білімі мәселелері.Алматы-2005. )
Б.Бекетов 1969 жылы қорғалған кандидаттық диссертациясында: Қарақалпақстан аймағындағы қазақтар өздерінің ұлттық белгілерінің ең бастысы-ана тілін сақтай отырып, шаруашылық салаларына көрші аралас отырған ел тілдерінен сөз алмастырып , сөздік қорын молайта түсуде. Осы ерекшеліктерді зерттеу қазақ тіл білімінде де , қарақалпақ тіл біліміне де пайдасын тигізбек деп Қарақалпақстан қазақтарының тіл ерекшеліктерін зерттеудің маңызын көрсетеді. Жергілікті тіл ерекшеліктерін зерттеу барысында диалектизмдерді үш топқа бөліп жіктейді. Олар: Фонетикалық ерекшеліктер,Грамматикалық ерекшеліктер және лексикалық ерекшеліктер.
Фонетикалық ерекшеліктер атты тараушасында: Қарақалпақстанды мекендейтін қазақтардың тіліндегі фонетикалық ерекшеліктер Қазақстан территориясындағы говорлардың фонетикалық ерекшеліктерімен салыстырғанда әлдеқайда мол. Мұндағы фонетикалық құбылыстар-аралас әрі көрші отырған халықтар тілдерінің әсерінен пайда болған. Осыған қарамастан, қарақалпақ қазақтарының тіліндегі дыбыстар құрамы жағынан қазақ әдеби тіліндегі дыбыстардан онша алшақ кетпейді. Ондай ерекшеліктердің ішіндегі көзге түсетіні әдеби тілде жуан айтылатын сөздердің көбіне жіңішке дыбысталуы-деп атай келе, бірнеше мысалдар арқылы нақтылай түскен. Әмелеп- амалдап, әбірейлі-абыройлы, әлдіне-алдына, жәйылды-жайылды, әпте-апта, шәрт-шарт, т.б. Мұндай дыбыстық құбылыс АӘ алмасулары қазақ тілінің басқа говорларында да ұшырайды. Бірақ қарақалпақ қазақтарының тілінде жуан айтылатын сөздердің жіңішке айтылуы әлдеқайда жиі және қамтитын сөздері де қазақ тілінің басқа говорларына қарағанда әлдеқайда молырақ. Қарақалпақ қазақтарының тілінде дауысты дыбыстарға байланысты АЕ, АЫ, ЕІ т.б. түрлері ұшырасады. Қарақалпақстанда мекендеуші қазақтардың тіліндегі дауыссыз дыбыстарға байланысты кездесетін фонетикалық ерекшеліктердің бір қатары БП дыбыстарының алмасуына абйланысты: пақыр-бақыр, полат-болат, пүтін-бүтін, пұқара-бұқара, т.б көптеген сөздерді қамтумен ерекшеленіп тұрады. Аймақтағы қазақтардың тіліндегі ерекшеліктердің ендігі бір тобыны ызың Ш дыбысының аффрикат Ч дауыссызымен сәйкестенуі көбінесе Қарақалпақстанның оңтүстік аудандарына тән болып келеді
Қарақалпақстан Республикасында тұратын қазақтар тіліндегі жиі қолданылатыны-грамматикалық ерекшеліктер. Тіл біліміндегі дәстүр бойынша грамматикалық ерекшеліктерді іштей екі салаға-сөздердің құрылысын зерттейтін - морфологияға және сөздердің сөйлемде тіркесу заңдылығын сөз ететін - синтаксиске бөле қарағанда, бұлардың алғашқысы әлдеқайда басым. Қарақалпақ қазақтарының тіліндегі сөздердің морфологиялық құрамы алуан түрлі қалыпта көрінеді: мәселен, а) Қос сөздер: адын-гүдін - ойланбай, ретсіз сөйлеу; шел-шебір - атыз-арық; тандыр-тетік - аман-есен; әулі-хәрем-үй - қора-қопсы т.б. ә) Біріккен сөздер: гүлтараш- үй қабырғаларына салынған нақыш; жүнпота - әйелдердің жүннен тоқылған орамалы; қолтерім - қолмен жинау.
Қазақтардың тілінде көне өзіндік ерекшеліктермен қатар қарақалпақ, өзбек, түркімендермен қоян-қолтық аралас отыруынан пайда болған кірме сөздер де аз емес. Бұларды мынандай семантикалық топқа бөліп қарауға болады. Ас-тағамға байланысты: әдеби тілдегі нанның жұқа түрін қарақалпақ қазақтары пәтір деп атаса, қатырма-жүгері ұнынан жасалған нан, ал ұнасы диалектісі - кеспе мағынасында қоладынылады екен., турама-етті нанмен қосып, турап жеу. Бұдан әрі қарай ыдыс-аяққа, үй шаруашылығына, киім-кешекке, әдет-ғұрыпқа т.б байланысты сөздер деп бөлуге болады. Жоғарыдағы айтқандарды топтай келіп мынандай қорытында жасаған.
1. Қарақалпақ қазақтарының тіліндегі дыбыстық ерекшеліктер қазақ тілінің басқа говорларына қарағанда мол. Ал қазақ тілінің басқа говорларында дыбыстық алмасулар кездескенімен, олардың қамтитын сөздері шағын. 2. Африкат Ч дыбысы сөз басында, ортасында, алдында тіпті қогсымшаларында жиі ұшырайды. 3. Лексикалық ерекшеліктердің бір саласы-кәсіби сөздерге бай. Оның басты себебі-өзбек, қарақалпақ, түркімен тілдерінде жатыр. Бұл жағынан келгенде қарақалпақ қазақтарының тілі қазақ тілінің оңтүстік говорларына жақын. 4. Қарақалпақстандағы қазақтардың тілін екі топқа бөліп қараған . Солтүстік жағындағы қазақтарда билингвизм құбылысы басым болса, оңтүстік жағындағы қазақтарда полингвизм құбылысы басым екені айқын.(С.Аманжолов және қазіргі қазақ филологиясының өзекті мәселелері. Алматы-2004. 69-71 бет.)
Ә. Базарбеков Талас бойы тұрғындарының тіліндегі дауысты дыбыстарға байланысты ерекшеліктер атты мақаласында: Талас бойындағы халықтардың тілдік ерекшеліктерін атап өтіп, мысалдар арқылы дәлелдеген. Дыбыстардың алмасу немес дыбыс сәйкестігі түркі тілдерінде бұрыннан қалыптасқан құбылыс. ХІ ғасырда М.Қашқари өз еңбегінде осындай дыбыстық ерекшеліктердің түркі тілдерінде бар екенін атап өткен. Дауысты дыбыстардың жергілікті халық тілінде қолданылу ерекшелігін атап қана қоймай, мысалдар келтіріп дәлелдей түскен. АӘ. Сөздің бірінші буынында жуан дауысты а дыбысының орнына жіңішке дауысты ә дыбысы қолданылады. Сол себептен әдеби тілімізде жуакн айтылатын кейбір сөздер бұл өңірде жіңішке айтылады. Мысалы. Зәлім-залым, жәмәу-жамау, әдіре-адыра, уәйім-уайым, әйне-айна, жәннәт-жаннат, түмәр-тұмар. Ж.Досқараев жуан а дыбысының орнына жіңішке ә дыбысы, әсіресе, Оңтүстік Қазақстан облысының Түлкібас,Сайрам аудандарында жиі айтылатындығы былай тұрсын, сөздің соңғы буындары да жіңішкеріп айтылады дейді. АЕ. Жуан дауысты а айтылатын бірқатар сөздерде жіңішке дауысты е дыбысы қолданылады. Мысалы: тірнектеу-тырнақтау, кемзол-қамзол, әжеп-ғажап, әзгене-аз ғана, әзгентай-азғантай. ЕА. Сөздің соңғы буынындағы жіңішке е дыбысы орнына жуан а дыбысының айтылуы. Мысалы. Қасқарман-қасқырмен, шанаман-шанамен, қолман-қолмен. АО. Езулік а дыбысының орнына о дыбысының айтылу құбылысы говорда сирек те болса ұщырасып отырады. Дасторқон-дастарқан, отоу-отау. ЫА. Қысаң ы айтылатын сөздерде ашық а дыбысы қолданылады. Шамырқану - шымырқану, арқалы-арқылы. С.Аманжолов ы дыбысы мен а дыбысының алмасуын өзбек тілінің әсерінен емес пе екен деген пікір айтқан. Мұндай дыбыс сәйкестіктері қызылорда говорында да орын алған. ОҮ. Еріндік дауыстылар бірқатар сөздерде орын ауыстырады. Мысалы, сұпы-сопы, моңғұл-маңғол, ұят-оят, ұяну-ояну. ҰО. Мұнда еріндік дауыстылар енді керісінше орын алмастырады, яғни ү дыбысы айтылатын орында о дыбысы айтылады. Сорақ-сұрақ, оқсос-ұқсас, сорау-сұрау. ОЕ,Ә әдеби тілде о айтылатын сөздерде е, ә дыбыстарының қолданылуы жергілікті тұрғындар тілінде мына сөздерде кездеседі. Кембайн-комбайн, нәселке-носилка, тірике-трико. ҰЫ. Еріндік ұ дыбысының орнына езулік ы дыбысының қолданылуы говорда жиі кездесетін құбылысы. Мысалы, бызау-бұзау, мақыл-мақұл, сырау-сорау, ылу-ұлу, қыбылыс-құбылыс. ЫҰ,Ә. Әдеби тілде ы дыбысы айтылатын орындарда зерттеліп отырған ұ, ә дыбыстарының қолданылуы. Мысалы, бозғұл-бозғыл, бұлғау-былғау, мәстен кемпір-мыстан кемпір. ЕИ.Бұл түрдегі дыбыс алмасулары говорда сирек кездеседі. Қөбіне әдеби тілде бей сөзінен басталатын сөздер құрамында ұшырасады. Мысалы, бишара-бейшара, биберекет-бейберекет, бимезгіл-беймезгіл. ЕІ. Езулік е, і дыбыстарының орын алмасуы. Бұл сөйленісте мынадай сөздерде жиі кездеседі. Кесірткі-кесіртке, діліл-дәлел, сінтінер-центнер, көгөрчін-көгершін. ІЕ,Ү. І дыбысының орнына е, ү дыбыстарының алмасуы говорда тіптен аз кездеседі. Мысалы, бермезгілде-бір мезгілде, мүсе-місе. ЕӨ. Бұл алмасу негізінен үндестік заңына байланысты. Қазіргі кезде жазудың әсерінен ерін үндестігін сақтап айтпау құбылысы ждастардың тілінде жиі кездеседі, ал сөйленісте қарт тұрғындар осы ерін үндестігін сақтап айтуы жиі кездесті. Мысалы, жөтөл-жөтел, төбө-төбе, бірөу-біреу, бөлөк-бөлек, көлдө-көлде. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz